Polityka zagraniczna państw - każde państwo za pomocą polityki zagranicznej realizuje na arenie międzynarodowej swoje cele i interesy. Polityka zagraniczna jest ściśle powiązana z polityką wewnętrzną. Jest to proces formułowania i realizacji interesów narodowo-państwowych w stosunku do innych państw. Każde państwo zabiega o realizację określonych interesów. Muszą one uwzględniać interes narodowy. Jest on określany przez elity polityczne, władzę wykonawczą, grupy nacisku (biznes, przemysł), opinię publiczną. Interes narodowy to po prostu żywotne interesy państwa i obywateli ułożone hierarchicznie, według przyjętego systemu wartości. Realizacja interesu narodowego na arenie międzynarodowej koliduje często z interesami innych państw i wymaga podjęcia odpowiednich działań w polityce zagranicznej.
Polityka zagraniczna - zespół politycznych celów ustalający zasady interakcji danego państwa z pozostałymi państwami na świecie.
Polityka zagraniczna zwykle jest kształtowana tak, aby chroniła narodowe interesy państwa, bezpieczeństwo, cele ideologiczne oraz dobrobyt ekonomiczny. Może to mieć miejsce za pomocą pokojowej współpracy z innymi narodami lub poprzez agresję, wojnę i wyzysk.
Wiek XX przyniósł niesłychany wzrost znaczenie polityki zagranicznej wraz z powstaniem możliwości wzajemnego współdziałania niemal wszystkich narodów w takiej czy innej formie dyplomatycznej.
Polityka zagraniczna - prowadzona jest przez upoważnione organy państwa jako polityka zewnętrzna. Jest to w znaczeniu sensu largo zorganizowany wysiłek państwa na zewnątrz podporządkowany realizacji jego interesów. Polega na kształtowaniu otoczenia państwa na korzyść modyfikowania sytuacji niekorzystnych.
Władza wykonawcza realizuję politykę zagraniczną państwa poprzez ministerstwo spraw zagranicznych wraz ze stojącym na jego czele członkiem Rady Ministrów, ministrem spraw zagranicznych.
Władza ustawodawcza dysponuje parlamentarną komisją spraw zagranicznych, stałymi delegacjami do zgromadzeń parlamentarnych i grupami bilateralnymi w ramach Unii Międzyparlamentarnej.
Zadania polityki zagranicznej
Zadaniem polityki zagranicznej jest:
Formułowanie strategii (celów długofalowych wynikających z żywotnych interesów państwa "racji stanu").
Formułowanie taktyki (wytyczanie celów doraźnych i krótkoterminowych - podporządkowanych strategii).
Dobór metod:
perswazja
nacisk
nakłanianie
przymus
Dobór środków do realizacji strategii i taktyki:
środki psychospołeczne - (współpraca naukowa, zagraniczna polityka kulturalna, polityka informacyjna, polityka narodowościowa)
środki polityczne i prawne - (rozmowy, konsultacje, negocjacje, pokojowe rozwiązywanie sporów, nacisk dyplomatyczny, oferty kompromisowe i pojednawcze)
środki ekonomiczne - (pomoc gospodarcza, doradztwo, umorzenie lub przesunięcie spłat kredytów, embargo, praktyki dyskryminacyjne, sankcje)
środki militarne - (demonstracja siły, pomoc wojskowa, interwencje, wojna, wspieranie jednej ze stron konfliktu, nielegalne dostarczanie broni jednej ze stron konfliktu, odstraszanie lub szantaż za pomocą broni jądrowej)
Wytyczne w polityce zagranicznej ustala Rząd i jego szef w porozumieniu z Parlamentem. Politykę realizuje Ministerstwo Spraw Zagranicznych, przy pomocy rozbudowanej centrali i sieci przedstawicielstw zagranicznych (ambasady i konsulaty). Nadzorem i oceną realizacji Polityki zagranicznej zajmuje się Parlament.
