SŁOWOTWÓRSTWO

1.Derywat jest to jednostka złożona, o dwudzielnej budowie formalnej. Część zwana tematem słowotwórczym pokrywa się z wyrazem-bazą; pozostała część, czyli formant (formatyw), decyduje o różnicy między bazą a derywatem i sprawia, że derywat staje się strukturą.

„<” to symbol pochodności słowotwórczej

„O” tutaj oznacza formant zerowy, ponieważ brak odpowiedniego znaczka na klawiaturze

Klacz - koń relacja znaczeniowa, brak relacji formalnej

Lew - lwica powiązanie znaczeniowe i formalne

Ścierka - ścierać powiązanie formalne i znaczeniowe

Nóż - ciąć brak relacji formalnej

2. ALTERNACJE

• Twarda : miękka lub miękka : miękka

• Kiedyś sz cz rz, dz, c, dż, l były miękkie, teraz są twarde, ale funkcjonalnie nadal miękkie.

• Przykłady: męczennic|a < męczennik(O) alternacja k:c; gazeci|arz < gazet(a) alternacja t:ć

3. TYPY FORMANTÓW SŁOWOTWÓRCZYCH

(czyli to, co różni derywat-nowy wyraz, od podstawy-wyrazu wyjściowego)

a) Afiksalny (prefiksy, postfiksy, sufiksy, interfiksy)

przykłady: czół|ko < czoł(o) formant sufiksalny; prze|miły < miły formant prefiksalny

b) Paradygmatyczny (różnica derywatu i podstawy polega na odrębności paradygmatu fleksyjnego, czyli odmiany, a nie afiksów)

przykłady: markiz(a) < markiz(O); matematyk(O) < matematyk(a)

c) Afiksalno-paradygmatyczny (przy czasownikach, nie występuje sufiks)

przykłady: u|człowiecz|yć < człowiek(O) formant prefiksalno-paradygmatyczny; wod|o|mierz(O) < wod(a), mierz(yć) formant interfiksalno-paradygmatyczny.

! NADWYŻKA SEMANTYCZNA - z budowy podstawy nie wynika znaczenie derywatu, np.: kierowca i kierownik „ktoś, kto kieruje”, znaczenie słowotwórcze to samo, znaczenie realne inne.

4. FUNKCJE FORMANTÓW

a) strukturalna - ma ją każdy formant, zawsze, bo tworzy nowy wyraz

b) syntaktyczna - formant tworzy derywat o zmienionej wobec podstawy funkcji składniowej, bez zmiany znaczenia

c) semantyczna - formant tworzy derywat o zmienionym w stosunku do podstawy znaczeniu

5. TYPY DERYWATÓW

a) tautologiczne - tylko funkcja strukturalna

b) transpozycyjne - funkcja syntaktyczna

c) o semantycznej funkcji formantu:

• Derywaty modyfikacyjne: formant wnosi nową informację do podstawy bez zmiany znaczenia, np. nauczycielka<nauczyciel (te same części mowy)

• Derywaty mutacyjne: formant wnosi nową informację do podstawy zmieniając jej znaczenie, np. kierowca i kierownik (patrz wyżej)

6. KATEGORIE SŁOWOTWÓRCZE:

• Nazwy czynności, np. ważenie < ważyć (czynność, którą wykonuje ktoś, kto waży)

• Nazwy cech abstrakcyjnych, np. mądrość < mądry (cecha kogoś mądrego)

To derywaty transpozycyjne

• Nazwy wykonawców czynności, np. śpiewak < śpiewać (ktoś, kto śpiewa)

• Nazwy narzędzi, np. koparka < kopać (coś, czym się kopie)

• Nazwy obiektów i wytworów czynności, np. dopisek < dopisywać (coś, co dopisano)

• Nazwy nosicieli cech, np. śmiałek < śmiały (ktoś, kto jest śmiały)

• Nazwy miejsc, np. suszarnia < suszyć (miejsce, gdzie się suszy)

