Wprowadzenie do

sprawozdawczości

i analizy finansowej

I. Wprowadzenie do sprawozdawczości finansowej

Edward Radosiński

Wrocław, listopad 2008

Wstęp do sprawozdawczości finansowej

W przedsiębiorstwie przy sporządzaniu analiz finansowych podstawowym źródłem informacji są zapisy w syntetycznych i analitycznych urządzeniach księgowych, a zwłaszcza główny wytwór systemu ewidencji gospodarczej jakim jest sprawozdawczość finansowa firmy, tj. bilans, rachunek zysków i strat, rachunek przepływów pieniężnych, zestawienie zmian w kapitale własnym, informacja dodatkowa. Z tego powodu ten rozdział został poświęcony przede wszystkim tej formie sprawozdawczości. Omawiana sprawozdawczość finansowa jest zgodna z Ustawą o Rachunkowości z dn. 29 września 1994 r. z uwzględnieniem wszystkich jej nowelizacji do dnia 01 stycznia 2009 r. Zreferowano także odpowiednie klauzule standardów międzynarodowych odnoszące się do sprawozdawczości finansowej, ze względu na zasadę, że w przypadku braku odpowiedniego standardu krajowego, spółki akcyjne mogą stosować standardy międzynarodowe (art. 10 ust. 4 Ustawy).

1. Podstawy i zakres sprawozdawczości finansowej

Międzynarodowe Standardy Rachunkowości (dalej w skrócie określane jako MSR) definiują sprawozdanie finansowe jako „uporządkowane przedstawienie sytuacji finansowej i finansowych wyników działalności jednostki” (pkt 7 MSR 1). Zgodnie z MSR celem prowadzenia sprawozdawczości finansowej jest dostarczenie prawidłowej i rzetelnej informacji o sytuacji majątkowo-finansowej, wynikach ekonomicznych, zdolności płatniczej przedsiębiorstwa. Na podstawie sprawozdania finansowego właściciele przedsiębiorstwa powinno być w stanie w sposób rzetelny ocenić skutki zarządu sprawowanego przez kierownictwo firmy i nadzoru nad powierzonym majątkiem. Sprawozdania finansowe stanowią także podstawową bazę informacyjną przy przeprowadzaniu analizy fundamentalnej spółki przez inwestorów giełdowych. Także badania poprzedzające nabycie spółki, tzw. analiza „due dilligence”, są prowadzone w oparciu o dane pochodzące z sprawozdawczości finansowej. Sprawozdania finansowe są użyteczne jako źródło rzetelnej informacji o przedsiębiorstwie, ponieważ raporty tego typu są:

zunifikowane, co zapewnia porównywalność danych pomiędzy różnymi podmiotami gospodarczymi,

wiarygodne, gdyż sprawozdania te zostały zweryfikowane przez biegłych rewidentów,

sporządzane zgodnie z regułami określonymi przez przepisy prawa gospodarczego,

dostępne, gdyż każdy może się z nimi zapoznać ze względu na obowiązek ich upubliczniania w Monitorze B lub złożenie we właściwym rejestrze sądowym.

W firmie sprawozdawczość finansowa jest efektem funkcjonowania systemu rachunkowości finansowej. Rachunkowość ta jest określana jako zewnętrzna, gdyż podstawowymi adresatami obligatoryjnej sprawozdawczości finansowej są zewnętrzne instytucje państwowe kontrolujące finanse przedsiębiorstw. Wskazane jest zatem, aby w przedsiębiorstwie system ewidencji zdarzeń gospodarczych działający w ramach rachunkowości finansowej był dostosowany do wymogów sprawozdawczości finansowej. Oznacza to, że układ kont, zwłaszcza syntetycznych, należy powiązać z odpowiednimi pozycjami w sprawozdaniach finansowych.

W trakcie cyklu księgowania (p. rys. ***) poszczególne zdarzenia gospodarcze są chronologicznie zapisywane w Dzienniku, a następnie rejestrowane na odpowiednich kontach Księgi Głównej i Ksiąg Pomocniczych. Na koniec roku obrotowego stany tych kont są przenoszone do odpowiednich komórek sprawozdań finansowych (p. rys. ***). Sprawozdania te są badane przez biegłych rewidentów, a następnie zatwierdzane przez odpowiednie organa spółki.

Ze względu na kontrolny charakter obowiązkowej sprawozdawczości finansowej jej zakres i forma jest uregulowany przepisami rangi Ustawy o Rachunkowości. Przepisy tej Ustawy określają zawartość sprawozdań oraz zasady oceny wiarygodności zamieszczonych danych. Sprawozdawczość finansowa jest także ważnym elementem rachunkowości podatkowej, gdyż w zestawieniach tych ujawniane są dane określające podstawy opodatkowania przedsiębiorstwa, jak i wynikające stąd koszty i wydatki. Przypomnijmy, że zadaniem rachunkowości podatkowej jest wiarygodne wyliczenie wartości podatków, jakie spółka winna zapłacić organom fiskalnym. Do szczegółowych zadań rachunkowości podatkowej należy także ustalenie podstawy opodatkowania, momentu powstania zobowiązania podatkowego oraz przygotowywanie deklaracji i zeznań podatkowych. Wartość tych podatków oraz wydatki z tego tytułu są następnie wykazywane w obligatoryjnej sprawozdawczości finansowej.

Sprawozdawczość finansową można uznać także za dział rachunkowości zarządczej, gdyż zestawienia te służą do wspomagania zarządzania firmą. Sprawozdania powinny być przygotowane zatem w takiej formie, aby na ich podstawie kierownictwo firmy mogło racjonalnie zarządzać przedsiębiorstwem, a uczestnicy rynku kapitałowego - podejmować właściwe decyzje inwestycyjne. Mając na uwadze potrzeby informacyjne właścicieli przedsiębiorstwa sprawozdanie finansowe powinny informować o zdolności jednostki do pomnażania otrzymanych zasobów, możliwości generowania dodatnich przepływów pieniężnych, a tym samym o wielkości środków finansowych, jakie mogą być przekazane właścicielom jako renta z tytułu zainwestowanego kapitału.