Cele polityki zagranicznej
zapewnienie bezpieczeństwa i rozwoju państwa
wzrost siły państwa
wzrost pozycji państwa na arenie międzynarodowej, osiąganie prestiżu
Cele mogą być:
nadrzędne - (wynikające z żywotnych interesów państwa)
długofalowe - (nastawione na stałe, wieloletnie dążenie do realizowania interesu narodowego)
ważne społecznie
konkretne lub krótkofalowe - (doraźne)
Wyznaczniki polityki zagranicznej:
Wyznaczniki (determinanty) polityki zagranicznej mające na nią znaczący wpływ:
Wewnętrzne (krajowe):
środowisko geograficzne - (obszar państwa, ukształtowanie terenu, klimat, florę i faunę, zasoby naturalne - ich brak lub duże złoża)
potencjał demograficzny - (liczba ludności, gęstość zaludnienia, przyrost naturalny, skład narodowościowy - mniejszości narodowe i etniczne, poziom migracji - ilość emigrantów i obcokrajowców i stan ich zasymilowania ze społeczeństwem)
potencjał ekonomiczny i naukowo-techniczny - (jak rozwinięta jest gospodarka, jak jest konkurencyjna w stosunku do gospodarek innych krajów, jakim zapleczem i jakimi kadrami naukowo-technicznymi państwo dysponuje, jak rozwinięty jest system nauczania)
system społeczno - polityczny - (układ sił społecznych i politycznych, kto i w jakim stopniu ma wpływ na ustalanie hierarchii ważności interesów narodowych i ich wcielanie w życie)
Międzynarodowe:
formułowanie wizji, koncepcji i programów - należy do polityków i ekspertów, z ich realizacji i obietnic są oni potem rozliczani
wybitne jednostki - szefowie państw, rządów lub ministrowie spraw zagranicznych którzy do swych idei potrafią przekonać całe społeczeństwa
jakość służby dyplomatycznej - wizytówka państwa na arenie międzynarodowej
Obiektywne:
ewolucja najbliższego otoczenia zewnętrznego - zmiany w krajach sąsiadujących i stosunki z nimi)
pozycja państwa w systemie stosunków i ról międzynarodowych - czy państwo liczy się na arenie międzynarodowej i jak atrakcyjnym jest partnerem lub sojusznikiem
charakter umów i zobowiązań prawno-międzynarodowych - podpisanych, ratyfikowanych i przestrzeganych przez państwo i wszelkie konsekwencje z tym związane
Subiektywne:
percepcja międzynarodowa państwa - sposób postrzegania państwa przez rządy i społeczeństwa innych państw
koncepcje polityki zagranicznej innych państw - chodzi o zdobycie wiedzy na tan temat i wyciągnięcie z niej odpowiednich wniosków w celu wykorzystania jej do realizacji własnych interesów
aktywność dyplomatyczna innych państw - należy ją bacznie obserwować by móc stwierdzić jakie są rzeczywiste zamiary i intencje danego państwa w stosunku do naszego państwa, jego słabości i atuty.
Trzy typy państw w polityce zagranicznej:
Aktywne - państwo na arenie międzynarodowej działa aktywnie i stara się wywierać wpływ na inne państwa aby osiągnąć własne założone cele.
Pasywne - państwo jest bierne na arenie międzynarodowej i dostosowuje się do woli i zaleceń innych państw.
Kreatywne - połączenie dwóch powyższych typów (najczęściej spotykane).
Większość państw stosuje jednocześnie wszystkie trzy typy działania, ponieważ nie są w stanie narzucić własnej woli innym państwom i samodzielnie bez przeszkód dążyć do jednostronnych korzyści.
Ćwiczenia: Polityka zagraniczna państwa
POJĘCIE POLITYKI ZAGRANICZNEJ
Współczesne stosunki międzynarodowe charakteryzują się złożoną strukturą, której podstawę stanowią państwa i w której partycypują również inni uczestnicy - OM, reprezentacje wielkich grup społecznych, instytucji wyznaniowych itp.
