Historię literatury starożytnej Grecji zwykło się zamykać w przedziale pomiędzy wiekiem IX p.n.e. a wiekiem VI naszej ery. Starożytna literatura poczęła rozwijać się w tym okresie, kiedy to Grecy za pośrednictwem Fenicjan przejęli alfabet prasemicki. W dziejach kultury greckiej wyróżniamy epokę niepodległościową zakończoną w 338 roku przed Chrystusem (rok bitwy pod Cheroneą) lub w 333 rok (rok bitwy pod Issos). Państwo Aleksandra Wielkiego nie było już niepodległą Grecją. W epoce niepodległościowej wyodrębnia się:

• okres archaiczny, od czasów bajecznych do początku wojen grecko-perskich (zburzenie Miletu w 494 roku),

• okres klasyczny, wiek V i IV przed Chrystusem.

Po okresie Grecji niepodległej mówi się o:

• dobie hellenistycznej (od panowania Aleksandra Wielkiego do początków cesarstwa rzymskiego, tj. do 30 roku przed Chrystusem),

• dobie cesarstwa rzymskiego,

• po upadku Rzymu nastąpiła epoka bizantyjska.

W szczegółowej periodyzacji, biorąc pod uwagę: literackie widzenie świata i człowieka, typowość uprawianych w danej epoce gatunków literackich i postawy twórców literatury można wyodrębnić następujące okresy:

• wiek IX-VI okres archaiczny - przewaga poezji epickiej i lirycznej,

• wiek V-IV okres klasyczny - przewaga poezji dramatycznej, rozwój prozy literackiej i naukowej (filozofii, historiografii, wymowy),

• wiek III-I okres hellenistyczny - retoryzowanie prozy, nasycenie literatury uczonością i erudycją, ale i narodziny literatury popularnej skierowanej do szerokich kręgów odbiorców,

• wiek I-II okres rzymski - przewaga wtórnej, naśladującej, ale wysoce artystycznej prozy, narodziny literatury chrześcijańskiej, szeroko adresowanej, popularnej i moralizującej,

• wiek II-V okres chrześcijański - schyłek literatury pogańskiej i jej ostatnie osiągnięcia poetyckie (epopeja, epigram), rozwój literatury popularnej (romans), rozwój artystyczny i filozoficzny literatury chrześcijańskiej, pojawienie się literatury pastiszu.

Umysłowość

Główne szkoły i prądy umysłowe powstały w VI i V wieku p.n.e.

Cynicy - grecka szkoła filozoficzna (V-VI w p.n.e. - IV w n.e.) głosząca w etyce ideał cnoty jako życia zgodnego z naturą i ideał mędrca kierującego się tylko rozumem, nie uznającego żadnych ogólnie obowiązujących wartości, norm, praw ani autorytetów. Cynicy odrzucali system państwowy, konwencje kulturowe, majątek. Mędrcem, według nich, był człowiek niezależny od owych pozornych dóbr. Przedstawiciele - Antystenes (444-368 p.n.e.), Diogenez z Synopy.

Cynizm - postawa wyzywającego, pogardliwego odrzucenia ideałów i autorytetów uznawanych w danej grupie. Brak poszanowania dla ogólnie przyjętych norm.

Epikureizm - szkoła filozoficzna stworzona przez Epikura (341-270 p.n.e.), który za cel życia uznawał rozważne dążenie do przyjemności i szczęścia. Radość życia, korzystanie z uciech i piękna świata, uwolnienie ciała od bólu i ducha od niepokoju - to zasadnicze zalecenia tej filozofii. ("Trzeba wyzwolić się ze strachu bogów i śmierci"; "Straszną rzeczą jest konieczność, ale nie ma żadnej konieczności żyć w konieczności"; "Bezmyślnych wyzwala ze smutków czas, mądrych - logika"; "Carpe diem" - chwytaj dzień, ciesz się chwilą).

Stoicy - szkoła filozoficzna założona przez Zenona z Kition (336-264 p.n.e.), uwagę jej przedstawicieli przykuwała problematyka etyczna, wysoko cenili zachowanie wewnętrznego spokoju, hartu i opanowania. Twierdzili, że szczęście zapewnia cnota, a tę osiągać można poprzez życie zgodne z naturą, która jest harmonijna, bo stworzona przez boga. W ten sposób ideałem człowieka był mędrzec, którego cechuje: powaga, trzeźwość, rygoryzm i umiarkowanie

Stoicyzm to postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju, hartu ducha i opanowania w trudnych sytuacjach (znoszenie ze stoicyzmem niepowodzeń życiowych).

Sceptycy - filozofowie, których zasadą naczelną było zachowanie dystansu wobec wszelkich zjawisk. Sceptycy zaprzeczali możliwości poznania prawdy oraz postulowali powstrzymanie się od osądów.

Sceptycyzm to stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej, w metodologii postulujące krytycyzm wobec twierdzeń naukowych przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu (sceptycznie - nieufnie, niedowierzająco, powątpiewająco).

Hedoniści - wyznawcy doktryny etycznej sformułowanej po raz pierwszy przez Arystypa z Cyreny, a powracającej wielokrotnie w dziejach filozofii, uznającej przyjemność (rozkosz) bądź unikanie przykrości za najwyższe lub jedyne dobro, cel życia i naczelny motyw ludzkiego postępowania.

Sofiści -zawodowi nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego (Ateny, V i IV wiek p.n.e.) przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii i etyki. Uznali, że "człowiek jest miarą rzeczy" i stało się to zasadą relatywizmu teoriopoznawczego. Z zasady, że poznanie ludzkie jest względne wysunęli podstawę swego nauczania: żadne twierdzenie nie jest prawdziwsze od drugiego, może być tylko praktyczniejsze. Dlatego też uczyli manipulowania poglądami, sprytnego udowadniania twierdzeń fałszywych, zbijania argumentów przeciwnika za pomocą odpowiednio dobranych argumentów i sztuczek krasomówczych (techniki takie noszą nazwę sofizmatów). Reprezentowali poglądy demokratyczne i wolnomyślicielstwo, ale z czasem popadli w skrajny relatywizm, dlatego też rzeczownik "sofistyka" począł oznaczać pokrętne argumentowanie polegające na wykorzystaniu wieloznaczności wyrazów i nieuczciwych, nielogicznych wnioskach. Najsłynniejsi sofiści to Gorgiasz i Hippiasz. 

Sofista to człowiek świadomie posługujący się fałszywymi przesłankami, dowodzący nieprawdziwych tez za pomocą fałszywych argumentów.

Najwybitniejsi filozofowie i myśliciele starożytności :

Tales z Miletu (około 620-540 p.n.e.) - "pierwszy mędrzec", który opierając się na szczupłych jeszcze wiadomościach z dziedziny przyrody (materialista), próbował odpowiedzieć na zasadnicze pytanie filozofii: jaka jest ostateczna przyczyna wszechrzeczy. Jego zdaniem, elementem, z którego miał powstać wszechświat, była woda.

Heraklit z Efezu (około 540-480 p.n.e.) - uznał, że źródłem poznania jest dusza ludzka, stanowiąca część kosmosu. W związku z czym nie ma potrzeby przeprowadzania wielu badań i osiągania wysokiego stopnia wiedzy. Dla poznania prawdy wystarczy poznać samego siebie. Boga często nazywał "logos" - rozum, traktując go jako swoiste "prawo natury". Był materialistą głoszącym, iż: "świat jest jeden, nie został stworzony przez żadnego z bogów ani przez żadnego z ludzi, lecz był jeden i będzie wiecznie żyjącym ogniem, który według miary zapala się i według miary gaśnie". "Wszystko płynie" i "nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki" to słowa odzwierciedlające jego filozofię.

Pitagoras (około 572-497 p.n.e) - prekursor idealizmu platońskiego. Łączył mistykę ze ścisłością typową dla matematyki. Po Pitagorasie nie pozostały żadne pisma, dlatego też trudno oddzielić to, czego sam nauczał od twierdzeń jego uczniów. Nie na podstawie obserwacji, lecz przekonania, że forma kuli jest doskonała, pitagorejczycy wysunęli tezę, że ziemia jest kulista. Uważali też, że w środku świata płonie ogień, dookoła którego krążą ciała niebieskie. Z ognia owego czerpią swój blask, a w czasie obrotu wydają tony muzyczne. Jest to tzw. "harmonia sfer".

