AMBONY - „ŚWIADECTWO DUCHA”
Rola kazania w zreformowanym kulcie.
Od poł. XIV w. kazania, będące dotąd wyłączną domeną zakonów kaznodziejskich, upowszechniać się zaczęły również w kościołach parafialnych. Głoszeniem kazań z reguły nie zajmował się proboszcz, lecz predykat, utrzymywany z fundacji mieszczańskich, brackich lub książęcych
U schyłku XV w. i na pocz. XVI znacznie wzrosła rola kazań w kulcie, umacniała się też pozycja predykatów, podległych najczęściej nie biskupowi, lecz radzie miejskiej.
W wielu kościołach Bawarii, Szwabii, Austrii, Turyngii, Frankonii, Nadreni i Saksonii powstały okazałe ambony gotyckie, stając się drugim - konkurencyjnym dla ołtarza - centrum kultu. Na Śląsku również pojawiły się pierwsze ambony:
1499 - kazalnica w kościele NPMarii, Złotoryja;
1520 - kazalnica w farze św. Marii Magdaleny, Wrocław;
- obie w XVI w. zostały zastąpione ambonami ufundowanymi przez ewangelików;
Hasło głoszenia „czystego Słowa Bożego”, rzucone przez Lutra, podjęto na Śląsku bardzo szybko. Już w 1527 książę Fryderyk II deklarował, iż kazanie, zwiastowanie ewangelii, stało się podstawą zreformowanego kultu.
Głoszenie kazań i nauczanie katechizmu miało być odtąd podstawowym obowiązkiem duchownych.
Głoszenie słowa, było w ujęciu przywódców Reformacji pedagogicznym posłannictwem, miało prowadzić „prostego człowieka” ku poznaniu jego grzesznej natury, uświadamiać mu drogę zbawienia. Wygłaszaniu kazań przypisywano wielkie znaczenie: miało ono być czynnikiem dyscyplinującym, stabilizującym porządek społeczny.
Słuchanie Słowa Bożego coraz częściej stawało się obowiązkiem. Już w 1542 książę legnicki stawiał problem bardzo ostro. Zaś w porządku kościelnym z 1592 książę Joachim Fryderyk zaostrzył jeszcze ten „przymus kościelny”. W śląskich porządkach kościelnych określano zazwyczaj już na wstępie doktrynalny fundament działalności kaznodziejskiej (porządki: brzeski, 1592; legnicki, 1594).
Marcin Luter kładł duży nacisk również na samą formę kazania. Miało być ono starannie opracowane pod względem literackim (lingua), a także uzupełnione artibus i figuris, muzyka, sztukami plastycznymi. Luterańska homiletyka podkreślała rolę alegorii w kazaniach.
Wskrzeszając paulińską zasadę fides ex auditiu, dążył luteranizm do ukształtowania wiary „racjonalnej”, antyzmysłowej i niemistycznej. Głoszący kazanie pastor był członkiem gminy, powołanym przez nią do zwiastowania Słowa Bożego, wyjaśniania zawartej w Piśmie woli bożej.
Kaznodzieja musiał być dobrze widziany i słyszany z każdego miejsca. Wywieszenie ponad zgromadzoną gminę i wzmocnienie głosu zapewniała wsparta na podporze lub nadwieszona przy ścianie (filarze) kazalnica z baldachimem. Stanowiła ona niezwykle istotny element wyposażenia świątyni protestanckiej wieku Reformacji, dorównując pod względem znaczenia w przestrzeni wnętrza ołtarzowi, a pod względem opracowania artystycznego często go przewyższając.
Ambona jako przedmiot artystycznego kształtowania.
Formalna budowa kazalnicy, ściśle związana z jej użytkową funkcją, ukształtowała się w późnym średniowieczu i utrzymywana była w uzyskanej wówczas postaci do ok. 1680 r.
Renesansowe i manierystyczne ambony nie są już częścią architektury jak w gotyku, lecz samodzielnymi elem wyposażenia. Składają się z korpusu, schodów, bramki, podpory i baldachimu. Czasem między korpusem i baldachimem pojawia się zaplecek, a połączenie korpusu ze schodami uzyskuje dodatkowo galerię (ganek).