Według MSR sprawozdania finansowe są wykorzystywane przy:

podejmowaniu decyzji dotyczących kupna, utrzymania czy też zbycia inwestycji,

ocenie sposobu zarządzania i ochrony majątku przez kierownictwo jednostki oraz jego odpowiedzialności,

ocenie zdolności jednostki do wypłacania wynagrodzeń oraz realizacji innych świadczeń na rzecz pracowników,

ocenie zabezpieczenia kredytów i pożyczek udzielonych jednostce,

określaniu polityki podatkowej,

ustalaniu wysokości zysku do podziału i dywidend,

przygotowywania i wykorzystaniu danych statystycznych dotyczących dochodu narodowego,

regulacji działalności jednostki.

W sensie teoretycznym koncepcje sprawozdawczości finansowej opierają się bądź na modelu wynikowym (Performance oriented Theory) bądź modelu zasobowym (Wealth oriented Theory), (p. rys. *** ). W modelu zasobowym celem sprawozdawczości jest rzetelny pomiar kapitału własnego, a wiodącym sprawozdaniem - bilans. Alternatywą względem modelu zasobowego jest model wynikowy sprawozdawczości finansowej. W modelu tym przyjmuje się, że podstawowym zadaniem sprawozdawczości jest rzetelny pomiar rentowności uzyskanej w danym okresie obrachunkowym. Tym samym wiodącym zestawieniem finansowym jest rachunek zysków i strat.

Ponieważ polski system prawny regulujący zasady sprawozdawczości finansowej opiera się na modelu wynikowym założenia tej koncepcji zostaną omówione w sposób szczegółowy. Paradygmatem koncepcji wynikowej rachunkowości jest zasada, że w rachunku zysków i strat przychody i koszty są ujmowane jako następstwo zrealizowanej transakcji. Tym samym zysk jest wyliczany zgodnie z regułą współmierności przychodów i kosztów wycenionych zgodnie z ich historyczną wartością. W ujęciu wynikowym wartość aktywów jest oszacowana według ich wartości rezydualnej, czyli że istniejące aktywa są materialnym skutkiem wcześniej poczynionych wydatków, które nie można rozliczyć w koszty, ponieważ nie nastąpiły jeszcze przychody, które można uznać za współmierne do tych wydatków. Tym samym dla danego okresu zachodzi relacja [p. Hellin i Szymański [2001]:

Aktywa (bilans zamknięcia) = Aktywa (bilans otwarcia) + poniesione wydatki - koszty ujęte w rachunku zysków i strat.

W modelu wynikowym rachunkowości wycena transakcji gospodarczych następuje w tym samym czasie i tym samym trybie nie tylko dla rachunku zysków i strat oraz bilansu, ale także dla rachunku przepływów pieniężnych oraz sprawozdania ze zmian w kapitale własnym. W konsekwencji w ujęciu wynikowym bilans jest produktem pochodnym rachunku zysków i strat, a oba te sprawozdania są ze sobą powiązane poprzez pozycję „Wynik finansowy”. W rachunku zysków i strat wynik jest wyznaczany jako różnica pomiędzy otrzymanymi przychodami a poniesionymi kosztami. Natomiast w bilansie wynik traktowany jest jako kategoria ekonomiczna zwiększająca bądź zmniejszająca kapitał własny przedsiębiorstwa. Z kolei przy sporządzaniu rachunku przepływów pieniężnych wykorzystywane są dane z rachunku zysków i strat oraz stany wybranych aktywów z bilansu otwarcia i zamknięcia. Dodatkowo przepływy pieniężne netto powinny odpowiadać bilansowej zmianie środków pieniężnych. Relacje pomiędzy podstawowymi typami sprawozdań finansowych, tj. bilansu, rachunku zysków i strat oraz rachunku przepływów pieniężnych pokazano na rys. *** .

Sprawozdania finansowe mogą być sporządzane w ujęciu:

brutto, gdzie oddzielnie wykazywane są aktywa i pasywa, przychody i koszty, wpływy i wydatki,

netto, gdzie ujmowane są tylko salda wynikające z wzajemnej kompensacji wzajemnie przeciwstawnych zasobów i procesów.

W praktyce stosowana jest metoda mieszana, w której przychody i odpowiadające im koszty wykazuje się dla istotnych rodzajów działalności w ujęciu brutto, natomiast mniej istotne nakłady i efekty finansowe ujawnia się tylko w postaci wynikowej, a zatem przy zastosowaniu metody netto.

W sensie prawnym konieczność generowania przez przedsiębiorstwo określonych co do formy i treści sprawozdań finansowych narzucają przepisy prawa gospodarczego. W odniesieniu do przedsiębiorstw działających na terenie Polski podstawowe regulacje dotyczące sprawozdawczości finansowej zawarte są w Ustawie o Rachunkowości (zwanej dalej Ustawą). Ten akt prawny określa:

kto jest zobowiązany do składania sprawozdań finansowych,

jakie sprawozdania finansowe przygotowują odpowiednie podmioty gospodarcze,

w jaki sposób powinny być ujmowane i wyceniane poszczególne pozycje w sprawozdaniach finansowych.

Artykuł 2 Ustawy określa jednostki gospodarcze zobligowane do stosowania ustawy o rachunkowości, a tym samym do sporządzania, w różnym zakresie, sprawozdawczości finansowej. W przypadku spółek prawa handlowego, są to te firmy, których przychody netto ze sprzedaży i operacji finansowych w poprzednim roku obrotowym przekroczyły kwotę 1 200 tys. euro. Sprawozdania finansowe są sporządzane na dzień zamknięcia ksiąg rachunkowych, zwykle jest to dzień kończący rok obrotowy. Przy czym według art. 3 ust. 1 pkt 9 Ustawy przez rok obrotowy „rozumie się rok kalendarzowy lub inny okres trwający 12 kolejnych pełnych miesięcy kalendarzowych, stosowany również do celów podatkowych”. Przygotowanie sprawozdania rocznego musi być poprzedzone określonymi czynnościami do których wykonania przedsiębiorstwo jest zobowiązane z mocy Ustawy. Czynności te obejmują:

wycenę składników majątkowych zgodnie z przepisami Ustawy,

przeprowadzenie inwentaryzacji aktywów i pasywów,

uzgodnienie stanów księgowych ze stanami rzeczywistymi ustalonymi na podstawie inwentaryzacji.

