CHRZCIELNICA, ODK, Sztuka a liturgia


CHRZCIELNICA (Śląsk)

Liturgiczny kształt chrztu i miejsce jego udzielania.

Chrzest - drugi obok Wieczerzy Pańskiej sakrament wyznania augsburskiego, stanowił dla luteran wieku Reformacji niezwykle ważny akt liturgiczny.

W przeciwieństwie do Zwinglego i Kalwina, dla Lutra chrzest był czynnością kultową obdarzoną rzeczywistą siłą, wyzwalającą dziecko z władzy szatana i grzechu; szczególne znaczenie reformator przypisywał modlitwom, mniejsze - egzorcyzmem i innym czynnościom symbolicznym.

Luter i chrzest -

Wrocław, 1524 -

Porządek legnicki, 1535 -

Porządek cieszyński, 1584

Agenda oleśnicka, 1593 -

Lokalizacja chrzcielnic we wnętrzu kościelnym.

Podkreśleniem rangi chrztu dzieci stało się na Śląsku przenoszenie dawnych chrzcielnic w pobliże chóru i ołtarza.

W poł. XVII w. w kościołach ewangelickich chrzcielnice stały przed ołtarzem, na osi kościoła; tego typu usytuowanie było charakterystyczne dla wielu krajów luterańskich (np. Saksonia).

- kościół Św. Marii Magdaleny, Wrocław

- kościół Św. Trójcy, Żórawina

- Fara, Jaworzno

Formy chrzcielnic. Rodzaje dekoracji.

Forma chrzcielnicy wykształcona została w okresie średniowiecznym. Zazwyczaj zbliżona jest do kielicha, składa się z wielobocznej lub okrągłej stopy, okrągłego lub wielobocznego trzonu oraz okrągłej, czworobocznej lub wielobocznej czaszy; trzon i stopa od XII w. szczególnie na terenie Niemiec, przedmiotem artystycznego kształtowania.

Chrzcielnice powstałe u schyłku XV i na pocz. XVI w. dekorowane były motywami ornamentalnymi, heraldyczno - ornamentalnymi i figuralnymi - z przewaga postaci świętych lub reliefów biblijnych. Wiele późnośredniowiecznych chrzcielnic posiadało bardzo skromne dekoracje - zjawisko to utrzymać się miało w ciągu całego XVI w.

Dzieła z I poł. XVI w. charakteryzują się znacznym uproszczeniem form, a ich dekoracja ogranicza się do wieńców palmetowych, splotów winnego grona i rozet.

O wyraźnej proweniencji renesansowej są tralki oddzielające tradycyjne przedst. świętych na czaszy (np. w Rosochatej); inny nurt dekoracji - reformacyjny - o obszernych inskrypcjach biblijnych, wypełniających wraz z gmerkami pola czaszy (np. prymitywna chrzcielnica we Wszechświętem).

W ciągu II poł. XVI i I poł. XVII w. powstało na Śląsku wiele nowych chrzcielnic. Posiadają dekorację figuralną przede wszystkim reliefową. Niemal wszystkie były niegdyś polichromowane. Pewna część w swej dekoracji - oprócz motywów ornamentalnych - posiada wyłącznie kartusze herbowe; pozostałe ozdobione są mniej lub bardziej rozwiniętymi ornamentami, bądź też pozbawione jakiejkolwiek dekoracji.

Naroża czasz niektórych chrzcielnic zdobią tylko spływy wolutowe (czasem powtórzone wokół trzonu), czasze innych pokryte są płaskimi motywami symetrycznie ułożonych lisci, stylizowanej wici roślinnej lub winnych gron.

Od pocz. XVII w. figuralna, heraldyczna i ornamentalna dekoracja stawała się coraz bardziej plastyczna. Wyraźniej uwydatniały się postacie, kartusze, motywy okuciowe, stylizowane rozety, girlandy owocowe, główki puttów.

Materiał.

Drewno - o szczególnej dekoracji ornamentalnej; łatwy w obróbce materiał sprzyjał wszelkim przejawom późnomanierystycznej profuzji zdobniczej. Ok. 10 % zachowanych chrzcielnic wykonane było z drewna. wtedy też zdarzało się, iż pokrywano je pozłacaną blachą ze stopu miedzi, ołowiu i cyny.

