Słowotwórstwo- (derywacja)- jego zadaniem jest konstruowanie pochodnych tematów fleksyjnych, np.: kotk-. Biorą w nim udział morfemy słowotwórcze- afiksy. Przedmiotem słowotwórstwa jest, więc część zasobu leksykalnego, która obejmuje konstrukcje, czyli jednostki podzielne, pochodne formalnie i znaczeniowo od jakichś innych wyrazów, zbudowanych z jednostek prostszych.
Formacja- (wyraz podzielny)- to konstrukcja zbudowana dwuczłonowo:
z tematu słowotwórczego- najczęściej równy tematowi fleksyjnemu wyrazu podstawowego.
-z formantu słowotwórczego- element różnicujący derywat od podstawy.
Wyraz pochodny (derywat)- to taki wyraz, w którego formie zawarta jest forma wyrazu bazy i w którego znaczeniu zawarte jest znaczenie wyrazu bazy (czyli wyrazu podstawowego).
Podział wyrazów:
wyraz podstawowy - wyraz, od którego tworzymy inne wyrazy;
wyraz pochodny DERYWAT - wyraz, który pochodzi od innego wyrazu;
wyrazy podzielne słowotwórczo - wyrazy pochodzące od innych wyrazów, np.: gazet-ka;
wyrazy niepodzielne słowotwórczo - wyrazy, które nie pochodzą od innych wyrazów, np.: las, noc, kot.
Formacja słowotwórcza
- wyraz słowotwórczo podzielny (derywat lub kompozycja), w którym można wyodrębnić mniejsze elementy składowe obdarzone znaczeniem, pozostające względem siebie w określonej relacji. W (-) słowotwórczej analizie wyrazu najważniejszy jest podział dwudzielny: na (-) podstawę słowotwórczą i formant słowotwórczy, umożliwiający klasyfikację formacji słowotwórczych według typów budowy i kategorii znaczeniowych. Zob. gniazdo słowotwórcze.
TEMAT to część wyrazu, która zasadniczo nie uczestniczy w odmianie. Rozróżnia się temat fleksyjny (np. domow- w domowy, domowego) i temat słowotwórczy (np. dom- w domowy, domek).
Formant słowotwórczy - jest to element derywatu odróżniający go od podstawy słowotwórczej. Elementem tym jest zazwyczaj morfem słowotwórczy, czyli afiks. Rzadziej funkcję taką pełni zmiana akcentu, wymiana głosek w podstawie słowotwórczej lub zmiana paradygmatu fleksyjnego wyrazu pochodnego.
Rodzaje derywacji:
morfemowa (afiksalna, dodatnia)- dzieli się na:
*sufiksalną- na końcu wyrazu, najczęściej dotyczy rzeczowników,
*prefiksalną- na początku wyrazu, najczęściej dotyczy przymiotników,
*interfiksalną- w środku wyrazu, występuje w złożeniach.
paradygmatyczna- występuje w przypadku morfemu zerowego,
syntaktyczna (konwersja)- to przeniesienie wyrazów z jednej części mowy do drugiej bez żadnego przekształcenia formalnego. Dotyczy ponadto zrostów, np.: dobranoc, wiarygodny, i zestawień, np.: czarna jagoda, niebieski ptak.
wsteczna (ujemna)- cząstka tematu fleksyjnego wyrazu podstawowego nie wchodzi do tematu słowotwórczego.
alternacyjna- posiada oboczności fonetyczne. Wyróżniamy alternacje spółgłoskowe i samogłoskowe. Alternacje spółgłoskowe są zawsze jakościowe (czyli następuje zamiana głoski na inną), natomiast alternacje samogłoskowe są jakościowe i ilościowe (kiedy występuje zero morfologiczne),
prozodyczna- następuje w niej zmiana akcentu.
