1.Wymień formy ochrony przyrody, podaj przykłady.
Ochrona wszystkich elementów środowiska przed niekorzystnym wpływem działalności człowieka i zachowanie ich możliwie naturalnego charakteru; racjonalne, zgodne z prawami przyrody i rozwoju społ. kształtowanie środowiska życia człowieka tak, aby elementy przyrody łączyły się harmonijnie z wytworami techniki i cywilizacji; w tym celu — wykorzystanie wiedzy i rozwijanie badań nauk. m.in. z zakresu sozologii, inżynierii środowiska i ekonomii. Działania w skali regionalnej i kontynent., a ze względu na globalny charakter zagrożeń środowiska — także w skali ogólnoświatowej. Ruch ochrony środowiska przyrodniczego, wywodzący się z ruchu ochrony przyrody, przybiera wciąż na sile wskutek konieczności zahamowania ujemnych następstw rozwoju gosp. i techn., powodujących degradację wody, powietrza, gleby i żywych komponentów przyrody, np. ścieki przem. i komunalne, pyły i gazy, chemizacja rolnictwa, rozwój komunikacji (silniki spalinowe), hałdy górnicze i wyrobiska, erozja gleb, zmiany stosunków wodnych, zajmowanie powierzchni lasów i użytków rolnych przez budownictwo, emisje i odpady radioaktywne. Problem ochrony środowiska przyrodniczego, jako jeden z podstawowych we współczesnym świecie, został wprowadzony na forum ogólnoświatowy dzięki raportowi sekr. generalnego ONZ U Thanta z 1969 w sprawie środowiska życia człowieka; 1972 odbyła się w Sztokholmie konferencja ONZ poświęcona sprawom środowiska, w tym samym roku uchwała Zgromadzenia Ogólnego ONZ zaakceptowała uchwały sztokholmskie i na jej mocy powołano m.in. wyspecjalizowany organ ONZ ds. środowiska (United Nations Environment Program, UNEP) z siedzibą w Nairobi (Kenia) oraz jego Radę Adm., złożoną z przedstawicieli 56 państw. Organ ten postanowił stworzyć Świat. Listę Rezerwatów Biosfery (tworzących sieć), 1990 obejmującą 285 obiektów (w Polsce 3 parki nar.: Babiogórski, Białowieski i Słowiński, oraz rezerwat — Jez. Łuknajno). Polska, która jest czł.-założycielem Międzynar. Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów, bierze udział we wszystkich poczynaniach międzynar., zajmuje czołowe miejsce w ochronie M. Bałtyckiego (konwencja o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów M. Bałtyckiego i Bełtów podpisana 1973 w Gdańsku).
OCHRONA LASU, dyscyplina nauk leśnych oraz działalność gosp. mająca na celu zapobieganie szkodom oraz rozpoznawanie i zwalczanie szkód wyrządzanych w lesie przez działalność człowieka oraz czynniki przyrody ożywionej i nieożywionej; do ważniejszych szkód należą: zanieczyszczenia przem., pożary, szkody powodowane przez nadmiar zwierzyny, gradacje owadów szkodników, choroby drzew wywołane przez grzyby pasożytnicze, klęski żywiołowe (np. huragany); profilaktyka w ochronie lasu to np. wprowadzanie bardziej odpornych drzewostanów wielogatunkowych zamiast jednogatunkowych, zakładanie pasów przeciwpożarowych, ustalanie wydm, ochrona pożytecznych owadów i ptaków; zwalczanie w ochronie lasu, zwł. owadów szkodników i chorób drzew, polega na opylaniu, opryskiwaniu lub odymianiu drzewostanów oraz zwalczaniu biologicznym; ochrona lasu korzysta m.in. z osiągnięć entomologii leśnej i ochrony roślin.
