Dorota Baronowska
OŁTARZ I JEGO SYMBOLIKA
Ołtarz. Przybrany w biały obrus, przyozdobiony kwiatami, świecami. W każdym kościele zajmuje centralne miejsce. Jest znakiem Bożej obecności. Spróbujmy wejść w głębię symboliki ołtarza. Prześledźmy, jak w ciągu wieków ta symbolika się zmieniała i jaka jest obecnie, co dla chrześcijan dzisiaj oznacza ołtarz i dlaczego należy się do niego odnosić z najgłębszym szacunkiem.
I. Ołtarz w Starym Testamencie
Ołtarz jako pamiątka spotkania z Bogiem
Ołtarz nie zawsze był tylko miejscem składania ofiar. Początkowo jego zadanie polegało głównie na upamiętnieniu spotkania z Bogiem na danym miejscu. Pierwszy ołtarz, o którym wspomina Biblia, został zbudowany przez Noego po wyjściu z arki (por. Rdz 8,19-20). W późniejszym czasie zbudowano jeszcze wiele podobnych ołtarzy (por. Rdz 12,7; 13,18; 26,25; 33,20; 35,1-7; Sdz 6,24). Czasem nadawano im symboliczne nazwy: „Tam też [Jakub] ustawił ołtarz i nazwał go imieniem Boga, Boga Izraela” (Rdz 33,20); „Jakub, przybywszy wraz ze wszystkimi swymi ludźmi do Luz w Kanaanie, czyli do Betel, zbudował tam ołtarz i nazwał to miejsce El-Betel. - Tu bowiem ukazał mu się Bóg, kiedy uciekał przed swym bratem” (Rdz 35,6-7); „Mojżesz zbudował ołtarz, który nazwał Pan-Nissi” (Wj 17,15); „Gedeon zbudował ołtarz dla Pana i nazwał go «Pan-Pokój»” (Sdz 6,24).
Początkowo przy ustanawianiu ołtarza zadowalano się skałą, która służyła za ołtarz (por. Sdz 6,20; 13,19; 1 Sm 6,14n). W późniejszym czasie zaczęto troszczyć się o stosowny budulec w postaci ziemi lub kamieni. Ponieważ ołtarz miał oznaczać i symbolizować obecność Boga, dlatego - z powodu swojej świętości - mógł być wzniesiony tylko z usypanej ziemi albo nieociosanych kamieni, albowiem jakakolwiek obróbka zbezcześciłaby go: „Uczynisz Mi ołtarz z ziemi i będziesz składał na nim twoje całopalenia, twoje ofiary biesiadne z twojej trzody i z bydła na każdym miejscu, gdzie każę ci wspominać moje imię. Przyjdę do ciebie i będę ci błogosławił. A jeśli uczynisz mi ołtarz z kamieni, to nie buduj go z kamieni ciosowych, bo zbezcześcisz go, gdy przyłożysz do niego swoje dłuto” (Wj 20,24n)1.
Ołtarz świątyni jerozolimskiej
Wraz z centralizacją kultu w Jerozolimie w miejsce wielu ołtarzy powstały trzy ołtarze świątynne: ołtarz całopalenia, ołtarz na chleby pokładne oraz ołtarz kadzielny (por. Wj 37). Wystające ku górze rogi ołtarza całopalenia symbolizowały moc Bożą, a dotknięcie się rogu oznaczało powierzenie się w opiekę Bogu (por. 1 Krl 2,28). W czasach Ezechiela ołtarz stał się przedmiotem szczegółowych wskazań (por. Ez 43,13-17). Wyrazem czci, jaką otaczano ołtarz, był fakt, że pierwsza grupa powracających z niewoli babilońskiej postanowiła natychmiast odbudować ołtarz całopalenia (por. Ezd 3,3-5), a i Juda Machabeusz okazał później podobną troskę o ołtarz zbezczeszczony przez Seleucydów, którzy na ołtarzu całopalenia wybudowali „ohydę spustoszenia” - ołtarz Jowisza Olimpijskiego (por. 1 Mch 1,54; 4,44-59)2.
II. Ołtarz w NOWYM Testamencie
Jezus Chrystus przypomniał znaczenie ołtarza zapomniane przez faryzeuszy: „Cóż bowiem ważniejsze, ofiara czy ołtarz, który uświęca ofiarę? Kto więc przysięga na ołtarz, przysięga na niego i na wszystko, co na nim leży” (Mt 23,19n). Zbliżać się do ołtarza, by złożyć na nim ofiarę, to jakby zbliżać się do samego Boga - nie można tego czynić mając w sercu złość: „Jeśli więc przyniesiesz dar swój przed ołtarz i tam wspomnisz, że brat twój ma coś przeciw tobie, zostaw tam dar twój przed ołtarzem, a najpierw idź i pojednaj się z bratem swoim! Potem przyjdź i dar swój ofiaruj!” (Mt 5,23n). Apostoł Jan natomiast w swoim widzeniu oglądał ołtarz, pod którym znajdują się „dusze zabitych dla Słowa Bożego i dla świadectwa, jakie mieli” (Ap 6,9). Nad tym ołtarzem wznosi się „dym kadzideł, jako modlitwy świętych, z ręki anioła przed Bogiem” (Ap 8,3n)3.
