LITERATURA GRECKA
MITOLOGIA
ISTOTA I GENEZA MITU
Mitologia - opowieść o stałej warstwie fabularnej wyrażającej wierzenia danej społeczności. Wyraża emocje - najczęściej zbiorowe (lęk, niepokój, podniecenie, radość).
Mity istnieją do dziś w literaturze i sztuce, a nawet w języku.
Mity powstały z poszukiwań przez ludzi odpowiedzi na dręczące ich pytania dotyczące powstania świata ludzi, celów życia.
Dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne, zostało wyjaśnione
i przybliżone.
FUNKCJE MITÓW
poznawcze - umożliwiając interpretację zjawisk przyrody
światopoglądowe - jako podstawy wierzeń religijnych
sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów
PODZIAŁ MITÓW
teogoniczne - o powstawaniu bogów (mit o narodzeniu Ateny)
kosmogeniczne - o powstawaniu świata (o powstaniu świata)
antropogeniczne - o powstawaniu człowieka
genealogiczne - o historii rodów (mit rodu Labdakidów)
FORMA MITÓW
metafora, np. mit o Syzyfie - metafora bezowocnego wysiłku
alegoria, np. mit o Demeter i Korze ma charakter alegoryczny
symbol, np. mit o Ikarze i Dedalu - wartość symboliczna
MIT A LITERATURA
Mit powstał jako opowieść ustna o stałej osnowie fabularnej, która (przekazywana ustnie) ulegała różnym zmianom.
Mit nie jest gatunkiem literackim, ale spowodował powstanie gatunków
w literaturze (epos, tragedia).
W formie zapisanej mit tracił związki z religią i szybko się konwencjonalizował.
WĄTKI MITYCZNE
Motywy wędrowne (w mitach i baśniach)
jabłko
olbrzym o niezwykłej sile
przebiegły bohater umiejący oszukać siły wyższe (bogów, czarowników)
Z mitów i baśni przenikały do arcydzieł literatury.
ARCHETYPY
W mitach zostały utrwalone pierwsze wzory ludzkich postaw:
czułość matki - Demeter
zbuntowany wobec bogów społecznik - Prometeusz
marzyciel - Ikar
Archetypy - pojęcie wprowadzone przez Carla Gustava Junga. Oznacza pradawne, niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności.
TOPIKA
Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie, tzw. miejsca wspólne.
Topos, l. mn. topika - powtarzający się motyw lub obraz.
Wspólne motywy można znaleźć w różnych mitologiach starożytnych.
topos genezyjski - kształtuje się podobnie w mitach sumeryjskich, babilońskich i greckich - mity najpierw przedstawiają rodzenie się bogów (teogonia), potem stworzenie przez nich świata (kosmogonia),
a na końcu - ludzi.
MITOLOGIA GRECKA
Narodziny świata - topos genezyjski.
Świat Greków (i Rzymian też) jest politeistyczny.
Grecy odznaczali się niezwykłą wyobraźnią mitotwórczą, oplatali swoje bóstwa licznymi opowieściami pełnymi poezji i niezwykłości.
MITOLOGIA RZYMSKA
Wyobraźnia Rzymian wyczerpywała się w personifikacji rzeczywistości
i wynajdywaniu coraz liczniejszych bóstw opiekuńczych.
Oryginalne mity rzymskie są nieliczne:
związane z założeniem Rzymu
o herosach latyńskich
Ich źródłem była często także poezja grecka.
ZNACZENIE MITÓW
Bogowie różnili się od ludzi tylko nieśmiertelnością, nie przewyższali ich poziomem etycznym mieli wszystkie ludzie przywary. Rządzili światem, ale poddani byli przeznaczeni.
ZNACZENIE I RODOWODY WYRAŻEŃ
Pięta Achillesa `słaba strona człowieka, dziedzina, w której źle się czuje lub której nie zna'.
