Politechnika Koszalińska
Instytut Ekonomii i Zarządzania
Kierunek - Ekonomia , rok III
Niedoskonałość rynku, a niedoskonałość państwa.
Przygotowali:
Daniel Magura gr. 7
Borys Sawka gr. 3
Spis treści:
Zawodność rynku i rola państwa.
Zgodnie z teorią Adama Smith'a mechanizm rynkowy nazwany przez niego tzw. „niewidzialną ręką rynku” w sposób najefektywniejszy decyduje o alokacji zasobów, ustaleniu ceny równowagi rynkowej itp. Teoria ta, powszechnie akceptowana przez wielu ekonomistów, uważana była za najlepszą. Zwolennicy teorii klasycznej uważali że sam rynek posiada mechanizmy samoregulacji w przypadku odchyleń od stanów równowagi. W związku z tym rola państwa powinna być ograniczona do minimum. Dopiero Wielki Kryzys w latach 30-tych XIX wieku doprowadził do zwiększenia roli państwa. Gospodarka amerykańska przekonała się że rynek sam nie jest w stanie wyjść z kryzysu, potrzebne są interwencyjne działania państwa na rzecz stabilizacji gospodarki i uniknięciu długotrwałych recesji. Wielki Kryzys ujawnił brak mechanizmów ochrony własności prywatnej. Wiele ludzi straciło cały swój dobytek i oszczędności w skutek bankructw banków. Sytuacja ta dowodzi że wolny rynek nie posiada żadnych zabezpieczeń przed kryzysem, a jak wiadomo gospodarka rozwija się cyklicznie. Występują okresy rozkwitu jaki i recesji. Rolą państwa jest łagodzić występowanie recesji nawet kosztem spowolnionego procesu rozwoju. Kolejnym konfliktem między państwem a rynkiem dochodzi na polu alokacji zasobów Rynek dąży do uzyskania efektywnej alokacji zasobów tzw. Optimum Pareta. Oznacza taki podział dóbr, którego nie można już poprawić nie pogarszając jednocześnie sytuacji któregokolwiek z podmiotów.
Warto zauważyć, że wolna wymiana dóbr prowadzi do efektywnej alokacji w sensie Pareta. Co więcej, jeżeli alokacja nie jest efektywna w sensie Pareto, to można poprawić sytuację niektórych uczestników bez pogarszania sytuacji innych, co jest oczywiście bardzo pożądane. Dlatego alokacja nieefektywna w sensie Pareto zdarza się rzadko. Ponieważ efektywność w sensie Pareto odwołuje się do indywidualnych preferencji, to nie uwzględnia interesu społecznego, co jest największym ograniczeniem stosowania tego kryterium.
Może się okazać w skrajnym przypadku że gospodarka w rozumieniu Optimum Pareta jest efektywna pomimo że wszystkie dobra znajdują się w rękach jednej osoby a pozostałe nie mają nic. Dlatego też mówimy o zawodności rynku nawet w sytuacji jego efektywności.
Zgodnie z pierwszym podstawowym twierdzeniem ekonomii dobrobytu gospodarka jest efektywna w rozumieniu Pareta jedynie po spełnieniu pewnych warunków. Istnieje sześć różnych przyczyn, które mogą sprawić, że rynek nie jest efektywny w rozumieniu Pareta. Nazywa się je rodzajami zawodności rynku i uznaje za uzasadnienie działań państwa:
Niedoskonałość konkurencji;
Zawodność wynikając z istnienia dóbr publicznych;
Zawodność wynikająca z efektów zewnętrznych;
Brak (niekompletność) pewnych rynków;
Niedoskonałość informacji;
Bezrobocie i inne zakłócenia makroekonomiczne.