Polityka zagraniczna: wg Karla Deutscha w gestii polityki zagranicznej państwa leży:
ochrona jego niepodległości i bezpieczeństwa oraz ochrona interesów ekonomicznych (szczególnie grup najbardziej wpływających na ogólną kondycję państwa);
polityka zagraniczna to wszelkie działania służące zapobieżeniu jakiejkolwiek szkodliwej aktywności obcych podmiotów polityki;
polityka zagraniczna jest ściśle powiązana z bezpieczeństwem i ochroną wartości narodowościowych oraz kreowaniem korzystnego wizerunki państwa na forum międzynarodowym.
Głównym podmiotem stosunków międzynarodowych pozostaje państwo i to właśnie za pośrednictwem jego organów prowadzona jest polityka zagraniczna; prowadzona w interesie państwa w stosunku do innych państw, przeciwko innym państwom lub z innymi państwami.
Polityka zagraniczna jest przedłużeniem i uzupełnieniem polityki wewnętrznej.
Polityka zagraniczna w ujęciu podmiotowym: zbiorczy wyraz postępowania państwa w stosunkach międzynarodowych warunkowany zarówno obiektywnymi, jak i subiektywnymi czynnikami.
Polityka zagraniczna w ujęciu przedmiotowym: szerokie spojrzenie na wszelkie sfery stosunków państwa ze światem zewnętrznym, począwszy od klasycznych dziedzin bezpieczeństwa i wymiany gospodarczej, przez więzi ekonomiczne po sferę zagadnień społecznych.
„Unit act” (jednostki działania): termin posiadający zastosowanie w systemach, w których polityka zagraniczna leży w gestii najwyższych organów władzy wykonawczej, czyli przywódców (a więc w systemach totalitarnych bądź prezydenckich); decydent jest centralnym ogniwem polityki zagranicznej i podejmowanych decyzji, stąd wniosek, że na działania podejmowane w sferze polityki zagranicznej należy patrzeć przez pryzmat ludzi.
Postępowanie na arenie międzynarodowej wynika nie tylko z interesów danego państwa, ale również jest wynikiem cudzego postępowania i konieczności dostosowania się do wywołanych nim zmian; często posunięcia takie oparte są na zwykłej intuicji. Ważne jest też to, że swoboda dysydentów podlega kontroli i ograniczeniom ze strony biurokracji resortów i instytucji współuczestniczących w wykonywaniu polityki zagranicznej, a także przez rozmaite grupy nacisku.
CZYNNIKI POLITYKI ZAGRANICZNEJ
Na kształt polityki zagranicznej wpływ ma bardzo wiele czynników - może to być wielkość i struktura ludności, potencjał gospodarczy, narodowe zdobycze kulturowo - cywilizacyjne, cechy ustrojowe itp. Obecnie charakterystyczne jest zjawisko wzmożonej ruchliwości państw w międzynarodowym porządku ich ważności, wywołanej głównie czynnikami gospodarczymi.
Czynniki geograficzne możemy podzielić na:
wielkość terytorium państwa, niegdyś stanowiąca o obronności kraju;
przestrzeni: mniejszą wagę przywiązuje się obecnie do rozległości terytorialnej, większą do zagospodarowania, rozmieszczenia i zagęszczenia ludności
terytorialne w sferze gospodarczej: tam, gdzie odsetek ludności wiejskiej jest niewielki, rozciągłość terytorialna może być utrudnieniem
rzeźby terenu lub uwarunkowań klimatycznych
posiadane zasoby naturalne: są wyznacznikiem potencjalnej siły państwa, mogą też znacząco wpływać na skuteczność polityki zagranicznej państwa
Ważną rolę odgrywa też położenie geopolityczne, nie zawsze tożsame z położeniem geograficznym. W obręb tego określenia wchodzą takie pojęcia, jak: państwa neutralne, niesprzymierzone, państwa buforowe itp.