• Nazwy zbiorów, np. duchowieństwo < duchowny (zbiór duchownych)

• Nazwy mieszkańców, np. gdańszczanin < Gdańsk (ktoś, kto mieszka w Gdańsku)

• Nazwy pokrewieństwa, np. generałowa < generał (żona generała)

• Nazwy żeńskie, np. pisarka < pisarz (pisarz, który jest kobietą)

• Nazwy deminutywne, np. różyczka < róża (mała róża)

• Nazwy augmentatywne i ekspresywne, np. grucha < gruszka (duża gruszka);

tatuś < tato (o tacie z emocją)

• Nazwy istot małych, np. kocię < kot (mały kot)

7. ANALIZA SŁOWOTWÓRCZA

Wesoł|ek < wesoł(y)

a) parafraza i wykrycie podstawy słowotwórczej, np. ktoś, kto jest wesoły

b) określenie budowy derywatu (temat i formant), np. wesoł-ek formant sufiksalny -ek

c) określenie typu derywacji i rodzaju derywatu, np. derywacja sufiksalna, derywat mutacyjny

d) określenie kategori i typu słowotwórczego, np. nazwy nosicieli cech, odprzymiotnikowe nazwy nosicieli cech z formantem sufiksalnym -ek

8. DERYWATY PREFIKSALNE

a) modyfikacyjne (rozszerzenie podstawy)

• Relacja typu nadrzędność, podrzędność, np. nadinspektor, podzespół, arcybiskup

• Informacja o wielkości ponad lub poniżej normy, np. nadciśnienie, podciśnienie, hiperinflacja

• Informacja o przeciwieństwie cechy, np. antypowieść

• Przeciwstawienie, np. kontrargument, przeciwnatarcie, antybroń

• Dodatkowość zjawiska, np. nadgodzina

• Wcześniejszość zjawiska, np. przebiegł, prawzór

• Powtórność zjawiska, np. reinkarnacja

b) mutacyjne (nowe znaczenie w stosunku do podstawy)

• Antytoksyna

• Kontrrewolucja

• Preromantyzm

• Podporucznik (sam nim nie jest)

• Nieprzyjaciel (przeciwnik przyjaciela)

9. DERYWATY OD WYRAŻEŃ PRZYIMKOWYCH

Np. przedwiośni|e < przed wiosn(ą) (okres, który jest przed wiosną), f. paradygmatyczny -e, z towarzyszącą alternacją n:ń, s:ś

10. DERYWATY ZŁOŻONE (zrosty i złożenia)

Wielkanoc < wielk(a) noc(O) - formant prozodyczny (jedyną różnicą jest zmiana położenia akcentu)

Formalnie mogą nimi być: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek, przysłówek.

Możliwe formanty:

- nerw|o|ból < nerw(O) ból(O) f. interfiksalny -o-

- półsłów|ek < pół głow(a) f. sufiksalny -ek

- dalekowidz(O) < daleko widzi(eć) f. paradygmatyczny (O)

- nos|o|roż|ec < nos(O) róg(O) f. interfiksalno-sufiksalny

- staw|o|nóg(O) < staw(O) nog(a) f. interfiksalno-paradygmatyczny

PODZIAŁ SEMANTYCZNY:

a) wzajemny stosunek członów w parafrazie

• Współrzędne (nie określają się, obojetnie który określa drugi), np. rudowęglowiec < ruda + węgiel; osłomuł < osioł + muł

• Nadrzędno-podrzędne, np. barwoślepota < barwa ślepota (ślepota - na co?- na barwy),

b) wzajemny stosunek członów w parafrazie (podział alternatywny)

• Endocentryczne (modyfikacyjne) - nadrzędne znaczenie pokrywa się z jednym z wyrazów z podstawy, np. barwoślepota < ślepota …. ; osłomuł < osioł …./muł….

• Egzocentryczne (mutacyjne) - znaczenie poza podstawami, wykładnikiem jest formant, np. cudzoziemiec < cudzy + ziemia; węglowodór < węgiel + wodór

---