Przy sporządzaniu sprawozdań finansowych podstawowymi zagadnieniami jest pojęcie klasyfikowania i wyceny elementów sprawozdania finansowego. Dana pozycja jest ujmowana w księgach, a tym samym może być wykazywana w sprawozdaniu finansowym, jeżeli daną pozycję można:

poprawnie przyporządkować do określonej kategorii ekonomicznej występującej jako pozycja sprawozdania finansowego,

w sposób wiarygodny wycenić.

Wycena polega na ustaleniu jej podstawy, czyli kwoty pieniężnej w jakiej dana pozycja jest ujmowana w sprawozdaniu. Jeżeli nie jesteśmy w stanie przeprowadzić rozsądnej wyceny danej pozycji, wówczas nie należy jej ujmować w sprawozdaniu finansowym. Firma winna dokonać uaktualnienia wyceny składników aktywów i pasywów, kierując się w tym przypadku zasadami zawartymi w rozdz. 4 Ustawy („Wycena aktywów i pasywów oraz ustalanie wyniku finansowego”). W ramach czynności poprzedzających przygotowanie sprawozdań finansowych przedsiębiorstwo powinno także naliczyć i utworzyć rezerwy na pewne lub uprawdopodobnione przyszłe zobowiązania, jak również rozliczyć koszty z zachowaniem zasady ich współmierności do przychodów, do czego zobowiązują odpowiednio art. 6 i art. 35d Ustawy.

Jednym z gwarantów prawidłowości danych zawartych w sprawozdaniu finansowym jest rzetelna inwentaryzacja majątku przedsiębiorstwa i źródeł jego finansowania. Inwentaryzacja ma za zadanie:

ustalenie rzeczywistych wartości poszczególnych składników aktywów i pasywów.

określenie rozbieżności pomiędzy stanami faktycznymi stwierdzonymi podczas inwentaryzacji, a stanami wykazywanymi w księgach rachunkowych.

Ustawa w rozdz. 3 „Inwentaryzacja” określa zasady, terminy i częstotliwość oraz sposób dokumentowania inwentaryzacji w przedsiębiorstwie. Częstotliwość oraz sposób przeprowadzania inwentaryzacji zależy od charakteru danego składnika bilansowego. Zasadniczo wyróżnia się następujące sposoby przeprowadzania inwentaryzacji:

spis z natury, dokonywany przez członków komisji inwentaryzacyjnej poprzez bezpośredni pomiar składników majątkowych,

uzyskanie potwierdzenia prawidłowości stanów,

porównanie danych zawartych w księgach rachunkowych z odpowiednimi dokumentami.

Zgodnie z art. 27 [Dokumentacja inwentaryzacji] po przeprowadzeniu inwentaryzacji jej wyniki … należy odpowiednio udokumentować i powiązać z zapisami ksiąg rachunkowych”, a „ujawnione w toku inwentaryzacji różnice między stanem rzeczywistym a stanem wykazanym w księgach rachunkowych należy wyjaśnić i rozliczyć w księgach rachunkowych tego roku obrotowego, na który przypadał termin inwentaryzacji”. Przy czym należy wyjaśnić, czy rozbieżności te wynikły z procesów naturalnych, pomyłek przy przyjmowaniu i ewidencjonowaniu składników bilansowych, czy też są skutkiem nadużyć bądź kradzież

Po zakończeniu czynności przygotowawczych można przystąpić do sporządzenia sprawozdania finansowego. Struktura sprawozdania finansowego, jaki jest zobowiązany przygotowywać zarząd przedsiębiorstwa, jest określona przez Ustawę. Zgodnie z art. 45 ust. 2 „sprawozdanie finansowe składa się z:

bilansu,

rachunku zysków i strat,

informacji dodatkowej, obejmującej wprowadzenie do sprawozdania finansowego oraz dodatkowe informacje i objaśnienia”.

Dodatkowo duże przedsiębiorstwa przygotowują i publikują rachunek przepływów pieniężnych oraz zestawienie zmian w kapitale (funduszu) własnym. Według art. 64 Ustawy („Obowiązek badania i ogłaszania sprawozdań finansowych”) przedsiębiorstwo zaliczane jest do dużych, jeśli w roku poprzedzającym rok obrotowy, za który sporządzono sprawozdanie finansowe, spełniło przynajmniej dwa z następujących warunków:

suma aktywów bilansu na koniec roku obrotowego stanowiła równowartość w walucie polskiej co najmniej 2,5 mln euro,

przychody netto ze sprzedaży towarów i produktów oraz operacji finansowych za rok obrotowy stanowiły równowartość w walucie polskiej co najmniej 5 mln euro,

średnioroczne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło co najmniej 50 osób.

Dokumenty, wchodzące w skład rocznego sprawozdania finansowego, powinny być opracowane zgodnie ze wzorami będącymi załącznikami do Ustawy. Załączniki te określają minimalną zawartość informacyjną sprawozdań. Jeżeli zachodzi uzasadniona potrzeba wynikająca ze specyfiki jednostki, to zgodnie z art. 50 ust. 1 Ustawy "informacje zawarte w sprawozdaniu finansowym mogą być wykazywane ze szczegółowością większą niż określona w załączniku do ustawy”. Przy czym, zgodnie z art. 50 ust. 2 „Jednostka, która w roku obrotowym, za który sporządza sprawozdanie finansowe oraz w roku poprzedzającym ten rok, nie osiągnęła dwóch z następujących trzech wielkości:

średnioroczne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło nie więcej niż 50 osób,

suma aktywów bilansu na koniec roku obrotowego w walucie polskiej nie przekroczyła równowartości 2 000 000 euro,

przychody netto ze sprzedaży produktów i towarów oraz operacji finansowych w walucie polskiej nie przekroczyły równowartości 4 000 000 euro,

może sporządzić sprawozdanie finansowe w formie uproszczonej wykazując informacje w zakresie ustalonym w załączniku 1 literami i cyframi rzymskimi. Informację dodatkową sporządza się w odpowiednio uproszczonej formie”.