Pochodzi z mitu o Achillesie, którego jedynym słabym punktem ciała była pięta,
gdyż jego matka Tetyda, kąpiąc go w źródle „uodparniającym” na wszelkie strzały
i skaleczenia, trzymała go właśnie za piętę. Przez tę słabość Achilles zginął, Parys
ze swego łuku trafił go bowiem właśnie w to miejsce.
Puszka Pandory `źródło wszelkich nieszczęść i kłopotów'.
W mitologii greckiej Pandora - pierwsza kobieta - od każdego z bogów otrzymała
w prezencie jakiś sposób na unieszczęśliwianie ludzi. Od Dzeusa dostała tajemniczą puszkę, którą miała ofiarować swojemu mężowi. Poślubił ją brat Prometeusza.
Gdy otworzył puszkę Pandory, wyfrunęły z niej wszystkie smutki, które odtąd trapią ludzkość.
Koń trojański `podstępny, niebezpieczny dar, który w rzeczywistości przynosi zgubę'.
Był to wymysł Odyseusza, wodza greckiego, który po długotrwałym oblężeniu Troi upozorował, że Grecy są zwyciężeni i odstępują od miasta, a w darze zwycięzcom pozostawiają olbrzymiego, drewnianego końca. Wewnątrz konia siedzieli ukryci wojownicy. Gdy Trojanie wprowadzili „dar” do miasta, nocą żołnierze wyszli z konia, napadli miasto i zwyciężyli.
Nić Ariadny `sposób na wyjście z trudnej sytuacji, pomoc w wybrnięciu z zawiłych tarapatów'.
Gdy ukochany Ariadny, Tezeusz, musiał wejść do Labiryntu, by zabić ukrytego tam potwora, Ariadna wręczyła mu kłębek nici, dzięki któremu mógł wrócić do wyjścia, gdyż zaczepił nić, wchodząc do gmachu.
Stajnie Augiasza `miejsca szczególnie zabrudzone i trudne do przywrócenia porządku'.
Augiasz, król Elidy, miał niezliczone stada bydła, trzymał je w nigdy nieczyszczonych stajniach. Powiedzenie wywodzi się z mitu o Heraklesie. Wśród 12 niebezpiecznych zadań miał oczyścić stajnie Augiasza. Dokonał tego, przepuszczając przez nie nurty rzek.
Paniczny strach (panika) `przerażenie, m.in. ludzi zerwanych ze snu'.
Wyrażenie pochodzi od imienia greckiego bóstwa - Pana - opiekuna pasterzy
i płodności trzód. Pan budził strach przez swoje przeraźliwe krzyki, które budziły ludzi śpiących w czas południowej sjesty.
Rozciąć węzeł gordyjski `rozwiązać trudny i bardzo zagmatwany problem w sposób gwałtowny, prosty i bezkompromisowy'.
Był to węzeł kunsztowny i skomplikowany, złożony w darze świątyni Dzeusa
w Gordion z przepowiednią, że kto go rozsupła, będzie panem świata. Aleksander Wielki, gdy zdobył Gordion, próbował go rozwiązać. Nie potrafił, więc rozciął go mieczem.
HOMER (IX/VIII W. P.N.E.)
AUTOR I DZIEŁA
imię Homer oznacza ślepca, stąd podstawa do podań, że twórca był niewidomy
ojczyzna - prawdopodobnie Azja Mniejsza, Chios
żył prawdopodobnie IX/VIII w. p.n.e.
