POEZJA XVIII W. NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH
W dziejach literatury polskiej XVIII w. Możemy wyróżnić co najmniej dwa etapy. Pierwszy przypada na tzw. Czasy saskie i uchodzi za okres upadku i zacofania kultury. Drugi obejmuje częściowo lata panowania Augusta III, a przede wszystkim Stanisława Augusta Poniatowskiego i przynosi odrodzenie literatury i kultury. Tworzy dobę polskiego oświecenia jednym ze świetniejszych rozdziałów historii kultury narodowej. Dziś zwykło się mówić o latach 40 i 50 XVIII w. Jako o „świcie nowych idei” albo o wczesnym oświeceniu, a o latach późniejszych jako o dobie stanisławowskiej lub okresie dojrzałego oświecenia.
Literatura czasów stanisławowskich nacechowana była dydaktyzmem: uczyła i wychowywała. Pomagała w dążeniu do reform ustrojowych i gospodarczych, kształtując nowy model bohatera , podsuwając różnego rodzaju propozycje lepszego urządzenia świata. Ta literatura walczyła o nowe ideały, szukała prawdy o świecie , zmieniała się jak zmieniały się losy kraju, zwłaszcza w okresie napięć politycznych.
W czasach stanisławowskich poezja objawiała się w różnych gatunkach: satyra, list poetycki, oda, sielanka, bajka, poemat opisowy, dydaktyczny, heroikomiczny, epigram, piosenka liryczna, elegia.
W dziejach poezji stanisławowskiej była niedoceniona i jednostronnie przedstawiona twórczość poetycka Adama Naruszewicza., stałego uczestnika królewskich obiadów czwartkowych. Do jego najpopularniejszych wierszy należą „Satyry”. Jednej z nich -„Chudy literat” - określa sytuację pisarza w społeczeństwie, niedocenianie sztuki pisarskiej. Dumni Sarmaci nie czytali bowiem książek. Wystarczyły im kalendarze, recepty na lekarstwa i bałamutne przepowiednie. W takim społeczeństwie marna była dola prawdziwego pisarza, którego dzieł nikt nie czytał.
Z ód politycznych szczególną wartość posiada „ Głos umarłych” - dramatyczny rozrachunek ze współczesnym poecie społeczeństwem, głos oskarżenia i przestrogi równocześnie, wyraz rozmyślań nad przeszłością narodu, próba diagnozy Rzeczypospolitej chylącej się ku upadkowi.
Prawdopodobnie spod jego pióra wyszła oda „Balon” (przypisywana Trembeckiemu). Oda została napisana z okazji lotu balonem, jaki odbył nad Warszawą Francuz Blanchard w 1789 r. Wiersz pełen jest wiary w moc ludzkiego rozumu i woli.
Satyra "Reduty" (*) jest znakomitym obrazkiem rodzajowym XVIII-wiecznej stolicy za czasów augustowskich. Podmiot liryczny przechadza się w czasie karnawału po Warszawie wraz ze swoim przyjacielem, obserwując karety jadące na reduty (bale maskowe). Spostrzeżenia obu panów są próbą charakterystyki udających się na owe reduty reprezentantów społeczeństwa. Satyra ta napisana jest jakby w konwencji "redutowej szopki", w której pojawiają się wciąż nowe postacie, nie połączone ze sobą węzłem fabularnym. W efekcie tego zabiegu satyra Naruszewicza Reduty kojarzy się z teatrem lalkowym, maskaradą będącą wyraźnie rewią negatywnych typów ludzkich.
Pierwszy typ - "istnać to gołota, kryje się wśrzód jedwabiu i jasnego złota" - to szlachcic, który przepuścił majątek otrzymany w spadku po ojcu i na wszelkie sposoby usiłuje "dawną utrzymać choć w nędzy figurę", pożyczając pieniądze, gdzie tylko jest to możliwe. Pozbawiony sumienia i honoru, nie gardzi nieuczciwymi sposobami zdobywania pieniędzy ("sumka z szachrajstwa"). Podmiot liryczny podsumowuje tę postawę gorzkimi słowami:
"Najpewniejszy to sposób do wszystkiego mienia:
Chciwość, przemoc bez kary, rozum bez sumienia".
Drugi typ - "buczny junak" - lubi się popisywać, jest zawadiackim samochwałą, który w rzeczywistości nie kwapi się w ogóle do obrony ojczyzny, gdyż brak mu zarówno umiejętności, wyposażenia, jak i dzielności. Jest to typ pospolitego, tchórzliwego łajdaka, który chwaląc się swoimi domniemanymi sukcesami, oszukał już niejednego.
Trzeci typ - to karciarz - pierwszy minister "króla Faraona", za którym podąża symboliczny orszak kart i upersonifikowanych gier karcianych.
Czwarty typ - to hipokryta - człowiek pobożny na pokaz, świętoszek, który pozorami pokrywa swoje łajdactwa: lichwiarstwo i rozpustę. W jego orszaku kroczą: obłudnik, człowiek dwulicowy, który zmienia swe poglądy w zależności od panującej sytuacji i modna dama wraz z towarzyszącym jej "labbe" (w języku francuskim pojęcie to oznacza księdza, jednak w Polsce nazwa ta obejmowała też włóczęgów pochodzących z Francji, którzy podawali się za księży, choć ze stanem duchownym nie mieli nic wspólnego). Para ta symbolizuje zepsucie obyczajów i próżność.
Za najwybitniejszych przedstawicieli polskiego sentymentalizmu uchodzą Franciszek Karpiński i Franciszek Kniaźnin.
Franciszek Karpiński - wysoko oceniany przez Mickiewicza, zyskał sobie największą popularność jako autor pieśni „Laura i Filon”, twórca pieśni religijnych. Znany jako autor wierszy erotycznych, jednocześnie potrafił być czuły, wrażliwy, bezpośredni, a popularny wiersz „Do Justyny” wyraża niepokój serca przy pomocy przejrzystej metafory wziętej z obserwacji przyrody widzianej okiem gospodarza.
W „Powrocie z Warszawy na wiś” zabrzmiała nuta religijna, treść odnosi się do osobistej sytuacji poety i stanowi także próbę refleksji filozoficznej nad życiem. Jest to wyraz goryczy, rozczarowania i żalu do losu, że obszedł się z nim tak surowo, nie darzą c go zaszczytami i majątkiem.
Franciszek Dionizy Kniaźnin - mniej popularny od Karpińskiego budzi zainteresowanie wśród współczesnych badaczy. Jego liryki miłosne wyróżniają się delikatnością i zdają się przemawiać prawdą prawdziwego przeżycia. Poeta jakby próbował dotrzeć do głębszych warstw życia uczuciowego. Takim przykładem niepokoju, lęku a zarazem pragnieniem miłości jest wiersz pt. „ Lękliwa miłość”, liryk,, który oddaje nastrój wewnętrznej rozterki, oczekiwania, niepewności.
„Dwie lipy” i „Dwie gałązki” to jakby dwa warianty tego samego tematu. W łatwej do odczytania symbolice zawiera się dramatyczna historia miłości dwojga ludzi, którym los nie dał się połączyć. W erotykach Kniaźnina nie spotyka się silnych napięć dramatycznych, przewagę zyskują uczucia łagodne, smutek, tęsknota, żal. Pisał patriotyczne ody wg klasycznego wzorca. Pierwiastek sarmatyzmu można dostrzec w wierszu „Do wąsów”, pierwiastek mesjanizmu w „Na rewolucję” .
Literatura:
Poezja polska XVIII w. Oprac. Z. Libera. Warszawa 1976