Orzeczenie - w składni jest to część zdania opisująca czynność podmiotu. Najczęściej jest wyrażone osobową formą czasownika (jest to wtedy tzw. orzeczenie czasownikowe), np. Jego żona biega codziennie. Może być również formą złożoną - przykładem jest tu orzeczenie imienne, np. Ten niski gruźlik jest dyrektorem.
Sposoby wyrażania orzeczenia
Orzeczenie najczęściej wyrażane jest osobową formą czasownika; czasem - formą nieosobową na -no, -to (Uczniowie wybili szybę w klasie; Wybito szybę w klasie ). W funkcji orzeczenia może być także użyty bezokolicznik; tak jest na przykład w zdaniach podrzędnych okolicznikowych celu, ale tylko wtedy, gdy podmiot zdania nadrzędnego jest taki sam, jak podrzędnego (por. Poszedłem do kolegi, żeby mu pomóc w matematyce, ale Poszedłem do kolegi, żeby mi pomógł w matematyce ). W funkcji orzeczenia może też wystąpić czasownik niefleksyjny (Warto się tego nauczyć ).
Orzeczenie czasownikowe
Orzeczenie wyrażone pojedynczym wyrazem nazywamy czasownikowym albo prostym. Może ono być wyrażone osobową formą czasownika, formą na -no, -to, rzadziej bezokolicznikiem lub czasownikiem niefleksyjnym. W analizie traktujemy jako orzeczenie nie tylko formę czasownika (ewentualnie z zaimkiem zwrotnym), ale i towarzyszącą mu partykułę (Nie wykonaliśmy tej pracy; Czy zrobiono już wszystko? Nie domyślasz się? Czyżbyś się nie domyślał? )
Orzeczenie złożone
Orzeczenie wyrażone więcej niż jednym wyrazem nazywamy złożonym. Najbardziej charakterystyczne jest tak zwane orzeczenie imienne; występują jednak i inne typy orzeczeń złożonych:
- Trzeba wykonać tę pracę.
- On musi przyjść.
- Nie należy się spóźniać.
- Ewa kończy pisać list.
Konstrukcje takie można także opisać jako połączenia orzeczenia prostego z dopełnieniem wyrażonym bezokolicznikiem (i tak na ogół będziemy postępować). Warto zwrócić uwagę na wymienność formy bezokolicznika na równoważny jej znaczeniowo rzeczownik odczasownikowy w konstrukcjach typu Ewa kończy pisać list - Ewa kończy pisanie listu. W takim przypadku potraktowanie formy bezokolicznika jako dopełnienia wydaje się oczywiste. W pozostałych sytuacjach wymiana taka nie jest możliwa (*On musi przyjść ), co może skłaniać do potraktowania bezokolicznika tym razem jako części orzeczenia.
Orzeczenie imienne
Orzeczenie imienne składa się z dwóch części: łącznika, będącego elementem czasownikowym, w zgodzie z podmiotem, i orzecznika o charakterze imiennym. Łącznik na ogół wyrażony jest osobową formą czasowników być, stać się, zostać (także okazać się, wydawać się, robić się itp.) lub partykułą to, a orzecznik - najczęściej przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym lub rzeczownikiem. Rozważmy następujące przykłady:
Jasio jest leniwy.
Jasio jest leniem.
Jasio to kawał lenia.
On stał się nieznośny.
Ona stała się znaną artystką.
On został pobity.
Ona jest zachwycająca.
Moja siostra to artystka!
Mój brat zostanie architektem.
Mój sąsiad okazał się draniem.
To wydaje się niedrogie. Ona zrobiła się niemożliwa.
Zdanie z orzeczeniem imiennym należy odróżnić od zdania z czasownikami być, stać się, zostać w funkcji orzeczenia prostego:
Chory chłopiec został w domu.
On jest teraz u lekarza.
To stało się tak nagle.
Sposoby wyrażania orzecznika
Orzecznik na ogół wyrażony jest przymiotnikiem w mianowniku (Jasio jest leniwy ) lub rzeczownikiem w narzędniku (Jasio jest leniem ) albo w mianowniku (przy łączniku to, np. Jasio to kawał lenia ). W funkcji orzecznika mogą występować i inne części mowy:
- zaimki: Ta książka jest moja; On chce być kimś.
- liczebniki: Byłem trzeci.
- przysłówki: Przyjemnie jest spacerować po lesie.
Orzecznik może mieć postać szeregu (Jan jest leniem i brudasem; On zostanie lekarzem albo psychologiem; Nie jest ani miły, ani kulturalny; Stał się przezorny i ostrożny ).
Dopełnienie jest to część zdania oznaczająca pasywny przedmiot czynności wyrażonej orzeczeniem zdania w stronie czynnej. Odpowiada na pytania przypadków zależnych czyli wszystkich z wyjątkiem mianownika i wołacza: kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? z kim? z czym? o kim? o czym?
W języku polskim występuje dopełnienie bliższe (zwykle w bierniku, lub w zdaniach zanegowanych w dopełniaczu, rzadziej w narzędniku), oraz dopełnienie dalsze (w celowniku).