1. Zawodność konkurencji
Efektywne działanie mechanizmu rynkowego zakłada istnienie silnej konkurencji, między producentami tak aby każdy z nich był przekonany że nie ma wpływu na cenę. Jednak w praktyce konkurencja na wielu rynkach jest ograniczona, przez takie czynniki jak procesy monopolizacji gospodarki, czyli powstawanie dużych przedsiębiorstw mających istotny wpływ na łączną podaż dóbr, a tym samym na ich ceny.
Wiele przyczyn może sprawić że konkurencja na rynku osłabnie. Jedną z nich są korzyści skali. Przy większej produkcji zmniejsza się jednostkowy koszt produkcji. Związane jest to ze zmniejszeniem kosztów stałych przypadających na jednostkowy koszt produkcji. Jeżeli przedsiębiorstwo sprzedaje więcej dóbr na danym rynku uzyskuje korzyści skali i osiąga przewagę konkurencyjną. Taka sytuacja doprowadza do powstania monopolu naturalnego, czyli sytuacji, kiedy pojedyncza firma wytwarza całą produkcję w danej gałęzi taniej niż każda z pojedynczych firm wytwarzających jej część. Inne z przyczyn to niedoskonała informacja i bariery wejścia na rynek, oraz ograniczona przenośność produkcji. Państwo także może wpływać na ograniczenie konkurencji na rynku poprzez przyznawanie producentom patentów, czyli wyłączne prawa do wynalazku.
Cena na takim rynku ustalana przez monopolistę na podstawie przecięcia się linii utargu krańcowego z kosztem krańcowym. Natomiast w konkurencji doskonałej cena ta wyznacza rynek a dokładnie popyt na oferowane dobra. (rys.1) Można łatwo zauważyć że wyniku powstania monopolu produkcja jest mniejsza.
Rys.1 Ustalenie ceny przez monopol.
2. Zawodność wynikając z istnienia dóbr publicznych
Dobrymi przykładami tego typu dóbr są: chodniki i oświetlenie ulic, latarnie morskie oraz usługi dostarczane przez armię, policję i straż pożarną. Cechą szczególną dóbr publicznych jest to, że płynące z nich korzyści nie mogą być ograniczone do jednej osoby czy jednego gospodarstwa domowego. Przynoszą one duże korzyści społeczne w porównaniu z prywatnymi, co powoduje że są społecznie pożądane a prywatnie mało opłacalne - nikt nie chciałby pokrywać kosztów instalacji i utrzymania oświetlenia ulic. Rynek nie dostarczyłby sam takich usług albo dostarczyłby ich za mało, gdyż uznano by je za mało efektywne.
3. Zawodność wynikająca z efektów zewnętrznych
Z efektami zewnętrznym mamy do czynienia wtedy gdy pewne podmioty gospodarcze przerzucają na inne podmioty lub całe społeczeństwo część skutków lub kosztów swojej działalności (negatywne efekty zewnętrzne) albo korzystają bez ponoszenie odpowiednich wydatków z rezultatów działalności innych podmiotów (pozytywne efekty zewnętrzne). Tego typu efekty mogą występować zarówno w sferze produkcji jak i w sferze konsumpcji. Negatywne efekty zewnętrzne w sferze produkcji zwane inaczej kosztami produkcji to np. zanieczyszczenie środowiska naturalnego. Tego rodzaju efekty dotyczą całego społeczeństwa, a związane z nimi koszty (ochrona środowiska) są z reguły pokrywane tylko w części przez firmy produkującą dane dobra. W takich przypadkach społeczny koszt produkcji dóbr jest wyższy niż ich koszt prywatny. Pozytywne efekty zewnętrzne w sferze produkcji zwane również korzyściami produkcji to np. wybudowanie przez daną firmę drogi dojazdowej, z której korzystają również inni użytkownicy. W takich przypadkach społeczny koszt produkcji jest niższy niż ich koszt prywatny. Ogólnie biorąc można przyjąć że występowanie negatywnych efektów zewnętrznych prowadzi do nadmiernej produkcji lub konsumpcji pewnych dóbr, a występowanie pozytywnych efektów zewnętrznych do zbyt małej produkcji lub konsumpcji tych dóbr.