mówiono o nim po prostu „poeta”
przekazano sporo „biografii” o nim (m.in. o jego boskim pochodzeniu)
kult Homera - 7 miast spierało się o jego ród:
Itaka
Smyrna
Pylos
Argos
Kolofon
Chios
Ateny
tzw. kwestia homerycka - spór uczonych o autorstwo Iliady i Odysei
XVII w. we Francji - zakwestionowanie istnienia Homera, wywodząc Iliadę i Odyseję z twórczości wędrownych śpiewaków - adojów ( nazwa oda)
później tezy - epopeje Homera powstały w X w. p.n.e., twórczość ustna, a spisane w VI w. p.n.e. w Atenach
w XIX w. jedno stronnictwo badaczy utrzymywało, że oba te dzieła są zbiorami poematów różnych twórców, a ich przeciwnicy opowiadali się za autorstwem jednej osoby
argumenty za autorstwem Homera:
poematy ukazują świat typowo dworski
obydwie epopeje są niezwykle dojrzałe artystyczne
zawartość kompozycyjna olbrzymich dzieł
Iliada - 15 000 wierszy
Odyseja - 12 000 wierszy
najpierw powstała Iliada, potem Odyseja
Iliada - epopeja powstała na przełomie IX/VIII w. p.n.e. Tekst został zredagowany
w dzisiejszej formie pod koniec VI w. p.n.e. w Atenach, za panowania Pizystrata. Dotyczy wydarzeń związanych z wojną trojańską (tematy wojenne i bohaterskie).
Główne wydarzenia:
spór Achillesa z Agamemnonem o brankę Bryzeidę
powrót Achillesa na pole walki po śmierci przyjaciela Patroklesa, którego zabił Hektor
pojedynek Achillesa z Hektorem (II synem Priama)
Odyseja - powstała w 1 poł. VIII w. p.n.e. Tekst został zredagowany pod koniec
VI w. p.n.e., za panowania Pizystrata. Składa się z 24 ksiąg o tułaczce Odyseusza spod Troi do ojczyzny - Itaki.
GENEZA EPOSÓW
technika poetycka Homera wywodzi się z tradycji ustnej
świadectwa, że przed nimi były ustne opowieści i pieśni
stałe epitety - szybkonogi Achilles, gromowładny Dzeus - powtarzają się jako formuły początku i końca wypowiadanej kwestii
poeta posługuje się gotowymi formułkami dla typowych wydarzeń, sytuacji, postaci
kompozycja całości i jednorodny temat, co dowodzi, że eposy powstały,
gdy Grecy już znali pismo
FABUŁA
|
Iliada |
Odyseja |
Treść |
Gniew Achillesa, którego obraził wódz Greków, Agamemnon, zabierając mu brankę Bryzeidę. Wycofanie się Achillesa z wojny powoduje przewagę Trojan |
Baśniowe przygody Odyseusza, wracającego spod Troi na rodzinną wyspę Itakę. Jego 10-letnią tułaczkę po morzu spowodowali nieprzychylni mu bogowie, mszcząc się za zagładę ulubionego miasta (koń trojański). |
Tematyka |
bohaterska, batalistyczna |
baśniowa |
LUDZIE I BOGOWIE
|
Iliada |
Odyseja |
Ton i klimat |
podniosły, heroiczny
epopeja tragiczna
bohaterowie wyidealizowani - herosi
bogowie - pomniejszeni
nad bogami panuje Mojra - Przeznaczenie - która działa za ich pośrednictwem i jest wyrazem niezmiennego porządku świata
nie ma wyraźnej granicy między ludźmi i bogami |
mniej heroiczny
epopeja nietragiczna
bohater inaczej kreowany
Mojra nie występuje tu jako samodzielna siła, a bogo-wie odgrywają rolę stróżów moralności: opieka bogów jest karą dla występnych, nagrodą dla cnotliwych (wyjątek - Posejdon - mści się na Feakach) |
Pojęcia moralne |
w obu jest pełno prymitywnego okrucieństwa |
|
Bogowie jak ludzie, ludzie jak bogowie
bogowie bardzo podobni do ludzi (pragnienia, namiętności, miłość, nienawiść)
ludzie obdarzeni boskimi właściwościami, są „powiększeni”
bogowie pod względem etycznym nie przewyższają ludzi!
