Czapliński, Galos, Korta Historia Niemiec

WADYSAW CZAPLISKI,

ADAM GALOS, WACAW KORTA

HISTORIA NIEMIEC

WYDANIE DRUGiE

POPRAWIoNE

WROCAW - WARSZAWA - KRAK�W '

ZAKAD NARODOWY IMIENIA OSSOLISKICH

WYDAWNICTWO

1991)

OD AUTOR�W

PISANIE historii poszczeg�lnych pastw

w znanym cyklu jednotomowych monografii Wydawnictwa Zakadu

Narodowego im. Ossoliskich nie naley do rzeczy atwych. Odczuli to

chyba wszyscy autorzy opublikowanych tom�w. Pomijajc takie kwe

stie, jak konieczno streszczania si, a tym samym problem dokonania

wyboru najwaniejszych fakt�w i zagadnie, niebagateln trudnoci

jest fakt, e w wikszoci wypadk�w historie poszczeg�lnych pastw

i narod�w splataj si z historiami ssiednich narod�w i organizm�w

pastwowych. Tak np. Dania przez wiele stuleci tworzya jeden orga

nizm pastwowy z Norwegi. Pastwo wgierskie obejmowao przez

duszy czas Sowacj, Horwacj i Siedmiogr�d. W wikszoci wypad

k�w chodzio przy tym o inne narodowoci, co do pewnego stopnia ua

twiao problem. Historyk bowiem np. Wgier m�g powierzchownie

omawia dzieje Sowacji, liczc si z tym, e historia tego kraju bdzie

dokadniej om�wiona w dziejach Czechosowacji.

Przy pisaniu historii Niemiec problem ten staje si specjalnie skom

plikowany. Nar�d niemiecki wyania si, jak wiadomo, z morza ple

mion germaskich, w zwizku z czym powstaje kwestia, kt�re plemiona

germaskie uwaa za protoplast�w dzisiejszego narodu niemieckiego,

a tym samym dziejami kt�rych plemion zaj si dokadniej. Wystarczy

nastpnie rzuci okiem na map cesarstwa rzymskiego narodu niemie

ckiego z XIII w., by przekona si, e �wczesne pastwo niemieckie

obejmowao tereny dzisiejszej Holandii, Belgii, znaczn cz Szwaj

carii, wreszcie kraje, kt�re wchodz dzi w skad republiki austriackiej.

Sprawa jest tym bardziej kopotliwa, e na poszczeg�lnych wymienio-

nych terenach ludno m�wi jzykiem niemieckim. Niekt�re te z tych

kraj�w doczekay si w cyklu wasnych opracowa, jak Szwajcaria,

Holandia, czy te Austria. Wiadomo poza tym, e w skad Rzeszy Nie

mieckiej weszy kraje czciowo jedynie zamieszkane przez Niemc�w,

jak Czechy, Morawy i lsk, albo kraje dawniej w wikszoci zamiesz

kane przez Niemc�w, kt�re jednak dzi nie wchodz w skad pastw

niemieckich, jak np. dawne Prusy Wschodnie.

W tej sytuacji zdecydowalimy si w zasadzie pisa histori tych

ziem, kt�re dzi wchodz w skad Niemieckiej Republiki Demokratycz

nej i Republiki Federalnej Niemiec. Rzecz jasna, nie moemy pomin

historii tych kraj�w, kt�re wchodziy dawniej w skad Rzeszy, piszemy

jednak o nich niewiele. Inaczej te musimy traktowa sprawy Prus

Wschodnich tworzcych niebagateln cz pastwa pruskiego, inaczej

dzieje lska bdcego, jak wiadomo, wpierw dzielnic Polski, potem

wchodzcego w skad kraj�w Korony w. Wacawa, a dopiero pod ko

niec przez blisko 200 lat tworzcego prowincj pastwa pruskiego.

W zwizku z tym Czytelnikom, kt�rzy mogliby mie do nas preten

sje, e za mao piszemy o dziejach np. lska czy Pomorza Zachodnie

go, zwracamy uwag na to, e ksika nasza, bdca stosunkowo nie

wielkim kompendium historii Niemiec, nie moe si zajmowa spra

wami tych do peryferyjnych prowincji dawnej Rzeszy.

