Polityka zagraniczna dawniej definiowana była jako „sztuka komunikowania się”, była narzędziem dyplomatów. Dziś jednak dostrzec możemy rozszerzanie się pól na jakich polityka zagraniczna się rozgrywa (nie tylko sfera polityczna, ale także ekonomiczna, kulturalna, ekologiczna itp.), jej ewolucję, która od XX w staje się coraz szybsza icoraz bardziej skomplikowana. Jej zawiłość utrudnia tylko sformułowanie jednej i odpowiedniej definicji, dlatego mamy do czynienia ich wielością.
Wg J.Nowiak „ w gestii polityki zagranicznej każdego państwa leży ochrona jego niepodległości i bezpieczeństwa oraz ochrona interesów ekonomicznych” , co więcej, „polityka zagraniczna to wszelkie działania służące zapobieżeniu szkodliwej aktywności obcych podmiotów polityki” Inaczej jest ona rozumiana przez neoliberalistów, inaczej przez neorealistów. Główna różnica między nimi zachodzi w kwestii tego kto może być podmiotem polityki zagranicznej. Neorealiści mówią o wyłączności państwa (lub o jego dominacji) w tej kwestii, natomiast neoliberaliści przyznają, iż politykę zagraniczną mogą prowadzić nie tylko państwa, ale też różnego rodzaju organizacje międzynarodowe czy koncerny. Szczególnie łatwo przychylić się do ich zdania jeśli rozumiemy politykę zagraniczną jako rodzaj celowej działalności (państwa) na arenie międzynarodowej, bo przecież taką działalność prowadzą nie tylko państwa. Czym więc jest polityka międzynarodowa? Chyba jednej z najpełniejszych i najbardziej zrozumiałych definicji dostarcza nam R. Zenderowski mówiąc, że „Polityka zagraniczna to proces formułowania i urzeczywistniania interesów w stosunku do innych uczestników relacji międzynarodowych. Jest to zatem działanie podmiotu w stosunku do jego zagranicy, zakładając osiąganie pewnych celów przy użycia odpowiednich metod i środków” . Warte podkreślenia jest to, iż w tej definicji nie pojawia się słowo państwo, a „podmioty”, nie jest więc ona ograniczona tylko do działania państwa. Oczywiste jednak jest, że polityka zagraniczna innych podmiotów nie wygląda tak samo i nie maja one możliwości stosowania tych samych środków i metod co państwo.
Pojawia się teraz pytanie jak polityka zagraniczna ma się do polityki wewnętrznej państwa? Otóż polityka zagraniczna jest jedną z części składowych polityki ogólnej państwa. Jej cele wytwarzają się w systemie wewnętrznym. Można więc powiedzieć ze polityka zagraniczna próbuje zrealizować cele, które będą wpływać zarówno na wewnętrzną i zewnętrzną stronę państwa. Np. polityka zagraniczna ma prowadzić do zapewnienia bezpieczeństwa państwu, środkami możliwymi to zapewnić będą np. sojusze z innymi państwami, ale potrzeba bezpieczeństwa rodzi się we wnętrzu państwa. Zatem polityka zagraniczna jest jednym z narzędzi mających zapewnić osiągnięcie celów polityki wewnętrznej.
Polityka zagraniczna prowadzona jest w interesie państwa (obywateli) , której cele formułowane są przez ekipę rządząca , utożsamiane są one z interesem narodowym, bądź ogólnospołecznym. To stwierdzenie doprowadza do podmiotowego spojrzenia na omawiane zagadnienie, w myśl którego, polityka zagraniczna jest zbiorczym wyrazem postępowania państwa na arenie międzynarodowej, które to postępowanie jest warunkowane różnymi czynnikami (omówione w dalszej części pracy). Natomiast podejście przedmiotowe widzi politykę zagraniczna jako kompleks wszystkich sfer stosunków między państwem a jego zagranica.