4. Niekompletność rynków
Czyste dobra i usługi publiczne nie są jedynymi dobrami i usługami w przypadku których prywatne rynki zawodzą nie wytwarzając ich w odpowiedniej ilości. Ilekroć prywatne rynki nie dostarczają dobra lub usługi, mimo że koszt ich zaoferowania jest niższy od ceny którą nabywcy są skłonni za nie zapłacić, pojawia się zawodność rynku. Będziemy ją nazywać niekompletnym rynkiem (ponieważ kompletny rynek dostarczyłby wszystkie dobra i usługi, w przypadku których koszt wytworzenia jest niższy od ceny, jaką są skłonni zapłacić nabywcy). Niektórzy ekonomiści uważają, że prywatne rynki zawodzą zwłaszcza w przypadku ubezpieczeń i kredytów i że ta okoliczność uzasadnia interwencję państwa w tych dziedzinach gospodarki. Prywatny rynek nie oferuje ubezpieczeń od wielu ważnych rodzajów ryzyka. Przykładem może być ubezpieczenie zbiorów rolnych, ubezpieczenia od skutków powodzi czy od pożarów. Przedsiębiorstwa prywatne nie prowadzą często tych usług, uważając je za zbyt ryzykowne. Dlatego państwo oferuje ubezpieczenia od następstw zdarzeń losowych o wysokim ryzyku.
5. Zawodność wynikająca z niepełnej informacji
Powodem wielu działań państwa jest niedoskonałość informacji, którymi dysponują konsumenci, a także przekonanie, że sam rynek dostarcza mało informacji. Niedoskonałość informacji jest przyczyną wielu innych rodzajów zawodności rynku. Jednak rola państwa, które ma zapobiegać zawodności rynku związanej z niepełną informacją, wykracza poza proste ochrony konsumenta i inwestora. Pod wieloma względami informacja przypomina dobro publiczne. Udostępnienie informacji kolejnej osobie nie zmniejsza jej ilości dostępnej dla innych. Efektywność wymaga aby informacja udostępniana była za darmo lub dokładniej aby pobierana za nią oplata pokrywała rzeczywisty koszt jej przekazania.
Jednym z założeń, na którym opiera się dowód obu podstawowych twierdzeń ekonomii dobrobytu jest istnienie doskonałej informacji lub dokładniej to że działania przedsiębiorstw i gospodarstw domowych w żaden sposób nie wpływają na preferencje i informacje.
6. Bezrobocie, inflacja i brak równowagi
Najbardziej rzucającymi się w oczy przejawami zawodności rynku są powtarzające się okresy niepełnego wykorzystania zasobów pracy i kapitału rzeczowego. Większość ekonomistów uznaje wysoki poziom bezrobocia za najbardziej drastyczne i najbardziej przekonywujące ze świadectw zawodności rynku.
Źródła nieefektywności rynku
Wszystkie analizowane zawodności rynku są źródłem nieefektywności, która pojawia się wtedy, gdy państwo powstrzymuje się od interwencji.
Jednak nawet gdyby gospodarka była efektywna w rozumieniu Pareta to nie świadczy to o dobrobycie społeczeństwa, gdyż efektywność ta jest kombinacją różnej alokacji dóbr. Takie optimum jest sprzeczne z interesem publicznym, gdyż powiększa nierówności społeczne. Poza tym model Pareta zakłada że jednostki działają racjonalnie, w swoim własnym interesie, a wielokrotnie okazuje się to nieprawdą. Przykładem nieracjonalności może być palenie papierosów. Palacze działają wbrew sobie niszcząc własne zdrowie jak również zdrowie innych ludzi. Państwo z kolei musi wydać pieniądze na leczenie. Dlatego rolą państwa jest w takich przypadkach interwencja nie tylko w postaci informacji ale również konkretnych działań jak np. akcyza na papierosy aby ograniczyć ich konsumpcję. Opłaty OC i akcyza na benzynę także związane są z zadaniem państwa do ograniczenia zużywania rzadkich surowców.