Inaczej przedstawia si sprawa z Austri, kt�ra chociaby ze

wzgldu na to, e stanowi dziedzictwo Habsburg�w, rzdzcych przez

wiele stuleci w Niemczech, nie moe by przy omawianiu historii Nie

miec pominita do czasu, kiedy wyodrbnia si z Niemiec jako samo

dzielne pastwo. W zwizku z tym musielimy o dziejach tych kraj�w

powiedzie wicej, niby wypadao ze wzgldu na to, e ukazaa si

ju Historia Austrii. Drugi trudny problem powstajcy przy pisaniu hi

storii Niemiec to sprawa uwzgldniania dziej�w poszczeg�lnych pastw

wchodzcych w skad Rzeszy Niemieckiej, a cieszcych si przez jaki

czas do du samodzielnoci. Jak wiadomo, na ten temat pisali hi

storycy niemieccy i nieniemieccy wiele i obszernie. W naszej historii

nie moglimy si naturalnie zajmowa dokadniej dziejami poszczeg�l

nych kraj�w niemieckich, pamitajc, e mamy pisa histori Niemiec

jako caoci. W tym wypadku poszlimy za wzorem innych historii Nie

miec, przede wszystkim za dzieem historyk�w Niemieckiej Republiki

Demokratycznej, Deutsche Geschichte. Jeli te piszemy dokadniej

o dziejach poszczeg�lnych kraj�w niemieckich, to g�wnie dlatego, by

ilustrowa pewne procesy zachodzce w caych Niemczech, a przybiera

jcych r�ne formy w poszczeg�lnych krajach. Rzecz oczywista zajmu

jemy si z koniecznoci histori wikszych kraj�w, jak Austria, Prusy,

Bawaria i Saksonia oraz Palatynat.

Rozumiejc, e historia danego kraju to nie tylko historia politycz

na, uwzgldnilimy w miar naszych moliwoci r�wnie histori gospo

darczo-spoeczn oraz dzieje kultury. W rozdziaach powiconych hi

storii kultury staralimy si przede wszystkim scharakteryzowa dzia

alno najwybitniejszych tw�rc�w i om�wi ich wpyw na spoeczest

wo. Czytelnika moe uderzy brak tego czy innego nazwiska spor�d

wybitniejszych tw�rc�w. Nie dylimy jednak do tego, by, jak to si

czsto dzieje, zamienia odpowiednie rozdziay na suchy spis nazwisk

autor�w i ich dzie.

Ze wzgldu na ograniczony i jednak kompendialny charakter naszej

ksiki nie moglimy naturalnie zajmowa si r�nymi sprawami spor

nymi, dyskutowanymi, z koniecznoci musielimy, zwaszcza jeli cho

dzi o dawniejsz histori, dy do pewnego uproszczenia i streszczania

wywod�w.

Gdy chodzi o nazewnictwo, to podawalimy w brzmieniu polskim

nazwy, kt�re przyjy si powszechnie w jzyku polskim. Opieralimy

si w tej dziedzinie na Polskim nazewnictwie geograficznym wydanym

przez Polsk Akademi Nauk, korzystalimy r�wnie z ustale przyj

tych w Atlasie historycznym wiata. Std te piszemy: Drezno, Mona

chium, Kolonia, ale Munster, Wismar, Stralsund. Imiona wadc�w po

dajemy w wersji polskiej, piszemy wic Fryderyk, Karol, Maksymilian;

imiona innych os�b, zwaszcza mniej znanych, podajemy w brzmieniu

oryginalnym.

Staralimy si w miar monoci ujednolici spos�b pisania. Byo

to jednak moliwe tylko do pewnego stopnia, tote kada cz ksiki

nosi na sobie pitno stylu jej autora.

Jak wszystkie ksiki tego cyklu pisalimy j z myl o studentach

historii, nauczycielach, dziennikarzach, dziaaczach kulturalnych, kt�

rzy nie dysponuj czasem, by m�c czyta wielotomowe opracowania,

a kt�rzy chcieliby si zaznajomi z dziejami naszego zachodniego ssiada.

