Suchecka Zuzanna

Szabla Marta

Śmierciak Karolina

Gr C8

Młodzież jako kategoria społeczna i czynniki zmian społecznych.

Socjologiczne teorie młodzieży

Griese czyni kluczowymi punktami swej analizy trzy podstawowe grupy teorii

socjologicznych:

I. kierunki psychologiczno-społeczne:

- teoria pola (Lewin)

- antropologiczna teoria przemian kultury (Mead)

- neopsychoanalityczna koncepcja tożsamości w społeczeństwie (Erikson)

- teoria pokoleń i jej rozszerzenia (Mannheim);

II. klasyczne koncepcje socjologii:

- fenomenologia (Schelsky)

- funkcjonalizm (Eisenstadt)

- teoria działań (Tenbruck);

III.

teorie ad hoc w socjologii:

- ujęcie marksistowskie (Lessing, Liebel)

- ujęcie konfliktu (Rosenmayr)

- ujęcie interakcyjno-etnometodologiczne (Bohnsack)

- psychoanalityczna teoria narcyzmu (Ziehe)

- teoria społeczno-ekologiczna (Backe).

W świetle teorii psychologiczno-społecznych (Lewin) przestrzeń życiowa młodej osoby

(pole) składa się z otoczenia społeczno-psychicznego osoby i przemian w sferze ciała

charakterystycznych dla okresu adolescencji. Charakterystyczne jest tu odczuwanie przez

młodzież pewnego rodzaju tymczasowości swojej sytuacji, z jednoczesnym położeniem

nacisku na perspektywę czasową. Pole działań teraźniejszych nakłada się na wymiar

przyszłościowy tworząc zarazem specyficzne warunki dla procesu tworzenia tożsamości, w

którym uczestniczy samoświadomość, marzenia i pragnienia (wymiar nierealny) oraz obraz w

oczach innych, ich oczekiwania (wymiar realny). Dorośli bywają bardzo niekonsekwentni i w

sposób niezamierzony i często ów proces komplikują, z jednej strony głosząc racjonalność

wyborów i decyzji oraz postulaty „stania obydwiema nogami na ziemi", z drugiej –

podziwiają i stawiają młodzież za wzór bohaterów charakteryzujących się idealistycznym

nastawieniem do rzeczywistości.

Taka pluralistyczna i konfliktowa struktura wartości społecznych powoduje', że młodzież

odczuwa problemy z budowaniem własnej, spójnej tożsamości, w żadnym polu i przestrzeni

życiowej nie czując się dobrze, pewnie i u siebie.

Z kolei Margaret Mead, amerykańska antropolog kultury, upatruje źródeł zaburzania

tożsamości młodych w kontakcie z kulturą, która w prefiguratywnym stadium swego rozwoju
przestała dostarczać wzorów osobowych, dawać oparcie i zakorzenienie we własnym
środowisku, dostarczać identyfikacji, ciągłości ról i perspektyw efektywnych działań na
przyszłość. Jej przemiany jeszcze w stadium kofiguratywnym zrodziły konflikt między
pokoleniem starszych a młodszymi członkami społeczeństwa. Poprzez technicyzację,
narastające tempo życia rodzą się destabilizacja i dezorientacja, narasta ilość nierozwiązanych
konfliktów i napięć społecznych, co musi pogarszać samopoczucie nie tylko młodych, ale i
starszych członków społeczeństwa. Młodzi reagują w takiej sytuacji biernością lub różnymi

formami oporu od aktywnego sprzeciwu, agitacji, aż po zaprzeczenie sensu życia, reakcje
ucieczki, zawieszenia.