Należy przypomnieć, że w skład sprawozdawczości obligatoryjnej wchodzą także sprawozdania sporządzane na podstawie ustawy o statystyce publicznej (Ustawa z 29.08.1995 o statystyce publicznej - Dz. U. nr 88 poz. 439 z późn. zm.). Zgodnie z tą ustawą przedsiębiorstwa są zobowiązane przesłać do terenowych oddziałów GUS:

roczne statystyczne sprawozdanie finansowe (sprawozdanie F-02),

kwartalne sprawozdanie finansowe o przychodach, kosztach i wyniku finansowym (F-01), przy czym dane te są ujęte narastająco od początku danego roku obrotowego,

kwartalne sprawozdanie z działalności inwestycyjnej (I-01),

roczne sprawozdanie o zatrudnieniu i wynagrodzeniach (Z-03),

miesięczny meldunek z działalności gospodarczej (DG-1).

Ze względu na unikalność danych zawartych w sprawozdaniach statystycznych zestawienia te mają istotne znaczenie jako źródło informacji analitycznej. Zbiorcze zestawienia wyników finansowych przedsiębiorstw - w podziale na działy gospodarki i branże - są dostępne na stronie internetowej Głównego Urzędu Statystycznego (www.stat.gov.pl).

Poza sprawozdawczością finansową i statystyczną kierownictwo firmy powinno mieć dostęp do bardziej szczegółowych i aktualnych zestawień opracowanych wyłącznie na potrzeby zarządzania (zwłaszcza operatywnego) w konkretnym przedsiębiorstwie. W tym celu służby finansowe i analityczne odpowiedzialne za rachunkowość zarządczą w firmie przygotowują fakultatywne sprawozdania krótkoterminowe, obejmujące okresy kwartału, miesiąca czy dekady. Zakres informacji szczegółowej wynika ze struktury zakładowego planu kont, który jest zobowiązana przyjąć każda firma prowadząca księgi rachunkowe.

2. Zasady sporządzania sprawozdań finansowych

Zasady sporządzania obligatoryjnych sprawozdań finansowych określa Ustawa. Z tym, że zgodnie z art. 10 ust. 3 „W sprawach nieuregulowanych przepisami ustawy, przyjmując zasadę (politykę) rachunkowości, jednostka może stosować krajowe standardy rachunkowości wydane przez uprawniony w myśl ustawy Komitet Standardów Rachunkowościowych”. W przypadku braku odpowiedniego standardu krajowego można stosować Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej publikowane przez International Accounting Standards Board (IASB).

Pryncypium sprawozdawczości finansowej jest zasada rzetelnego i jasnego obrazu (true and fair view). Kanon ten nakazuje sporządzanie sprawozdań w taki sposób, aby zawierały one pełny, uczciwy i zgodny z treścią ekonomiczną obraz sytuacji majątkowej i finansowej jednostki, jej wyniku finansowego oraz płynności finansowej w okresie sprawozdawczym. Według Helina i Szymańskiego [2001] sprawozdanie finansowe jest prawidłowe i rzetelne, jeżeli:

zostało sporządzone zgodnie z obowiązującymi zasadami rachunkowości i podstawami prawnymi regulującymi działalność gospodarczą jednostki,

zostało sporządzone na podstawie kompletnych i prawidłowo prowadzonych ksiąg rachunkowych,

wykazane przez jednostkę aktywa i pasywa istnieją, są kompletne i prawidłowo wycenione,

przy wycenie składników majątkowych oparto się na zasadzie ostrożnej wyceny, uwzględniając znane i prawdopodobne ryzyko gospodarcze, zakładając dalsze funkcjonowanie jednostki,

wykazane składniki majątkowe są własnością jednostki, nie zostały obciążone lub zastawione, a jeżeli tak to wykazano to w sprawozdaniu finansowym,

wykazane przychody i koszty są kompletne, dotyczą właściwych okresów i zostały poprawnie sklasyfikowane,

przedstawione sprawozdanie jako całość daje obiektywny, jasny i prawidłowy obraz zaistniałych operacji oraz sytuacji majątkowej jednostki za okres objęty sprawozdaniem,

Ustawa stwierdza (art. 4 ust. 1), że jednostki są obowiązane stosować określone ustawą zasady rachunkowości, jednocześnie, „rzetelnie i jasno przedstawiając sytuację majątkową i finansową oraz wynik finansowy” i dalej w ust. 2: „Zdarzenia, w tym operacje gospodarcze, ujmuje się w księgach rachunkowych i wykazuje w sprawozdaniu finansowym zgodnie z ich treścią ekonomiczną”. Zasada rzetelności jest przywoływana także w art. 24 („Warunki jakie powinny spełniać księgi rachunkowe”), gdzie ustawodawca stwierdza jednoznacznie w ust. 1: „księgi rachunkowe powinny być prowadzone rzetelnie, bezbłędnie, sprawdzalnie i bieżąco”, przy czym (ust. 2) „księgi rachunkowe uznaje się za rzetelne, jeżeli dokonane w nich zapisy odzwierciedlają stan faktyczny”.

W prezentacji jasnego i rzetelnego obrazu kluczową rolę pełni informacja dodatkowa wchodząca w skład sprawozdania finansowego. Zgodnie z art. 48 ust. 1 Ustawy „informacja dodatkowa powinna zawierać dane i objaśnienia niezbędne do tego, aby sprawozdanie finansowe odpowiadało warunkom określonym w art. 4 ust. 1, a w szczególności zawierało:

wprowadzenie do sprawozdania finansowego, zawierające opis przyjętych zasad (polityki) rachunkowości, w tym metod wyceny i sporządzania sprawozdania finansowego w zakresie, w jakim ustawa pozostawia jednostce prawo wyboru oraz przedstawiania przyczyn i skutków ich ewentualnych zmian w stosunku do roku poprzedzającego,

dodatkowe informacje i objaśnienia do pozycji bilansu, rachunku zysków i strat, zestawienia zmian w kapitale własnym oraz rachunku przepływów pieniężnych za okresy sprawozdawcze objęte sprawozdaniem finansowym,

proponowany podział zysku lub pokrycia straty,

podstawowe informacje dotyczące pracowników i organów jednostki,

inne istotne informacje dla zrozumienia sprawozdania finansowego”.

Aby był spełniony kanon jasnego i rzetelnego obrazu Ustawa w swoich artykułach nakazuje przestrzeganie następujących szczegółowych zasad rachunkowości, p. rys. *** :

kontynuacji działania,

memoriału,

współmierności,

ostrożności.