Państwo, wytyczając politykę wobec państw sąsiadujących, kieruje się zarówno swoim stosunkiem do nich, jak i ich zamiarami wobec niego samego.
Czynnik ludnościowy: niegdyś liczba ludności wpływała na podniesienie potęgi państwa na arenie międzynarodowej; obecnie tendencja ta się odwróciła i o sile państwa nie decyduje liczba ludzi, ale globalny dochód narodowy. Oczywiście liczba ludności nie jest tu bez znaczenia, ale zmieniły się priorytety: ważny jest poziom wykształcenia społeczeństwa, odsetek ludzi aktywnych zawodowo. Ważny jest również etniczny, narodowościowy i religijny skład ludności.
Siła militarna państwa: można tu dokonać dwustopniowej klasyfikacji na jakość wojskową (czyli stopień potęgi państwa) oraz na miejsce zajmowane przez państwo w strukturze stosunków międzynarodowych. Posiadanie arsenałów jądrowych stanowi też ważny atut w rękach państwa. W niektórych państwach, pretendujących do roli mocarstw regionalnych (Irak, Iran, Izrael, RPA) wyraźna jest tendencja dynamicznego wzrostu wydatków na cele wojskowe.
Czynnik ekonomiczny: zasobność gospodarki narodowej, duże przychody i idąca za tym możliwość udzielenia pomocy finansowej partnerom umacnia pozycję państwa na arenie międzynarodowej. Ogromną rolę odgrywa tu też nowoczesność struktury gospodarki narodowej. Jednym z mierników współpracy z partnerami zagranicznymi jest wymiana towarowa oraz usług: bankowość, turystyka itp.
Tożsamość kulturowa: charakterystyka kulturowa kreuje stopień aktywności narodów, formy i charakter instytucji politycznych, umiejętności organizacyjne, dyscyplinę itp. Znajduje to wyraz w kwestiach ludnościowych - tempie przyrostu naturalnego, aktywności grup młodzieżowych, kobiecych itp. Jest to ważne w stosunkach międzynarodowych, gdyż ww. czynniki determinują podejście do takich spraw, jak stosunek do sprawy pokoju, zbrojeń, rozbrojenia. Polityka powinna być realizacją dążeń narodowych.
Ustrój: decyduje znacząco o obiektywnej sile narodu oraz państwa, o jego pozycji na arenie międzynarodowej oraz o skuteczności polityki zagranicznej. Czynnik ten obejmuje też swym zasięgiem wszystkie sfery życia narodowego. Państwa o podobnych ustrojach zazwyczaj funkcjonują w stosunku do siebie w silnych powiązaniach.
Generalnie czynniki wpływające na politykę zagraniczną państwa podzielić możemy na zewnętrzne (oddziaływanie innych państw i OM) i wewnętrzne (np. ustrój polityczny); na subiektywne (np. realizowanie założeń doktrynalnych) i obiektywne (położenie państwa, granice).
CELE POLITYKI ZAGRANICZNEJ
Istotę polityki zagranicznej można określić jako uzyskanie i utrzymanie równowagi wewnętrznej i zewnętrznej państwa, rozpatrywanych w dwóch aspektach - politycznym i ekonomicznym. Wewnętrzna równowaga ekonomiczna to np. pełne zatrudnienie zasobów produkcyjnych, polityczna - to pokrewność interesów podstawowych grup społecznych z działaniami władzy politycznej; zewnętrzna równowaga ekonomiczna to np. utrzymanie dodatniego bilansu handlowego, polityczna - równowaga praw i obowiązków danego państwa w stosunkach z innymi państwami.