CZC PIERWSZA

WACAW KORTA

HISTORIA NIEMIEC. DO 1492 ROKU

I. NAJDAWNIEJSI MIESZKACY

ZIEM NIEMIECKICH

PALEOLIT

NAJSTARSZY lad ycia ludzkiego na

obszarze dzisiejszych Niemiec i w og�le Europy, odkryty w 1907 r.

w Mauer pod Heidelbergiem, datuje si na okoo 500 000 lat p.n.e.

Czowiek heidelberski, reprezentujcy najnisze ogniwa gatunku ludz

kiego, nie by jeszcze w peni istot mylc, ale umia ju posugiwa

si ogniem i prymitywnymi narzdziami wyrabianymi z drewna, koci

oraz twardego kamienia, kt�ry stawa si podstawowym tworzywem

najwaniejszych przedmiot�w codziennego uytku. Wr�d nich najbar

dziej uniwersaln rol speniay tzw. tuki piciowe. Byy to bryy ka

mienne, kt�rym za pomoc odpowiednich uderze nadawano migdao

waty ksztat i ostre boczne krawdzie. Przedmiot ten suy �wcze

snemu czowiekowi w podstawowych jego zajciach, jakie stanowiy o-

wiectwo oraz zbieranie naturalnych pod�w przyrody wystpujcych

w�wczas obficie ze wzgldu na ciepy, r�dziemnomorski klimat.

�w powolny, lecz stay rozw�j ludzkich gromad, dokonujcy si na

znacznych obszarach Europy, w tym take na ziemiach niemieckich,

doznawa kilkakrotnie gbokich wstrzs�w. Wizay si one z wielki

mi, okresowymi spadkami temperatury i tworzeniem si wdrujcych

lodowc�w, kt�rych najwikszymi orodkami byy rejony Skandynawii

i Alpy. Wraz z naporem nasuwajcej si na ld grubej pokrywy lodo

wej czowiek porzuca swoje siedziby i szuka schronienia w cieplej

szym klimacie poudnia.

Przed tak wanie koniecznoci stany gromady ludzkie zamiesz

kujce tereny na p�noc od Alp, gdy z powodu ponownego i dugo-

trwaego spadku temperatury, jaki nastpi okoo 480 000 lat p.n.e.,

znaczna cz kraj�w podalpejskich oraz caa p�nocna cz Niemiec

a po redniog�rze i Sudety znalaza si pod zwaami lodu. Wolny od

zlodowacenia pozosta tylko niewielki pas ziemi o kierunku r�wnole

nikowym, na kt�rym z py�w niesionych wiatrem tworzya si warstwa

urodzajnej gleby lessowej, pokrytej rolinnoci typu arktycznego. Od

okoo 420 000-240 000 lat p.n.e. nastpio ponowne ocieplenie klima

tu, a wraz z tym korzystne warunki do ycia czowieka. Z tego te

okresu mamy znacznie wicej jego lad�w w postaci szcztk�w kost

nych i narzdzi pracy, rozrzuconych na obszarach Niemiec.

I zn�w nadeszy cikie czasy. Midzy 240 000 a 175 000 lat p.n.e.

