Młodzież i społeczeństwo. Modele tożsamości
„ W.Adamski wyróżnia dwie podstawowe koncepcje teoretycznego ujmowania młodzieży w kontekście jej integracji ze społeczeństwem:
-koncepcję adaptacyjną, podkreślającą trwałość społeczeństwa i związków między kulturą a zastanym układem struktur społecznych. Młodzi-w myśl jej założeń -urabiani są na wzór i podobieństwo starszych, a efektem tak rozumianej socjalizacji jest przystosowanie się do społeczeństwa, nie ma bowiem możliwości wyłamania się spod preferowanych wzorców i schematów życia społecznego. Jednostki, które to czynią, narażone są na społeczny ostracyzm, a nierzadko wykluczenie z kręgu, do którego przynależą:
- koncepcję odrębnej podkultury, ujmującą młodzież jako odrębną kategorię społeczną, obejmującą grupy rówieśnicze, młodzież licealną i akademicką, która często kieruje się własnym systemem norm i wartości różniących się od tych, które reprezentowane są przez pokolenie starszych. Aleksander Kamiński w swej koncepcji związków młodzieży pisze, że młodzież stanowi podkulturę, co oznacza, że modyfikuje przyjęte przez ogół społeczeństwa normy, wartości i wzory kulturowe” ( M.Karkowska, 2007,s.150-151).
Możliwe są przy tym takie rodzaje postaw, jak: nonkonformizm, sprzeciw wobec wartości, do których dorośli usiłują wdrażać młodzieży adaptację kulturalną i konserwatyzm. Kamiński zaznacza zarazem, że postawa typu pierwszego dominuje nad postawą typu drugiego, co jest zjawiskiem naturalnym, elementem znanego od lat i w każdej kulturze konfliktu pokoleń. Autor zwraca też uwagę na dwie istotne kwestie: po pierwsze, sprzeciw młodzieży skierowany jest przeciw utartym i tracącym swą aktualność wzorcom życia społecznego, nie zaś przeciwko kulturze czy starszej generacji jako takiej, po drugie sprzeciw taki pełni progresywną role, będąc czynnikiem przesadzającym o możliwości rozwoju społecznego, otwierającym perspektywę zmian będących wyrazem postępu.
Istotne są tu także pewne typy doświadczeń społecznych. Wspomniany już wyżej „K.Mannheim stwierdza, że są to:
- doświadczenia zinternalizowanie w procesie socjalizacji i wychowania, funkcjonujące w osobowości jednostki jako pamięć społeczna i objawiające się wspomnieniami rozpoczynającymi się nierzadko od słów ,, za moich/naszych czasów...", ,, kiedy byłem dzieckiem" itp.;
-doświadczenia zdobyte przez samych młodych ludzi, które wywierają większy wpływ na kształtowanie się postaw młodzieży, jej sposobów odczuwania, myślenia i przez to są istotniejsze dla ich późniejszych partycypacji w życiu społecznym niż doświadczenia zinternalizowanie” (M.Karkowska,2007,s.151-152).
Drugi typ doświadczeń odgrywa istotniejszą rolę w inicjowaniu przez młodzież przeobrażeń, pierwszy umożliwia jedynie odtwarzanie społecznych wzorców, które nie mają wymiaru transformatywnego-przeobrażeniowego. Jest jednak jeszcze co najmniej jeden warunek, pierwotny wobec typu doświadczeń socjalizacyjnych, który umożliwia młodzieży inicjowanie przeobrażeń społeczno-kulturowych. Jest nim rodzaj społeczeństwa, możliwość zmiany systemu, przejścia od społeczeństwa tradycyjnego, statycznego, o powolnym rytmie przemian, do dynamicznego, otwartego i elastycznie reagującego na twórczy potencjał młodego pokolenia. Jeszcze jednym czynnikiem wyznaczającym młodzieży role w procesie społecznych przemian jest moment historyczny, odmienności aksjologiczne i kulturowe w obrębie społeczeństwa, na ogół radykalizujące nastroje społeczne i stające się nierzadko zarzewiem głębokich przemian ideologicznych( w Polsce role taką odegrały wydarzenia marcowe z 1968 r. oraz strajki, jakie ogarnęły kraj na jesieni 1980 r. czy polski przełom polityczny w roku 1989). Tak, więc młodzież, poza swą specyfiką pojęciowo-badawczą, odgrywa też ważną rolę w społeczeństwie, jako katalizator jego przemian (M.Karkowska,2007).
