Lustracje

Kontrole stanu majątkowego i dochodowości dóbr państwowych Rzeczypospolitej (królewszczyzny), ustanowione 1562-64 w celu zapewnienia pokrycia finansowego potrzeb obronności (kwarta) i skarbu królewskiego (egzekucja dóbr). Przeprowadzane przez trzyosobowe komisje (delegaci króla, senatu i izby poselskiej), wyznaczane uchwałami sejmu dla poszczególnych dzielnic Korony. Komisje te objeżdżały królewszczyzny, rejestrując skład dóbr i źródła dochodów skarbowych w miastach i we wsiach (czynsze z domów i ról, wpływy z ceł i urzędów komunalnych, od rzemieślników i kupców, z browarów, młynów zbożowych, słodowych, foluszów, karczem i inne), lustracje zawierają dane o ludności miejskiej (stan posiadania i zajęcia) i wiejskiej (kategorie społeczne, role i osiadłości, powinności, zajęcia pozarolnicze), o gospodarce folwarcznej, hodowlanej, leśnej, wodnej, rybnej, budownictwie (zwłaszcza opisy zamków wraz z wyposażeniem obronnym). Lustratorzy sprawdzali, a na prośby mieszczan i chłopów często przytaczali przysługujące im przywileje, wypowiadając się czasami w sporach pomiędzy zarządcą dóbr a poddanymi. W działalności swej posługiwali się autopsją, zeznaniami świadków (mieszczan i chłopów) oraz personelu rewidowanych dóbr i dokumentacją rachunkową (skarbu i zarządców dóbr). Dla wiarygodności i przydatności badawczej lustracji istotne znaczenie miał stopień dociekliwości komisji przy weryfikacji zagospodarowania i rentowności dóbr. Szczególnie cenne są starannie przeprowadzone lustracje z XVI w., związane z realizacją programu egzekucyjnego i zgodne z tendencją króla do wykazani rzeczywistej sytuacji królewszczyzn oraz lustracje z 1660-65, gdy istniała nagląca konieczność regulacji zaległego żołdu przy równoczesnym wydatnym spadku kwarty.
Celem zapewnienia kwarcie waloru realnego, odpowiadającego zagospodarowaniu dóbr i sile nabywczej pieniądza, przewidziano odbywanie lustracji co 5 lat; przepis ten został wykonany jedynie 1564-65 i 1569-70. W 1 połowie XVII w. licznych uchwał o lustracji, podejmowanych na wniosek izby poselskiej, nie zrealizowano z powodu negatywnego stanowiska użytkowników królewszczyzn (akceptowanego najczęściej również przez króla) lub też wykonywano je połowicznie, ograniczając do dóbr, w których bądź wygasały zastawy lub zmieniał się posesor, bądź na konieczność ich przeprowadzenia wskazywały warunki miejscowe (1602, 1606, 1624, 1636). Szerszy zasięg terytorialny posiadały lustracje 1615-20 i 1628-32; ogół królewszczyzn - wobec wygaśnięcia starych zastawów, pomijanych przez wcześniejsze lustracje - objęła lustracja powojenna 1660-65, która jednak mimo bogactwa informacji nie jest miarodajna dla ustaleń dotyczących gospodarki i dochodowości domeny ze względu na ogólną dewastację miast i wsi. Przez całe następne stulecie forsowanie lustracji okazywało się bezowocne wskutek silnej opozycji użytkowników, której sprzyjało rozprzężenie działalności sejmów (zasada jednomyślności, zrywanie sejmów). Przy ustawicznym spadku waloru złotego obniżała się ogromnie realna relacja kwarty do rentowności królewszczyzn. W wyniku reform sejmu 1764 przeprowadzono 1765 lustracje w Koronie i na Litwie, osiągając prawie dziesięciokrotny wzrost kwarty koronnej (250 tys. złp. : 2400 tys. złp.). Kolejną i ostatnią lustrację odbyto 1789. Charakter lustracji XVIII w. był inny niż poprzednich: przeprowadzały je komisje lokalne, a metoda weryfikacji przychodów była bardziej tolerancyjna (za podstawę przyjmowano dokumentację rachunkową użytkowników dóbr), co starano się kompensować wyższymi i zróżnicowanymi relacjami kwarty względem ogólnych kwot oszacowanego dochodu.
Większość rękopisów lustracji przetrwała do chwili obecnej; cykle lustracji z 1565, 1661 i 1789 są przedmiotem edycji seryjnej (wyd. Instytut Historii PAN i inne ośrodki naukowe, red. Leonid Żytkowicz). Dzięki swym walorom szerokiej porównywalności w czasie i przestrzeni lustracje są źródłem często wykorzystywanym przez historyków dziejów gospodarczych i społecznych skarbowości, osadnictwa, wsi, miast, badaczy regionalnych, demografów i innych. Syntetyczne opracowanie efektów lustracji: J. Rutkowski, Badania nad podziałem dochodów w Polsce w czasach nowożytnych, t.1, Kraków 1938 (lustracja 1564-65); A. Wawrzyńczyk, Studia nad wydajnością produkcji rolnej dóbr królewskich w drugiej połowie XVI wieku, Wrocław 1974 (lustracje 1564-65 i 1569-70).