Norweski psychoanalityk Erik Erikson poświęcił w swej refleksji szczególnie dużo

miejsca młodzieży i młodości jako kluczowemu okresowi w życiu każdego z nas - to wtedy
kształtują się podstawowe dyspozycje do efektywnego działania w świecie społecznym,
wtedy też uczymy się przełamywać trudności i pokonywać kryzysy. Przyczyną zaburzonej
tożsamości młodzieży są nie tylko procesy dojrzewania czy sam okres adolescencji, z
towarzyszącą mu idiosynkrazją wobec codziennych czy indywidualnych problemów, ale
przede wszystkim pula ról społecznych, w której młodzież nie zawsze odnajduje odpowiednie
dla siebie propozycje stanowiące oferty rozwojowe. Podstawowym zadaniem człowieka jest
wchodzenie w coraz bardziej złożone układy ról społecznych, budowanie tożsamości jaźni,
przeciwstawienie się jej dyfuzji. Trzem okresom życia towarzyszą trzy rodzaje konfliktów
przeżywanych przez każdego z nas:

-

wczesna dorosłość: intymność vs izolacja

-

dojrzałość: płodność vs stagnacja

-

starość: integralność vs rozpacz.

Klasyczne koncepcje socjologii traktują problemy młodzieży w społeczeństwie

bardziej ogólnikowo, koncentrując się raczej na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie

czym/kim są młodzi w społeczeństwie, nie zaś czym jest społeczeństwo dla młodych.

To przełożenie akcentu charakterystyczne jest zarówno dla stanowiska fenomenologicznego,

jak i funkcjonalistów, nieco słabiej zarysowując się w teorii działań Tenbrucka.

Helmut Schelsky twierdzi, że zachowania młodzieży uwarunkowane są przez

podstawowe struktury społeczne i ich prawidłowości (rodzina, dychotomia ról, ład

społeczny). Nie ma tu miejsca na podkreślanie szczególnej roli czy specyfiki sytuacji

młodzieży, ta ostatnia jawi się jako element społeczeństwa, jego produkt, ale nie szczególna

grupa czy odrębna kategoria społeczna. Przyczyną dyskomfortu odczuwanego przez młodzież

jest dysproporcja między życiem rodzinnym, wymaganiami bliskiego kręgu osób, więziami

emocjonalnymi a sposobem, w jaki jesteśmy traktowani w społeczeństwie. Dysproporcja ta,

podobnie jak brak instytucji czy grup łagodzących owo przechodzenie z wąskiego kręgu

identyfikacji w układ szerszych interakcji społecznych, powoduje niepewność i dezorientację.

Prowadzić mogą one do radykalizacji zachowań, rodzić przejawy buntu młodych lub też stać

się początkiem poszukiwania własnej drogi i porządkowania dotychczasowych poczynań.

Utrata poczucia bezpieczeństwa związana z dojrzewaniem i przemianami własnego

wizerunku, a także poszukiwaniem miejsca w świecie, czasem skutkuje także odsunięciem się

młodzieży od starszego pokolenia, szybkim przystosowaniem do wymogów społeczeństwa

postindustrialnego, nadmiernym sceptycyzmem i realizmem, dążeniem do samodzielności

społecznej, ekonomicznej i w konsekwencji pełnego uczestnictwa w życiu społecznym.

Wiąże się to niejako z wykluczeniem z przywilejów młodości, skutkując rezygnacją z prawa

do przeżywania młodości.

Wydaje się, że część młodzieży reagująca w taki sposób przeżywa młodość stosunkowo

najtrudniej, gdyż mimo odzyskanego poczucia bezpieczeństwa i względnej stabilizacji, nie

mają oni dobrego kontaktu ani z rówieśnikami, ani z przedstawicielami starszego pokolenia,

tu i tam są obcy, tworząc swoiste pogranicze.

Z kolei Samuel Einsenstadt uzupełnia koncepcję Schelsky'ego, pozostając z nim zgodny w

kwestii głównych założeń dotyczących młodzieży: role społeczne i sytuacja młodzieży są

produktem relacji społecznych, przy czym zależą one od właściwego przebiegu procesu

socjalizacji uwarunkowanego strukturą społeczną. Socjalizacja jest procesem wprowadzania

w społeczeństwo, zapoznawania z rolami, gwarantuje ona przekaz dziedzictwa kulturowego, a

zatem i ciągłość systemu społecznego. Głównym zadaniem procesu socjalizacji, a zarazem

celem, ku któremu dąży młodzież, jest przejście od partykularystycznych relacji w rodzinie

(prawa i przywileje, sankcje nieformalne, więzi emocjonalne) do uniwersalizmu szerszego

społeczeństwa (realizacja ról, obowiązki, sankcje formalne, więzi rzeczowe). Rodzina

traktowana jest tutaj jako wspólnota, społeczeństwo zaś jako zrzeszenie. Pomostem i

łącznikiem między pokoleniami, którego wyeksponowania brak u Schelsky'ego, są grupy

rówieśnicze.