Istnieją trzy typy przekształceń znaków: RODZAJE DERYWATÓW
transpozycja- zmienia się funkcja składniowa, ale nie zmienia się znaczenie wyrazu. najczęściej zachodzi zmiana części mowy, np.: biały - białość
modyfikacja- zmienia się znaczenie, ale funkcja składniowa pozostaje bez zmian. część mowy pozostaje niezmieniona, np.: ryba - rybak.
mutacja- następuje zmiana części mowy i zmiana składniowa, np.: trawa - trawka.
tautologia- oznacza nazwę potoczną, część mowy pozostaje niezmieniona, np. uniwersytet - uniwerek,
uniwerbizacja- nazwa potoczna będąca pojedynczym wyrazem zastępującym kilkuwyrazowe nazwy urzędowe, np. Biblioteka Jagiellońska - Jagiellonka.
zrost- jest to połączenie dwóch wyrazów przy zachowaniu ich pierwotnej formy, np.: Wielkanoc -> wielka + noc.
złożenie- są to dwie podstawy słowotwórcze połączone formantem, np.: licz - y - krupa.
zestawienie- jest to połączenie dwóch wyrazów bez pomocy formantu, które stają się całością zawierającą własny sens, np.: Stare Miasto, pięta Achillesa, czerwony kapturek, czarna jagoda.
Funkcje formantu słowotwórczego
Formant słowotwórczy w wyrazach pochodnych określa takie ich cechy, jak przynależność do odpowiedniej części mowy i związany z tym paradygmat fleksyjny, a także przynależność do kategorii znaczeniowych.
- funkcja składniowa (syntaktyczna), polegająca na tym, że wyraz pochodny utworzony za pomocą formantu ma inne cechy składniowe niż wyraz podstawowy.Zmiana przynależności wyrazu do części mowy, polegająca jedynie na zmianie jego funkcji składniowej i związanej z tym modyfikacji znaczenia, bez "wstawienia do nowej formy", może być przyczyną kłopotów poprawnościowych. Wyrazy powstałe w wyniku takiego zabiegu muszą zajmować określone miejsce w zdaniu, żeby były odpowiednio rozumiane (np. w zdaniu Chory uczony "naukowiec" znalazł się w szpitalu, aby wyraz uczony został zrozumiany w ten sposób, musi być poprzedzony przydawką, w przeciwnym razie traci znaczenie "naukowiec" - w zdaniu Uczony chory znalazł się w szpitalu podmiotem staje się chory, uczony zaś pełni funkcję przydawki).
- funkcja znaczeniowa (semantyczna), która polega na ukształtowaniu nowego wyrazu o znaczeniu odmiennym niż znaczenie wyrazu podstawowego; wyróżnia się dwa rodzaje funkcji semantycznej: funkcję przedmiotową, gdy wyraz pochodny i podstawowy mają całkowicie odrębne znaczenia, np. wiatr => wiatrak ("poziomy ruch powietrza" i "urządzenie napędzane siłą wiatru za pośrednictwem skrzydeł") - ten zabieg jest nazywany mutacją; oraz funkcję jakościową, gdy za pomocą formantu uzupełnia się tylko znaczenie wyrazu podstawowego o dodatkowy element, np. nauczyciel => nauczycielka (formant informuje tutaj o tym, że osoba nauczająca jest kobietą) - ten zabieg jest nazywany modyfikacją;
Oto inne przykłady omówionych zjawisk: transpozycja (np. szybki => szybkość, jasny => jasność, gęś => gęsi); mutacja (np. prać => pralnia, żniwa => żniwiarz); modyfikacja (np. gałąź => gałązka, mięso => mięcho).
- funkcja strukturalna, która polega na określaniu właściwości gramatycznych wyrazu pochodnego, jak jego przynależność do określonej części mowy, paradygmat fleksyjny, i związane z tym funkcje w tekstach. W niektórych opracowaniach funkcję tę określa się jako funkcję gramatyczną. "Funkcja strukturalna (gramatyczna)" to pojęcie szersze niż pojęcie "funkcja składniowa".