WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA
wykład 7 - 08.12.2006r
zasada lex retro non agit - prawo nie działa wstecz.
STOSOWANIE PRAWA
Stosowanie prawa to ustalenie konsekwencji prawnych, opartych na faktach uznanych za udowodnione w świetle zebranego w sprawie materiału dowodowego i na podstawie obowiązujących przepisów prawnych. Innymi słowy stosowanie prawa to formułowanie na podstawie normy generalnej normy indywidualnej. Są dwa podstawowe modele stosowania prawa:
a) sylogistyczny (subsumcyjny) - polega na tym, że proces stosowania prawa sprowadza się do pewnych zabiegów o charakterze logicznym, a zwłaszcza do sprawdzenia wartości argumentów tj. do sprawdzenia czy mają charakter prawdziwy czy fałszywy.
Rozumienie sylogistyczne nie ma charakteru matematycznego, mechanicznego, choć ta metoda charakteryzuje się dużym stopniem sprawdzalności. Należy ją traktować przede wszystkim jako wskazówkę dotyczącą dochodzenia przez sędziego do ostatecznej decyzji.
Sylogizm prawniczy występuje w różnych wersjach. Od sylogizmu prostego do złożonych struktur, gdzie decyzja sędziego jest konsekwencją szeregu przesłanek, a każdą decyzję cząstkową można analizować za pomocą narzędzi logicznych. Odtwarzanie algorytmu podejmowania rozstrzygnięcia przez sędziego polegałoby na ustaleniu przesłanek sylogizmu i dokonaniu swoistego rachunku. Sylogizm prawniczy w klasycznej wersji składa się z dwóch przesłanek i wniosku:
I przesłanka (większa) - norma generalna
II przesłanka (mniejsza) - stan faktyczny
wniosek - norma indywidualna
Model sylogistyczny nie ma charakteru nieomylnego z wielu powodów. Nie stanowi on pełnej rekonstrukcji postanowienia prawnego. Alternatywą jest model argumentacyjny.
b) argumentacyjny (dyskursywny) - rezygnuje z możliwości analizy rozumowań sędziego przy użyciu sylogizmu w koncepcji dyskursu prawniczego wskazuje się przede wszystkim niemożność pełnego zastosowania logiki prawniczej. Dlatego też uważa się, że proces argumentowania, a tym samym rozstrzygania powinien uwzględniać określone reguły dyskursu. Iörgen Habermas te reguły, które powinny być spełnione w dyskursie nazywa roszczeniami ważności. Zalicza m. in. prawdę, wiarygodność, poprawność, zrozumiałość wypowiedzi. Do zapewnienia racjonalności dyskursu niezbędna jest również respektowanie innych zasad, a mianowicie: równości szans uczestników dyskursu, wolności argumentowania, prawa do równości, oraz zasady znoszące jakiekolwiek przywileje czy też przepis w procesie argumentowania. Jednocześnie szczególność dyskursu prawniczego powoduje, że oprócz zaakceptowania ogólnych reguł dyskursu praktycznego (chodzi o te wymienione wcześniej) konieczne jest uwzględnienie wymogów wynikających z przepisów prawnych, utrwalonej judykatury oraz poglądów dogmatyki prawa.
Struktura dyskursu prawniczego powinna zatem obejmować zarazem reguły dyskursu praktycznego jak też różnorodne topiki prawnicze (a contrario, rozumowanie z analogii). W tym modelu podkreśla się otwarty charakter pojęć prawnych, ich niedookreśloność, istnienie odesłań poza prawnych, znaczenie zasad prawniczych. Uznaje się zatem, że model argumentacyjny jest tzw. trzecią drogą, znajdującą się pomiędzy logiką a twardą analizą hermeneutyczną.
DWA TYPY STOSOWANIA PRAWA
a) sądowy
b) kierowniczy (administracyjny)
Rozróżnienie pomiędzy tymi podstawowymi typami wynika przede wszystkim z odmiennego usytuowania i podstaw kompetencyjnych podmiotów stosujących prawo, ich sytuacji decyzyjnych oraz ze względu na sam charakter i treść decyzji.
a) klasycznie wyróżnia się 4 etapy sądowego stosowania prawa:
1. ustalanie czy i jaka norma obowiązuje w stopniu dostatecznym dla potrzeb rozstrzygnięcia.
