Podmioty

Państwo stanowi suwerenną organizację, zajmującą określone terytorium. Jest to podmiot, który musi posiadać trzy cechy:
- stałą ludność,
- określone terytorium,
- władzę suwerenną (rząd).

Suwerenność państwa oznacza, że jest ono niezależne od jakiejkolwiek innej władzy zewnętrznej. Państwo, w którym funkcjonuje stały rząd, samo reguluje swoje stosunki wewnętrzne, sprawując pełnię władzy nad swoim terytorium oraz nad zamieszkującą je ludnością. W sprawach międzynarodowych warunkiem współdziałania państw jest ich indywidualna zgoda - rozwiązywanie kwestii dotyczących danego państwa nie może mieć miejsca bez jego uczestnictwa.

Mimo, że państwa nie mają nad sobą żadnego "światowego rządu" i w świetle prawa międzynarodowego są w pełni niezależne, to jednak istnieją sytuacje, kiedy są one od siebie uzależnione gospodarczo lub politycznie.

Sposoby powstania i upadku państwa
Powstanie państwa, jako pewien proces historyczny, może być zapoczątkowany przez następujące zdarzenia:
- oderwanie się części terytorium jednego państwa i powstanie nowego podmiotu prawa międzynarodowego. Przykładem może być powstanie Indii i Pakistanu w 1947 roku na podstawie tzw. planu Mountbattena.
- rozpadnięcie się dotychczasowego państwa na kilka nowych państw; przykład: powstanie Austrii, Węgier i Czechosłowacji po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej w 1918 roku, lub powstanie Czech i Słowacji po rozpadzie Czechosłowacji,
- połączenie się kilku państw i utworzenie nowego państwa; przykład: powstanie Tanzanii w 1964 roku w wyniku połączenia Tanganiki i Zanzibaru, lub powstanie RFN w wyniku połączenia obu państw niemieckich.
- utworzenie nowego państwa na terytorium nie podlegającym suwerenności żadnego państwa; przykład: uzyskanie niepodległości przez terytoria powiernicze - Kamerun, Togo, Somalię.

Wskazane przypadki powstania państwa mogą być jednocześnie rozumiane jako sposoby ustania bytu państwa - np. powstanie kilku nowych państw na terytorium państwa dotychczasowego oznacza, że to dotychczasowe państwo przestało istnieć.

Rodzaje państw
1. Ze względu na strukturę wewnętrzną można wyróżnić państwa: jednolite i złożone.
2. Ze względu na położenie geograficzne: państwa śródlądowe i państwa o niekorzystnym położeniu.
3. Ze względu na uczestnictwo w konfliktach zbrojnych: państwa neutralne.

Państwa jednolite są to państwa, które występują w stosunkach międzynarodowych jako pojedyncze podmioty. Są to państwa reprezentowane przez jeden rząd, który nabywa prawa i zaciąga zobowiązania w imieniu całego państwa. Nie ma przy tym znaczenia wewnętrzna struktura danego państwa, jeśli tylko jest ono reprezentowane przez jeden, centralny rząd. Takim państwem są np. Stany Zjednoczone, mimo, iż są one podzielone na poszczególne stany.

Państwa złożone to państwa podzielone na "części składowe", np. w postaci związków czy kantonów, jeśli mają one uprawnienie do samodzielnego występowania w obrocie międzynarodowym. Przykładem może być Szwajcaria, której kantony są wyjątkowo uprawnione do zawierania umów z sąsiednimi państwami w sprawach gospodarczych, stosunków sąsiedzkich i policji, pod warunkiem, że nie zawierają one żadnych postanowień przynoszących szkodę całej federacji.

Państwa śródlądowe
Są to państwa pozbawione dostępu do morza. Współcześnie w dziedzinie prawa międzynarodowego nie różnią się one od państw morskich, gdyż także mają prawo do korzystania z wolności mórz. Mogą także nadawać statkom swoją banderę.