Piaskowiec - zdecydowana większość śląskich chrzcielnic doby Reformacji. W jednym przypadku zastosowano połączenie wielu gatunków kamienia - chrzcielnica z Żórawiny - podstawa z czerwonego marmuru, stopa z żółtozielonego granitu, trzon i czasza z zielonego serpentynitu, do tego pozłacane brązowe główki puttów i lwów.

Różne typy chrzcielnic.

Chrzcielnice typu „saskiego” - popularny w wieku Reformacji; zabytki kamienne, na których stopach, wokł rzonów, umieszczano ½ lub pełnoplastyczne figurki, tworząc rozwiązanie zbliżone do figuralnych podpór ambon. Pojawienie się tego typu na Śląsku wiązać trzeba z oddziaływaniem Saksonii.

- pierwszy tego typu zabytek na ziemiach Śląska;

- wzorowana prawdopodobnie na chrzcielnicy w kościele św. Jakuba we Freiergu (wykonana przez Hansa Wathera II, 1555).

- 4 putta czytające książki - usadowione wokół trzonu - stały się z kolei wzorem dla następnych realizacji śląskich;

^ chrzcielnica we Włodzicach Wielkich - putta grają na rożkach i fletach prostych,

^ chrzcielnica we Wleniu - oprócz postaci i popiersi wyłaniających się z trzonu uskrzydlonych puttów, widnieją na stopie siedzące figurki 4 ewangelistów;

Chrzcielnice typu kielichowego - proste, o trzonach ujętych jedno - lub obustronnie wywiniętymi wolutami, mają również saski rodowód.

- najstarsza tego typ

- trafnie dobrane proporcje, elegancja wykonania;

- miękko modelowane reliefy na czaszy, jak i oddzielające je figurki w bujnych szatach, należą do najlepszych pod względem rzeźbiarskiego opracowania przedst. na śląskich chrzcielnicach;

- warsztat Kaspra Berżera (mistrz legnicki)

- mają one okrągłe, w charakterystyczny sposób przepasane trzony,

- reliefy na czaszach bardzo płaskie

- niski poziom artystyczny

- trzony w kształcie gładkiego balasa

- jedno z najsłabszych dzieł tego typu

- w swej czaszy zawiera bardzo nieporadne reliefy

- typowe wytwory prowincjonalnych artystów

- dzieła mało ambitne

- kiepsko naśladotwórcze

Chrzcielnice typu „niderlandzkiego” - na Śląsku reprezentowane przez dwa wybitne dzieła:

- wykonana przez Hansa Fleisera

- trzon otaczają pokryte ornamentem wolutowe konsolki, z których wyrastają popiersia puttów splecionych ramionami;

- reliefy płaskie, niezbyt poprawne anatomicznie

- naśladownictwo - chrzcielnica w Ciechanowicach

- związana z Halsem Fleiserem i jego następcą Fryderykiem Grossem

- na wybrzuszonym trzonie ukazane są półpostacie puttów „uwięzionych” w zwojach ornamentu, o tułowiach przekształconych w liście akantu;

- półpostacie puttów występują w plasterkach hermowych dzielących czaszę;

- alabastrowe, miękko modelowane reliefy

- naśladownictwo - chrzcielnica w Kamiennej Górze

Nakrywy chrzcielnic.

Integralnym elem chrzcielnic wieku Reformacji były nakrywy - w sensie strukturalnym odpowiedniki baldachimów ambon. Najczęściej wykonywane były z drewna, choć i zdarzały się kamienne.

Mają one zazwyczaj prostą formę, a jedynym akcentem dekoracyjnym jest grupa rzeźbiarska Chrztu Chrystusa w zwieńczeniu. Umieszcza się je czasem na specjalnych wysięgnikach albo mocuje liną do stropu lub sklepienia. Niektóre uzyskały bogatsze nakrywy glorietowe (przede wszystkim drewniane), akcentujące równoprawność chrzcielnicy jako elem. sakralno - predykanckiego „trójdźwięku”. Dzięki temu akcentowi chrzcielnica stawała się wyraźnie zaznaczoną trzecia dominantą architektoniczną ewangelickiego wnętrza kościelnego.

- przypisywana Fryderykowi Grossowi

- składała się aż z 3 kondygnacji - kolumnowych gloriet,

- wypełniona figurkami Mojżesza, Heroda, ewangelistów, apostołów, puttów;

- wieńczyła ją gołębica Ducha Św. z rozpostartymi skrzydłami

- zrównoważenie architektonicznych wyznaczników godności i znaczenia - współzależność i uwarunkowanie wzajemne chrztu i zwiastowania Słowa;

Programy ideowe chrzcielnic.