Demokryt z Abdery (około 460-370 p.n.e.) - pierwszy filozof, który stworzył konsekwentnie zbudowany materialistyczny pogląd na świat, który jego zdaniem stanowiła materia zbudowana z niepodzielnych cząstek, atomów pozostających w ustawicznym ruchu. Twierdzenie to doprowadziło go do przekonania, że istnieją tylko dwa rodzaje wiedzy: prawdziwa - jej źródłem jest rozum i fałszywa, której źródłem są zmysły. Zajął się również zagadnieniami etyki. Uznał, że rozumowe poznanie dobra prowadzi do zadowolenia objawiającego się pogodą ducha (zyskał tym miano "śmiejącego się filozofa"). Należał, podobnie jak Arystoteles, do najbardziej uniwersalnych myślicieli.

Sokrates (469-399 p.n.e.) - nauczyciel Platona. Głosił absolutyzm i intelektualizm etyczny. W odróżnieniu od sofistów wierzył w istnienie obiektywnej prawdy i możność jej poznania. Utożsamiał dobro, szczęście i cnotę z prawdą, która jego zdaniem jest jednoznaczna, a podstawowym obowiązkiem człowieka jest jej szukanie. Mądrość bowiem, twierdził, prowadzi do cnoty, a zło wynika z nieświadomości. Za najlepszy środek poznania uznał metodę dialogu, w którym doprowadzał wywody przeciwnika do absurdu. W 399 roku p.n.e. uznano, że Sokrates stał się przeciwnikiem ateńskiej demokracji. Został oskarżony o szkalowanie instytucji państwowych, nieuznawanie państwowego kultu religijnego i deprawację młodzieży. Został skazany na śmierć przez otrucie cykutą. Sokratejskie sformułowania: "poznaj samego siebie", "wiem, że nic nie wiem".

Herodot (około 484-424 p.n.e.) - zwany jest ojcem historii. Odbył podróże po Europie i Azji i po powrocie do Aten postanowił zebrane wiadomości skupić wokół zagadnienia odwiecznego sporu między Europą i Azją. Mit przeplata z rzeczywistością, w historii widzi spełnianie się sprawiedliwości bożej.

Tukidydes (460-400 p.n.e.) - autor "Wojny peloponeskiej", przedstawiciel nowego pokolenia krytycznego i racjonalistycznego, zyskał miano "ojca krytyki historycznej". Pragnął przede wszystkim wyjaśnić sens wielkich wypadków historycznych sobie współczesnych. Jak Demokryt usunął działanie pierwiastka boskiego w przyrodzie, tak on ich ingerencję w historię.

Hipokrates (460-377 p.n.e.) - zwany ojcem medycyny, wyznawał pogląd, że na stan zdrowia i psychikę jednostek i ludów ma wpływ środowisko klimatyczne (medycyna "ludzka" i "laicka" w odróżnieniu do kierunku prezentowanego przez kapłanów).

Platon (427-347 p.n.e.) - uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu filozoficznego, idealizmu obiektywnego - platonizmu. Zakładał dualizm świata: świat idei - niedostępny zmysłom i świat materialny, znany człowiekowi, ale będący jedynie cieniem, niedoskonałą kopią pierwowzoru czyli idei. Najwyższą funkcję poznawczą przyznawał duszy obdarzonej, jego zdaniem, wrodzoną wiedzą o ideałach.

Arystoteles (384-322 p.n.e.) - filozof uznany za najwybitniejszego myśliciela starożytności. Jego działalność obejmowała nieomal wszystkie dziedziny starożytności. Założył własną szkołę w Atenach. Zajmował się procesami zachodzącymi w przyrodzie. Twierdził, że każda rzecz jest bytem stworzonym z materii i formy, kształtującej materię - postawił tezę o zmienności bytu i wielości form ruchu. Zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody badań przyrodoznawczych, stwarzając w ten sposób podstawy rozwoju nauk przyrodniczych. Zajmował się też zagadnieniami etycznymi. Uważał, że istnieją 3 formy szczęścia:

• życie wśród przyjemności,

• życie wolnego i odpowiedzialnego obywatela,

• życie badacza i filozofa. Do prawdziwego szczęścia trzeba wszystkich trzech warunków.

Zaleca "złoty środek". Dla literatury ogromne znaczenie ma jego "Poetyka" - rozprawa o literaturze, prawach rządzących poszczególnymi rodzajami i gatunkami. ("Jedna jaskółka nie czyni wiosny"; "Korzenie wychowania są gorzkie, ale owoce słodkie"; "Największe występki wynikają z największych pragnień, a nie z osiągnięć i konieczności").

Cyceron (106-43 p.n.e.) - rzymski mówca, filozof i polityk. Autor szeregu mów sądowych i politycznych (między innymi: 44 po zamordowaniu Cezara, 14 atakujących Marka Antoniusza, którego uważał za wroga republiki), które cechowała erudycja, polot i dowcip. Pisywał również dzieła retoryczne dotyczące teorii wymowy, doboru materiału, sposobu wygłaszania, stylu i języka, rozwijając poglądy Greków. W latach 54-51 i 46-44 powstały jego dzieła filozoficzne, z których najciekawszym jest "Topica" traktat, dla którego punktem wyjścia był utwór, pod tym samym zresztą tytułem, Arystotelesa. Cyceron jako eklektyk czerpał swoje poglądy z kilku systemów filozoficznych. Odpowiadała mu etyka stoicka, ostro przeciwstawił się swobodzie obyczajów, którą niesłusznie przypisywano wyznawcom szkoły epikurejskiej. Za najlepszą formę upowszechniania filozofii uznał dialog i stworzył łacińską terminologię filozoficzną. Zasługą Cycerona jest nie tylko to, że zapoznał Rzym z filozofią grecka, ale i to również, że w dziełach swych konfrontował myśl grecką z tradycją i rzeczywistością. Dzieła Cycero i jego osobowość wywarły doniosły wpływ na twórców europejskich.

Seneka Lucjusz Anneusz (I wiek p.n.e.) - wychowawca Nerona, autor popularnych pism etycznych i tragedii. Jego filozofia, interesowała go głównie etyka, oparta na stoicyzmie greckim uczyła jak żyć, by być szczęśliwym. W pismach zatytułowanych "Dialogi" prezentował ideał mędrca stoickiego, przestrzegał przed uleganiem afektom, zwłaszcza przed gniewem, uczył należytego wykorzystania życia, wskazując na wartość pogody ducha, spokoju i korzyści płynących z obcowania z nauka i sztuką. Z kolei w dziele "O dobrodziejstwach" jednoznacznie określił zasadę, na jakiej winien opierać się porządek społeczny, określając ja mianem wzajemnego świadczenie dobrodziejstw. Dramaty Seneki oparte na motywach greckich "Herakles szalejący", "Trojanki", "Fenicjanki", "Medea", "Fedra" stały się wzorem dla dramatu renesansowego i twórców klasycznej tragedii europejskiej: Szekspira, Corneille'u, Racine'a i dramatu jezuickiego. Senekę czczono jako moralistę nazywając "męczennikiem filozofii", wysoko cenili go autorzy chrześcijańscy.

Marek Aureliusz (121-181 n.e.) - cesarz rzymski zwany "filozofem na tronie", greckim guwernerom zawdzięczał znajomość systemów filozoficznych opartych na racjonalizmie. Był zafascynowany stoicyzmem, o czym wiadomo z zapisków znanych jako "Rozmyślania" oraz z obszernej korespondencji z Trontem, nauczycielem wymowy. Jego "Rozmyślania" to osobisty dziennik pisany w języku greckim, nie przeznaczony do druku. Opublikowano go dopiero w 1599 roku. Spisane uwagi mają charakter aforystyczny, wyrażają refleksje i spostrzeżenia w postaci maksym i zaleceń. Marek Aureliusz głosił idee sprawiedliwości i humanitaryzmu. Uważał, iż człowiek, by osiągnąć szczęście, musi być rozumny i żyć w zgodzie z naturą. Za prawdziwe dobro człowieka uznawał to, co od niego wyłącznie zależy, a więc: wstrzemięźliwość, szczerość, sprawiedliwość i odwagę. W dziele tym określał również obowiązki jednostki wobec społeczeństwa, zalecał bowiem miłość do istot obdarzonych rozumem (z grona tego wykluczał niewolników jako istoty bezrozumne).

Literatura

Literatura grecka rodzi się w okresie archaicznym. Pierwotnie ściśle związana jest z religią i przekazywana ustnie. Czynili to aojdowie - zawodowi, wędrowni śpiewacy, którzy przy wtórze formingi (drewnianego instrumentu strunowego) opiewali bohaterskie czyny. Za twórcę tego typu twórczości uchodzi mityczny Orfeusz, zaś pierwszy instrument strunowy - lirę, miał ze skorupy żółwia sporządzić Hermes i przekazać ją bratu Apollinowi.
Po Homerze występują rapsodowie, którzy kultywowali pieśni epickie. Wywodzili się ze szkoły recytatorów założonej na wyspie Chios.
Tak zrodziły się i ukształtowały opowieści narracyjne.