Akceptacja zasady kontynuacji działalności (going concern), zwanej też zasadą ciągłości bilansowej, oznacza, że w sprawozdawczości finansowej będzie jasno i rzetelnie określone, czy w najbliższej przyszłości firma będzie kontynuowała swoją działalność w sposób podobny, jak w momencie badania ksiąg, a przede wszystkim że nie zamierza ograniczyć lub zaniechać swojej działalności. Ustawa (art. 5 ust. 2) precyzuje zasadę ciągłości w sposób następujący: „Przy stosowaniu przyjętych zasad (polityki) rachunkowości przyjmuje się założenie, że jednostka będzie kontynuowała w dającej się przewidzieć przyszłości działalność w nie zmniejszonym istotnie zakresie, bez postawienia jej w stan likwidacji lub upadłości, chyba że jest to niezgodne ze stanem faktycznym lub prawnym. Ustalając zdolność jednostki do kontynuowania działalności, kierownik jednostki uwzględnia wszystkie informacje dostępne na dzień sporządzenia sprawozdania finansowego, dotyczące dającej się przewidzieć przyszłości, obejmującej okres nie krótszy niż jeden rok od dnia bilansowego”. Przy ocenie możliwości kontynuacji działania należy zwrócić uwagę na czynniki, które przede wszystkim w przyszłości wpłyną na sytuację jednostki, a zwłaszcza:

bieżącą i spodziewaną rentowność,

harmonogram spłaty zobowiązań,

możliwości finansowania działalności jednostki.

Jako zagrożenie dla kontynuacji działania wymienia się określone czynniki zewnętrzne (niestabilność polityczną, załamanie się gospodarki jako całości, upadek waluty krajowej), jak i wewnętrzne (problemy z terminową spłatą zobowiązań, zaniechanie wypłat dywidendy, ponoszenie dużych strat na działalności operacyjnej). Kontynuacja działania przedsiębiorstwa może być także zagrożone ze względu na okoliczności prawne (postawienie jednostki w stan likwidacji lub upadłości, wygaśnięcie umowy spółki) lub gospodarcze (utrata płynności finansowej, załamanie popytu na wyroby jednostki, sprzedaż lub wniesienie w formie aportu znacznej części jednostki). Szczegółowy wykaz przyczyn zagrożenia kontynuacji działania w podziale na zjawiska finansowe i procesy finansowe podaje Gos [***] p. rys. ***

Kwestia kontynuacji działania jest kluczowa dla wyboru zasad wyceny majątku przedsiębiorstwa. W warunkach ciągłości działania jednostka ujmuje operacje w księgach rachunkowych według historycznych cen zakupu, nabycia lub możliwej do uzyskania ceny sprzedaży netto. Przy zagrożeniu kontynuacji działania składniki majątkowe należy wycenić według przewidywanej ceny sprzedaży netto oraz uwzględnić wszystkie koszty, które są związane z operacją likwidacją przedsiębiorstwa (odprawy dla załogi, koszty sądowe, koszty serwisowania sprzedanych wyrobów).

Przestrzeganie zasady kontynuacji działalności gwarantuje, że zamieszczone w sprawozdaniach dane będą porównywalne czyli mierzone w tych samych warunkach, przy użyciu tych samych metod wyceny, wyliczane na podstawie identycznych algorytmów. Porównywalność danych jako konsekwencja przestrzegania zasady ciągłości działania jest warunkiem wiarygodności przy sporządzaniu:

analiz dynamicznych stanu ekonomicznego jednostki w różnych okresach jej funkcjonowania,

ocen przekrojowych różnych jednostek działających w oparciu o te same przepisy polskiego prawa bilansowego.

Na straży zachowania porównywalności przyjętych zasad rachunkowości stoi art. 5 („Obowiązek kontynuacji przyjętych zasad rachunkowości”) ust. 1 zgodnie z którym: „przyjęte zasady (politykę) rachunkowości należy stosować w sposób ciągły, dokonując w kolejnych latach obrotowych jednakowego grupowania operacji gospodarczych, wyceny aktywów i pasywów, w tym także dokonywania odpisów amortyzacyjnych lub umorzeniowych, ustalania wyniku finansowego i sporządzania sprawozdań finansowych tak, aby za kolejne lata informacje z nich wynikające były porównywalne. Wykazane w księgach rachunkowych na dzień ich zamknięcia stany aktywów i pasywów należy ująć w tej samej wysokości, w otwartych na następny rok obrotowy księgach rachunkowych”.

Istotnym gwarantem porównywalności procesu sporządzania sprawozdawczości finansowej jest warunek dokumentowania przez przedsiębiorstwo przyjętych przez nie zasad polityki rachunkowości, zwłaszcza jeśli Ustawa dopuszcza rozwiązania wariantowe. Zgodnie z art. 8 ust. 2: „W celu rzetelnego i jasnego przedstawienia sytuacji jednostka może, ze skutkiem od pierwszego dnia roku obrotowego, bez względu na datę podjęcia decyzji, zmienić dotychczas stosowane rozwiązania na inne, przewidziane ustawą. Zmiana dotychczas stosowanych rozwiązań wymaga również określenia w informacji dodatkowej wpływu tych zmian na sprawozdania finansowe wymagane innymi przepisami prawa, jeżeli zostały one sporządzone za okres, w którym powyższe rozwiązanie uległy zmianie. W przypadku takim należy w sprawozdaniu finansowym jednostki za okres obrotowy, w którym te zmiany nastąpiły, podać przyczyny tych zmian, określić liczbowo ich wpływ na wynik finansowy oraz zapewnić porównywalność danych sprawozdania finansowego dotyczącego roku poprzedzającego rok obrotowy, w którym dokonano zmian”.

Mimo tych obostrzeń rangi ustawowej porównywalność sprawozdań finansowych może zostać naruszona m.in. z powodu [Hellin i Szymański, 2001]:

wystąpienia nietypowych operacji (zysków lub strat nadzwyczajnych),

wystąpienia powtarzających się operacji o nietypowej wielkości,

zmian w zasadach rachunkowości lub korekt wartości szacunkowych,

popełnionych błędach w poprzednich okresach sprawozdawczych.