Dziś politykę zagraniczną identyfikuje się głównie z przywódca państwa, bądź ekipą rządzącą, i rzeczywiście trzeba przyznać, że to poglądy i wizje decydentów rzutują najbardziej na politykę zagraniczną (i wizerunek) państwa. Szczególnie mocno jest to widoczne w państwach o systemie totalitarnym czy autorytarnym( choćby III Rzesza i osoba A.Hitlera, czy ZSRR i osoba J.Stalina) lub tez w systemie prezydenckim gdzie głowa państwa odgrywa kluczową role( np. USA i osoba G.W Busha). Istotną zatem umiejętnością powinno być prawidłowe odczytanie przez dycydentów woli i interesu narodu, tak by polityka zagraniczna państwa pokrywała się z nimi.
Cele polityki zagranicznej można rozumieć jako najogólniej jako pożądany stan rzeczy do którego dążymy korzystając z odpowiednich środków i metod. Lub jak robi to K.J. Holsti jako „wyobrażenie przyszłego stanu spraw oraz przyszłego oznaczania warunków, które rządy za pośrednictwem indywidualnych twórców polityki zamierzają spowodować poprzez wywieranie wpływu na zewnątrz oraz poprzez zmianę lub podtrzymanie zachowania innych państw”. W tej definicji istotne są 4 elementy:
Wyraz „dążenie” , który oznacza, że cele zostały określone w sposób świadomy.
Celem jest indywidualny i określony stan rzeczy spraw i warunków korzystny dla danego państwa.
Do celu zmierzać będą określone i uprawnione do tego organy państwa.
Adresatami polityki zagranicznej jest środowisko międzynarodowe.
Należy podkreślić ścisły związek celów polityki zagranicznej oraz interesu narodowego. Najłatwiej zależności między tymi pojęciami przedstawić na schemacie
INTERES NARODOWYCELE ŚREDNIOTERMINOWECELE BEZPOŚREDNIECELE OPERACYJNE
Trzeba jednak zaznaczyć, że takie rozumienie zależności między interesem narodowym a celami polityki zagranicznej przedstawiają realiści, a interes narodowy jest tu rozumiany jako cele stałe, długoterminowe, którym podporządkowuje się wszystkie cele „ niższego szczebla”. Jednak wielu badaczy w tym Georg Modelski, którego uznaje się za autora klasycznej teorii polityki zagranicznej, nie definiuje pojęcia interesu narodowego, zamiast niego używa sformułowania „ interes państwa”. Istnieje również pogląd mówiący, iż polityka zagraniczna państwa odzwierciedla interesy klasy panującej.
Istnieje wiele typologii celów polityki zagranicznej, należą do nich min.:
Arnold Wolfers wyróżnia 3 rodzaje celów:
Cele narodowej ekspansji
Cele narodowego zabezpieczenia
Cele narodowej abnegacji( czyli cele dążące do takich wartości jak np. solidarność międzynarodowa kosztem narodu)
Wolfram F. Hanrieder wyróżnia 3 rodzaje celów:
Cele ochrony
Cele zdobywania
Cele odbudowy
Kalvei J. Holsti wyróżnia 3 rodzaje celów:
Cele podstawowe ( są to cele za które większość narodu skłonna jest ponieść ofiary)
Cele średniofalowe ( są to żądania wysuwane pod adresem innych państw)
Cele długofalowe (są to cele uniwersalne, odnoszą się one do wizji i ideologii dot. systemu międzynarodowego)
Największe znaczenia mają cele znajdujące się w pierwszej grupie. Będą to min. Obrona suwerenności państwa, tożsamości etnicznej i językowej itd.