Mit i mitologia

Mit to opowieść narracyjna wyjaśniająca w postaci alegorycznej lub symbolicznej zjawiska natury lub życia ludzkiego, zgodnie z wierzeniami w dawnych religiach. Bohaterami mitów są postacie obdarzone nadprzyrodzonymi cechami. Współcześnie pojęcie to można rozumieć dwojako:

• jako archaiczną opowieść narracyjną wyrażającą i organizującą wierzenia danej społeczności,

• jako wypowiedź mającą na celu modelowanie wzorców osobowych i wzorów zachowań, apelującą nie do opartej na faktach wiedzy, ale do emocji, uprzedzeń i przesądów.

Ponadczasowa wartość mitów polega na tym, że są one synonimami ludzkich zachowań, stosunku ludzi do bogów i bogów do ludzi, wyjaśniają prawa rządzące światem i przyrodą, uczą pokory, wiary i miłości.

W mitach utrwalone są archetypy (np. matka bolejąca - Niobe) - pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań, tkwiące w świadomości zbiorowej każdej społeczności.
Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie (np. Arkadia, "złoty wiek"). Jest to topos, a ich zbiór to topika.

Za chronologicznie pierwszy utwór, w którym znaleźć można uporządkowany i ujmujący w całość system wierzeń o powstaniu świata, bogach i herosach uchodzi "Teogonia" Hezjoda.

Narodziny świata (kosmogonia) - z Chaosu (otchłani, bezkształtnej masy, mieszaniny powietrza, ziemi, wody i ognia) powstał Dzień, a wraz z nim Jasność i Radość. Z niego też wyłoniła się Gaja (Ziemia) w otoczeniu Eteru, Uranos (Niebo), Tartaros (Podziemie) - będące jednocześnie i żywiołami, i istotami boskimi oraz Eros, przyczyna sprawcza wszelkiego rozwoju i rozmnażania.

Narodziny bogów (teogonia) - Gaja zroszona deszczem zesłanym przez Uranosa zrodziła wszelką roślinność i zwierzęta, a strugi deszczu wypełniły doliny dając początek rzekom, jeziorom i morzom.
Boska para spłodziła dzieci: sturękie olbrzymy (dzikie, niezrównoważone potwory), cyklopów z jednym okiem pośrodku czoła, bóstwa związane z piorunami, a także sześciu tytanów, między innymi: Kronosa i Prometeusza, sześć tytanid, między innymi: Reę i Temidę (patronkę sprawiedliwości).
Uranos obawiając się gwałtowności najstarszych synów: sturękich i cyklopów, strącił ich do Tartaru. Wówczas Gaja zbuntowała najmłodszego syna, Kronosa i ten zraniwszy ojca sierpem, pozbawił go tronu. Z krwi Uranosa zrodziły się Erynie - boginie zemsty, z włosami kłębiącymi się od wężów i biczami w rękach. Wówczas też zrodziło się nowe pokolenie gigantów i nimf.
Żoną Kronosa byłą Rea. Rodziły się dzieci, ale bóg, mając w pamięci słowa ojca, który przepowiedział mu, że zostanie pokonany przez własnego syna, połykał dzieci. Rei udało się jedynie ukryć najmłodszego syna, Zeusa. Wychowywał się na Krecie, a dorósłszy, zgodnie z przepowiednią, pokonał ojca i przywrócił życie rodzeństwu: Herze, z którą się ożenił, Afrodycie (bogini miłości), Hadesowi (bogowi podziemia), Posejdonowi (bogowi mórz), Hestii (opiekunce ogniska domowego), Demeter (bogini urodzaju).
Dziećmi Hery i gromowładnego Zeusa byli: Ares (bóg okrutnej wojny), Hefajstos (bóg ognia), Atena (bogini mądrości), Apollin (bóg światła i muzyki), Artemida (bogini łowów, lasów i pól).
Władzę nad wiatrami sprawował Eol, rydwanem słonecznym objeżdżał świat Helios, a poprzedzała go różanopalca bogini jutrzenki, Eos.
Nad bezpieczeństwem świata i nieomylnością bogów czuwała Mojra - bogini przeznaczenia.
Mity nie tylko obrazowo wyjaśniały, jak powstał świat i człowiek, ale i organizowały wyobrażenie o otaczającej rzeczywistości, pozwalały interpretować rzeczywistość przyrodniczą i społeczną, między innymi przez kreowanie ich przyczynowości.

Bogowie

Zeus (Ojciec Niebios, Władca Piorunów) i jego żona Hera (Białoramienna). Bóg - ustanawiał prawa, rządził ciałami niebieskimi, zaś bogini była patronką kobiet.

Hades (władca państwa zamarłych) i Persefona.

Posejdon (władca mórz) i Amfitryta.

Afrodyta - opiekunka miłości. Narodziła się z piany morskiej i do brzegu Cypru dopłynęła w muszli.

Apollo - przewodnik Muz i opiekun wszelkich rzemiosł.

Muza	Imię	Atrybut
pieśni bohaterskiej	Kalliope (Pięknolica)	rylec i tabliczka do pisania
historii	Klio (Głosząca sławę)	zwój pergaminu
liryki	Euterpe (Radosna)	flet
komedii	Taleja (Rozkoszna)	maska komiczna
tragedii	Melpomene (Śpiewająca)	maska tragedii
tańca	Terpsychora (Kochająca taniec)	wielka lira
pieśni miłosnej	Erato (Umiłowana)	mała cytra
hymnu i pieśni nabożnej	Polihymnia	odziana w zasłonę
gwieździarstwa	Urania (Niebiańska)	globus astralny

Ares - bóg wojny, okrutny i chwiejny w swoich sympatiach. Lubował się w okrucieństwie. Jeździł rydwanem zaprzężonym w rumaki: Bojaźń, Strach, Niezgoda i Mord.

Artemida - bogini szczęśliwych łowów. Modlono się do niej o zdrowie i krzepkość. Bliźniacza siostra Apollina.

Atena - bogini mądrości i rzemiosła.

Demeter - bogini wszelkich prac rolniczych, jej imię znaczy: �gleba-matka� i za jej sprawą następują pory roku.

Dionizos - tracki bóg płodności winnej latorośli. Kapłani delficcy przyjęli go do panteonu bogów olimpijskich i, by zaznaczyć jego równorzędność z Apollinem, zaczęli dzielić święty rok pytyjski na dwie części: apollińską i dionizyjską. Wędruje po świecie w towarzystwie satyrów, sylen, centaurów i menad. Cieszy się życiem i tę radość rozsiewa wokoło. Ze świąt na jego cześć wyprawianych, tzw. Wielkich Dionizjów, zrodził się teatr.

Erynie uosobienie wyrzutów sumienia. Trzy siostry, ścigają złoczyńców na ziemi i w piekle tak długo, póki nie wypełnią należnej pokuty. Ich zadaniem jest pilnowanie sprawiedliwości.

Hefajstos - bóg ognia i wszelkiego postępu, doskonały rzemieślnik.

Hekate - dla jednych łaskawa bogini zsyłająca bogactwo, siłę i sławę dla innych - upiorna opiekunka czarów i czarownic.

Helios - bóg Słońca. Budzi go pianie koguta, ptaka, który jest mu poświęcony. Poprzedzony przez Jutrzenkę wyrusza ze wschodu na złocistym rydwanie, by dotrzeć na zachód. Później przeprawia się na złotym promie przez rzekę.

Hermes - opiekun handlu, herold olimpijski, czego symbolem jest laska z białymi wstążkami.

Hestia - bogini domowego ogniska, nigdy nie bierze udziału w sporach lub wojnach, bowiem jej zadaniem jest strzeżenie dobra rodziny.

Iris - boginka tęczy, pokojówka Hery, prawie nigdy nie sypiała, a poruszała się nawet szybciej niż Hermes.

Mojry - uosobienie przeznaczenia ludzkiego. Trzy córki Nocy: Kloto - przędzie nić ludzkiego życia na wrzecionie, Lachezis - mierzy prętem długość nici, a Atropos - przecina ową nić, kończąc ludzkie życie.

Nike - bogini zwycięstwa, towarzyszy bitwom i zawodom szermierczym, lecąc - zawiadamia o szczęśliwym triumfie.

Pan - strzegł stad i pomagał myśliwym w łowach. Rogaty, brodaty, z ogonem i koźlimi nogami żył w Arkadii. W zasadzie był bardzo leniwy i najbardziej lubił drzemać w cieniu drzew. Dlatego wyrwany ze snu wydawał tak głośny krzyk, że włosy jeżyły się na głowie.