REZERWAT PRZYRODY, obszar cenny ze względów przyr., nauk., kult. i in., objęty ochroną ścisłą (wykluczenie ingerencji człowieka) lub częściową (dopuszczenie tzw. gospodarki rezerwatowej); ma wyznaczony jeden szczególny cel ochrony lub ma ich więcej; rodzaje r.p.: leśne, krajobrazowe, geol., wodne, florystyczne, faunistyczne, stepowe i in.; pierwszy r.p. w Europie powstał w Fontainebleau pod Paryżem (1852), pierwszy w Polsce — Pamiątka pieniacka — starodrzew bukowy w Złoczowskiem (1886); w Polsce istnieje 1204 r.p. o łącznej pow. 130 379 tys. ha (1997), najwięcej jest rezerwatów leśnych (516 o pow. 37 tys. ha), a największą powierzchnię zajmują rezerwaty faunistyczne (105 o pow. 29,6 tys. ha) i krajobrazowe (90 o pow. ok. 30 tys. ha).
2. Omów rzeźbę powierzchni Tatr.
Tatry powstały w wyniku orogenezy alp.; sfałdowane i częściowo dźwignięte w kredzie górnej, w eocenie zalane przez morze, a następnie ostatecznie wypiętrzone po oligocenie. Składają się z paleozoicznego trzonu krystal. i z serii osadowych — gł. triasowo-kredowych budujących płaszczowiny wierchowe i reglowe oraz z eoceńskich zlepieńców, piaskowców, wapieni i dolomitów. Wschodnia część trzonu krystalicznego (Tatry Wysokie) jest zbud. z granitoidów, część zachodnia (Tatry Zachodnie) — ze skał metamorficznych. Na trzonie krystal. leży seria autochtoniczna oraz płaszczowiny wierchowe (Czerwone Wierchy, Giewont), na nich zaś płaszczowiny reglowe. Skały płaszczowin wierchowych utworzyły się w płytkim morzu, znajdującym się na masywie nie wypiętrzonego jeszcze trzonu krystal.; skały płaszczowin reglowych powstały w głębszym zbiorniku wodnym, leżącym daleko na pd. od trzonu krystal.; potężne nasunięcie płaszczowinowe w górnej kredzie doprowadziło do przemieszczenia tych mas skalnych na pn. stoki trzonu krystalicznego. Wydźwignięcie całych Tatr spowodowało obcięcie trzonu krystal. na pd. wielkim uskokiem i nadało Tatrom budowę asymetryczną.
Ogólne rysy rzeźby Tatr są następstwem ich budowy geologicznej i zlodowacenia plejstoceńskiego; w Tatrach Wysokich i Zach. wypiętrzeniom trzonu krystal. odpowiadają kulminacje szczytów, zwł. najwyższych; większość z nich znajduje się w Tatrach Wysokich, poza granicami Polski: Gierlach (2655 m), najwyższy w Tatrach i całych Karpatach, Łomnica (2632 m), Lodowy Szczyt (2628 m), Durny Szczyt (2623 m); w Tatrach Zachodnich — Bystra (2248). Najwyższymi granicznymi szczytami są Rysy (2499 m) w Tatrach Wysokich (najwyższy szczyt w Polsce) i Starorobociański Wierch (2176 m) w Tatrach Zachodnich. Tatry Bielskie nie przekraczają 2152 m (Hawrań). Największe doliny, np. Białki (w depresji Szerokiej Jaworzyńskiej), Bystrej (w depresji Goryczkowej), Chochołowska (w depresji Bobrowca) występują w depresjach, wypełnionych utworami osadowymi. Wiele wtórnych cech rzeźby Tatr jest następstwem zróżnicowanej odporności skał; niektóre przełęcze, np.: Bobrowiecka, Iwaniacka, Tomanowa, powstały w mało odpornych utworach triasu dolnego; w wapieniach ulegających krasowieniu utworzyło się wiele jaskiń (najdłuższa w Tatrach — jaskinia Wysoka Za Siedmioma Progami, najgłębsza — Wielka Śnieżna Jaskinia), w wietrzejących dolomitach — ostańcowe skały o fantastycznych kształtach. Rzeźba Tatr ma cechy alp., nadane przez zlodowacenie plejstoceńskie; wszystkimi większymi dolinami — Chochołowską, Kościeliską, Bystrej, Suchej Wody, Białki (po pn. stronie Tatr) i Cichą, Mięguszowiecką, Batyżowiecką (po stronie pd.), spływały wówczas lodowce; silniej zlodowacone, jako wyższe, były Tatry Wschodnie (lodowiec w Dolinie Białki miał dł. 14 km); egzaracyjna działalność lodowców (egzaracja) przemodelowała doliny, wytworzyła zagłębienia, wypełnione następnie wodami (jeziora), oraz progi, po których spływają wodospady (np. Siklawa, Wodogrzmoty Mickiewicza); intensywne wietrzenie skał będących w kontakcie z lodem i wiecznym śniegiem spowodowało powstanie licznych urwistych ścian, turni, grani.