Poza tym niektóre pozycje w sprawozdaniu finansowym można wycenić tylko w sposób szacunkowy, a zatem z dużą dozą dowolności, w tym:

odpisy aktualizacyjne,

tworzenie rezerw,

koszty amortyzacji majątku trwałego,

rozliczenia kosztów międzyokresowych.

Z przepisów Ustawy wynika, że rachunkowość w przedsiębiorstwie powinna być prowadzona zgodnie z zasadą memoriału (accrual basis). Oznacza to, że w księgach odnotowuje się wystąpienie zdarzenia gospodarczego (np. wystawienie faktury), niezależnie czy było to związane z przepływem pieniądza, czy nie. Artykuł 6 („Przychody i koszty ujmowane w księgach danego roku”) ust. 1 Ustawy stwierdza, że „w księgach rachunkowych należy ująć wszystkie osiągnięte, przypadające na jej rzecz przychody i obciążające ją koszty związane z tymi przychodami dotyczące danego roku obrotowego, niezależnie od terminu ich zapłaty”. Za moment sprzedaży przyjmuje się moment wydania towaru lub wyświadczenia usługi na rzecz kontrahenta, a koszt jest aktywowany w momencie zużycia czy wykorzystania danego dobra przez przedsiębiorstwo.

Aby umożliwić przedsiębiorstwu przestrzeganie zasady memoriału, ustawodawca w art. 52 („Termin sporządzania sprawozdania finansowego”) ust. 1 przyjmuje, że „kierownik jednostki zapewnia sporządzenie sprawozdania finansowego nie później niż w ciągu 3 miesięcy od dnia bilansowego i przedstawia je właściwym organom, zgodnie z obowiązującymi przepisami, postanowieniami statutu lub umowy”. Także ustalenia art. 54 („Dokonywanie zmian w sprawozdaniu finansowym”) pozwalają jednostce na korektę sprawozdania w przypadku, gdy nowe dowody zewnętrzne napłynęły już po sporządzeniu sprawozdania finansowego. Zasada memoriału jest przestrzegana także przy ujmowaniu pozycji w sprawozdaniach finansowych, za wyjątkiem rachunku przepływów pieniężnych.

Natomiast zasadę współmierności sankcjonuje art. 6 zgodnie z którym: „1. W księgach rachunkowych jednostki należy ująć wszystkie osiągnięte, przypadające na jej rzecz przychody i obciążające ją koszty związane z tymi przychodami dotyczące danego roku obrotowego, niezależnie od terminu ich zapłaty.

2. Dla zapewnienia współmierności przychodów i związanych z nimi kosztów do aktywów lub pasywów danego okresu sprawozdawczego zaliczane będą koszty lub przychody dotyczące przyszłych okresów oraz przypadające na ten okres sprawozdawczy koszty, które jeszcze nie zostały poniesione”.

Tym samym przychody należy wykazać w momencie w okresie, w którym zostały wysłane wyroby gotowe, czy też wykonana usługa, a koszty wówczas, gdy powstaje zobowiązanie.

Konieczność przestrzegania zasady współmierności kosztów do przychodów wynika jednoznacznie z treści art. 34b Ustawy, zgodnie z którym”

1. Koszty wytworzenia, które można bezpośrednio przyporządkować przychodom osiągniętym przez jednostkę, wpływają na wynik finansowy jednostki za ten okres sprawozdawczy, w którym przychody te wystąpiły.

2. Koszty wytworzenia, które można jedynie w sposób pośredni przyporządkować przychodom lub innym korzyściom osiąganym przez jednostkę, wpływają na wynik finansowy jednostki w części, w której dotyczą danego okresu sprawozdawczego, zapewniając ich współmierność do przychodów lub innych korzyści ekonomicznych”

W aspekcie czasowym współmierność przyjmuje formę rozliczeń międzyokresowych regulujących rozliczenia kosztów i przychodów, gdy czas, który je dotyczy, wykracza poza okres sprawozdawczy.

Przywoływana w art. 8 zasada ostrożności jest precyzowana w art. 7 ust. 1 Ustawy („Zasady wyceny poszczególnych składników aktywów i pasywów”) w sposób następujący: „Poszczególne składniki aktywów i pasywów wycenia się stosując rzeczywiście poniesione na ich nabycie (wytworzenie) ceny (koszty), z zachowaniem zasady ostrożności. W szczególności należy w tym celu w wyniku finansowym, bez względu na jego wysokość, uwzględnić:

1) zmniejszenia wartości użytkowej lub handlowej składników aktywów, w tym również dokonywane w postaci odpisów amortyzacyjnych lub umorzeniowych,

3) wyłącznie niewątpliwe pozostałe przychody operacyjne i zyski nadzwyczajne,

4) wszystkie poniesione pozostałe koszty operacyjne i straty nadzwyczajne,

5) rezerwy na znane jednostce ryzyko, grożące straty oraz skutki innych zdarzeń”.

Ostrożna wycena (prudence) polega zatem na ujęciu aktywów według ich wartości realnej, uwzględnieniu wszystkich pasywów, zwłaszcza zobowiązań. Jako przychody należy ujmować tylko te faktury, o których wiemy z pewnością, że zostaną zapłacone. Do kosztów zalicza się tylko te obciążenia, których poniesienie było uzasadnione ekonomicznie, a także bierze się pod uwagę wszystkie przewidywane straty, zaś przychody i zyski nadzwyczajne wyłącznie niewątpliwe. Zasada ostrożności nie może być nadużywana poprzez tworzenie rezerw niecelowych, świadomego zawyżania kosztów czy zaniżania przychodów.

Nadrzędność zasady rzetelnego i jasnego obrazu narzuca określone wymagania, jakie winny spełniać dane źródłowe zawarte w sprawozdaniach finansowych. Umieszczone w sprawozdaniu rocznym dane ekonomiczne powinny być zbierane i opracowywane zgodnie z obowiązującym porządkiem prawnym, a zwłaszcza zasadami prawidłowej i legalnej rachunkowości, co zostało wyrażone w art. 4 ust. 1: „Jednostki obowiązane są stosować określone ustawą zasady rachunkowości…”. Rzetelność jest kluczową cechą danych źródłowych, „gdyż jej brak odbiera informacjom wszelką wartość” [Skowroński, 1991, s. 265]. Informacja jest rzetelna, innymi słowy wiarygodna i prawdziwa, jeżeli wiernie opisuje dane zjawisko ekonomiczne, jest pozbawiona subiektywizmu i nie pomija żadnego faktu, którego znajomość mogłaby wpłynąć na treść finalnych wniosków analitycznych. Sprawozdanie finansowe jest rzetelne, jeżeli zostało sporządzone w oparciu o informacje finansowe charakteryzujące się następującymi cechami, p. rys. 1:

neutralnością,

bezbłędnością,

przydatnością,

czytelnością,

istotnością,

sprawdzalnością,

jawnością,

prowadzeniem na bieżąco.