Thomas Tenbruck w swej teorii działań przychyla się do poglądu, według którego

młodzież jest grupą pośrednią, sytuującą się na przecięciu dwu sektorów: społeczeństwa

dorosłych i wieku dziecięcego, ale i różnych wpływów socjalizacyjnych: rodziny,

rówieśników, mediów. Sytuacja ta z jednej strony pozwala na większą samodzielność i

poszukiwanie samego siebie, z drugiej, poprzez wielość wpływów i brak konkretnych ofert i

propozycji działania, wywołuje niepewność. Ta ostatnia, wraz z tendencją do juwenalizacji

kultury i zachowań dorosłych członków społeczeństwa, prowadzi do wydłużania okresu

młodości przy czym będąca jego produktem labilność, zmienność oczekiwań, niestałość i

impulsywność z czasem prowadzą do emocjonalnych i moralnych wypaczeń młodzieży.

Tenbruck zauważa zarazem, że grupa jest czynnikiem pozytywnie oddziałującym na

jednostkę: dostarcza bowiem identyfikacji, w oparciu o które budujemy swoją

samoświadomość, wyodrębniamy się ze społeczeństwa dorosłych.

W teorii działań podkreśla się, że młodzież nie stanowi wspólnoty wieku lecz wspólnotę

świadomości, młodzi na całym świecie upodabniają się do siebie w wartościach, wzorach

działania, mimo różnic etnicznych, kulturowych czy do niedawna językowych.
Ujęcie marksistowskie i teoria konfliktów Leopolda Rosenmayra w zasadzie są

powtórzeniem znanych nam już założeń, przy czym pierwsze podejście (Lessing i Liebel)

stanowi raczej zbiór postulatów politycznych dla wychowania młodzieży, koncentrując się na

budowaniu przesłanek dla reewolucyjnego przekształcania społeczeństwa zmierzającemu ku

likwidacji antagonizmów klasowych. Dużo tu politycznych nawoływań, haseł, brak natomiast

rzetelnej analizy funkcji, integracji i miejsca w społeczeństwie, jakie zajmuje młodzież.

Leopold Rosenmayer uważa on, że każdy konflikt, zarówno międzypokoleniowy, jak i

społeczny staje się siłą inicjującą przemiany, młodzież zaś znajduje się w polu napięć miedzy

utar-lymi i zdezaktualizowanymi w dobie przemian wzorcami zachowań uwarunkowanych

socjalizacją a wyzwaniami i wymogami struktury społecznej. Im ./ybsze przemiany struktury,

tym mniejsze zastosowanie mają treści socjalizacji. Młodzież wówczas zaczyna szukać na

własną rękę rozwiązań lepiej odpowiadających sytuacji, w jakiej przyszło jej żyć. Efektami

takiego stanu i /eczy sanie tylko wdrażane przez młodych przeobrażenia, ale też niepokój,

odraczanie społecznej gratyfikacji, czy przedłużanie młodości poza granicę wieku szkolnego

czy ukończenia studiów. Potwierdzeniem tez Rosenmayra tworzeniu alternatywnych form

życia społecznego przez młodych może być upowszechnienie się singlowania jako mody,

stylu życia czy orientacji stanowiącej rozwiązanie problemów młodego pokolenia z

wydłużającym się czasem pracy, poszukiwaniem mieszkania, a przede wszystkim

kompromisem koniecznym w życiu rodzinnym i odpowiedzialnością za innych.