Selene - bogini księżyca. Wierzono, że zsyła rosę, która w susze ratowała zbiory.

Tanatos - bożek śmierci, Syn Nocy, pojawia się w pokoju konającego, by złotym nożem odciąć pukiel umierającemu i w ten sposób oddać go we władanie bogom podziemia.

Temida - bogini prawa i porządku. Jako jedna z najstarszych bogiń znała rzeczy nieznane później zrodzonym, dlatego też była powiernicą Zeusa i jego doradczynią.

Dzieje świata - za panowania Kronosa ludzie żyli w doskonale pięknym świecie, nie znali starości, czas spędzali na zabawach. Był to złoty wiek.
W wieku srebrnym ludzie znacznie się zmienili, pojawili się prostacy i barbarzyńcy. Zeus postanowił zgładzić ziemian i na to miejsce powołać nowy rodzaj ludzki. Niestety w wieku brązowym również i to nowe pokolenie okazało się nieudane. Ludzie walczyli przeciwko sobie, zabijali się, a ich dusze zostały wygnane do Hadesu. Na ich miejsce bogowie stworzyli bohaterów. W epoce bohaterów zdarzały się wielkie czyny znane np. z mitów o Troi. Bogowie pomagali ziemianom (np. Demeter nauczyła człowieka uprawy ziemi, szlachetny Prometeusz - stworzył prawa i obowiązki, które gwarantowały sprawiedliwość i czyniły z ludzi istoty myślące i mądre).

Pierwowzory ludzkich postaw i pasji

Wiele mitów utrwaliło pierwowzory (archetypy) ludzkich postaw i pasji, i jako takie są składnikiem dzieł literackich i malarskich, muzycznych, itp.

Edyp - Tebańczyk, syn Lajosa i Jokasty, zgodnie z przepowiednią zabił własnego ojca i poślubił matkę. Ojciec Polinejkesa, Eteoklesa, Antygony i Ismeny.  

Prometeusz - archetyp buntownika i bezinteresownego dobroczyńcy. Tytan, który wbrew woli Zeusa nie tylko ofiarował ludziom ogień, ale też zakpił sobie z bogów, sprytnie ustalając zasady dzielenia mięsa ofiarnego. Za nieposłuszeństwo został skazany na męki: przykuty do skały na Kaukazie cierpiał niewypowiedziany ból, bowiem co wieczór ptak wydziobywał mu wątrobę, która za dnia odrastała. Nieszczęśnik został uwolniony przez Herkulesa.

Dedal - archetyp człowieka rozważnego, doświadczonego, ale postrzeganego jako skrajnego realistę. Uosabia tęsknotę za ojczyzną, pragnienie niezależności i wolności. Mitologiczny twórca labiryntu, znakomity architekt i wynalazca.

Syzyf - symbol pracy bezowocnej, nie przynoszącej zamierzonego efektu.

Ikar - archetyp człowieka, który w pragnieniu pokonania granic, jakie stawia człowiekowi natura, potrafi się zapamiętać, śmiercią zapłacić za chwilę szczęścia; symbol uniesienia, upojenia swobodą; również - klęski nauczyciela. Syn Dedala, zginął, kiedy pomimo upomnień ojca wzbił się zbyt wysoko i promienie słoneczne roztopiły wosk, którym zlepione były skrzydła.

Niobe - królowa Teb, tak dumna ze swoich czternaściorga dzieci, że wynosiła się ponad Latonę, matkę Apolla i Artemidy. Zagniewana bogini uśmierciła jej pociechy, a zrozpaczoną kobietę zamieniła w kamień. Symbol cierpienia matki.

Herkules - syn Zeusa i ziemianki Alkmeny. Zasłynął jako wykonawca dwunastu prac. Symbolizuje odwieczny sen o potędze, jego przykład dowodzi, że dzięki męstwu i wytrwałości można dokonać czynów przekraczających pozornie możliwości człowieka.

Kasandra - zwiastunka katastrofy, nieszczęścia.

Związki frazeologiczne

• miłość lesbijska - termin mający określać intymne związki łączące dwie kobiety. Pojęcie wywodzi się z komedii attyckiej, która wyśmiewała Safonę jako osobę nieobyczajną. W ten sposób powstała legenda o wynaturzeniach, stosunkach erotycznych łączących poetkę z dziewczętami;

• chimeryczny charakter - od Chimery, potwora, łączącego cechy lwa, kozy i węża. Przenośnie: kapryśny, dziwaczny, nieprzewidywalny;

• jabłko niezgody - jabłko z napisem "Dla najpiękniejszej" rzucone przez boginię niezgody, Eris. O rozstrzygnięcie sporu, która z bogiń: Hera, Atena czy Afrodyta ma je otrzymać, poproszono Parysa. Ten w zamian za obietnicę otrzymania za małżonkę najpiękniejszej kobiety, Heleny - oddał je Afrodycie. Przenośnie: źródło, przyczyna poważnych konfliktów;

• czapka niewidka - szyszak Hadesa, czyniący go niewidzialnym. Przenośnie: magiczna czapka;

• koń trojański - pod koniec 10 roku wojny Grecy, pozorując rezygnację z oblężenia, opuścili podzamcze, pozostawiając olbrzymiego, drewnianego konia. Trojanie wprowadzili "dar" do miasta, nie wiedząc, że kryje się w jego wnętrzu oddział rycerzy achajskich. Ci, pod osłoną nocy, otworzyli bramy miasta, co doprowadziło do upadku Ilionu. Przenośnie: podstępny, niebezpieczny dar, ukryte niebezpieczeństwo, chytry podstęp;

• koszula Dejaniry - umierający centaur Nessos, chcąc zemścić się na Heraklesie, polecił jego żonie swą krew, jako środek zapewniający trwałą miłość męża. Nasączona jadem koszula paliła ciało herosa, przyczyniając się do jego cierpień;

• kraina cieni - Hades. Przenośnie: świat umarłych, niewidzialnych;

• znaleźć się w labiryncie - budowla o niezwykle skomplikowanym układzie korytarzy, która na polecenie Minosa została zaprojektowana i zbudowana na Krecie przez Dedala. Budynek stał się miejscem zamieszkania Minotaura;

• męki Tantala - kara jaka spotkała króla, który zaprosiwszy bogów na ucztę zaserwował im potrawę sporządzoną z ciała własnego syna. Uwięziony w Tartarze cierpiał głód i pragnienie. Przenośnie: straszliwe cierpienia;

• wyrocznia delficka - świątynia Apollina w Delfach. Przenośnie: wizja, jasnowidzenie;

• nić Ariadny - dar królewny kreteńskiej, który umożliwił Tezeuszowi odnalezienie drogi powrotnej z labiryntu. Przenośnie: sposób na wyjście z trudnej sytuacji;

• nić żywota - Mojra Kloto przędzie niż żywota (według Hezjoda). Przenośnie: los, przeznaczenie;

• Nike - symbol zwycięstwa, tryumfu oraz istoty, która niesie szczęśliwą wieść o wygranej. Jej posąg umieszczano na dziobach okrętów;

• Olimpijski spokój - w czasie starożytnych igrzysk przerywano walki i wojny. Przenośnie: powaga, panowanie nad emocjami;

• Orfeusz i Eurydyka - Orfeusz król i śpiewak tracki, syn muzy Kaliope, tak cierpiał po śmierci ukochanej żony, że bogowie postanowili ją mu zwrócić. Postawiono jeden warunek: Orfeusz nie mógł na nią spojrzeć, dopóki nie ujrzą światła dziennego. Ten jednak nie potrafił się powstrzymać i utracił ukochaną na zawsze;

• woda letejska - od Lete, rzeki zapomnienia w Hadesie. Przenośnie: rzeka zapomnienia, niepamięci;

• Pegaz - skrzydlaty koń Zeusa (od uderzenia jego kopyta miało wytrysnąć źródło Hipokrene, z którego woda dawała natchnienie poetom); dosiąść Pegaza - próbować sił w poezji, pisać wiersze;

• wierna jak Penelopa - Penelopa, żona Odyseusza, czekała wiernie na jego powrót dwadzieścia lat;

• pępek świata - według mitów świątynia w Delfach miała być środkiem świata. Przenośnie ironicznie: najważniejsza osoba, rzecz;

• piękna Helena - żona Menelaosa, króla Sparty. Jej porwanie stało się bezpośrednią przyczyną wojny trojańskiej;

• Pole Elizejskie - miejsce biesiad w krainie wiecznej szczęśliwości, raj;

• powrót do Itaki - z "Odysei". Przenośnie: powrót do ojczyzny, domu;