Józef Kukułka wyróżnia 3 rodzaje celów:
Egzystencjalne
Koegzystencjalne
Funkcjonalne
Rodovan Vukadinovic wyróżnia cele:
Pierwotne - to te, które wyrażają żywotne interesy państwa i decydują o jego „być albo nie być”
Wtórne- obejmują zespół celów mniej istotnych z punktu istnienia państwa
Podstawowe cele polityki zagranicznej wg R. Zięby:
Zapewnienie bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych
Wzrost siły państwa
Wzrost jego pozycji międzynarodowej
Kształtowanie i optymalizacja reguł funkcjonowania środowiska międzynarodowego
Metody i środki polityki zagranicznej. Zadaniem polityki zagranicznej jest stworzenie strategii i taktyki, która pozwoli na osiągnięcie celu przy użyciu odpowiednich środków i metod. Strategią nazywamy formułowanie długofalowych celów które wynikają z wartości nadrzędnych, czyli interesu narodowego. Natomiast taktyka to wytyczenie celów doraźnych i krótkofalowych. Aby te cele osiągnąć należy dobrać odpowiednie środki i metody:
Polityczno- prawne- mają one charakter prawno- dyplomatyczny i przybierają formę nacisku dyplomatycznego bądź różnych ustępstw merytorycznych (środki np. negocjacje, konsultacje,)
Militarne- mogą być stosowane bezpośrednio lub pośrednio. Istnieje również metoda odstraszania- posiadanie broni jądrowej.
Gospodarcze-mogą być stosowane w formie pozytywnej lub negatywnej (środki np. embargo)
Psychospołeczne- mogą być stosowane w formie negatywnej lub pozytywnej
Funkcje polityki zagranicznej. Żeby jeszcze lepiej zrozumieć pojęcie polityki zagranicznej trzeba wymienić funkcje jakie ona pełni. Należy jednak najpierw dodać, iż jako takie opisywanie funkcji państwa narodziło się wraz z podejściem funkcjonalistycznym. Jego twórcom był David Mitrany, który stwierdził, że „współpraca między państwami w niektórych sferach ekonomicznych i technicznych doprowadzi do wytworzenia się między nimi więzów funkcjonalnych”. Podstawowymi funkcjami polityki zagranicznej są:
Funkcja ochronna- prowadzi do stabilizacji wewnętrznej państwa, zmierza ona do zabezpieczenia podstawowych interesów państwa.
Funkcja reprezentacyjno- informacyjna- reprezentacja prowadzi do kształtowania pozytywnego wizerunku państwa, polityka zagraniczna ma się przyczynić do przekazywania informacji na temat państwa.
Funkcja integracyjno- adaptacyjna- polega na współpracy z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych oraz na umiejętnym oddziaływaniu na nich w celu wzmocnienia swojej pozycji.
Funkcja negocjacyjno- organizatorska polega na umiejętnym dostosowaniu środków do stawianych sobie celów.
Funkcja koordynacyjna- polega na dążeniu do nadania jak największej spójności i aktywności państwom na arenie międzynarodowej.
Bibliografia:
Stosunki międzynarodowe pod red. W Malendowski, C. Mojsiewicz (rozdz. V i VI)
Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, po red. E. Cziomer., L.W Zybilewicz ( rozdz. VIII s. 121-141)
R. Zenderowski, Stosunki międzynarorowe. Vademecum. (rozdz XIII)
R. Zięba, Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa (rozdz. II, VI, VII)
Praca zbiorowa pod red. W. Malendowski C. Mojsiewicz „ Stosunki międzynarodowe” rozdz.VI str. 70.
Praca zbiorowa pod red. W. Malendowski C. Mojsiewicz „ Stosunki międzynarodowe” rozdz.VI str. 70.
R. Zięba w książce pt. „Wstep o teorii polityki zagranicnej państwa” rozdz.II str.37.
R Zenderowski „Stosunki międzynarodowe. Vademecum.” Rozdz XIII str. 459.
K.J. Holsti, „ International Politycs : A Framework of Analysis s. 126.
Z. J. Pietraś „ Podstawy teorii stosunków międzynrodowych” str. 85-88.
Opracowane na podstawie „Wstępu do teorii polityki zagranicznej państw” R. Zięby rozdz.II
Podział wg R. Zenderowski „ Stosunki międzynarodowe. Vademecum.” Str.464