Program związany z luterańską liturgią chrztu.

Znaczna część dekorowanych figuralnie śląskich chrzcielnic protestanckich posiada program ideowy ściśle związany z treścią liturgicznego aktu chrztu, a zwł. z zawartymi w ceremonii modlitwami i fragm. Pisma Św.

Kanon programowy luterańskich chrzcielnic wieku Reformacji -

Sceny dodatkowe lub zamiennie występujące -

- Ustanowienie obrzezania

- chrzest komornika królowej murzyńskiej Kandaces przez apostoła Filipa

- Odnowienie w Duchu Św. „chrztu janowego” gminy chrześc. w Efezie przez apostoła Pawła

- Uzdrowienie przez Chrystusa chorego od 38 lat człowieka przy sadzawce Betesda

- Uzdrowienie hetmana syryjskiego Nałamana od trądu przez 7 krotne zanurzenie w rzece Jordan,

Sceny na nakrywkach chrzcielnic.

Na przykładzie chrzcielnicy z Pogwizdowa.

Do programu ikonograficznego wprowadza się także napisy - bezpośrednio do obrazów i w ich pobliże (np. chrzcielnica z Pogwizdowa). Nadaje to programowi większy walor dydaktyczny, sakrament chrztu zostaje ukazany w szerszej perspektywie teologicznej - jako „woda ze zdrojów zbawienia”, pierwszy w życiu każdego chrześcijanina przejaw darmo danej łaski.

Chrystus wśród dzieci.

„Napomnienie Chrystusa” zawarte w tekście wybranego do rytuału chrztu fragm. ewangelii - jego obrazowym odpowiednikiem stała się w kanonie programowym luterańskich chrzcielnic śląskich scena Chrystusa wśród dzieci;

Luter świadomie włączył do liturgii chrztu ewangeliczny argument na korzyść chrztu dzieci; wprowadzenie motywu Chrystusa wśród dzieci do sztuki luterańskiej uznać należy za autorytatywne, oparte na dosłownej ilustracji Pisma unaocznienie tego argumentu, za swego rodzaju „obrazową polemikę” z anabaptystami. Znany we wczesnym średniowieczu, lecz dopiero przez pracownię Cranachów wydobyty z zapomnienia i szeroko rozpowszechniony.

Przedst. Chrystusa wśród dzieci ma w programach chrzcielnic zdecydowanie antyanababtyjską wymowę.

Podobnie jak przedst. Chrystusa wśród dzieci zaczerpnięte zostało przez Reformację z ikonograficznych zasobów wczesnego średniowiecza, tak i związany z liturgią oraz ideą sakramentu chrztu program większości chrzcielnic luterańskich, w tym śląskich, stawał się jakby kontynuacją wątków treściowych dekoracji niektórych XII i XIII wiecznych chrzcielnic niemieckich.

Eliminując wszelkie ślady eklezjologicznych spekulacji w liturgii, musiał luteranizm odciąć się radykalnie od późnośredniowiecznych programów chrzcielnic, zwł. hagiograficznych.

Sakramentalny program dekoracji chrzcielnic utrwalił się w dobie Reformacji do tego stopnia, iż nawiązywano do niego w środowiskach ewangelickich jeszcze u schyłku XVII w., gdy regułą stawała się całkowita rezygnacja z przedst. figuralnych na chrzcielnicach.

Inne programy.

Rola postaci biblijnych i alegorycznych na czaszach, stopach i trzonach chrzcielnic.

Związek z liturgią przestaje być klarowny i wyrazisty, a program zaczyna zbliżać się do średniowiecznej tradycji wyrażania na czaszach chrzcielnic idei zwycięstwa nad szatanem przez Wcielenie i Mękę Chrystusa. Brak bezpośredniego nawiązania do luterańskiego rytuału chrztu i programu sakramentalnego.

Treści stopy, trzonu i czaszy tworzą jednolitą całość.

Zanika charakterystyczne dla chrzcielnic średniowiecznych napięcie ideowe, przeciwstawianie treści stopy programowi trzonu. Tam, gdzie wyobrażano niegdyś złe moce, demony symbolizowane przez zwierzęta ze średniowiecznego bestiariusza, pojawiają się ewangeliści i anioły - zwiastunowie „wiecznej ewangelii”, przypominający nierozerwalny związek „świętej wody” z Prawami i Słowem Bożym.