CUDOWNOŚĆ I REALIZM
poeta unaocznia dokładnie wszystkie zdarzenia i zjawiska, ukazuje związki przestrzenne i czasowe
wyjaśnia przeżycia i myśli bohaterów
bohaterowie Homera ukazani są bez niedomówień, jako pełni ludzie
nie przedstawia czynności równoczesnych, lecz każdą opisuje kolejno dokładność plastycznego opisu
opisy dynamiczne, narracja zawsze odbywa się w czasie, treści ukazywane
w ruchu
EPICKA ROZLEWNOŚĆ
narracja płynie wolno
zdarzenia przestawiane z epickim dystansem
rozbudowane porównania
zwalniają tempo akcji
zatrzymują uwagę czytelnika na przedstawianym zdarzeniu czy opisie
wywołują nastrój podniosły
porównania homeryckie (np. w pieśni 22)
ważna rola epitetów (epitety stałe)
WIERSZ „BOHATERSKI”
iloczas - głoski długie i krótkie rozróżniane
heksametr
daktyl (składał się z 6 stóp), spondej
pierwszą długą sylabę wymawiano silniej, pod przyciskiem
istniały 32 możliwości różnych kombinacji wewnątrz wersów, o długości 12-17 sylab
w literaturze polskiej również podejmowano próby pisania heksametrem:
Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod
Cyprian Kamil Norwid, Bema pamięci rapsod żałobny
Iliada w przekładzie K. Jeżewskiej
GATUNEK
Epos (epopeja) - główny gatunek epicki wykształcony w starożytności, który później zastąpiła powieść.
Jest rozbudowanym utworem wierszowanym przedstawiającym dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej.
na pierwszy plan wysuwa się fabuła, narrator - wszechwiedzący
i obiektywny, ujawnia się w inwokacji
w Iliadzie - zwrot do Muzy
całość narrator przedstawia z epickim dystansem
styl jest podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne, drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji
np. w Iliadzie - opis pojedynku Achillesa i Hektora
Homer na długi wieki określił kanon piękna eposu, którego tradycje podejmowali późniejsi poeci
polska epopeja narodowa przejęła niektóre cechy eposu
INSPIRACJE I NAWIĄZANIA
dzieje przyswajania twórczości Homera zaczęły się w epoce renesansu,
w XVI w.
średniowiecze wyżej ceniło Eneidę Wergiliusza
tłumaczenia Iliady:
Jan Kochanowski (3 księgi)
Ksawery Dmochowski (XVIII w.)
Stanisław Staszic (XVIII w.)
Juliusz Słowacki (fragmenty)
Lucjan Rydel (fragmenty)
Kazimierz Tetmajer (fragmenty)
inspiracje, nawiązania:
Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich
Leopold Staff, Odys
LIRYKA
TYRTAJOS (VII W. P.N.E.)
w łac. brzmieniu Tyrteusz sam uczestniczy w walce, a słowo zamienia
w czyn
symbol poety bojownika
jego elegie zagrzewały Spartan do walk zaborczych z Meseńczykami
z 5 ksiąg jego twórczości zachowało się ok. 150 wersów
tyrteizm
poezja tyrtejska - poezja czynu, patriotyczna, zagrzewająca do walki, opiewająca bohaterstwo tych, którzy potrafią oddać życie za ojczyznę
w naszej kulturze - poezja stająca w obronie niepodległości
literatura polska - w okresie niewoli narodowej w XIX w.
ważny utwór - Rzecz to piękna...:
Nuże, młodzieńcy, walczcie (...).
Tych zaś, którym już już wiek poruszania się lekkość odebrał,
Nie zostawiajcie, uchodząc z bitwy, starców czcigodnych (...).