Przykłady:
* wielbłąd pije mleko - mleko to dopełnienie bliższe w bierniku
* pies nie pije mleka - mleka to dopełnienie bliższe w dopełniaczu
* dziecko daje mamie prezent - prezent to dopełnienie bliższe w bierniku, mamie to dopełnienie dalsze w celowniku
* Marcin kieruje ciężarówką - ciężarówką to dopełnienie bliższe w narzędniku
Przy zamianie zdania na stronę bierną, dopełnienie bliższe staje się podmiotem, a dotychczasowy podmiot jest wprowadzany przez konstrukcje przez(e) + biernik, np.:
* prezent jest dawany mamie przez dziecko
* ciężarówka jest kierowana przez Marcina
Zdania takie nie mają dopełnienie bliższego, dopełnienie dalsze nie ulega zmianie.
W zależności od wzajemnego położenia podmiotu (S), orzeczenia (V) i dopełnienia (O) w typowym zdaniu, klasyfikuje się języki do jednej z sześciu grup:
* SVO, SOV, VSO, OVS, OSV, VOS
Przy czym języki, w których podmiot występuje przed orzeczeniem, są znacznie częstsze od języków, w których dzieje się odwrotnie.
Okolicznik - część zdania, która pełni funkcję określającą czasownik. Uzupełnia czasownik o dodatkowe elementy, bez których wypowiedź jednak byłaby niekompletna. Pozostaje on ze swoim członem nadrzędnym w związku przynależności. Odpowiada na pytania miejsca, czasu, przyczyny, celu, warunku, sposobu, przyzwolenia.
Czasami trudno wskazać, czy określona część zdania jest okolicznikiem czy dopełnieniem. Z pomocą przychodzi wtedy reguła, która mówi, że dopełnienie pozostaje ze swoim członem nadrzędnym w związku rządu (okolicznik pozostaje w związku przynależności).
Wyrażanie okolicznika
Okolicznik może być wyrażony w zdaniu:
* rzeczownikiem np. Dokończę to zdanie rankiem.
* bezokolicznikiem np. Poszedł robić śniadanie.
* przysłówkiem np. Zagrał niewłaściwie.
* zaimkiem przysłownym np. Kiedyś to zrobię.
* imiesłowem przysłówkowym współczesnym np. Śpiewał, jąkając się.
* wyrażeniem przyimkowym np. Idę do szkoły.
Przydawka (czasami zwana również atrybutem) to część zdania określająca rzeczownik, zaimek rzeczowny. Może być wyrażona przymiotnikiem (np. ładny kwiatek), zaimkiem przymiotnym (np. mój kwiatek), imiesłowem przymiotnikowym czynnym (np. rosnący kwiatek), imiesłowem przymiotnikowym biernym (np. podlany kwiatek), liczebnikiem (np. podlałem już trzeci kwiatek), wyrażeniem przyimkowym (np. sweter z wełny). Przydawka odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? czego? z czego?
Podział przydawek [edytuj]
Ze względu na przynależność do części mowy i typ połączeń składniowych wyróżnia się przydawki:
* przymiotną (wyrażoną przymiotnikiem, zaimkiem przymiotnym, imiesłowem przymiotnikowym)
* liczebną (wyrażoną liczebnikiem)
* rzeczowną (wyrażoną rzeczownikiem w mianowniku)
* dopełniaczową (wyrażoną rzeczownikiem w dopełniaczu)
* przyimkową (wyrażoną wyrażeniem przyimkowym)
Przydawka charakteryzująca a klasyfikująca [edytuj]
Jeśli przymiotnik stoi przed rzeczownikiem, przydawkę określa się jako charakteryzującą, tzn. mówiącą o tezie przygodnej. W przeciwnym przypadku - gdy przymiotnik następuje po rzeczowniku - z przydawką klasyfikującą (wyodrębniającą).
Przykłady:
* karlik większy - (przydawka klasyfikująca) jest nazwą gatunkową i nic nie mówi o wielkości danego osobnika względem innego (nawet najmniejszy osobnik tego gatunku jest karlikiem większym);
* większy karlik - (przydawka charakteryzująca) opisuje fakt, że jeden osobnik jest większy od drugiego, ale nic nie mówi o przynależności gatunkowej (być może chodzi o karlika malutkiego lub drobnego).
PODMIOT jest główną częścią zdania. Nazywa wykonawcę czynności albo osobę (rzecz) ulegającą czynności, stanowi lub procesowi.
Rozróżniamy następujące typy podmiotu:
-podmiot gramatyczny
-podmiot logiczny
-podmiot szeregowy
-podmiot domyślny
-podmiot wyrażony frazeologizmem
-zdania bezpodmiotowe
PODMIOT GRAMATYCZNY może być wyrażony:
-rzeczownikiem w Mianowniku
-zaimkiem rzeczownym w Mianowniku
np. OLA ładnie śpiewa.
ONA ładnie śpiewa.
PODMIOT LOGICZNY może być wyrażony:
-rzeczownikiem w Dopełniaczu
np. JASIA nie było w szkole.
PODMIOT SZEREGOWY może być wyrażony:
-grupą wyrazów w Mianowniku
np. W ogródku zakwitły TULIPANY, ŻONKILE I RÓŻE.
PODMIOT DOMYŚLNY
np. USIĄDĘ. (ja)
PODMIOT WYRAŻONY FRAZEOLOGIZMEM
np. ANIELSKIE WŁOSY pięknie wyglądają na choince.
ZDANIA BEZPODMIOTOWE
-nie znamy wykonawcy czynności)
np. WybiTO szybę. (końcówka -no, -to)
ŚWITA. (nie wiadomo co)