Teoria ludzkich motywacji. Hierarchia potrzeb człowieka.
Odwieczna chęć poszerzania ludzkiej wiedzy na temat jego samego oraz świata, w którym żyje napotkała na swej ścieżce na problematykę motywacji zachowań i działań ludzkich, związanych z odczuwanymi potrzebami organizmu o najrozmaitszej klasyfikacji.
Pozytywna teoria motywacji bezpośrednio wywodzi się z doświadczeń klinicznych. Jako synteza wielu podejść psychologicznych nazywana jest teorią holistyczno-dynamiczną, a za jej punkt wyjścia przyjmujemy popędy fizjologiczne.
Potrzeby zdefiniujmy jako „ specyficzny apetyt” - głód ukierunkowany na brakujący składnik pokarmowy ( oraz, jak się okaże, na brakujące elementy natury duchowej ), odsuwając na drugi plan koncepcję potrzeby jako homeostazy, jako zjawiska czysto biologicznego.
Wracając do punktu wyjścia, którym są popędy fizjologiczne można nawiązać do znanej chyba wszystkim hierarchii potrzeb podstawowych człowieka, znanego amerykańskiego psychologa Abrahama Harolda Maslowa.
Fundamentem dla piramidy potrzeb jest gwarancja występowania warunków wstępnych zaspokajania określonych pragnień. Jako podstawowe wymieniane tu są: wolnośc słowa, swoboda czynu i wyrażania siebie, sprawiedliwość, prawo do obrony, uczciwość, dobra organizacja zespołu itp. Warunki te są bronione gdyż ich zagrożenie jest zagrożeniem dla zaspokojenia potrzeb podstawowych.
Potrzeby fizjologiczne
Znajdujące się u podstawy - uniwersalne i łączące wszystkie jednostki, najpotrzebniejsze, najbardziej dominujące. Są niezależne od siebie i innych motywów, organizmu jako całości. Zaliczamy tu fundamentalne, biologiczne potrzeby ludzkiego życia takie jak: jedzenie, picie, sen, popęd seksualny - wspólne z większością zwierząt. Jednak potrzeba fizjologiczna i spełnienie jej to także kanał dla wyrażenia innych potrzeb, wszelkiego rodzaju ( osobie głodnej może zależeć bardziej na znalezieniu otuchy i wsparcia, szukanie kontaktu seksualnego może być także ucieczką od samotności ).
Brak doznania ulgi spowodowany niemożnością zrealizowania swojego popędu jest aktualnie sytuacja niepowszechną. Jako sytuacja nadzwyczajna jest rzadka w normalnie funkcjonującym, pokojowym społeczeństwie. Ogromną rolę odgrywa tu kultura, która stawia sobie za cel zmniejszenie prawdopodobieństwa występowania sytuacji krytycznych.
Potrzeby bezpieczeństwa
Kolejny poziom piramidy. Pojawiają się dopiero wtedy kiedy zaspokojone są potrzeby fizjologiczne. Zakwalifikować tu można: pewność stabilności, oparcia, opieki, porządku, prawa i granic, wolność od strachu czy chaosu. Również mogą zdominować organizm. Jednak jako motywator, czynnik aktywny występują tylko u jednostek słabych ekonomicznie, społecznie, w sytuacji upadku autorytetów bądź chaosu społecznego, wojny, choroby, klęski żywiołowej. Potrzeby bezpieczeństwa w życiu społecznym pojawiają się w przypadku realnego zagrożenia prawa, porządku lub władzy ( wynikiem jest łatwiejsze zaakceptowanie np. dyktatury ). Za przykład prób poszukiwania bezpieczeństwa i stabilności w świecie podaje się skłonność ludzi do przedkładania rzeczy znajomych nad obce, znanych nad nieznane.,
Najwyraźniejsza postać takiego poszukiwania wyraża się w nerwicy natręctw, polegająca na uporządkowaniu i usystematyzowaniu środowiska w ten sposób, by nic nieoczekiwanego ( niebezpiecznego ) nie mogło się wydarzyć. Osoby cierpiące na to schorzenie reagują paniką na wszystkie niezaplanowane wydarzenia.
Potrzeby przynależności i miłości.
Jak w poprzednim przypadku pojawiają się dopiero w momencie zrealizowania potrzeb niższych stopni piramidy. Na tym poziomie umiejscawiamy obdarzanie uczuciem i przyjmowanie go, potrzebę posiadania przyjaciela, partnera, rodziny, dzieci, głód kontaktu i zażyłości. Wynikiem braku przynależności i spełnienia danych oczekiwań jest alienacja, obcość, samotność, swoisty rodzaj marazmu społecznego i zniechęcenia do codziennego życia. Przyczyny takich zjawisk dopatrywane są w nadmiernej mobilności ( szczególnie szkodliwej dla dzieci ), rozpadzie tradycyjnych grup społecznych, rozproszeniu rodzin, postępie urbanizacji. W przeciwieństwie więc do dwóch poprzednich poziomów hierarchii potrzeb postęp kulturowy i zmiana mentalności nie są gwarantami spokoju i stabilności, a destrukcji i zagubienia. Zapewne dla zaspokojenia omawianych potrzeb powstają stale kółka zainteresowań czy grupy treningowe, a nawet matrymonialne portale internetowe. Sposobem na zbudowanie szybkiej więzi grupy, jej solidaryzacji mimo różnic jest zagrożenie wobec zewnętrznego wroga, znane z historii.