Kazalnica w kościele cmentarnym, Góra, 1571, drewniana; najstarsza śląska ambona;
Materiał.
Drewno - wtedy też ambony są z reguły polichromowane, dekorowane rzeźbą lub malowidłami figuralnymi; czasem dekorowane intarsją figuralną lub ornamentalną, malowaną pseudiintarsją, masą papierową;
Różne gatunki kamienia (piaskowiec, marmur, alabaster, gabro) - zastosowanie do budowy szczególnie bogatych ambon; kamienne części ambon łączono ołowianymi czopami; w przypadku piaskowca pokrywano polichromią; w kilku przypadkach zastosowano łącznie materiał kamienny i drewno, natomiast tylko wyjątkowo wznoszono ambony murowane.
Ambona w kościele św. Marii Magdaleny, Wrocław, 1579-80
Św. Anny, Ząbkowice, 1619
Dwa rodzaje ambon:
podparte
nadwieszane - kilka z nich reprezentuje tzw. typ refektarzowy: wejście na nie prowadzi schodami ukrytymi w przyległym pomieszczeniu;
Miejsce usytuowania ambon.
We wnętrzach trzynawowych kościołów miejskich ambony sytuowane były nadal na tradycyjnym miejscu: przy filarze środkowego przęsła nawy głównej.
W kościołach jednoprzestrzennych umieszczano je bądź pośrodku ściany nawy, bądź przy łuku tęczy, co od końca XVI w. stało się charakterystycznym elem., niejako wyróżnikiem protestanckich wnętrz kościelnych.
Twórcy ambon.
Artysta zobowiązany był do przedłożenia projektu rysunkowego. Na jego podstawie stolarz, cieśla lub kamieniarz wznosili konstrukcję poszczególnych elem., do których przytwierdzano wykonane wcześniej reliefy, figurki, detale ornamentalne, mocując następnie ambonę do ściany lub filara.
Melchior Hein(rich?) - malarz prowincjonalny; na ambonie w Dziewinie (1595), zachował się jego podpis.
A także kilka sygnatur:
- L.A. - ambona w Rząsinach (1584)
- S.K. - ambona w Gałowie (1609)
- S.L. - ambona w Bolkowie (1619)
- C.M. - ambona w Kurowie (1625)
Michał Kramer - przez niego została wzniesiona ambona w kościele zamkowym w Brzegu, 1573; była o tyle ciekawa, iż wsparto ją na figurze Mojżesza, parapet jej korpusu i schodów zdobiony był płaskorzeźbionymi scenami biblijnymi, w tym sceną Wywyższenia Węża Miedzianego, a baldachim wspierał się na kolumienkach. Krąg Michała Kramer'a - ambony kamienne w: Raciborowicach (1578), Żórawinie (1597) i Michałowie (1600).
Baltazar Schnitzer - pobierał nauki u mistrza brzeskiego, Michała Kramer'a; związany z budową ambony w Złotoryi (1584).
Mistrz Nagrobka Bocków - związany z budową ambon kamiennych w Strzegomiu (1592) i Ziębicach (1595); czynny w środowisku artystycznym Legnicy w ostatniej ćw. XVI w.
Paweł Meyner - rzeźbiarz saski związany z grupą kazalnic drewnianych; znany m.in. z ambony w Gościszowie, Wojanowie, Rybnicy Leśnej, Świebodzicach;
Mistrz Ambony Dzierżoniowskiej - ambony w Trzeboszu, Starej Kamienicy, Jordanowi, Wyszęcicach;
Treści dekoracji poszczególnych elementów struktury ambony.
Korpus
Korpusy śląskich ambon zdobione są przede wszystkim postaciami 4 ewangelistów. Jest to elem niezwykle popularny na kazalnicach wieku Reformacji.
Na korpusach kazalnic o większej ni 4 liczbie ścianek towarzyszy bądź Chrystus - Salwator Mundi, bądź św. Jan Chrzciciel lub też św. Paweł, lub sceny biblijne - Zmartwychwstanie, Chrzest Chrystusa, Ofiara…….
HOMILETYKA, kaznodziejstwo, dział teologii zajmujący się teorią i praktyką kaznodziejstwa (kazania, homilie).