Koncepcja społeczno - sytuacyjna
Naukowcy stwierdzili, że koncepcja społeczno - sytuacyjna zawiera elementy następujących teorii: teorii uczenia społecznego, postaw, frustracji, agresji atrybucji, oraz teorii wymiany. W sformułowaniu modelu społeczno - sytuacyjnego największą rolę odegrały teorie relacji interpersonalnych.
Przemoc wobec dziecka to wynik zaburzenia wzajemnych interakcji pomiędzy rodzicem a dzieckiem. Objawia się ono już w pierwszych chwilach pojawienia się dziecka, jako brak zainteresowania niemowlęciem, nieobecnością kontaktu wzrokowego, małą wrażliwością na potrzeby dziecka, niepodejmowaniem prób interakcji, niską tolerancją na płacz, a później surowym karaniem dzieci starszych.
Panuje zasada obopólnego negatywizmu we wzajemnych kontaktach. Rodząca się niechęć doprowadzi do impasu, który po pewnym czasie może eskalować agresją, a ofiarą jest dziecko.
Na sposób traktowania dziecka mają wpływ relacje między wszystkimi członkami rodziny, szczególnie zaś między małżonkami. Zbyt surowe karanie dziecka wywołuje w nim cały szereg niekorzystnych zmian, to znaczy poczucie odrzucenia, lęk, nadpobudliwość ruchową, potrzebę samoobrony, która staje się kolejną przyczyną niezadowolenia rodzica prowadząc znów do karania. Powstaje błędne koło.
Pierwszą reakcją dziecka na krzywdzące zachowanie rodziców jest poczucie odrzucenia, a stosunek do nich nacechowany jest dużą dozą ambiwalencji, której to tkwi dramat krzywdzonego dziecka. Z jednej strony ma poczucie niesamodzielności, zależności od dorosłych, konieczności posiadania opiekuna, z drugiej musi uporać się z poczuciem odrzucenia, świadomością, że nie może liczyć na rodziców, że to oni właśnie stanowią dla niego zagrożenie. Jest uzależnione.
Dziecko musi uporać się jeszcze z jednym konfliktem - uczuciem miłości i nienawiści do rodzica. Dziecko prowokuje agresję, która to ma być formą komunikatu, próbą potwierdzenia przynależności do rodziców, upewnienia się co do ich uczuć.
Zwolennicy tego nurtu przyjmują, że podstawowym problemem rodziców wysoce punitywnych jest niewłaściwa percepcja członków rodziny. Wiele miejsca zajmuje nauka właściwej percepcji partnera interakcji, rozumienia jego stanów psychicznych, potrzeb, dążeń, możliwości. Bazuje się na technikach behawioralnych. Celem jest zmiana zachowań wobec dziecka, opanowanie podstawowych umiejętności rodzicielskich, technik kontroli gniewu.
Nie możemy wyeliminować z naszego życia czynniki stresogenne, dlatego ważna jest umiejętność kontroli własnych napięć, a w szczególności gniewu - jest to główne zadanie procesu korekcyjnego.
Inne zadanie tego procesu to dążenie do przełamania poczucia izolacji społecznej.
Skupienie się na jednym czynniku i próba wyjaśnienia za pomocą tego czynnika całej złożoności zjawiska złego traktowania dziecka - to wady wszystkich opisanych koncepcji.
Koncepcja integracyjna
Koncepcja ta zwana jest również wielowymiarową lub społeczno - psychologiczną.
Gelles wyróżnił sześć czynników, które wzajemnie się przenikając, stwarzają duże prawdopodobieństwo pojawienia się zachowań krzywdzących.
Pierwszy czynnik odnosi się do doświadczeń socjalizacyjnych rodziców - wzrastania w atmosferze przemocy, agresji, wymagań całkowitego podporządkowania, braku szacunku dla drugiej osoby oraz niekonsekwentnych oddziaływań wychowawczych.
Drugi ważny element to osobowość rodziców. Wyrastanie w niekorzystnym środowisku sprzyja rozwojowi osobowości autorytarnej z cechami antysocjalnymi czyli skłonnością do gniewu, słabej kontroli emocji itp.