• puszka Pandory - z mitu o Pandorze. Gdy bogowie zesłali na ziemię Pandorę, pierwszą kobietę, wyposażyli ją w tajemniczy pojemnik, który zabronili otwierać. Pandora nie posłuchała nakazu i namówiła męża do otwarcia puszki, w której, jak się okazało, ukryte były wszystkie nieszczęścia i choroby. Przenośnie: spotęgowane zło, nieszczęście, przykra i nagła niespodzianka;

• pyrrusowe zwycięstwo - od imienia króla Epiru, Pyrrosa. Przenośnie: zwycięstwo opłacone nadmiernymi ofiarami;

• Sfinks - potwór o ciele lwa, twarzy i piersi kobiecej i skrzydłach ptaka. Porywał ludzi i rzucał w przepaść, oznajmiwszy wpierw, że będzie tak czynił, póki ktoś nie rozwiąże jego zagadki. Wybawicielem Teb został Edyp;

• strzały Erosa - strzały przeszywające serca, rozbudzające różne uczucia;

• męki Tantala - król Tantal, pragnąc upewnić się o wszechwiedzy bogów, poczęstował ich potrawą sporządzoną z ciała syna. Oburzony Zeus przywrócił chłopcu życie, ale wyrodnego ojca skazał na wieczny głód i pragnienie. Synonim cierpienia, od którego nie ma ucieczki;

• wróżba Tejrezjasza - Terezjasz to ślepy wróżbita, który stracił wzrok w młodości, gdy ujrzał Atenę w kąpieli. W zamian za utracony wzrok otrzymał od Zeusa  życie siedem razy dłuższe niż zwykłych ludzi. Znał tajemnice przyszłości, wiedział to, o czym nikt nie wie, rozumiał mowę ptaków; 

• tytaniczna praca - wyczerpująca, bardzo ciężka praca;

• wejść na Parnas - górę Parnas uważano za siedzibę poezji i muzyki. Przenośnie: osiągnąć sukces (np. literacki);

• z tarczą albo na tarczy - z Plutarcha; spartańska matka w ten sposób zwracała się do syna idącego na wojnę, słowa te oznaczają: zwycięż albo padnij;

• paniczny strach - niepohamowany, nagły, często nieuzasadniony strach, przerażenie; takie uczucia wzbudzał w ludziach koszmarnie brzydki grecki bóg pasterzy - Pan;

• pięta Achillesa - matka herosa, boginka morska Tetyda, aby zapewnić synowi nieśmiertelność, wykąpała go w źródle uodparniającym ciało na wszelkie rany. Jednak zanurzając dziecko, trzymała je za piętę, która pozostała nieodporna. Przenośnie: słaby punkt;

• róg obfitości - róg mitycznej kozy Almatei, której mlekiem został wykarmiony Zeus. Młody bóg pobłogosławił róg, który od tej pory napełniał się wszystkim, czego zapragnął ten, kto go posiadał; symbol bogactwa, niewyczerpanych zasobów;

• stajnia Augiasza - oczyszczenie stajni nie uprzątanej przez 30 lat było jedną z 12 prac Heraklesa. Przenośnie: miejsce szczególnie zaniedbane, chaos;

• syzyfowa praca - bezowocna, daremna praca. Król Koryntu uchodził za "najbardziej przebiegłego ze śmiertelników", nie tylko nie bał się bogów, ale potrafił ich przechytrzyć (ujawniał boskie tajemnice, uwięził bożka śmierci Tanatosa, wymknął się z Hadesu i żył długie lata na ziemi). Za karę musiał wtaczać głaz pod górę, a gdy ten był u szczytu, spadał i Syzyf od początku podejmował wysiłek;

• węzeł gordyjski - kunsztowny węzeł z łyka złożony w świątyni Zeusa przez Gordiosa I. Przenośnie: zagmatwany problem, skomplikowana sprawa;

• drakońskie prawo - prawo niezwykle surowe, mające charakter zemsty. Określenie wywiedzione od imienia prawodawcy i reformatora, Drakona;

• wyprawa po złote runo - po złote runo baranka boskiego pochodzenia postanowił wyruszyć Jazon. Zorganizował drużynę (Argonauci) i z pomocą Medei zdobył je.;

• złote jabłko - jabłko z napisem "Dla najpiękniejszej" rzucone przez Eris, by skłócić obecne na weselnej uczcie Herę, Atenę i Afrodytę. Parys, w zamian za obietnicę zaślubienia najpiękniejszej kobiety, Heleny, ofiarował je Afrodycie.

Liryka

Tyrtajos (Tyrteusz) - (VII wiek p.n.e.) - reprezentant poezji lirycznej tworzonej w Grecji macierzystej. Z jego osobą związana jest pewna legenda. W czasie wojny  Spartanie, którym przepowiedziano, że zwyciężą tylko wtedy, gdy wodzem ich będzie Ateńczyk, poprosili o posiłki wojskowe. Niechętni im Ateńczycy, posłuszni zapytanej o radę wyroczni, przysłali nie oddziały żołnierzy, lecz kulejącego poetę. Jednak ten wynagrodził braki fizyczne ogromnym talentem lirycznym, a jego pomoc okazała się niezwykle skuteczna: swoimi pieśniami rozpalił w Spartanach taką wolę walki, że bez problemu pokonali silniejszego przeciwnika. W ten właśnie sposób miały powstać jego elegie patriotyczne. Tyrtajos przedstawia w nich sławę, jaką zdobywa sobie za życia i po bohaterskiej śmierci mężny wojownik, przeciwstawia jej upokarzający los zwyciężonych. Wszystko, co pisze, zmierza do jednego: do zachęty, by stać nieugięcie w pierwszym szeregu i choćby za cenę życia, walczyć o zwycięstwo. Inaczej jednak niż Homer, ceni najwyżej nie sławę jednostki, lecz ofiarę złożoną dla wspólnej sprawy. Od jego imienia utworzono terminy: tyrteizm i poezja tyrtejska, określające nurt liryki zaangażowanej, wzywającej do walki i poświęcenia za ojczyznę. W Polsce w okresie porozbiorowym stał się symbolem poety wzywającego naród do walki wyzwoleńczej. W okresie romantyzmu powstał prąd nazwany tyrteizmem polskim. Szczególnie hołdowali mu filomaci.

Safona - (VII-VI wiek p.n.e.) - przedstawicielka liryki eolskiej, autorka pieśni weselnych, modlitw z najsłynniejszą do Afrodyty (sparafrazowaną przez J. Kochanowskiego we fraszce "Do Miłości": Matko skrzydlatych miłości), hymnów miłosnych. Jako pierwsza znalazła środki do wyrażenia najbardziej subtelnych przeżyć i uczuć. Chętnie i umiejętnie wykorzystywała motywy liryki ludowej (np. w jednym z zachowanych fragmentów piosenki weselnej panna młoda przyrównana jest do jabłka rosnącego na szczycie drzewa).
Współcześnie bardzo wysoko ceniono jej twórczość (Platon nazwał ją dziesiątą Muzą).
Od jej imienia ukuto nazwę strofy safickiej, dla określenia strofy czterowersowej, zbudowanej z trzech wersów jedenastozgłoskowych i jednego pięciozgłoskowego, który stanowi rytmiczną i znaczeniową puentę zwrotki.

Symonides - (556-468 p.n.e.) - jeden z najwybitniejszych twórców liryki chóralnej, uprawiał różne gatunki, między innymi: hymny na cześć zwycięstw, peany ku czci Apollina, treny (według J. Kochanowskiego, Tren I: "lamenty i skargi Symonidowe");. Nadał epigramatom literacki charakter, zawierając w dystychach (dwuwierszach) prawdziwe bogactwo treści. Autor sławnego epigramatu poświeconego Spartanom: "Gościu, oznajmij Lacedemończykom, że w boju poległszy - / Tu spoczywamy po wiek, wiernie słuchając ich praw".

Pindar - (518-446 p.n.e.) - jeden z najwybitniejszych poetów greckich, ostatni z oryginalnych i wybitnych twórców poezji chóralnej, rywal Symonidesa. Sławę zapewniły mu przede wszystkim ody, utwory liryczne o podniosłym, patetycznym charakterze, sławiące wybitną jednostkę lub upamiętniające wielkie wydarzenie (dochowały się tylko 4 księgi epinicjów sławiących zwycięzców igrzysk olimpijskich). O powiedział mit o wyprawie Argonautów po złote runo. Już za życia cieszył się wielką sławą (gdy w 335 roku p.n.e. Aleksander Wielki zdobył Teby, na znak szacunku ocalił od zniszczenia dom Pindara). W czasach nowożytnych P. Ronsarda nazywano "francuskim Pindarem", a piszący łacińskie ody Sz. Szymonowic europejską sławę zyskał jako Pindarus Polonus. Tak zwana oda pindaryjska była modnym gatunkiem poetyki klasycystycznej (Kniaźnin).