3. Omów przyrodnicze i pozaprzyrodnicze czynniki rozwoju rolnictwa w Polsce.
Użytki rolne zajmują 60% pow. kraju, w tym grunty orne — 45,7%, łąki i pastwiska — 13,4%, sady 0,9% (1996); wzrósł w nich udział gruntów ugorowanych i odłogowanych z 0,9% pow. użytków rolnych (1990) do 9,7% (1996); do właścicieli prywatnych należy 82,1% użytków rolnych. Od 1991 trwa proces restrukturyzacji gospodarstw państw.; 1992 rozpoczęła działalność Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, której gł. zadaniem jest wyprzedaż lub dzierżawa przejętych przez nią nierentownych państw. gospodarstw rolnych; do końca 1997 Agencja przejęła ok. 4,6 mln ha gruntów państw. przedsiębiorstw rolnych (do 1992 - 1,2 mln ha), z czego 14,3 % oczekuje na zagospodarowanie. Średnia wielkość gospodarstwa chłopskiego — 7,9 ha (1996) i wzrosła w stosunku do 1980 o 1,4 ha, 55,4% gospodarstw indywidualnych miało pow. do 5 ha, przy czym wzrósł udział gospodarstw powyżej 15 ha (4,3 do 8,5 %). W 1989-91 nastąpił spadek produkcji roln. o ok. 4%; susze 1992 i 1994 spowodowały, że mimo wzrostu produkcji w latach 1993, 1995 i 1996, jej wartość w stosunku do 1990 spadła o 7,3%; 1997 (mimo wielkiej powodzi) utrzymała się na tym samym poziomie (przy zmiejszeniu sie produkcji roślinnej o ok. 3%, i wzroście produkcji zwierzęcej o ok. 4%). W 1996 rolnictwo wytworzyło 6,0% wartości produktu krajowego brutto. W Polsce uprawia się gł. zboża (59,7% pow. zasiewów) — pszenicę, żyto, jęczmień, owies i pszenżyto; ponadto — ziemniaki (10,9% pow. zasiewów), rośliny przem. (6,4%), gł. buraki cukrowe, rzepak, rzepik, len, konopie oraz rośliny warzywne i sadownicze (jabłonie, wiśnie, maliny, truskawki, porzeczki); hoduje się trzodę chlewną, bydło, drób, owce. Warunki ekon. ostatnich lat nie były korzystne dla rozwoju rolnictwa; ceny artykułów przem. rosły znacznie szybciej niż produktów roln., wzrosły obciążenia finans. rolnictwa (podatki, opłaty, składki ubezpieczeniowe) w stosunku do wartości produkcji czystej brutto; nastąpiło znaczne zmniejszenie inwestycji roln.; spadło (1990-96) zużycie nawozów sztucznych ze 164 kg do 84,5 kg na 1 ha użytków rolnych, pasz treściwych, środków ochrony roślin itp. W rybołówstwie podstawowe znaczenie mają połowy mor. (818 tys. t w 1980, 479 tys. t — 1990, 320 tys. t — 1996), gł. porty rybackie: Świnoujście, Gdynia, Kołobrzeg, Ustka, Darłowo. Rozwinięta gospodarka leśna; lasy zajmują 28,1% pow. kraju (najwięcej w zach. Polsce, między dolną Warty i Notecią a Przedgórzem Sudeckim, najmniej na zach. Mazowszu); gat. dominującym jest sosna (ponad 70% pow. leśnej); rocznie pozyskuje się 20,2 tys. dam3 grubizny (gł. drewno tartaczne i papierówka).