Trzeci czynnik to społeczna pozycja rodziców. najczęściej do przemocy fizycznej uciekają się ludzie, którym brakuje innych źródeł społecznej siły. Zaliczamy tu płeć i wiek rodziców. Według licznych badań przemocy wobec dzieci częściej dokonują kobiety niż mężczyźni.
Kolejny czynnik to stresy sytuacyjne doświadczane przez rodzinę. Wymienić należy trzy rodzaje trudności:
problemy ekonomiczne,
problemy małżeńskie,
problemy strukturalne.
Awantury małżeńskie, niemożność porozumienia, oziębłość we wzajemnych stosunkach, poczucie pokrzywdzenia, niezrozumienie, wciągają stopniowo członków rodziny, prowadząc do niechęci i nienawiści. W takich przypadkach przebywanie ze sobą prowadzi do agresji.
Piątym elementem wysokiego ryzyka złego traktowania dziecka są normy i wartości obowiązujące w danym otoczeniu. Subkultura przemocy - to środowisko odznaczające się wysokim wskaźnikiem przemocy, traktująca przemoc jak wartość pozytywną.
Ostatni element to czynnik bezpośrednio uruchamiający agresję rodziców przeciwko dzieciom. Do czynników tych zaliczamy przede wszystkim złe zachowanie dziecka, jak również sytuacje szokujące, uruchamiające silne emocje negatywne.
Gelles przedstawił model w postaci graficznej, gdzie wyraźnie widać powiązania pomiędzy poszczególnymi elementami.
Czynniki wpływające na występowanie agresji.
Monahan opisał osiem krytycznych zmiennych demograficznych, wpływających na pojawienie się zachowań agresywnych. Pojawiają się one częściej u osób, które :
są młode ( obserwujemy silną korelację do 30-35 roku życia),
są płci męskiej,
pochodzą z niższej klasy społeczno- ekonomicznej,
należą do mniejszości (narodowych, religijnych),
mają niskie wykształcenie,
są mało inteligentne,
niechętnie uczęszczały do szkoły lub pracy, często je zmieniając
w młodości zdarzały się im zachowania agresywne lub nadużywanie narkotyków.
W literaturze opisywane są następujące wskaźniki demograficzne, które mogą wpływać na nasilenie się przemocy:
występowanie wcześniejszych zachowań agresywnych,
próby samobójcze,
przemoc w rodzinie,
występowanie objawów neurologicznych,
halucynacje słuchowe w formie nakazów,
fascynacja bronią,
elementy histrionicznego zaburzenia osobowości,
okrucieństwo wobec zwierząt w dzieciństwie lub okresie dojrzewania,
odrzucenie przez ojca lub jego depresja,
silny, przeżyty ostatnio stres, zwłaszcza, jeśli jednocześnie wystąpił niski poziom
serotoniny w mózgu.
Teoria wymiany społecznej kontroli. (R.J. Gelles i M.A. Straus)
Podstawą założenia koncepcji jest teza, że jednym z najbardziej istotnych motywów wszelkich ludzkich interakcji jest wzajemna wymiana wzmocnień.
Każdy człowiek w kontakcie z inną jednostką dąży do wyniesienia z tego kontaktu jak największej liczby nagród i do uniknięcia kar.
Prowadzi to do pewnej równowagi wzmocnień pozytywnych między partnerami interakcji, tzn. kontakty obustronne muszą być bardziej nagradzające.
Jeśli ta równowaga zostanie zachwiana tzn., że jeden z partnerów otrzymuje więcej kar nić nagród. Dochodzi do zerwania lub zaniechania wzajemnych relacji.
Gdy związek nie jest oparty na całkowitej dobrowolności ( małżeństwo) - liczba kar jest większa niż nagród nie musi prowadzić do zerwania układu.
Człowiek stosuje pomoc, bo może sobie na to pozwolić, gdyż wie, że karanie nie pociągnie za sobą żadnej kary lub kary o podobnej sile.
Bilans strat jest wtedy nierówny, z przewagą strat po jednej stronie.
Źródłem regulacji wymiany wzmocnień pomiędzy małżonkami jest społeczny system kontroli.
W interesie rodziny jak i społecznym leży wprowadzenie surowych sankcji prawnych za stosowanie przemocy w rodzinie - od grzywny do pozbawienia kontroli.