Państwa o niekorzystnym położeniu geograficznym to państwa, które mają wprawdzie dostęp do morza, ale z ograniczonym dostępem do bogactw naturalnych. Do takich państw należy również Polska.

Państwa archipelagowe to państwa, których całe terytorium składa się z archipelagów i wysp. Przykładem mogą być: Indonezja, Filipiny, Fidżi.

Państwa trwale neutralne
Są to państwa, które nie mogą podejmować żadnych działań mogących wcignąć je w działania wojenne. Status neutralności opiera się z jednej strony na dobrowolnym przyjęciu go przez zainteresowane państwo, a z drugiej na uznaniu tego statusu przez inne państwa. Państwo trwale neutralne ma następujące obowiązki:
- nie może brać udziału w konfliktach zbrojnych między innymi państwami,
- nie może zaciągać żadnych zobowiązań mogących uwikłać je w wojnę,
- musi powstrzymywać się od udziału w blokach politycznych.

Państwo neutralne ma jednak prawo do obrony swojego terytorium.

Obecnie status państwa trwale neutralnego mają Szwajcaria i Austria.

Oprócz państw w obrocie międzynarodowym uczestniczą także organizacje międzynarodowe, organizacje terytorialne, narody.

Organizacje międzynarodowe
Wśród organizacji międzynarodowych istnieją takie, których członkami są państwa. Organizacje te mają pewne uprawnienia i obowiązki w płaszczyźnie prawno-międzynarodowej. Do najważniejszych uprawnień zaliczyć można prawo zawierania umów międzynarodowych z państwami i innymi organizacjami międzynarodowymi. W swej działalności organizacje korzystają z przywilejów i immunitetów. Obejmują one zazwyczaj nietykalność siedziby organizacji, immunitet sądowy i egzekucyjny jej majątku, zwolnienia podatkowe itp. Niektóre organizacje korzystają z tzw. biernego prawa legacji, co oznacza, że państwa ustanawiać mogą przy nich swoje stałe przedstawicielstwa. Zobacz także: Podserwis społeczny: Temat: Państwo, Podtemat: struktury międzynarodowe.

Niesuwerenne organizacje terytorialne
Są to organizacje, które nie stanowią części terytorium żadnego państwa, ale i też same nie są państwami, gdyż ich władze nie dysponują suwerennością. Współcześnie można tu wskazać np. Monako czy Andorrę. Monako jest powiązane unią celną z Francją; Francja ma też prawo do zatwierdzania umów międzynarodowych zawieranych przez Monako.

Narody
Zasadniczymi podmiotami prawa międzynarodowego są państwa, jednak w prawie międzynarodowym przyjęto, że podmiotowość prawną mogą mieć także narody walczące o niepodległość. Za taki uznawani byli np. Polacy walczący o niepodległość w czasie I wojny światowej.

Powstańcy lub strona wojująca
Uznanie za powstańców ma miejsce wtedy, gdy ze względów politycznych dane państwo nie chce uznać danej grupy walczącej za stronę wojującą. W przypadku uznania za powstańców państwo stwierdza, że grupa walcząca sprawuje faktyczną władzę na danym obszarze i że jest gotowe nawiązać z taką grupą stosunki o ograniczonym zakresie, ze względu na konieczność obrony swoich interesów.

Uznanie za stronę wojującą następuje zwykle wtedy, gdy zostały spełnione następujące warunki:
- grupa powstańcza jest zorganizowana, a więc ma swoje władze,
- sprawuje ona kontrolę nad danym terytorium,
- przestrzega praw i zwyczajów wojennych.

Uznanie za stronę wojującą powoduje, że grupa, która prowadzi walkę zbrojną musi być traktowana jako podmiot międzynarodowych praw i obowiązków.

Terytorium państwa stanowi przestrzeń, na którą rozciąga się władza suwerenna określonego państwa. Jest to przestrzeń trójwymiarowa, obejmująca obszar lądowy, morskie wody przybrzeżne, wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzną.