Pogląd zgodnie z którym państwo powinno interweniować ponieważ wie lepiej od obywateli co jest dla nich najlepsze jest nazywany paternalizmem, a pogląd, że państwo nie powinno się angażować do decyzji jednostek, bywa nazywany libertarianizmem.
Niedoskonałość Państwa
Poglądy na niedoskonałość rynku wskazywałyby że najlepszą receptą jest zaangażowanie się państwa do wprowadzenia stabilności gospodarczej. Problem powstaje w momencie stwierdzenia jak daleko państwo powinno wykorzystywać swoje uprawnienia do regulowania rynku? Po Wielkim Kryzysie w latach 30- tych rola państwa była ogromna w uzdrowieniu finansów Stanów Zjednoczonych i wyjścia z wielkiej recesji, jednak późniejsze wydarzenia wykazują dotkliwie, że zbyt duży wpływ państwa ogranicza tylko rynek i wpływa na jego niezdolność. Państwo występuje w gospodarce w dwóch aspektach: realnym i regulacyjnym. Nie tylko reguluje rynek ale również samo uczestniczy w procesach rynkowych. W imieniu państwa działa szereg spółek biorących udział jako podmioty rynkowe w stosunkach cywilnoprawnych z podmiotami prywatnymi. Świadczy to o olbrzymim wpływie na gospodarkę, zarówno w pozytywnym aspekcie jak i negatywnym.
Źródła nieefektywności w sektorze publicznym
Nieefektywność i niesprawiedliwość działań państwa głosi teoria wyboru publicznego. Negatywny stosunek badaczy do interwencji państwa wynikał z dokonujących się w latach 60. XX wieku zmian w funkcjonowaniu gospodarek krajów wysoko rozwiniętych - niskiej efektywności działań państwa, a jednocześnie sytuacji bliskiej pełnego zatrudnienia. Niesprawność państwa przejawia się w tych samych sferach co niedoskonałość rynku, tj. w sferze alokacji, stabilizacji i podziału. jeśli chodzi o alokacyjną (właścicielską) funkcję państwa, to powstała w latach 60. szkoła praw własności (property rights) wykazała braki modelu własności państwowej pod względem efektywności ekonomicznej. Państwo jako właściciel wykazuje również inne antyefektywnościowe zachowania - miękkie finansowanie przedsiębiorstw oraz stosowanie personalnych (a nie kompetencyjnych) kryteriów w obsadzie i ocenie kadry kierowniczej przedsiębiorstw publicznych. W wielu krajach przedsiębiorstwa państwowe przynoszą systematycznie straty i nie jest to powodem do zmartwień. Uważa się że przedsiębiorstwa te i tak nie mogą zbankrutować, a straty pokryje państwo. Szkoła praw własności postulowała zatem ograniczenie zakresu własności państwowej oraz prywatyzację.
Poza tym w polityce kadrowej występują ograniczenia. Państwo nie jest w stanie konkurować z sektorem prywatnym o najzdolniejszych fachowców, gdyż firmy prywatne są w stanie zaoferować znacznie większe zarobki przekraczające widełki wynagrodzeń w służbie cywilnej. Wzrost wydatków na administracje musiałby się odbyć kosztem podniesienia podatków. Literatura antyetatystyczna głosi także ekonomiczną zawodność państwa jako regulatora procesów alokacyjnych w gospodarce, który ustala makro- i mikroekonomiczne warunki funkcjonowania podmiotów rynkowych, podkreślając, że zamiast ochrony interesu publicznego realizuje ono interesy urzędników państwowych (teoria regulacji publicznej). Deregulacja (liberalizacja) gospodarek, czyli usuwanie administracyjnych barier "wejścia" firm na rynek i "wyjścia" z niego, swoboda kształtowania przez nie cen i produkcji, to środek proponowany przez antyetatystów przeciw państwowej kontroli nad rynkiem.