Szczka czowieka z Mauer

koo Heidelbergu

temperatura po raz trzeci obniya si tak dalece, e skandynawskie

i alpejskie lodowce pokryy zn�w pog�rze i ca Nizin Niemieck a

po stref starych g�r i wyyn na poudniu, powodujc prawdopodobnie

na tysice lat cakowite wyludnienie teren�w dotknitych tym katakliz

mem. Dopiero nastpny okres ocieplenia klimatu Europy, trwajcy od

okoo 175 000-120 000 lat p.n.e., sprowadzi tu z powrotem grupy

myliwc�w i zbieraczy, kt�rzy w zmienionych korzystnie warunkach

przyrodniczych postpili nieco naprz�d w swoim rozwoju antropologi

cznym i kulturowym. G�wnym zajciem czowieka tego okresu byo

nadal zbieranie gotowych pod�w natury oraz polowanie na dzikie

zwierzta, jak mamuty, tury, jelenie, nosoroce, niedwiedzie i inne,

w kt�re obfitoway rozlege w�wczas przestrzenie lene i tereny stepo

we. lady tej dziaalnoci znacz znaleziska typowych dla wsp�czesnej

kultury wytwor�w ludzkich, wr�d kt�rych obok krzemiennych, dobrze

obrobionych, dwuciennych tuk�w piciowych pojawiaj si nowe na

rzdzia kamienne, przypominajce swymi regularnymi ksztatami groty

oszczep�w, sztylety i noe. Technika ich wykonania i zr�nicowane

przeznaczenie wskazuj, e czowiek �wczesny znajdowa si musia na

wyszym stopniu biologicznego i kulturowego rozwoju ni okaz spod

Heidelbergu. Przypuszczenie to potwierdzaj dowodnie szcztki ludz

kie odnalezione w 1856 r. w jaskini Feldhof w dolinie rzeki Neander

pod Dusseldorfem, datowane na okoo 120 000 lat p.n.e.

Typ neandertalski by bezporednim poprzednikiem czowieka ro

zumnego, oderwanego ostatecznie od wiata zwierzcego i wykazuj

cego cechy psychofizyczne waciwe obecnym ludziom.

Poszczeg�lnym stadiom rozwojowym najdawniejszych mieszkac�w

ziem niemieckich odpowiadaa ich organizacja spoeczna, kt�ra w po

cztkowym okresie oparta bya bardziej na instynktownym ni rozumo=

wym deniu do ycia gromadnego. Niewielkie luno ze sob zwizane

grupy koczownik�w wsp�lnie poloway na zwierzta, pilnoway ogniska

i broniy si przed niebezpieczestwami zagraajcymi ich istnieniu.

Powoli wsp�ycie hord ludzkich zaczo nabiera cech bardziej zorga

Ttuk kamienny z Gerwisch

koto Magdeburga

nizowanych. W cikiej walce o byt zacza si budzi wiadomo

wsp�lnoty interes�w, kt�re sprowadzay si do peniejszego i spraw

niejszego zaopatrzenia czowieka w rodki utrzymania. Dowiadczenie

wskazywao, e droga do tego celu prowadzi moe tylko przez sta,

wzajemn pomoc oraz podzia zada wedug pci i wieku. S to poczt

ki organizacji spoecznej, kt�r wspiera zaczy take odczuwane co-

raz mocniej wizy pokrewiestwa, czce ludzi w ugrupowania rodo

we. Na tym etapie rozwoju czowiek pierwotny by ju zdolny do ab-

strakcyjnego mylenia, kt�re dao pocztek wierzeniom religijnym

i kultowi zmarych.

Ostatnie czwarte zlodowacenie, przypadajce na 120 000-10 000 lat

p.n.e., nie byo ju tak grone dla ycia ludzkiego, jak poprzednie,

gdy objo tylko p�nocne obszary niemieckie, nie wykraczajc w kie

runku poudniowym poza Pojezierze Meklemburskie. Po okresowych,

wikszych spadkach temperatury nastpoway tu take fazy dugotrwa

ego ocieplenia, wzbogacajce rodowisko geograficzne czowieka

w potrzebn mu faun i flor.

Ostatnie zlodowacenie wywaro te powany wpyw na dzisiejsz

rzeb krajobrazu Niemiec. Jego pozostaociami s przede wszystkim

zway naniesionego materiau skalnego i ziemi, tzw. moreny czoowe,

cignce si pasmem od granicy z Dani ku dolnej Odrze, gbokie

pradoliny utworzone przez masy spywajcych ku p�nocy w�d oraz

liczne jeziora zar�wno w p�nocnych, jak i poudniowych regionach

kraju.

Ostatecznej modulacji geograficznej przymorskich obszar�w dzi

siejszych Niemiec dokonay zachodzce tam po ustpieniu lodowca ru

chy skorupy ziemskiej. Okoo 8000 lat p.n.e. nastpio tak znaczne pod

niesienie si ldu, e Batyk sta si sodkowodnym jeziorem, oddzie

lonym od Morza P�nocnego naturaln przegrod ldow, czc Jut

landi z P�wyspem Skandynawskim. Dopiero okoo 5000 lat p.n.e.

wskutek nowych geotektonicznych zmian doszo do obnienia ldu

i ponownego poczenia Batyku z Oceanem Atlantyckim oraz ukszta

towania si jego linii brzegowej.