Nad takim obszarem państwo sprawuje zwierzchnictwo terytorialne. Oznacza ono najwyższą władzę, pełną i wyłączną, nad danym obszarem oraz zamieszkującą go ludnością. Zarówno obywatele, jak i cudzoziemcy, którzy znajdą się na terytorium państwa oraz wszystkie rzeczy (przedmioty) podlegają władzy i prawu danego państwa. Każde jednak państwo na własnym terytorium może wykonywać takie czynności i podejmować takie działania, które nie są zabronione przez prawo międzynarodowe. Jest to wyrazem zasady, iż żadne państwo nie może korzystać z własnej suwerenności terytorialnej w sposób, który narusza suwerenność terytorialną innego państwa.

Nabycie terytorium
Nabycie terytorium może mieć charakter:
- pierwotny, kiedy państwo zawłaszcza terytorium, które do tej pory nie pozostawało pod władzą innego państwa,
- pochodny, jeśli nabyty obszar należał wcześniej do innego państwa.

Nabycie pierwotne może polegać na:
- zawłaszczeniu ziemi niczyjej (okupacji),
- przyroście.

Okupacja w znaczeniu zawłaszczenia ziemi niczyjej miała znaczenie w okresie ekspansji kolonialnej w XV - XIX wieku. Polegała ona na dokonaniu efektywnej, rzeczywistej aneksji danego terenu i traktowaniu go jako części swego terytorium. Obecnie ten sposób nabycia terytorium stracił na znaczeniu.

Przyrost jest to wynik powiększenia terytorium na skutek działania sił przyrody lub działalności człowieka. Może bowiem do niego dojść w wyniku zjawisk zachodzących na morskim wybrzeżu, morzu terytorialnym lub rzekach granicznych.

Terytorium państwa może także ulec powiększeniu poprzez budowę portów na morzu, falochronów czy przez osuszenie części obszaru marskiego.

Nabycie pochodne może polegać na:
- cesji terytorialnej,
- plebiscycie.

Cesja terytorialna jest najważniejszym sposobem nabycia pochodnego. Polega ona na odstąpieniu przez jedno państwo części swojego terytorium drugiemu państwu. Podstawą cesji jest międzynarodowa umowa, w której jedno państwo zrzeka się swoich praw do określonego obszaru na rzecz innego państwa. Najczęściej do cesji dochodzi w traktatach pokojowych, czyli umowach kończących stan wojny. Istnieją różne rodzaje cesji, np. cesja wzajemna, polegająca na jednoczesnej wymianie terytoriów między dwoma państwami, lub cesja odpłatna, kiedy w zamian za przekazanie części terytorium państwo otrzymuje zapłatę. Przykładem cesji pierwszego rodzaju jest scedowanie przez ZSRR na Polskę części obszaru w rejonie Drohobycza w zamian za część terytorium Polski w rejonie województwa lubelskiego (umowa z 15.02.1951r.). Natomiast cesja odpłatna miała miejsce np. w przypadku sprzedaży Luizjany Stanom Zjednoczonym przez Francję.

Plebiscyt jest to sposób na powiększenie części terytorium wskutek głosowania ludności. Dzięki plebiscytowi ludność może wyrazić swój pogląd co do przynależności do określonego państwa, a wiec, czy dany obszar, na którym ta ludność zamieszkuje, ma być przyłączony do jednego czy drugiego państwa. Jako przykład można wskazać plebiscyt w Polsce na Górnym Śląsku w 1921r.

Granice
Granica jest to powierzchnia prostopadła do powierzchni kuli ziemskiej, która oddziela terytorium państwa od innych obszarów, a więc terytoriów innych państw lub terytoriów nie podlegających niczyjej suwerenności. Granica wyznacza zatem boczne krańce terytorium państwowego, ale nie obejmuje jego krańców górnych, tj. granic miedzy przestrzenią powietrzną a przestrzenią kosmiczną.