Zawodność stabilizacyjna państwa wyraża się w rzeczywistej niemożności stabilizowania gospodarki (w krótkim i długim okresie) za pomocą instrumentów popytowych, tj. pobudzających wzrost produkcji i zatrudnienia. Wynika to z istnienia: opóźnień w mechanizmie monetarnym (produkcja i zatrudnienie reagują odpowiednio długo, zwykle 6 do 18 miesięcy, i zmiennie na zmiany stóp procentowych); efektu wypychania (wzrost wydatków rządowych powoduje wzrost stóp procentowych, wypieranie wydatków prywatnych i spadek popytu), politycznego cyklu koniunkturalnego (decyzje państwa o wydatkach budżetowych i podaży pieniądza są podporządkowane doraźnym celom politycznym, co destabilizuje realne procesy gospodarcze); oczekiwań inflacyjnych (co sprawia, że pobudzanie popytu jest nieskuteczne w krótkim okresie); realnego cyklu koniunkturalnego (szoki podażowe, jak wstrząsy technologiczne, zmiany oczekiwań konsumentów i inne wielkości realne, zakłócają oddziaływanie instrumentów popytowych na sferę produkcji i zatrudnienia). Zawodność stabilizacyjna państwa jest argumentem przeciw aktywnej polityce stabilizacyjnej (pieniężnej i fiskalnej).
Ile państwa, ile rynku ?!?
W dzisiejszych czasach ekonomiści, próbując odpowiedzieć na pytanie o najbardziej właściwa rolę państwa w gospodarce starają się uwzględnić fakt, że zarówno państwo jak i rynek nie działają doskonale. Istnieje powszechna zgoda co do tego, że mechanizm rynkowy nie radzi sobie z wieloma problemami: mówiąc bardziej ogólnie - rynek jest w pełni efektywny tylko wtedy, kiedy spełnione są dość restrykcyjne założenia. Uznanie, iż państwo ma swoje ograniczenia tylko potwierdza, że powinno ono interweniować tylko tam, gdzie zawodność rynku jest największa, oraz tam gdzie wiadomo, że interwencja może przynieść poprawę sytuacji. Ekonomiści w większości podzielają pogląd, że ograniczona interwencja państwa może załagodzić, choć nie rozwiązać, największe problemy. Dlatego państwo powinno podejmować działania zmierzające do zapewnienia pełnego zatrudnienia i likwidować najgorsze przejawy biedy, jednak główną rolę w gospodarce powinny odgrywać przedsiębiorstwa prywatne.
Obecnie próbuje się również określić w jaki sposób państwo i rynek powinny ze sobą współdziałać w mechanizmach rynkowych. Nadal jednak utrzymują się kontrowersje dotyczące zakresu interwencji państwa w gospodarce. Poglądy na ten temat są w dużej mierze funkcją oceny skali zawodności rynku oraz skuteczności państwa w jej ograniczaniu. Choć różnice poglądów na temat roli państwa w gospodarce pozostają nadal znaczne to są jednak o wiele mniejsze niż sto lat temu, kiedy socjaliści opowiadali się za jego dominująca rolą, a zwolennicy wolnego handlu sprzeciwiali się jakiejkolwiek interwencji państwa.
Bibliografia:
1. Joseph E. Stiglitz: Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa, 2004 r.
ISBN: 83-01-14338-X
2. praca pod red. Romana Milewskiego: Podstawy Ekonomii, PWN, Warszawa, 2002 r. ISBN 83-01-13010-5.
3. Źródła internetowe: www.wikipedia.pl, www.ekonom.info.pl
- 1 -
- 3 -
Qc
Q1
Wielkość produkcji
P
Utarg krańcowy
popyt
Koszt przeciętny