Anakreont - (około 570-485 p.n.e.) - liryk grecki, sławił konwencjonalną grę miłosną, pisał anakreontyki, utwory o lekkiej, najczęściej biesiadnej lub miłosnej tematyce i pogodnym, niefrasobliwym nastroju, związane z kulturą dworską. Charakteryzował je elegancki, prosty język i niezwykła melodyjność. Pisane były ośmiozgłoskowcem i ta cecha stanowi wyznacznik klasycznego anakreontyku. W poezji polskiej swobodnym nawiązaniem do poezji Anakreonta są pieśni biesiadne Kochanowskiego oraz fraszki (J. Kochanowski aż siedmiu fraszkom dał tytuł "Z Anakreonta") i poezja dworska Jana Andrzeja Morsztyna.

Liryka rzymska

Owidiusz (43 p.n.e.-7 lub 18 n.e.), jeden z najwybitniejszych poetów starożytnych, autor elegii miłosnych "Amores", fikcyjnych listów bohaterek "Heroidy", "Sztuki kochania", poetyckiego kalendarza świąt rzymskich "Fasti", poematu epickiego "Metamorfozy" (najpopularniejszego wykładu mitologii greckiej i rzymskiej), elegii przedstawiających legendy rzymskie, napisanych dystychem elegijnym. (Rumuni uważają go za swego narodowego poetę, ponieważ na Półwyspie Bałkańskim spędził na wygnaniu ostatnie lata życia).

Horacy (65-8 p.n.e.), liryk rzymski, stworzył "Carmina" - pieśni zwane również odami, "Satyry" i "Listy poetyckie". Jego "List do Pizonów" (znany też jako "Sztuka poetycka"), wykład teorii literatury, głównie poezji dramatycznej, dał podwaliny poetyki europejskiej. Ulubionymi tematami liryki Horacego były: miłość, wesołe biesiady, przyjaźń, refleksje filozoficzne. Swój pogląd na życie oparł na epikureizmie i stoicyzmie. Zalecał życie spokojne i beztroskie, a umożliwić je miało zachowanie umiaru (zasada tzw. "złotego środka"). W wierszach zwracał się do konkretnych lub fikcyjnych osób, wprowadzając swobodny tok rozmowy. Jego stroficzne pieśni recytowano lub śpiewano przy akompaniamencie liry lub fletu. Do liryki rzymskiej wprowadził grecką epodę. Horacy jest autorem sławnych maksym określających wyznawaną przez niego filozofię życia, np. "carpe diem" - ciesz się tym, co dzień niesie. Horacy wierzył, iż jego twórczość zapewni mu nieśmiertelną sławę, dzięki pamięci potomnych: "Pomnik trwalszy stworzyłem, niźli w spiżu ryty", "Nie wszystek umrę" (non omnis moriar) (zwroty te parafrazował J. Kochanowski, zwłaszcza w tematach tyczących się sławy poetyckiej, a tłumaczył Norwid). Popularność poezji Horacego nie słabła do końca XVIII wieku, wiersze jego tłumaczono, naśladowano i parafrazowano tak często, że mówi się nawet o horacjanizmie w poezji tych wieków. Najsławniejszymi naśladowcami prezentowanej w utworach Horacego filozofii epikurejskiej i stoicyzmu byli F. Petrarka, J. Kochanowski, Sz. Szymonowic.

Liryka grecka

Homer - epik grecki żyjący najprawdopodobniej na przełomie IX i VIII wieku p.n.e. Z najdawniejszych czasów dochowało się aż siedem jego biografii, często o elementach fantastycznych (np. przypisujących mu boskie pochodzenie) i pozostających z sobą w sprzeczności.

Dzieła Homera miały ogromny wpływ na rozwój literatury. Mit, na którym oparte są eposy "Iliada" i "Odyseja", był traktowany przez Greków jako ich najstarsza prawdziwa historia. Oba eposy stały się podstawowym tekstem szkoły greckiej i z nich można wyprowadzić greckie pojęcia o bóstwach i świecie. Wywarły one wielki wpływ na kształtowanie się pojęć religijnych i etycznych Greków i Rzymian.

Badania tekstów homeryckich dały początek późniejszej nauce o literaturze, którą Grecy nazywali najpierw gramatyką, a następnie filologią.

Nie sposób wymienić wszystkich dzieł literackich, dla których epopeje Homera były wzorem i źródłem inspiracji. Do najważniejszych należy "Eneida" Wergiliusza" i "Ulisses" Jamesa Joyce`a.

"Iliada" i "Odyseja" miały też wpływ na epikę polską.

• Jan Kochanowski "Odprawa posłów greckich"

• Wacław Potocki "Wojna chocimska"

• Krasicki "Myszeida"

• Adam Mickiewicz "Grażyna", "Pan Tadeusz"

• Juliusz Słowacki "Król duch"

• Stanisław Wyspiański "Akropolis", "Achilles", "Noc listopadowa"

• Henryk Sienkiewicz Trylogia, szczególnie "Ogniem i mieczem"

• Jan Lechoń "Iliada"

• Tadeusz Gajcy "Homer i orchidea"

• Wisława Szymborska "Chwila w Troi", "Spis ludności", "Monolog dla Kasandry"

Kwestia homerycka - w XVIII wieku we Francji poddawać zaczęto w wątpliwość sam fakt istnienia poety. Wywodzono utwory z twórczości wędrownych, zawodowych śpiewaków (aojdów, rapsodów). Później wysunięto tezę, iż epopeje powstały w X wieku p.n.e. jako twórczość ustna, a spisane zostały dopiero w VI wieku p.n.e. w Atenach. Jednak współczesna nauka, biorąc pod uwagę zwartą kompozycję oraz jednorodność stylistyczną dzieł, skłania się, by traktować je jako utwory Homera.

Tłem wydarzeń obydwu eposów jest wojna trojańska.

Dla Greków jest ona faktem historycznym, a dzisiejsza wiedza pozwala na stwierdzenie, że autentyczne są przynajmniej niektóre elementy epopei. W wyniku wykopalisk, zapoczątkowanych przez H. Schliemana na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, odkryto ruiny potężnego grodu na wzgórzu noszącym nazwę Hissarłyk ("gródek"). Na podstawie opisów Homera ruiny te uznaje się za Troję.

W czasach opisanych przez epika miastem rządził wnuk założyciela - Priam, który z żoną Hekabe i nałożnicami miał pięćdziesięciu synów i dwanaście córek, a wśród nich Hektora i Kasandrę. Przed narodzinami kolejnego syna Hekabe miała proroczy sen, że powije płonącą pochodnię, która spali miasto. Toteż, gdy narodził się Priam, polecono go zabić. Ulitował się jednak nad nim pasterz i porzucił dziecko w górach, gdzie wykarmiła je niedźwiedzica. Wyrósł na pięknego młodzieńca. Przełomowym momentem w jego życiu był dzień wesela boginki morskiej Tetydy i Peleusa. Wówczas to, za sprawą rzuconego przez boginię niezgody, Eris, jabłka z napisem "dla najpiękniejszej" - rozgorzał spór pomiędzy Herą, Ateną i Afrodytą. Zeus na rozjemcę wybrał Parysa. Ten, w zamian za obietnicę poślubienia najpiękniejszej ziemianki - Heleny, jabłko ofiarował Afrodycie. Niebawem wyjaśniła się też sprawa pochodzenia Parysa, proroczy sen poszedł w zapomnienie, a rodzice przyjęli odnalezionego syna z radością.

Parys nie zapomniał jednak o obietnicy Afrodyty i wyruszył do Sparty. Helena była wówczas żoną Menelaosa. Ten zaś, nieświadomy knowań gościa, przyjął go niezwykle serdecznie. Parys zaś, korzystając z chwilowej nieobecności władcy, porwał mu żonę i umknął do Troi. Wkrótce też przybyli posłowie greccy z żądaniem zwrotu kobiety. Tak się jednak nie stało i wybuchła wojna pomiędzy Grecją i Troją. Na czele wojsk stanął Agamemnon - król Myken i brat Menelaosa. Nie wszyscy wojownicy witali jednak z radością daleką wyprawę. Król Itaki, Odyseusz, nie kwapił się opuszczać ukochanej żony, Penelopy i nowonarodzonego synka. Próbował więc udawać szalonego, co zresztą zostało niebawem wykryte. Podobnie próbowała uchronić jedynego syna boginka Tetyda. Wiedziała, że zginie, jeśli wyruszy pod Troję. Ukryła więc go w niewieścim przebraniu na dworze Likomedesa, na wyspie Skyros. Dotarł tam jednak w przebraniu kupca przebiegły Odys. Rozłożywszy przed córkami króla towary: stroje i broń pilnie obserwował reakcję zebranych. Młody Achilles nie potrafił ukryć swojego zainteresowania bronią i dał się w ten sposób poznać Odyseuszowi.