Granice mogą wynikać z naturalnego ukształtowania terenów zajmowanych przez dwa państwa, które są rozdzielone np. rzeką, górami, morzem itp. Granice mogą być także wytyczane w sposób sztuczny, tzn. bez uwzględnienia rzeźby terenu.

Granice są na ogół ustanawiane w drodze umowy międzynarodowej, a proces ich ustanawiania można podzielić na trzy etapy:
- ogólne określenie i opis granicy oraz wyznaczenie jej linii przebiegu na mapie o dużej skali,
- delimitacja, czyli ustalenie szczegółowego przebiegu linii granicznej wraz z naniesieniem na mapę,
- demarkacja, czyli szczegółowe wytyczenie granicy już bezpośrednio w terenie; na tym etapie przebieg linii granicznej zaznacza się specjalnymi znakami granicznymi. na lądzie maja one z reguły postać betonowych, numerowanych słupków. W przypadku granicy na rzekach nieżeglownych linia graniczna biegnie środkiem rzeki, zwanym medianą. Natomiast w przypadku rzek żeglownych, czyli nadających się do żeglugi granica przebiega linią najgłębszego koryta, czyli talwegiem.

Państwa, podobnie jak inne podmioty prawa, ponoszą odpowiedzialność międzynarodową za popełnienie czynu zakazanego przez prawo międzynarodowe. Czynem taki jest każde postępowanie niezgodne z prawem międzynarodowym, a więc każdy przypadek naruszenia tego prawa niezależnie od tego, czy doszło do niego wskutek aktywnego czy biernego zachowania państwa. Do powstania odpowiedzialności międzynarodowej niezbędne jest więc łączne wystąpienie dwóch elementów:
- naruszenie przez państwo zobowiązania międzynarodowego, czyli bezprawne dopuszczenie się czynu sprzecznego z prawem międzynarodowym,
- możliwość przypisania tego naruszenia konkretnemu państwu.

Państwo, które dopuściło się czynu zakazanego przez prawo międzynarodowe, ma obowiązek naprawienia szkody w taki sposób, by usunąć skutki naruszenia i przywrócić w miarę możności stan poprzedni.

Odpowiedzialność państw w prawie międzynarodowym opiera się na zwyczaju, choć niektóre zagadnienia związane np. z odpowiedzialnością za szkody atomowe i kosmiczne zostały uregulowane w umowach międzynarodowych.

Państwo może wyrządzić szkodę innemu państwu, organizacji międzynarodowej czy jednostce - obywatelowi innego państwa (szkoda wyrządzona własnemu obywatelowi jest regulowana przez wewnętrzne prawo każdego państwa). Państwo ponosi odpowiedzialność za swoje własne postępowanie, co w praktyce oznacza odpowiedzialność za czyny organów państwowych, ponieważ państwo nie może działać inaczej, jak tylko za pomocą swoich organów. Odpowiedzialność państwa jest związana z działalnością wszystkich organów: naczelnych i podporządkowanych, centralnych i terenowych, prawodawczych, wykonawczych i sądowych.

Jeśli dojdzie do konkretnego przypadku popełnienia czynu zakazanego, rodzi się konieczność ustalenia odpowiedzialności państwa. Może być ona realizowana w wyniku dwustronnych ustaleń na drodze dyplomatycznej, przy zastosowaniu arbitrażu międzynarodowego lub nawet w drodze sankcji. Realizacja odpowiedzialności może nastąpić w formie:
- restytucji, czyli przywrócenia stanu sprzed naruszenia prawa,
- reparacji, czyli wynagrodzenia szkody; zazwyczaj ma ona postać odszkodowania pieniężnego,
- zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową; w praktyce polega to na wyrażaniu ubolewania, przeproszenia, zapewnienia, ze w przyszłości dane naruszenie się nie powtórzy itp.

Odpowiedzialność międzynarodową mogą także ponosić jednostki, czego przykładem są procesy zbrodniarzy hitlerowskich po II wojnie światowej.

---