III. OŁTARZ DZISIAJ
Ołtarz jako centrum świątyni i kultu ofiarniczego
Ołtarz stanowi centrum świątyni. Wokół niego gromadzi się Lud Boży podczas sprawowania Eucharystii. Wówczas to na ołtarzu, pod sakramentalnymi znakami, uobecnia się ofiara krzyżowa, w której Jezus wydał się za nas dla naszego odkupienia: „Ilekroć na ołtarzu sprawowana jest ofiara krzyżowa, w której «na Paschę naszą ofiarowany został Chrystus» (1 Kor 5,7), dokonuje się dzieło naszego odkupienia” (KK 3; por. KKK 1182; OWMR 259).
Ołtarz chrześcijański jest symbolem samego Chrystusa, obecnego pośród swoich wiernych zarówno jako „ofiara złożona dla naszego pojednania”, jak i „niebieski pokarm, który nam się udziela”. Kościół Rzymski modli się w Modlitwie eucharystycznej takimi słowami: „Pokornie Cię błagamy, wszechmogący Boże, niech Twój święty Anioł zaniesie tę ofiarę na ołtarz w niebie, przed oblicze Boskiego majestatu Twego, abyśmy przyjmując z tego ołtarza Najświętsze Ciało i Krew Twojego Syna, otrzymali obfite błogosławieństwo i łaskę” (KKK 1383; por. OWMR 303).
Kamień węgielny
Kamienna płyta ołtarza, czyli tzw. mensa, nawiązuje do Chrystusa jako „kamienia węgielnego” (por. Ps 118,22; Mt 21,42; 1 Kor 3,14; Ef 2,20; 1 P 2,4-7) oraz do Chrystusa jako skały, z której Mojżesz wyprowadził wodę na pustyni (por. Wj 17,6; Lb 20,11; 1 Kor 10,4). Dlatego postuluje się, aby w każdym kościele znajdował się „ołtarz stały, jasno i trwale wskazujący na Jezusa Chrystusa, który jest żywym kamieniem” (OWMR 298).
Symbol grobu
W niektórych liturgiach wschodnich ołtarz jest symbolem grobu, oznacza, że Chrystus naprawdę umarł i zmartwychwstał (KKK 1182; por. OWMR 296). Biały obrus na ołtarzu symbolizuje „płótno, w które zostało owinięte ciało Jezusa”, natomiast wyryte na niektórych ołtarzach krzyże w liczbie pięciu „odpowiadają pięciu ranom Zbawiciela jako pięciu źródłom Jego zbawczej krwi”.
Symbol Chrystusa i Jego królestwa
W liturgii bizantyjskiej ołtarz jest symbolem Chrystusa i Jego królestwa, tronem Króla i Pana. Wschód nie traktuje bowiem liturgii jako zstąpienia Chrystusa, tak jak to jest na Zachodzie, lecz jako wznoszenie się ku doskonałej rzeczywistości ostatecznej i uczestniczenie w liturgii niebiańskiej, czyniąc z całej świątyni niejako „niebo na ziemi”.
Formy okazywania czci ołtarzowi
W starożytności ołtarz jako miejsce sprawowania pamiątki Pana był przedmiotem nadzwyczajnej czci. Świętość ołtarza i jego symbolika zostały wzmocnione w połowie IV w. poprzez wprowadzenie obrzędu jego poświęcenia. Podczas namaszczania ołtarza olejem krzyżma biskup modli się, aby ołtarz stał się „widzialnym znakiem tajemnicy Chrystusa”. Obrzęd ten nawiązuje do misterium namaszczenia Jezusa Duchem Świętym.
Ze względu na szczególne znaczenie ołtarza i jego świętość należy mu się najgłębszy szacunek. Dlatego „ołtarz, zarówno stały, jak i przenośny, winien być zarezerwowany tylko do kultu Bożego, z całkowitym wyłączeniem użytku świeckiego” (KPK, kan. 1239, par. 1). Przejawem czci względem ołtarza jest zwyczaj nakrywania go co najmniej jednym obrusem, przyozdabianie kwiatami oraz świecami. Szacunek wobec ołtarza przejawia się także w gestach. Celebrans wraz z asystą składają głęboki ukłon po przyjściu do ołtarza i przed odejściem od niego, a gdy jest tabernakulum z Najświętszym Sakramentem, przyklękają (por. OWMR 27, 84). Kapłan i diakon oddają cześć ołtarzowi również poprzez ucałowanie go. Pocałunek jest skierowany do Chrystusa, który jest „jedynym najdoskonalszym ołtarzem”. Kolejną formą pozdrowienia Chrystusa jest okadzenie ołtarza. Gest ten przypomina Mędrców ze Wschodu, którzy pośród darów z okazji przyjścia na świat Syna Bożego złożyli kadzidło (Mt 2,11). Gest okadzenia odwołuje się też do sceny w Betanii, gdzie Maria drogocennym olejkiem namaściła Chrystusowi stopy, „a dom napełnił się wonią olejku” (J 12,3). Z okadzeniem ołtarza łączyć można również słowa św. Pawła: „Jesteśmy bowiem miłą Bogu wonnością Chrystusa” (2 Kor 2,15).
W odnowionej liturgii ołtarz zajmuje centralne miejsce. Stanowi ośrodek kultu ofiarniczego i centrum zgromadzenia wiernych, jest znakiem obecności Bożej, symbolem Chrystusa, miejscem, na którym dokonują się zbawcze tajemnice i „urzeczywistnia się zjednoczenie wiernych z Bogiem”. Można powiedzieć, że ołtarz jest „symbolem środka świata”, jest bowiem „osią świata łączącą to, co w górze, z tym, co na dole, czyli niebo z ziemią”.