SAFONA (VII/VI W. P.N.E.)
największa poetka starożytnej Grecji
piewczyni miłości
stworzyła sofę saficką (4 wersy, 11+11+11+5)
żyła na wyspie Lesbos, skupiała wokół siebie grono dziewcząt, zajmując się ich wychowaniem i wykształceniem muzycznym
łączył je kult bogini Afrodyty
z bogatej twórczości (9 ksiąg, ok. 9000 wersów), obejmującej pieśni weselne, hymny, modlitwy, pieśni miłosne, zachowało się w całości kilka utworów
i sporo fragmentów
jej talent cenili starożytni
przykłady utworów - Pogarda dla nie znającej poezji, Pożegnanie
ANAKREONT (VI W. P.N.E.)
piewca wina i miłości
związany z życiem dworskim władców
postawa żartobliwego dystansu, konwencjonalnej gry miłosnej, flirtu
charakterystyczne obrazy i motywy
topos miłości - walka z Erosem na pięści lub Eros rzucający kolorową piłką w przyszłego amanta
anakreontyk - gatunek nazwany od imienia poety; utwór poetycki sławiący uroki życia, erotykę i biesiady
utwory - Słodki bój, Igraszki, Piosenka
SYMONIDES (VI/V W. P.N.E.)
autor pieśni chóralnej
tworzył też utwory inne gatunkowo
propagował filozofię Epikura carpe diem
znany jako piewca władców i uroczystości dworskich
starożytni cenili go za umiejętność wzbudzania litości i szlachetny patos
liczne epigramaty, m.in. na cześć bohaterów poległych pod Termopilami:
Przechodniu, powiedz Sparcie: tu leżym, jej, syny,
Prawom jej do ostatniej posłuszni godziny.
utwór Los
POEZJA GRECKA
Arystoteles wyróżniał dwa rodzaje poezji:
narracyjna
dramatyczna
lirykę zaliczał do muzyki
Grecy stosowali dwa terminy do poezji lirycznej:
melika (od melodii)
liryka (od liry)
poezja adresowana do bogów
hymn - pieśń pochwalna
prozodion - pieśń procesyjna
okrzyki rytualne
pean - okrzyk na cześć Apollina
dytyramb - okrzyk na cześć Dionizosa tragedia grecka
nazwy gatunkowe w poezji melicznej adresowane do ludzi:
epinikion - na cześć igrzysk sportowych
skolion - biesiadna wykonywana przez uczestników przekazujących sobie kolejno gałązkę mirtu
erotikon - miłosna
epithalamion - weselna, serenada wykonywana u drzwi sypialni nowożeńców
tren - żałobna
Kryterium |
Monodia |
Pieśń chóralna |
elementy |
słowa + muzyka |
słowa + muzyka + taniec |
rola poety |
autor kompozytor wykonawca |
autor kompozytor dyrygent reżyser |
wykonanie |
solowe |
zbiorowe, chóralne |
geneza |
przeżycia jednostkowe brak rozbudowanego życia społecznego (Eolowie, Jonowie) |
uroczystości religijne rozbudowane życie społeczne (Dorowie, Sparta) |
gatunki |
erotyki pieśni biesiadne pieśni weselne inne pieśni |
kultowy charakter gatunków |
przedstawiciele |
Alkajos Safona Anakreont |
Symonides Pindar Bakchylides |
TRAGEDIA
SOFOKLES (496-406 P.N.E.)
napisał ok. 130 tragedii; do naszych czasów przetrwało 7, m.in. :
Antygona
Król Edyp
Edyp w Kolonie
duży wkład w rozwój tragedii i teatru:
zrezygnował on z łączenia tragedii w monumentalne tetralogie
ograniczył rolę chóru
podniósł liczbę aktorów z dwóch do trzech
rozbudował dialogi i akcję tragedii
powiększył liczbę chórzystów
wprowadził dekoracje sceniczne
ANTYGONA
Antygona - musi ona dokonać wyboru: czy podporządkować się prawu boskiemu
i obowiązkom wobec brata i pochować go należycie, czy być wierną prawu ludzkiemu - Kreon zabronił pod karą śmierci pochować Polinejkesa, uznając go za zdrajcę; Antygona przeciwstawia się Kreonowi; Kreon musi wybierać między sumieniem
a utrzymaniem autorytetu władcy; wybiera dobro społeczne, okazuje się silnym władcą, ale lekceważy prawo religijne, boski nakaz; tragedia uniwersalna - aktualny problem: prawo boskie a ludzkie itp.