2. ustalenie stanu faktycznego, czyli ustalenia jakie są fakty udowodnione i istotne dla potrzeb rozstrzygnięcia.
3. etap subsumpcji, czyli podciągnięcie czy przyporządkowanie ustalonego stanu faktycznego pod normatywny opis stanu faktycznego, czyli pod stosowanie przepisów prawa.
4. ustalenie konsekwencji prawnych.
Ustalenie stanu prawnego w procesie stosowania prawa obejmuje dwa rodzaje czynności i rozumowań:
• walidacyjne - oznaczają ustalenie źródła faktu normotwórczego z jakiego rekonstruowana jest norma obowiązująca.
• interpretacyjne - ustalenie treści normy czyli jej rekonstrukcje z danego źródła zawierającego ustalenie znaczeń, wyrażeń składających się na wypowiedź normatywną. Istotnym elementem powiązania czynności interpretacyjnych jest ustalenie na jakich faktach normatywnych opiera się proces rekonstrukcji danej decyzji stosowania prawa. Wchodzi to w zakres ustaleń o charakterze walidacyjnym.
3 źródła:
1. w kulturze prawa stanowionego podstawowym źródłem faktów normotwórczych są oczywiście przepisy prawa.
2. w kulturze common law podstawowym źródłem faktów normotwórczych są przepisy prawa i precedensy.
3. we wszystkich kulturach prawnych źródłem prawa mogą być również zwyczaje.
Te trzy zasadnicze źródła rekonstrukcji podstawowej decyzji nie wyczerpują wszystkich możliwości. Rekonstruować możemy również na podstawie reguł inferencyjnych, do których w szczególności zaliczamy rozumowania prawnicze:
• rozumowanie a symile (per analogia)- jest najczęściej stosowane w dyskursie prawniczym. U jego podstaw leży przekonanie, że w przypadkach podobnych, analogicznych czy porównywalnych sytuacji normatywnych mamy prawo zastosować podobną argumentację. Możemy mieć do czynienia z dwoma podstawowymi rozumowaniami per analogia:
- analogia legis - wtedy, gdy odwołujemy się do konkretnej normy obowiązywania prawa czy do całej ustawy.
- analogia iuris - wtedy, gdy odwołujemy się do całego ... praw, idei prawa, precedensu, rozstrzygnięcia, zwyczaju.
Z faktu, iż rozumowanie per analogia jest w powszechnym użyciu wynika realna groźba jego nadużycia w dyskursie prawnym. Może to wynikać chociażby z trudności z ustaleniem jednoznacznych kryteriów podobieństwa w odniesieniu do sytuacji normatywnej. Innym zagadnieniem jest problem wzajemnej relacji pomiędzy pojęciami podobieństwa, analogii czy porównywalności. m.in. Dlatego, że pojęcia te nie zawsze stosowane są w sposób synonimiczny. Jest to tym bardziej utrudnione, że do tych samych pojęć odwołujemy się przy rozumieniach ad exemplo czy też a contrario.
Rozumowanie przy analogii legis możemy sprowadzić do trzech etapów:
1. ustalenie, że jakiś fakt mający istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia jakieś sprawy nie jest uregulowany przepisami prawa.
2. ustalenie, że istnieje inny podobny pod istotnymi, relewantnymi względami fakt, który jest uregulowany obowiązującymi przepisami prawnymi.
3. ustalenie dla faktu nieunormowanego konsekwencji prawnych, które przepisy prawa wiążą z innym, unormowanym faktem.
Istotne podobieństwo, które decydują o zastosowaniu analogii może wynikać zarówno z podobieństwa fizycznego faktów jak również z podobieństwa celów czy regulacji. Wyraża to zasada: ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis disposito.
Otóż co do zasady uważa się, że rozumowania a symile nie stosuje się w dziedzinach prawa karnego, prawa podatkowego i prawa ubezpieczeń społecznych.
W prawie karnym zakaz analogii wiąże się z zasadą: nullum crimen (Nulla poena) sine lege.
W prawie podatkowym z zasadą: nullam tributum sine lege.