Wiarygodne sprawozdanie finansowe powinno być przygotowane z poszanowaniem zasady neutralności. Oznacza to, że w trakcie prac nad sprawozdaniem osoby za to odpowiedzialne winne wykazywać się bezstronnością w doborze i interpretowaniu faktów ekonomicznych.

Rzetelność informacji ekonomicznej jest uzależniona od bezbłędności prowadzenia ksiąg rachunkowych. Przy czym uważa się, że księgi rachunkowe są prowadzone bezbłędnie, jeżeli dane z dowodów dotyczących operacji gospodarczych są przenoszone do ksiąg bez jakichkolwiek omyłek, księgowanie dowodów jest zgodne z zakładowym planem kont, a stosowane następnie procedury przekształceń danych są prawidłowe. W odniesieniu do ksiąg rachunkowych Ustawodawca stwierdza, że (art. 24, ust. 3) „księgi rachunkowe uznaje się za prowadzone bezbłędnie, jeżeli wprowadzono do nich kompletnie i poprawnie wszystkie zakwalifikowane do zaksięgowania w danym miesiącu dowody księgowe, zapewniono ciągłość zapisów oraz bezbłędność działania stosowanych procedur obliczeniowych”.

Dobre sprawozdanie finansowe powinno być przydatne i czytelne. Informacja posiada cechę przydatności, jeżeli jest ważna, cenna dla analityka, podejmującego się oceny przeszłego, teraźniejszego lub przyszłego stanu przedsiębiorstwa. Koszty pozyskania tych informacji powinny być we właściwej proporcji do znaczenia informacyjnego pozyskanych danych.

Za pomocą informacji zawartych w przydatnym sprawozdaniu finansowym analityk może weryfikować sądy o stanie firmy bądź formułować nowe diagnozy i prognozy ekonomiczne. Sprawozdania finansowe powinny w sposób czytelny prezentować wszystkie dane istotne dla oceny kondycji ekonomicznej przedsiębiorstwa, a zwłaszcza czytelne powinny być te informacje, które mogą wpłynąć na działania gospodarcze podejmowane przez decydentów. Przy czym informacja analityczna powinna być podana w sposób zrozumiały dla użytkownika dysponującego elementarną wiedzą z zakresu finansów i rachunkowości. Ze względu na wymóg czytelności wskazane jest, aby w sprawozdaniu była zachowana właściwa hierarchia uporządkowania informacji w podziale na tzw. informację główną, skondensowaną oraz ujęte odrębnie informacje szczegółowe będące rozwinięciem zdań syntetycznych. Należy też pamiętać, że sprawozdania finansowe zwykle nie zawierają informacji o czynnikach jakościowych, takich jak klimat biznesowy w danej branży, poziom kultury korporacyjnej, czy zdolność kierownictwa do zarządzania w warunkach zmian.

Standardy MSR za informację istotną uważają taką, której pominięcie lub zniekształcenie może wpłynąć niekorzystnie na decyzje gospodarcze podejmowane przez użytkowników na podstawie sprawozdań finansowych. W szczególności informacje istotne nie mogą ulec zamazaniu w trakcie procesu agregacji i grupowaniu danych jednostkowych. Zasada istotności sprawozdawczości finansowej jest usankcjonowana przez art. 8 („Rozwiązania ustawowe a potrzeby jednostki”) ust. 1 zgodnie z którym: „dokonując wyboru rozwiązań dopuszczonych ustawą i dostosowując je do potrzeb jednostki należy zapewnić wyodrębnienie w rachunkowości wszystkich zdarzeń istotnych do oceny sytuacji majątkowej i finansowej oraz wyniku finansowego jednostki, przy zachowaniu zasady ostrożności, o której mowa w art. 7”. Artykuł ten („Zasady wyceny poszczególnych składników aktywów i pasywów”) w ust. 3 określa zasady przeprowadzania agregacji, a zwłaszcza kompensacji kategorii ekonomiczno-finansowych poprzez zapis, że „wartość poszczególnych składników aktywów i pasywów, przychodów i związanych z nimi kosztów, jak też zysków i strat nadzwyczajnych ustala się oddzielnie. Nie można kompensować ze sobą wartości różnych co do rodzaju aktywów i pasywów, przychodów i kosztów związanych z nimi oraz zysków i strat nadzwyczajnych”.

Rzetelność prowadzenia ksiąg rachunkowych powinna być sprawdzalna. Elementem kluczowym dla sprawdzalności ksiąg jest zachowanie tzw. śladu rewizyjnego czyli powiązania zapisów księgowych z dowodami i odwrotnie. Zgodnie z Ustawą (art. 24 ust. 4) księgi rachunkowe uważa się za sprawdzalne, jeżeli umożliwiają stwierdzenie poprawności dokonanych w nich zapisów, stanów (sald) oraz działania stosowanych procedur obliczeniowych, a w szczególności:

udokumentowania zapisów pozwala na identyfikację dowodów i sposobu ich zapisania w księgach rachunkowych na wszystkich etapach przetwarzania danych,

zapisy uporządkowane są chronologicznie i systematycznie według kryteriów klasyfikacyjnych umożliwiających sporządzenie obowiązujących jednostkę sprawozdań finansowych i innych sprawozdań, w tym deklaracji podatkowych oraz dokonania rozliczeń finansowych,

w przypadku prowadzenia ksiąg rachunkowych przy użyciu komputera zapewniona jest kontrola kompletności zbiorów systemu rachunkowości oraz parametrów przetwarzania danych,

zapewniony jest dostęp do zbiorów danych pozwalających, bez względem na stosowaną technikę, na uzyskanie w dowolnym czasie i za dowolnie wybrany okres sprawozdawczy jasnych i zrozumiałych informacji o treści zapisów dokonanych w księgach rachunkowych”.