Okręty greckie dotarły do Aulidy w Beocji, gdzie znajdowała się świątynia Artemidy. Tu flotę zatrzymał przeciwny wiatr. Przyczyną miał być gniew bogini, którą przebłagać mogła jedynie ofiara z córki Agamemnona, Ifigenii.

Wojna trwała aż dziesięć lat, co sprawiły nie tyle wyrównane siły przeciwników, lecz spory bogów. Po stronie Greków stanęły: Hera, Atena i Tetyda, zaś Trojańczykom sprzyjali: Apollon i Afrodyta.

Bohaterowie greccy:

Achilles - heros o nieśmiertelnym ciele (by zapewnić mu bezpieczeństwo matka zanurzyła go w wodach Styksu, nieodporna na ciosy pozostała tylko pięta. Zginął też ugodzony w nią strzałą Parysa). Wielki bohater, odważny i rycerski. Jednak żądza sławy oraz nie mająca miary ambicja pośrednio stają się przyczyną śmierci Patroklosa. Gniew koi bezlitośnie mszcząc się nad zwłokami Hektora, ale ulega łzom Priama, błagającego o wydanie ciała syna.

Agamemnon - naczelny wódz wojsk greckich, król Myken, mąż Klitajmestry, z której rąk zresztą po powrocie zginął.

Ajas zwany Wielkim - w walce odznaczał się wielkim męstwem i jako jedyny Achaj dotrzymywał w walce pola Hektorowi. Gdy po śmierci Achillesa rozdawano jego broń i piękną zbroję przyznano Odyseuszowi, wpadł w szał i rzucił się na stado baranów, sądząc, że walczy z Grekami. Po oprzytomnieniu odebrał sobie życie ze wstydu.

Ajas zwany Małym - najszybszy po Achillesie biegacz, wyjątkowo jednak okrutny i kłótliwy. Po zdobyciu miasta znieważył w świątyni Ateny Kasandrę, czym zasłużył sobie na gniew bogini. Zginął zatopiony przez Posejdona.

Epejos - sprawny pięściarz, lecz człowiek tchórzliwy. Był budowniczym konia trojańskiego (zbudowano go z jodłowych desek, w jednym boku były podnoszone drzwi, a na drugim napis, poświęcający konia Atenie: "Przewidując z wdzięcznością bezpieczny powrót do swych domów, Grecy poświęcają dar ten Bogini")

Filoklet - słynny łucznik i przyjaciel Heraklesa, po którym odziedziczył łuk i strzały. To on zabił Parysa.

Nestor - król Pyros, najstarszy i najbardziej doświadczony wódz grecki.

Odyseusz (Ulisses) - król Itaki, słynny z roztropności, sprytu i wymowy.

Trojańczycy:

Antenor - zwolennik zażegnania sporu z Achajami i zwrócenia Heleny.

Eneasz - syn Anchizesa i Afrodyty, sprowokowany przez Achillesa przyłączył się do wojny. Na rozkaz bogów opuścił płonącą Troję wraz z ojcem i synem Askaniuszem. Bohater "Eneidy" przez Rzymian uważany za protoplastę rodu julijskiego.

Hektor - najstarszy syn Priama i Hekate, mąż Andromachy. Zginął w pojedynku z Achillesem. To o wydanie jego zwłok błagał Priam.

Odys to sprawiedliwy władca, przebiegły wódz i wojownik, doskonały żeglarz. Mądry, przezorny i odważny, doświadcza jednak wielu niebezpieczeństw i klęsk, bo taka jest wola bogów (ciąży na nim klątwa Posejdona, któremu oślepił syna Polifema). Archetyp wędrowca, tułacza, człowieka żądnego przygód.

Penelopa - to wzór wierności małżeńskiej, mądra i przebiegła, ima się wybiegów, by zwieść zalotników.

Utwór napisany jest heksametrem daktylicznym, który stał się typową miarą metryczną poezji greckiej i rzymskiej.

W przeciwieństwie do wiersza polskiego, w którym podstawą jest rytm i rym, poezja antyczna zna tylko rytm oparty na regularnym następstwie długich i krótkich sylab, tzn. opiera się wyłącznie na iloczasie.

Iliada	Odyseja
powstała około 800 roku p.n.e.	powstała około 750 roku p.n.e.
nawiązuje do wydarzeń historycznych, które miały miejsce 300 lat wcześniej (1194-1184 p.n.e.). Jej tytuł pochodzi od państwa-miasta Troi � Ilionu, Ilios i ukazuje końcowe wypadki 10-letniej wojny trojańskiej;	jest fantastyczną baśnią, ukazującą trudny powrót do domu bohatera wojny trojańskiej, władcy Itaki, Odyseusza;
liczy 24 księgi i jej treść stanowi właściwie 49-dniowy epizod z dziesiątego roku wojny, przedstawiający przyczyny, przebieg i skutki gniewu Achillesa obrażonego na Agamemnona (władcę Myken) - naczelnego wodza wojsk greckich: spór Achillesa z Agamemnonem o brankę Bryzeidę, gniew Achillesa i jego wycofanie się z walki, klęski Greków i śmierć Patroklesa z ręki Hektora, powrót Achillesa na pole walki, pojedynek Achillesa z Hektorem (najstarszym synem króla Troi), Priam u Achillesa i pogrzeb Hektora;	liczy 24 księgi, w których wyodrębnić można trzy części: przygody syna Odyseusza i Penelopy, Telemacha (ks. I-IV), opowieść o losach Odyseusza, częściowo podana w formie retrospekcji (ks. V-XII), powrót na Itakę i zemsta na zalotnikach (ks. XIII-XXIV);
ton epopei jest podniosły i heroiczny; bohaterowie to wyidealizowani herosi, obok których występują bogowie, nad którymi ciąży Przeznaczenie - Mojra, będąca wyrazem niezmiennego porządku świata;
bogowie - podobni do ludzi - są amoralni, ingerują w losy ludzkie i traktują ich z lekceważeniem;	bogowie opiekują się ludźmi, kierują się względami moralnymi;
tłem wydarzeń jest świat mężczyzn, wojowniczych i bezwzględnych rycerzy (sławny katalog okrętów greckich i sił Trojan w ks. II - być może najstarsza część epopei); obecność kobiet ma charakter epizodyczny (Bryzeida, Adromacha);	tłem wydarzeń są powroty bohaterów spod Troi, podróże odkrywcze i kupieckie właściwe epoce wielkiej kolonizacji greckiej; obok mężczyzn dużą rolę odgrywają kobiety (Penelopa, Nauzykaa, Kalipso, Kirke)
głównym bohaterem jest tu niezwyciężony wojownik, stawiający honor i sławę ponad własne życie;	głównego bohatera cechują przede wszystkim zalety duchowe: przemyślność, inteligencja, umiejętność znalezienia wyjścia z każdej sytuacji, wynalazczość;
motyw ognia	motyw wiatru

Cechy wspólne:

• treść utworów zorganizowana została wokół postaci centralnej (Achilles, Odyseusz),

• ich fabułę cechuje niewielka rozpiętość czasowa narracji (40 i 49 dni),

• układ fabuł jest niezależny od chronologicznego następstwa zdarzeń,

• proporcjonalne rozmiarami części zostały przydzielone poszczególnym, ważnym fazom rozwoju akcji,

• następujące po sobie sceny zestawione zostały kontrastowo,

• fabuła rozwijana jest przez stwarzanie skomplikowanych sytuacji, pozornie wykluczających oczekiwany rozwój akcji, a następnie ich błyskotliwe rozwiązywanie,

• nasycenie motywami epizodycznymi pierwszych części eposów, a zagęszczanie i intensyfikacja głównego wątku w końcowej,

• doprowadzenie dopiero pod koniec narracji do zetknięcia się głównych sił przeciwstawnych (Achilles - Hektor, Odyseusz - zalotnicy),

• posługiwanie się inwokacją (w obydwu eposach pojawia się inwokacja do muzy, a następnie streszczenie w kilku wersach treści eposu) i rozbudowanymi porównaniami.

Homer ustanowił zakończenie i ukoronowanie epoki bohaterskiej.

Na to, żeby oddać ducha nowych czasów, nurtujący niepokój walk wewnętrznych, proces rozpadu ustroju rodowego i ciężkie położenie jednostki, która znalazła się nagle w obliczu nowej sytuacji społeczno-ekonomicznej, trzeba było nowej formy artystycznej. Tą formą była liryka.