4. Omów znaczenie rozmieszczenia surowców mineralnych jako czynnika lokalizacji przemysłu w Polsce.
Surowce mineralne. Polska jest zasobna w surowce mineralne; wydobywa się węgiel kamienny (3,9% wydobycia świat., 1994) w trzech zagłębiach: Górnośląskim, Dolnośląskim i Lubelskim, węgiel brunatny (6,9%) — zagłębia Bełchatowskie, Konińskie, Turoszowskie, siarkę (11,5%; spadek wydobycia, z 4,7 mln t w 1990 do 1,8 mln t w 1996 w przeliczeniu na 100%, spowodowany zmniejszeniem świat. zapotrzebowania na siarkę rodzimą) — Tarnobrzeski Okręg Siarkowy, rudy miedzi (3,4% produkcji świat. miedzi rafinowanej, 1994) i srebro (5,5 %) — Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy, rudy cynku (2,4%, 1995) i ołowiu w okolicach Olkusza, sól kamienna (2,4%, 1993), kamienie bud. (wapienie, piaskowce, margle i in.), gaz ziemny; w pn.-wsch. Polsce nie eksploatowane rudy żel. (magnetyty tytanonośne i wanadonośne).
Przemysł. Podstawowymi surowcami energetycznymi są węgiel kamienny i brunatny (5,7 % wartości sprzedanej przemysłu); elektrownie cieplne wytwarzają 97,5% energii elektrycznej, m.in.: Bełchatów (moc 4320 MW — największa na świecie elektrownia na węgiel brunatny), Kozienice (2600 MW), Turów (2000 MW); produkcja energii elektrycznej na 1 mieszk. — 3707 kW h. Duży udział w wartości produkcji sprzedanej przemysłu 1996 miał przemysł spożywczy (21%, zwł. mięsny, spirytusowy i drożdżowy, mleczarski, cukrowniczy, tytoniowy) i paliwowo-energetyczny (gł. paliw) oraz elektromaszynowy (maszyn., środków transportu, elektron.); ponadto chemiczny (nawozów sztucznych, org., gum. i tworzyw sztucznych), metalurg. (hutnictwo żelaza), lekki, zwł. włók., drzewno-papierniczy Największym okręgiem przem. w Polsce jest GOP (gł. przemysł węglowy, energetyczny, metalurgiczny, maszynowy); inne duże ośr.: Warszawa (elektro maszynownia, spożywczy), Łódź (włók., odzież., dziewiarsko-pończoszniczy), Kraków (hutnictwo żelaza, elektro m - 4 -aszynowy, chemiczny, spożywczy), Trójmiasto (stocznia, rafineryjny, chemiczny), Wrocław i Poznań (środków transportowy, metal., maszynowy, spożywczy), Szczecin (stocznia, spożywczy, maszyn.). Przemysł, zwł. wydobywczy, metalurg. i chemiczny, powoduje szkody we wszystkich komponentach środowiska naturalnego; wydzielono 27 obszarów ekologicznego zagrożenia; wody nadmiernie zanieczyszczone stanowią 75%, brak rzek I klasy czystości (wg kryteriów biologicznych); jedynie 42,7% ludności Polski jest obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków (1996); tylko 13,2% (10% w 1996) zakładów jest wyposażonych w urządzenia do redukcji zanieczyszczeń gazowych.
- 4 -