W międzynarodowym systemie suwerennych państw za główny cel polityki zagranicznej uważa się osiąganie własnych korzyści, realizowanie narodowego interesu. Głównym elementem jest tu:
zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom kraju
zabezpieczenie ekonomicznego rozwoju kraju, wzrost siły państwa - militarnej, politycznej, materialnej, technicznej itp.
wykreowanie dla (i w) kraju sprzyjającego środowiska politycznego, a więc możliwości wyboru formy sprawowania rządów itp.
zapewnienie spójności narodowej.
wzrost pozycji międzynarodowej
ŚRODKI I METODY POLITYKI ZAGRANICZNEJ
Państwa mogą osiągać cele polityki zagranicznej za pomocą:
drogi dyplomatycznej: nawiązanie i utrzymywanie stosunków dyplomatycznych z innymi państwami. Są to rozmowy na szczeblach rządowych, prezentowanie swych stanowisk na forum międzynarodowym. Inną drogą jest tzw. dyplomacja publiczna, czyli wysiłki mające na celu kreowanie wizerunku państwa na arenie międzynarodowej.
środków militarnych: wyraźne lub dorozumiane zagrożenie użycia siły albo faktyczne jej użycie. Konieczne jest do tego posiadanie odpowiednich zasobów militarnych.
sposobności penetracji i interwencji: próby manipulowania, wpływu danego państwa na wewnętrzną sytuację polityczną innego i zachodzące w nim procesy. Metody to: propaganda, militarne poparcie, sabotaż, terroryzm; tu również są środki ideologiczne.
środków ekonomicznych: czyli np. dogodne taryfy celne, niskooprocentowane kredyty, udzielanie pomocy krajom potrzebującym, lub też np. sankcje ekonomiczne.
RACJA STANU
Definicje racji stanu możemy podzielić na trzy grupy:
określające rację stanu jako bezwzględną wyższość interesu państwa nad innymi interesami i normami
określające rację stanu jako względną wyższość interesu państwa nad innymi interesami i normami
określające rację stanu jako autonomię interesu państwa w stosunku do innych interesów i norm.
W definicjach encyklopedycznych przedstawia się rację stanu w kilku aspektach:
wzgląd na dobro państwa
reguły postępowania politycznego
kryterium oceny działań politycznych
priorytet dla interesu państwowego
prymat interesu zbiorowego
moralne podstawy podejmowania przez państwo określonych działań
priorytet nad normami prawnymi i moralnymi
argument dla określonego działania politycznego
Inne definicje:
racja stanu to reguła moralnego usprawiedliwiania zarówno zamiarów, jak i działań politycznych państwa
kierowanie się w polityce wyłącznie względami na realny interes państwa, choćby wbrew moralności, czy nawet prawu
dokonywanie przez państwo wyboru działań w największym stopniu stwarzających możliwość umocnienia jego potęgi, z prawem użycia w tym celu przemocy
podejmowanie przez państwo działań pozaprawnych i pozamoralnych dla zachowania jego istnienia
Funkcje racji stanu wobec innych wartości politycznych:
rozszerzanie lub zawężanie katalogu wartości politycznych
hierarchizacja wartości
interpretacja poszczególnych wartości
integracja wartości
relatywizacja poszczególnych wartości w odniesieniu do sytuacji historycznej
FUNKCJE POLITYKI ZAGRANICZNEJ
Ochronna: jest to obrona praw i interesów swego kraju oraz jego obywateli za granicą. Jest to zapobieganie zagrożeniom dla narodowych interesów państwa, odkrywanie potencjalnych zagrożeń oraz niedopuszczanie przerodzenia się ich w zagrożenia realne.
Reprezentacyjno - informacyjna: reprezentowanie wobec zagranicy swego państwa i jego organów, przedstawianie poglądów rządu i popierających go sił społeczno - politycznych oraz informowanie swego rządu o celach, dążeniach i zamierzeniach innych rządów.
Negocjacyjno - organizatorska: inicjowanie, organizowanie i wykorzystywanie kontaktów oras stosunków zewnętrznych państwa. Jest to wcielanie w życie określonych koncepcji, doktryn, programów i decyzji odnoszących się do polityki zagranicznej.