Ważne jest iż odrzucano wszelkie „napięcia” ideowe - wątek walki dobra ze złem, symbolizowanym przez potwory i monstra; usunięto także wszelkie ślady odniesień lub aluzji eklezjologicznych.

Przykłady scen biblijnych:

- jako osobny motyw

- jako uzupełnienie głównego programu opartego na reliefach i obrazach biblijnych;

- występują najczęściej na czaszach - naroża czasz, jako szkielet ideowy całego programu;

- czasem grupa ewangelistów zostaje powiększona o postacie św. Piotra i Pawła; czasem razem z 12 apostołami;

- czasem 4 ewangeliści zdobią stopy chrzcielnic, wtedy też pełnią funkcje nie tyle szkieletu ideowego programu, co jego podstawy, fundamentu;

Przykłady scen alegorycznych.

- na stopach chrzcielnic; zazwyczaj uskrzydlone, mają na kolanach otwarte książki, trzymają w rękach zwoje lub muzyczne instrumenty (głosiciele chwały bożej, „niebiańska orkiestra”); symbolizują wieczne Słowo Boże, nazywane powszechnie w dobie Reformacji „posłannictwem anielskim”;

- na trzonie - stają się pośrednikami w nasycaniu Słowem Bożym sakramentalnego aktu;

- oplatające trzony, „uwięzione w ornamencie” mogą symbolizować niebezpieczeństwa i pułapki, czyhające na drodze inaugurowanego sakramentem życia chrześc.

- Jednocześnie można widzieć w nich Niewiniątka Betlejemskie, pierwszych „krwawych świadków” Chrystusa - na zasadzie przyrównania do Mordu Betlejemskiego. Dokonany na małych męczennikach „chrzest krwi” uznawano za zapowiedź i symbol chrztu sakramentalnego - „zanurzenia w śmierć”. W związku z obroną zasady chrztu dzieci przed anabaptyzmem, gł. W Saksonii;

Ogólny sens symboliczny i funkcja ideowa chrzcielnic.

Dekoracje śląskich chrzcielnic wieku Reformacji wiążą się ściśle - swym programem ideowym i ogólną symboliką - z dwoistym charakterem luterańskiego rytuału chrztu.

Chrzcielnica z Kamiennej Góry -

Fundacje szlacheckie.

Wiążą się one ściśle z nasileniem walk klasowych na wsi śląskiej. W obliczu odżywającej co jakiś czas agitacji anabaptyjskiej zrozumiałe jest dążenie do umocnienia rangi sakramentu chrztu w jego tradycyjnej postaci. Intencje poszczególnych fundatorów były oczywiście różne, większość z nich jednak starała się fakt fundacji często upamiętniano herbami;

Szlacheckie herby na chrzcielnicach z dekoracją figuralną można spotkać wszędzie: na polach czaszy, wśród reliefów biblijnych, na wspornikach dzielących czaszę, na spodzie czaszy ponad trzonem, na trzonie, wokół stopy.

Szlachecki patron chciał zapewne podkreślić w ten sposób swój udział w „świadectwie wody”, „zbawiennym potopie”.

Napisy fundacyjne zazwyczaj określają cel fundacji.

Krzyżmo, symboliczna biała koszulka;

Eklezjologia, dział teologii fundamentalnej zajmujący się nauką o Kościele



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Typy ikonograficzne - Chrystologiczne, ODK, Sztuka a liturgia
CZTERY EWANGELIE, ODK, Sztuka a liturgia
Biblia - przekłady, ODK, Sztuka a liturgia
kościól Ducha, ODK, Sztuka a liturgia
Biblia Pauperum, ODK, Sztuka a liturgia
Ikonografia nowożytnej sztukii kościelnej, ODK, Sztuka a liturgia
czym jest liturgia, ODK, Sztuka a liturgia
DEKOR MALAR - empory, ODK, Sztuka a liturgia
Biblia - ogólne, ODK, Sztuka a liturgia
LITURGICZNE I ARCHITEKTONICZNE RAMY PROSTESTANCKIEJ, ODK, Sztuka a liturgia
Biblia - przekłady, ODK, Sztuka a liturgia
Reformatorzy, ODK, Sztuka a liturgia
Sobory o sztuce - tabela, ODK, Sztuka a liturgia
AMBONY, ODK, Sztuka a liturgia
Ołtarz i jego symbolika, ODK, Sztuka a liturgia

więcej podobnych podstron