Ujęcie interakcyjno-etnometodologiczne Ralfa Bohnsacka, podobnie jak funkcjonalizm

czy teoria działań Tenbrucka, tłumaczy wyłanianie się grup rówieśniczych w wyniku

poszukiwania i integrowania osób, które w podobny sposób doświadczają sytuacji społecznej

i życiowej. Tutaj osią podobieństw jest uwarunkowana deficytami socjalizacji niedostateczna

kompetencja działaniowa, którą charakteryzuje się młodzież. Polega ona m.in. na: wadliwej

typizacji partnerów, planowaniu działań w wąskim horyzoncie czasowym, niewystarczającej

antycypacji, braku umiejętnego generalizowania, w wyniku czego młodzież z trudem

opanowuje definicję sytuacji, nie w pełni rozpoznając reguły komunikacyjne ją tworzące. Co

za tym idzie, młodzi ludzie doświadczają trudności we wpisaniu własnej (nierozpoznanej

jeszcze) definicji sytuacji w całościowy kontekst symboliczny, obowiązujący w danej

społeczności i określonym momencie historycznym, co prowadzi do deficytów tożsamości,

stygmatyzowania jako osoby niedojrzałej, nieprzewidywalnej, anomijnej, funkcjonującej

społecznie w sposób zubożony.

Podobnie Thomas Ziehe odwołuje się w swej neopsychoanalitycznej koncepcji do

freudowskiego narcyzmu jako fiksacji na wczesnej fazie rozwojowej, opierającej się na

wyidealizowanym obrazie bliskich osób (matki) i identyfikowaniu się z nią.

Zdaniem Ziehego młodzież prezentuje taką właśnie postawę, przy czym dochodzi tu do

przenoszenia jej na psychiczną strukturę pokolenia osób dorastających i deformowania

przebiegu socjalizacji. Młodzieńczy idealizm traktowany jest przez autora koncepcji jako

swego rodzaju zaburzenie, którego istotą jest negacja rzeczywistości, myślenie życzeniowe,

naginanie faktycznych stanów rzeczy i cech osobowości partnera, współpracowników,

przyjaciół do wyobrażeniowego modelu, któremu nie sposób sprostać.

W efekcie narcystycznego nastawienia, młodzież nie mogąc pogodzić się z tym, że nie są

oni idealni, często zmienia partnerów, pracę, sposoby spędzania wolnego czasu, identyfikacje

z grupą. Owo narcystyczne, idealizujące nastawienie do rzeczywistości ma też związek nie

tylko z interakcjami z matką ale również z przemianami społeczno-kulturowymi, które

poprzez bezrobocie, rozkład systemu kształcenia, presję szybko zmieniających się mód, a

nade wszystko wszechobecną ideologię konsumpcji utrwalają w młodzieży kult posiadania,

niezdolność przeżywania czasu oczekiwania, drażliwość, poczucie odrzucenia, skutkując

zagubieniem, słabą identyfikacją i zakorzenieniem w środowisku społecznym.

Ostatnia z teorii ad hoc, koncepcja społeczno-ekologiczna Dietera Backe'a koncentruje się

na środowisku jako zespole czynników warunkujących rozwój, a przede wszystkim na

badaniu klasycznie rozumianego w pedagogice społecznej dialektycznego związku między

jednostką a jej otoczeniem, wzajemnego, rozciągniętego w czasie dostosowywania się

jednostek i środowiska. Ciekawe jest tu założenie zgodne z tzw. teorematem Thomasa, że

środowiskiem jest to, co jednostka tworzy wokół siebie i czemu nadaje znaczenie.

Środowisko staje się tu, podobnie jak w etnometodologii Bohnsacka, swoistym światem

przeżywanym, który tworząc określoną niszę (jak w ekologii) podzielony został na cztery

strefy w zależności od oddalenia:

-ekologiczne centrum (rodzina, bliscy przyjaciele, kontakty face-to-face);

- strefa sąsiedztwa (okolica, podwórko, pub, dyskoteka)

- strefa odcinków (szkoła, zakład pracy, instytucje społeczne);

- peryferie ekologiczne (wakacje, sporadyczne sposoby spędzania wolnego czasu).

Jak łatwo zauważyć, są to właściwie odrębne „światy", z jakimi młodzi ludzie się

identyfikują w procesie socjalizacji przekraczając granice poszczególnych stref i poszerzając

zarazem krąg identyfikacji.

( M. Karkowska, Socjologia wychowania, wybrane elementy, 2007).