TRAGEDIA
tragedia była najwyżej cenionym przez starożytnych gatunkiem literackim; gatunek ten zrodził się w starożytnej Grecji o wywodzi się z obrzędów religijnych
bohaterowie znajdują się w sytuacji trudnej, są uwikłani w konflikt między własnym działaniem a siłami wyższymi - losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną, ślepymi prawami natury
o sytuacji bohaterów decydowało przeznaczenie, los, fatum
ludzie starożytni wierzyli, że każdy byt ma przydzielony przez odwieczne prawo los; nad jego przebiegiem czuwały boginie - Mojry lub rzymskie Parki
istotą tragedii jest konflikt tragiczny - polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru; każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy
bohater często popełnia nieszczęśliwe zbłądzenie - nie wie, że popełnia zbrodnię lub czyn niegodny
ironia tragiczna (dramatyczna) - przeciwieństwo między samoświadomością bohatera a jego rzeczywistą sytuacją
katharsis (gr. `oczyszczenie') - dzieło antyczne miało celowo oddziaływać
na reakcje i przeżycia odbiorców; akcja tragiczna miała wywołać w widzu litość i trwogę oraz oczyszczenie z takich doznań
tragizm - kategoria estetyczna (= swoista jakość dzieła); wywołuje ją szczególny sposób konstrukcji losów bohaterów, usytuowanych
w nierozwiązalnym konflikcie tragicznym - w konflikcie wartości
i konieczności; bohater sprowadza na siebie zgubę, śmierć
tragizm łączy się ze wzniosłością; realizować się może w różnych utworach literackich, ale szczególnie charakterystyczny jest dla tragedii
części tragedii:
prologos - aktor wygłaszał zapowiedź tragedii
parodos - wejście chóru na scenę
epeisodion - „epizod”, część akcji
stasimon - komentarz chóru
epeisodion - kolejne wydarzenia
stasimon - następny komentarz chóru
exodos - wyjście chóru
EPIGRAMAT
ANTOLOGIA PALATYŃSKA
Antologia Palatyńska to zbiór epigramatów greckich ułożony w X w. p.n.e.
w Konstantynopolu przez uczonych filologów
tytuł pochodzi od nazwy Biblioteki Palatyńskiej w Heidelbergu, gdzie w 1906 roku odnaleziono rękopis
zawiera teksty napisane w ciągu wielu wieków - od epoki helleńskiej, poprzez aleksandryjską, do czasów bizantyjskich
UTWORY
Napis
człowiek nie wie, co go czeka
Najpiękniejsza
Na pewnego portrecistę
Na pewnego pięściarza
Sosna złamana
Partenios - „Bicz na Homera”
Podzwonne ginącemu śiatu
Wizerunek Odyseusza
Na posąg Niobe
EPIGRAMAT
epigramat - zwięzły utwór poetycki, wyrażający ogólne prawdy filozoficzne, moralne, psychologiczne, dowcipny, zamknięty zaskakującą puentą
powstawał w obrębie całej kultury grecko-rzymskiej, ale w rozwoju epigramatu zasłużyli się szczególnie poeci epoki aleksandryjskiej (pocz. od schyłku
IV w. p.n.e.)
wywodzi się z napisów rytych na posągach, nagrobkach, w twardym materiale
Grecy cenili puenty, a epigramat ciąży ku dowcipnej, zaskakującej puencie
poeci aleksandryjscy uznali tę formę za swój program poetycki
Méga biblión méga kanon (`wielka księga - wielkie zło')
tworzyli miniatury poetyckie, troszcząc się o zwięzłość i celność wypowiedzi
Antologia Palatyńska zawiera 3700 epigramatów w 15 księgach tematycznych, np.:
opisy posągów
epitafia
wiersze miłosne
utwory moralizatorskie
utwory biesiadne
utwory satyryczne
utwory związane z ofiarami sakralnymi
Cytat: „Każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki”.