W prawie ubezpieczeń społecznych wiąże się z zasadą kazuistycznym charakterem uregulowań w tej dziedzinie prawa.
• rozumowanie a fortiori (dosłownie - z mocniejszego zakresu).
Wyróżnia się dwie postaci tego argumentowania:
- a minori ad maius (reguła negatywna) - oznacza, że jeżeli nie można czegoś mniej, to tym bardziej nie można czegoś więcej.
- a maiori ad minus (reguła pozytywna) - jeżeli można czegoś więcej, to tym bardziej można czegoś mniej.
Argumentacja a fortiori jest sposobem rozumowania w myśl którego przyjmując twierdzenia o istnieniu obowiązującej lub innej kwalifikacji normatywnej po stronie jednego podmiotu lub grupy należy uznać ważność i istnienie prawne innej reguły stwierdzającej taki sam obowiązek po stronie innego podmiotu, grupy jeżeli zasługuje on z bardziej istotnego powodu niż pierwszy podmiot na tę samą kwalifikację normatywną.
2 ETAP STOSOWANIA PRAWA
Ustalenie stanu faktycznego zmierza do stwierdzenia jakie fakty istotne dla potrzeb rozstrzygnięcia mogą być uznane za udowodnione w świetle zebranego w sprawie materiału dowodowego. Ten etap wiąże się z kwestią ciężaru dowodu. W procesie cywilnym mamy do czynienia z modelem kontradyktoryjnym, w ramach którego strony muszą przytoczyć fakty i dostarczyć dowody, które potwierdzają ich stanowisko w sprawie (art. 6 KC).
Nieco inaczej jest w procesie karnym, albowiem mamy model inkwizycyjny. Sąd działa z urzędu, a poza tym obowiązuje zasada quisquis praesumitur bonus, zgodnie z którą domniemywa się , że każdy działa w dobrej wierze, jest niewinny. Z tą zasadą wiąże się domniemanie niewinności (zasada konstytucyjna), zasada orzekania in dubio pro reo - w razie wątpliwości orzeka się na korzyść oskarżonego.
Z tym etapem stosowania prawa wiążą się reguły dowodowe: legalna i swobodna teoria oceny dowodów.
a) swobodna - pozwala organom stosować prawo, może swobodnie oceniać dowody, ale nie dowolnie, biorąc pod uwagę wskazania wiedzy i doświadczenia życiowego. Dwa podstawowe typy dyrektyw na gruncie teorii swobodnego oceniania dowodów to:
• logiczno - językowe dyrektywy dowodowe - odwołują się do logiki formalnej.
• empiryczne dyrektywy dowodowe - pewne tezy przejęte z nauk przyrodniczych i społecznych.
b) legalna teoria dowodowa - teoria, która nakazuje ocenę dowodów w sposób wynikający z prawa obowiązującego. Mianowicie w przepisach prawnych możemy mieć do czynienia z domniemaniami, które z określonym zachowaniem wiążą określone skutki prawne.
• domniemania materialne, które służą ułatwieniu podjęcia decyzji wówczas gdy, dowód faktów jest niemożliwy lub bardzo utrudniony.
• domniemania formalne - służą rozkładowi ciężaru dowodu i uzasadnia je ochrona takich wartości jak niewinność oskarżonego lub dobra wiara.
• domniemania wzruszalne jak i niewzruszalne - stosunek legalnej teorii dowodów wobec empirii kształtuje się w trojaki sposób. W związku z czym wyróżnia się:
- kontraempiryczne reguły dowodowe wyrażone w materialnych domniemaniach prawnych - mamy z nią do czynienia wówczas, gdy między przesłanką domniemania a wnioskiem nie ma związków, które mają sens empiryczny.
- paraempiryczne reguły dowodowe wyrażone w materialnych domniemaniach prawnych - zachodzi, gdy między przesłanką a wnioskiem domniemania zachodzi związek oparty prawdopodobieństwie w świetle wiedzy potocznej lub doświadczenia życiowego, ale brak jest twierdzeń nauki, które by to potwierdzały. np. domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki.
- nieempiryczne reguły dowodowe wyrażone w materialnych domniemaniach prawnych - opierają się na domniemaniach arbitralnych nakazujących uznanie określonego faktu.
2