Zapisy w księgach rachunkowych powinny być prowadzone na bieżąco, co oznacza, że (art. 24 ust. 5): „

pochodzące z nich informacje umożliwiają sporządzenie w terminie obowiązujących jednostkę sprawozdań finansowych i innych sprawozdań, w tym deklaracji podatkowych oraz dokonanie rozliczeń finansowych,

zestawienia obrotów i sald kont księgi głównej są sporządzane przynajmniej za poszczególne okresy sprawozdawcze, nie rzadziej niż na koniec miesiąca, w terminie o którym mowa w pkt 1, a za rok obrotowy - nie później niż do 85 dnia po dniu bilansowym,

ujęcie wpłat i wypłat gotówką, czekami i wekslami obcymi oraz obrotu detalicznego i gastronomii następuje w tym samym dniu, w którym zostały dokonane”. Zapisy te powinny być przy tym kompletne, a zatem wszystkie operacje dotycząc danego roku obrachunkowego muszą być ujęte w księgach rachunkowych.

Z punktu widzenia interesów inwestorów zewnętrznych ważnym aspektem sprawozdawczości finansowej jest jej jawność i ogólna dostępność. Każda jednostka podlegająca przepisom Ustawy jest zobowiązana złożyć we właściwym sądzie rejestrowym swoje sprawozdanie obejmujące:

roczne sprawozdanie,

sprawozdanie z działalności,

uchwałę o zatwierdzeniu rocznego sprawozdania i podziale zysku lub pokryciu straty,

opinię biegłego rewidenta, jeżeli podlega badaniu.

Jeżeli jednostka ma obowiązek uzyskać opinię biegłego rewidenta, wówczas, poza złożeniem w sądzie rejestrowym, sprawozdanie jest publikowane w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski B” z pominięciem informacji dodatkowej (z wyjątkiem wprowadzenia) oraz sprawozdania z działalności. Pełna jawność sprawozdawczości finansowej obowiązuje zwłaszcza spółki giełdowe. Wszystkie raporty okresowe (kwartalne, półroczne, roczne) muszą być umieszczane na stronach internetowych emitenta. W Internecie funkcjonują portale, na których stronach inwestor może znaleźć sprawozdania finansowe spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych. Przy czym do najważniejszych stron www zawierających sprawozdawczość finansową przedsiębiorstw należą:

www.gpw.com.pl,

www.money.pl,

www.parkiet.com.

Przestrzeganie powyższych reguł i zasad stwarza warunki, aby sprawozdania dawały, zgodnie z intencją art. 4 Ustawy, rzetelny i jasny obraz (true and fair view) sytuacji majątkowo-kapitałowej, przebiegu procesów gospodarczych oraz wyników ekonomicznych osiągniętych przez przedsiębiorstwo. Spełnienie zasady rzetelności oznacza, że przygotowujący informację działał w dobrej wierze i dołożył wszelkich starań, aby informacje były wiarygodne. Rzetelność nie należy jednak utożsamiać z prawdziwością danych. Jaki już wspomniano, nierzadko ze względów metodologicznych nie jest możliwe obiektywne oszacowanie wartości danego składnika majątkowego, dotyczy to zwłaszcza wartości niematerialnych i prawnych, np. wyceny marki firmy czy też unikalnego oprogramowania.

Literatura:

Cebrowska T., Problemy metodologicznej porównywalności sprawozdań finansowych, Problemy rachunkowości, 3/2000.

Chodoń M., Gawart M., Cechy jakościowe sprawozdań finansowych, Probl. Rachunkowości, nr 3.

Cichy A., Nowa terminologia ustawy o rachunkowości, Problemy Rachunkowości, wrzesień - październik 2001.

Gierusz J., Koszty i przychody w rachunkowości - wybrane zagadnienia, Problemy Rachunkowości, marzec - kwiecień, 2001.

Gos W., Rachunek przepływów pieniężnych w świetle krajowego standardu rachunkowości, Difin, 2004.

Helin A., Szymański K.G., Sprawozdawczość finansowa spółek kapitałowych, Fundacja Rozwoju Rachunkowości, Warszawa 2001.

Helin A.: Sprawozdanie finansowe według MSSF. Zasady sporządzania i prezentacji. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2006.

Informacja zarządcza w procesie formułowania i realizacji strategii firmy
-wyzwanie dla polskich przedsiębiorstw praca zbiorowa pod redakcją prof. dr hab. Gertrudy Krystyny Świderskiej

Iwin J., Niedzielski Z., Rzeczowy majątek trwały, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002/

Karmańska A. i in., Sprawozdania finansowe, Finans-Serwis, Warszawa 2003.

Mary Jackson, Mike Rachunek przepływów pieniężnych w świetle krajowego standardu rachunkowości Waldemar Gos Difin

Olchowicz, I., Tłaczała A., Sprawozdawczość finansowa, Difin, Warszawa 2007

Radwański Z., Olejniczak A.,. Zobowiązania: część ogólna, C. H. Beck, Warszawa 2006.

Śnieżek E., Rachunek przepływów pieniężnych, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2007

Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) 2007...[Warszawa] : Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, [2007].

Sprawozdanie finansowe bez tajemnic: rachunkowość finansowa w praktyce, Difin, Warszawa: 2008.

Świderska G.K. (red. nauk.), Sprawozdanie finansowe bez tajemnic praca zbiorowa, Difin 2006

Tracy J.A., Sprawozdania finansowe firm, PWN 1994.

Wąsowski, W.: Kreatywna rachunkowość: fałszowanie sprawozdań finansowych. Warszawa: Difin, 2005

Wędzki D., Sprawozdania finansowe przedsiębiorstw - kto, jakie, gdzie i kiedy składa, Rachunkowość, nr 1/2007 str. 11 - 15

Ustawa o rachunkowości z 29 września 1994 r. (Dz. U. z 2002 r. nr 76, poz. 694 z późn. zm). W ksiązce posłużono się cytatami zaczerpniętymi z tekstu ustawy pomieszczonego na oficjalnej stronie Sejmu Rzeczpospolitej - www.sejm.gov.pl na dzień 31 grudnia 2008 r.

---