Potrzeby szacunku
Kategoria umiejscowiona prawie na szczycie piramidy. Znajdują się tu takie pragnienia jak: wysoka samoocena, szacunek dla siebie, poczucie własnej wartości, poważanie ze strony innych. Potrzeby z tego zakresu można podzielić na dwie grupy - pierwsza ma udowodnić nam samym, że jesteśmy pożyteczni i potrzebni w świecie, druga odnosi się do wyrażania takiej opinii przez otaczające człowieka środowisko. Jednostka ma doceniać sama siebie i ma być doceniana przez innych. Braki objawiają się zniechęceniem, depresją, apatią.
Ważne jest by poczucie własnej wartości opierać na rzeczywistych umiejętnościach, kompetencjach zdolnościach do wykonywania zadań, a nie na cudzych opiniach. Udowodniono także, że najstabilniejsze i najzdrowsze poczucie własnej wartości związane jest z zasłużonym szacunkiem, a nie powierzchownymi, nieuzasadnionymi pochlebstwami czy rozgłosem. Każda osoba obecna na sali zapewne potwierdzi, że to, co osiągamy z trudem znaczy dla nas więcej niż to, co przychodzi bez niego; łatwiej jest wierzyć w dobre słowa dotyczące realizacji cięższego planu, przynoszą też więcej satysfakcji.
Potrzeba samorealizacji
W książce Maslowa samorealizacja zdefiniowana jest w następujący sposób:
„ Ludzie muszą być tym, kim mogą być. Muszą być wierni swojej naturze”.
Człowiek wykazuje się tendencją do zrealizowania swojego potencjału, którego jest wewnętrznie świadom, pragnie stać się „ tym wszystkim, kim potrafi się stać”. Samospełnienie realizuje się w różnych formach - jest zależne od indywidualnych cech osoby. Dla jednych potrzeba samorealizacji ziści się w byciu idealną matką, dla drugich - w byciu sportowcem rangi złotego medalu. Wspólną cechą dla potrzeb samorealizacji jest to, że pojawiają się dopiero wtedy, gdy wcześniej zaspokojone są potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, miłości i szacunku.
W odniesieniu do wszystkich poziomów pragnień można zauważyć dwie cechy organizmu ludzkiego, zdominowanego przez jakąś potrzebę.
1) Przy ekstremalnym braku danej potrzeby staje się ona głównym motywem działań. Uśpione zostają umiejętności nieprzydatne do realizacji celu ( spełnienia potrzeby ). Inne potrzeby zostają zapomniane lub sprowadzone na dalszy plan.
Np. Dla głodnego człowieka nie istnieje potrzeba wysokiej samooceny czy posiadania ubezpieczenia na życie, myśli jedynie tym, by zaspokoić głód.
2) Brak odczuwany przez dłuższy czas wpływa na zmianę filozofii przyszłości, widzenie wartości i aktualny pogląd na świat. Życie definiowane jest w kategorii potrzeby.
Dynamika hierarchii potrzeb.
Podstawowe potrzeby ludzkie są zorganizowane w hierarchię o względnej dominacji. Potrzeba zaspokojona przestaje być potrzebą w związku z czym w chwili zaspokojenia potrzeby niższej stopniowo zaczyna zradzać się potrzeba wyższa - i tak bez końca.
Organizacja zachowania organizmu zawsze jest podporządkowana dominującej potrzebie niezaspokojonej. Istotna dla zrozumienia postaw ludzkich jest hipoteza, iż „ jednostki, w których pewna potrzeba była zawsze zaspokojona są najlepiej przygotowane do radzenia sobie z deprywacją ( brakiem ) danej potrzeby w przyszłości” oraz inne twierdzenie, że
„ Osoby, które doświadczyły deprywacji w przeszłości będą inaczej reagować na obecne zaspokojenie potrzeby niż ktoś kto nigdy nie zaznał deprywacji”.
Potrzeby poznawcze.
Poza potrzebami podstawowymi wyróżnionymi w piramidzie Maslow mówi także o podstawowych potrzebach poznawczych, wskazując na pragnienie wiedzy i rozumienia oraz potrzeby estetyczne.
W pierwszej grupie odnajdujemy negatywne ( lęk strach) i pozytywne ( szeroko definiowane) determinanty zdobywania wiedzy. Potrzebie poznawczej przypisuje się charakter podstawowy ze względu na jej powszechność, spontaniczne pojawianie się we wczesnym okresie życia, zapewnione przez nią zadowolenie i eliminację zjawisk patologicznych (znudzenie, utrata chęci do życia itp. ). Potrzeba poznawcza jest warunkiem najpełniejszego warunku rozwoju ludzkich możliwości, a pragnienie wiedzy i rozumienia ma nieustająco charakter dążeniowy ( stałe pragnienie zdobywania i poszerzania wiadomości ).