Powstawały co prawda liczne poematy epickie, ale nosiły one cechy epigonizmu.

Hezjod - (około 700 roku p.n.e.) syn zubożałego chłopa beockiego, wskazał nowe drogi twórczości epickiej. Stworzył trzy nowe gatunki eposu:

• kosmogoniczny - "Teogonia", o powstaniu świata, bogów i ludzi,

• genealogiczny - "Katalog niewiast"

• epos, który można nazwać dydaktycznym - "Prace i dnie", zawierający rady i wskazówki dla rolników.

W rozbudowanym wstępie do "Teogonii" (w.1-116) metaforycznie opowiedział o początkach swej twórczości: Muzy zamieszkujące Helikon obdarowały go gałązką laurową - tworząc w ten sposób pierwowzór wszystkich opowieści o początkach powołania poetyckiego. Główną część dzieła (w.117-964) stanowi opowiadanie o powstaniu świata z Chaosu, walkach bogów, dzieło kończy się na mądrych i sprawiedliwych rządach Zeusa.

"Prace i dnie" mają luźną i łańcuchową budowę całkowicie odmienną od zwartej kompozycji poematów Homera. Inna jest też pozycja poety-narratora. Hezjod występuje w poemacie jako człowiek, który sam o sobie opowiada i pragnie innych do swych poglądów przekonać. Celem dzieła jest wskazanie na potrzebę poprawienia warunków materialnych drogą uczciwej pracy na odziedziczonej ziemi, a nie przez procesy i przekupywanie sędziów. Celowi temu służy obraz świata rządzonego przez sprawiedliwego Zeusa. Wszystkie epizody podporządkowane zostały funkcji dydaktycznej utworu (wstęp skierowany do Zeusa; opowieść o walkach bogiń Eris: uczciwej, skłaniającej ludzi do współzawodnictwa i nieuczciwej, kuszącej do waśni; mit o Prometeuszu i puszce Pandory, opowieść o pięciu wiekach ludzkości).

W poemacie znajdujemy też pierwszą w literaturze europejskiej bajkę zwierzęcą, o jastrzębiu i słowiku. Ilustruje ona brutalną przemoc możnych wobec utalentowanego, lecz słabego poety, ale też stanowi ostrzeżenie, iż nad sprawiedliwymi sędziami czuwa Zeus, który każe złych, a nagradza uczciwych.

Naczelna zasada głoszona przez Hezjoda brzmi: Nie praca hańbi człowieka, lecz bezczynność (współcześnie nazywa się ona moralnym imperatywem pracy).

W czasach nowożytnych twórczość Hezjoda stała się symbolem nowego, realistycznego spojrzenia na świat starożytny, rosnącego zainteresowania codziennym życiem i pracą prostych ludzi (ten odmienny obraz antyku nazwano: "hezjodejskim aspektem starożytności").

Epika rzymska

Wergiliusz - (70-19 p.n.e.) - poeta rzymski, którego Mickiewicz nazywał "naszym przyjacielem Maro". Autor wzorowanych na Teokrycie sielanek (zwanych też eklogami), które wydał w tomie "Bukolik". Ukazał w nich wyidealizowane życie pasterzy, którzy, doglądając owiec, prowadzą miłosne rozmowy z ukochanym lub dyskutują o poezji. Tłem utworów jest jednocześnie baśniowy, umowny krajobraz Arkadii i italska ojczyzna.

Napisał również poemat o rolnictwie - "Georgiki", a dedykowany Mecenasowi, który prawdopodobnie podsunął poecie pomysł (w opisy zajęć wiejskich wplótł refleksje filozoficzne) oraz epos - "Eneida" (z tego utworu Polacy czerpali przekonanie, że Troja "na to upadła, aby Rzym zrodziła", że mściciel, wybawiciel narodu powstanie "z naszych kości").

Credo poetyckie Wergiliusza zapisane zostało na jego płycie nagrobnej: "Opiewałem pastwiska, wieś i wodzów".

Dramat grecki

Akcja dramatu Sofoklesa "Antygona" nawiązuje do mitu tebańskiego o rodzie Labdakidów. Po śmierci Edypa rozgorzała walka o tron pomiędzy braćmi Eteoklesem i Polinejkesem. Eteokles nie dotrzymał umowy i po roku sprawowania rządów nie chciał ustąpić bratu tronu. Ten sprowadził obce wojska, aby odzyskać koronę. W efekcie obydwaj bracia zginęli. Władzę objął ich stryj Kreon. Uznając Polinejkesa za zdrajcę zakazał grzebania jego zwłok, jednocześnie wyprawiając Eteoklesowi uroczysty pogrzeb. Akcja dramatu rozpoczyna się właśnie w tym momencie. Antygona, siostra zmarłych, przeciwstawia się rozkazowi Kreona i grzebie zwłoki brata. Ten czyn zarysowuje w tragedii sytuację konfliktu dramatycznego. Ścierają się dwie racje:

Antygony, która:

• uznawała wyższość prawa boskiego nad ludzkim, które jako ustanowione nie może ich naruszać,

• sądziła, że ocena postępków człowieka, nawet niegodnych, winna zostać pozostawiona sądowi bożemu,

• twierdziła, że obowiązkiem krewnych jest pochowanie zmarłego, aby mógł po śmierci zaznać spokoju,

• kierowała się emocjami, miłością do brata, szacunkiem dla zmarłych, dlatego też oceniała czyn brata łagodniej, jako próbę odzyskania należnych mu praw do korony,

• kierowała się sumieniem, które nie pozwalałoby jej spokojnie żyć ze świadomością, że nie dopełniła obowiązku wobec zmarłego.

Antygona - zrodzona z kazirodczego związku, świadoma jest ciążącej nad rodem klątwy. Dumna, harda, bezwzględna i konsekwentna nienawidzi Kreona, ale jej postawa to nie tylko bunt przeciwko nowemu władcy, ale przede wszystkim przeciwko losowi. Zdaje sobie sprawę, że jeżeli zwiąże się z Hajmanem, to klątwa obejmie również jej dzieci. Buntuje się zatem przeciwko losowi.

Kreona, który:

• uznawał wyższość prawa ustanowionego, pisanego nad zwyczajowym i uważał, że religia nie może ograniczać zakresu władzy królewskiej; był również przekonany, że bogowie nie mogą sprzyjać zdrajcom, gwałcicielom prawa,

• twierdził, że w imię pamięci niewinnych ofiar bratobójczej wojny zdrajców należy karać jak najsurowiej, a porzucenie ciała będzie doskonałym przykładem odstraszającym dla innych,

• kierował się dobrem państwa, racją stanu, świadomy, że bezprawie bywa przyczyną upadku państwa,

• musiał dbać o swój autorytet.

Kreon jest również dumny, uparty i nieustępliwy. Jego dewiza życiowa brzmi: "państwo - to jestem ja, nie słucham tłuszczy". Spala go żądza władzy, którą objął w trudnym politycznie momencie.

Dramat stanowił ważny głos w dyskusji aktualnej również współcześnie. Sofokles jednoznacznie nie opowiedział się po żadnej ze stron, choć konstrukcja losów Kreona wskazuje, iż był rzecznikiem prawa boskiego.

Apodyktyczny władca Teb skazuje na śmierć niepokorną Antygonę, ale w efekcie traci najbliższą rodzinę. Zarówno syn Hajmon, narzeczony Antygony, jak i jego matka popełniają samobójstwo. Kreon pozostaje sam, z poczuciem winy za zaistniałe wypadki (pod koniec powie; "jestem mniej niżeli niczem"). Utrata najbliższych, samotność, wyrzuty sumienia to największa kara dla człowieka.

Obok Antygony - symbolu buntu, braku pokory i odwagi, w dramacie występuje jej siostra - Ismena, uosobienie łagodności i pokory. Ismena zupełnie inaczej postrzega rolę kobiety ("przecież kobietą jesteś, Antygono, i z mężczyznami do walki niezdolna: nam słuchać trzeba, bo im powierzono władzę nad światem"). Sądzi, iż sprawy państwa, wielka polityka, jej związek z etyką, a przede wszystkim bohaterskie gesty nie powinny być udziałem kobiety. Jej rola to podtrzymywanie rodu, wychowanie dzieci i pielęgnowanie domowego gniska. Obecność Ismeny pozwoliła Sofoklesowi zderzyć ze sobą dwa różne światopoglądy, wprowadzić odwieczny dialog romantyzmu z racjonalizmem, buntu z pokorą, idealizmu z pragmatyzmem, stawiając tym samym pod znakiem zapytania słuszność postępowania Antygony.

---