Na zakończenie tej krótkiej charakterystyki młodzieży jako kategorii społecznej warto wspomnieć o różnych podejściach do problematyki jej tożsamości.
Podstawowe ujęcie prezentujące cztery typy tożsamości osobowej i społecznej koncentruje się wokół reakcji wobec społecznej oferty ról obejmując: dyfuzję roli, przedzamkniecie, moratorium rozwojowe, a także tożsamość negatywną. Inne rozumienie tożsamości przedstawia Z.Bokszański wyróżnia cztery jej modele:
-Model zdrowia tożsamości - ściśle korespondujący z Eriksonowskim piątym stadium(dorastanie sytuowane pomiędzy 18 a 22 rokiem życia), o kluczowym znaczeniu dla rozwoju ego i samoświadomości. W modelu tym tożsamość konstruowania jest w oparciu o wskazanie ewentualnych źródeł jej zaburzenia, z uwzględnieniem przyczyn leżących w sferze psychiki i bodźców wywołujących niedostosowanie społeczne młodych.
- Model interakcyjny tożsamości- tworzywem tożsamości jednostek są codzienne interakcje z członkami otoczenia społecznego, samoświadomość budowana jest w oparciu o społeczny odbiór osoby. Obraz nas samych tworzy się w zetknięciu informacji zwrotnych płynących z otoczenia z postrzeganiem samych siebie (w modelu tym sytuują się m.in. prace F. Znanieckiego i G.H. Meada).
-Model światopoglądowy tożsamości odwołuje się do wartości, wzorów kulturowych i etosu przyjętego w społeczeństwie. Samoświadomość tworzona jest w oparciu o style życia i formy relacji między jednostkami i grupami, które jednostka uważa za ważne, co można skrótowo ująć jako prawidłowość wyrażająca się słowami: ,,jestem tym, z czym i kim się identyfikuję".
-Model ekologiczny tożsamości wskazuje na tworzenie obrazu samego siebie i jego analizę w oparciu o genezę, transformację zachodzące pod wpływem określonych warunków środowiskowych i przeżyć z okresu dzieciństwa, Tworzywem jego powstawania są znaczące doświadczenia społeczne jednostki i pamięć przeszłości ujęte w formie analiz biograficznych (M. Karkowska,2007).
Inną propozycję w zakresie budowania tożsamości przedstawia R.Havighurst. Kluczowe dla budowania obrazu samego siebie jest wypełnienie określonych zadań życiowych przyporządkowanych stadiom rozwojowym, w tym wypadku adolescencji i wczesnej dorosłości(są to m.in.: osiąganie więzi z rówieśnikami, budowanie ról płciowych, akceptacja wyglądu i posługiwanie się ciałem, osiąganie niezależności psychicznej i emocjonalnej, rozwijanie wartości i systemu etycznego, wybór małżonka/i, założenie rodziny, prokreacja, wychowywanie dzieci, prowadzenie domu, rozwijanie kariery zawodowej, przyjmowanie odpowiedzialności obywatelskiej, szukanie kręgu identyfikacji społecznej (M.Karkowska,2007). Można, więc stwierdzić, że model Havighursta jest swego rodzaju modelem tożsamości działaniowej, gdzie jednostka spełnia się poprzez typy podejmowanych i realizowanych wyzwań życiowych. Jeszcze inna propozycją jest model warstwicowy tożsamości oparty na badaniach testem typu TST(Twenty Statements Test).Wyróżnia się w nim określone identyfikacje dotyczące: płci, pełnionej roli, przynależności rodzinnej czy narodowej, cech charakteru, wieku dojrzałości, miejsca zamieszkania, zainteresowań, wiary religijnej, identyfikacji z pewnym kręgiem społecznym(kibic, student, Europejczyk, kolega Marka) (M. Karkowska,2007). Kolejność identyfikacji jest odzwierciedleniem struktury ,, ja" odnoszącej się do wewnętrznej konstrukcji samoświadomości. Widać na podstawie powyższego przeglądu, że kwestia tożsamości ma charakter złożony, a próby wskazania jednego, najbardziej adekwatnego jej modelu skazane są na niepowodzenie.