Drugą grupę definiuje się jako „ aktywne pragnienie piękna, a pragnienie to może być zaspokojone jedynie przez piękno”. Potrzebę tę przypisywano już ludziom jaskiniowym.
Potrzeby estetyczne są jednak zindywidualizowane i trudno je wyodrębnić. Istnieją również zjawiska, które można uznać zarówno za potrzebę estetyczną, jak i poznawczą - np. symetria.
Potrzeby niższe i wyższe.
W samej hierarchii potrzeb również następuje podział. Mowa tu o potrzebach wyższych i niższych, które dzielą określone różnice.
Potrzeby wyższe i ich zaspokajanie jest przede wszystkim określane jako:
bardziej specyficznie ludzkie
pojawiające się na przestrzeni czasu
mniej istotne dla biologicznego przetrwania
gwarant uniknięcia niepożądanych skutków fizycznych i psychologicznych ( większa efektywność biologiczna).
mniej naglące
środek do głębszego życia wewnętrznego
sprzyjające tendencji ku zdrowiu, oddalającej od psychopatologii
występujące po spełnieniu potrzeb bardziej dominujących, charakteryzujące się bardziej złożonym życiem
wymagające dobrych warunków zewnętrznych
posiadające wyższą wartość dla osoby, która ma zaspokojone zarówno potrzeby niższe jak i wyższe ( wybiera wyższe jako ważniejsze )
sprzyjające większemu uspołecznieniu
pociągające za sobą pożądane konsekwencje obywatelskie i społeczne
bliższe samorealizacji niż zaspokajanie potrzeb niższych
prowadzące do większego, silniejszego i bardziej autentycznego indywidualizmu.
wrażliwe na psychoterapię
nieograniczone
Podsumowanie
Na koniec chciałabym wyróżnić najważniejsze według mnie twierdzenia dotyczące potrzeb:
pojawienie się potrzeb wyższych jest uzależnione od zaspokojenia potrzeb niższych
potrzeby wyższe są „ instynktopodobne i biologiczne” - jak potrzeba pokarmu
działanie ludzkie determinuje potrzeba, której brak jest najbardziej odczuwalny
potrzeby są modyfikowane przez kulturę, rzeczywistość i możliwości
hierarchia potrzeb jest zindywidualizowana
„ pragnienie więcej” jest nieustające.
Uważam, że zabrakło w opracowywanym tekście uwarunkowania powstawania nowych potrzeb -przedstawiane są jako naturalnie wynikające ze spełnienia poprzednich pragnień, ale istnieją przecież katalizatory działania w nowym kierunku, również powodujące, że nie możemy poprzestać na tym, co już zdobyliśmy - myślę, że wszyscy zgodzą się z wymienieniem w tym miejscu pieniędzy, zazdrości (syndrom bogatszego sąsiada ), presji bliskich osób.
Ze względu na zmianę mentalności i oczekiwań społeczeństwa nie zgodzę się również z twierdzeniem, iż zdobycie wiedzy nie wystarcza - że człowiek raz zdobytą wiedzę chce ciągle pogłębiać, poszerzać o nowe punkty widzenia - moim zdaniem taka teza dotyczy aktualnie jedynie nauki języków obcych i dziedzin darzonych szczególną sympatią przez dane osoby. Ogólna wiedza staje się ważniejsza niż szczegóły. Wymaganie szerokiego wachlarza umiejętności, które należy posiąść w jak najkrótszym czasie pozwala jedynie na powierzchowne, a nie precyzyjne opanowanie wiadomości.
Uważam także, że generalizując aktualne systemy wartości i potrzeb w hierarchii należałoby zamienić miejscami stopień trzeci z czwartym. Wiele osób poszukuje bowiem najpierw własnych osiągnięć i sposobów na zdobycie zadowalającej pozycji społecznej, a co z tego wynika odpowiednio prestiżowej posady zawodowej, dopiero później interesując się np. założeniem rodziny. Innym wariantem byłoby scalenie obu tych stopni w jeden - to również spotykane współcześnie zjawisko jednak już samo w sobie destrukcyjne, gdyż niemożliwym jest zadowalające połączenie obu tych potrzeb ( co prowadzić może m.in. do załamania psychicznego).
Jeśli zaś chodzi o samorealizację odnoszę wrażenie, iż coraz mniej jednostek podejmuje się całkowitego poświęcenia by żyć w zgodzie z własną naturą - głównie z obawy przed niesprzyjającymi warunkami ekonomicznymi i społecznym odrzuceniem. Rezygnacja z powołania oznacza jednak frustracje ( choćby głęboko skrywane ). W obliczu obu niedogodnych wyjść pozostaje nam wybrać mniejsze zło.
Życzę trafnych wyborów.
Małgorzata Sobieska, USKW, Stosunki Międzynarodowe
24.02.2008r.