Poprawa warunk�w klimatyczno-przyrodniczych, jaka zachodzia w

ostatnim zlodowaceniu, sprzyjaa dalszemu rozwojowi kultury ludzkiej,

kt�ry ledzi moemy na podstawie coraz liczniejszych i doskonalszych

wytwor�w czowieka. Zanikaj wic due i prymitywne tuki picio-

we, wchodz natomiast w uycie nowe narzdzia kamienne i bro, wy

r�niajce si lekkoci i wiksz doskonaoci obr�bki, jak noe,

skrobacze, a przede wszystkim groty do strza, wskazuj ce na znajo

mo uku jako broni dalekosinej, stanowicej wielkie osignicie te

chniczne �wczesnych myliwc�w. Ze wzgldu na jako i rodzaj wyro

b�w z twardego kamienia ju od okoo 80 000 lat p.n.e. daj si wy

r�ni na terenie Niemiec pewne zespoy zabytk�w o cechach waci

wych szerszym krgom kultury materialnej rozwijajcej si wsp�cze

nie w Europie Zachodniej i rodkowej. Czy by to wynik naladowni

ctwa wzor�w obcych, czy te mamy tu do czynienia z jak fal ludno

ci napywowej z zewntrz, trudno rozstrzygn.

Problem ten nasuwa si ju przy archeologicznych reliktach tzw.

przemysu oryniackiego (od jaskini Aurignac we Francji) w rodko

wych i zachodnich Niemczech z wczesnego okresu modszego paleolitu.

Byy one dzieem przede wszystkim myliwc�w, stanowicych pod

wzgldem antropologicznym wysze od neandertalczyk�w stadium roz

wojowe, odpowiadajce ju Homo sapiens fossilis.

R�wnie niejasno przedstawia si pochodzenie na terenie Niemiec

tzw. kultury graweckiej (od miejscowoci La Gravette we Francji), po

krywajcej si z grubsza tak pod wzgldem chronologicznym, jak i za

sigu z cywilizacj oryniack, z kt�r czy j poza tym sporo innych

jeszcze wsp�lnych cech.

Z duym natomiast prawdopodobiestwem za nowych przybysz�w

naley uzna w Niemczech nosicieli tzw. kultury magdaleskiej (od

miejscowoci La Madeleine we Francji), kt�rzy pod koniec paleolitu

przybyli z poudnia na Wyyn Bawarsk, do Szwabii, Turyngii i u

yc, a w miar ocieplania si klimatu posuwali si i dalej na p�noc,

pozostawiajc po sobie opr�cz narzdzi kamiennych charakterystyczne

wyroby z koci i rogu, jak groty do oszczep�w, harpuny do poowu du

ych ryb i inne przybory owieckie.

W tym samym mniej wicej czasie napyna na nizinne obszary nie

mieckie z okolic Mazowsza ludno kultury widerskiej (od miejscowo

ci widry Wielkie koo Warszawy). Jej zn�w specjalnoci byy ostrza

krzemienne w ksztacie licia oraz wykonane z tego materiau wyroby

drobnych rozmiar�w, okrelane w nauce mianem mikrolit�w.

Nieco p�niej, gdzie midzy VII a VI tysicleciem p.n.e., w pou

dniowo-zachodniej czci Niemiec pojawia si ludno myliwsko-zbie

racka naleca do krgu tzw. kultury azylskiej (od miejscowoci Mas

d'Azil we Francji), posugujca si obok cikich narzdzi kamiennych

take mikrolitami.

Typowy przemys mikrolityczny reprezentuje na terenie Niemiec

dopiero mezolityczna kultura tardenoaska (od miejscowoci La Fere

-enTardenois we Francji), przedstawiajca bogactwo przedmiot�w

z koci i krzemienia uywanych do poowu ryb i polowania na zwie

rzyn len.

Tymczasem za w p�nocno-wschodniej czci Niziny Niemieckiej

nad brzegami Batyku, jezior i rzek rozwina si mezolityczna kultura

maglemoska (od miejscowoci Maglemose na wyspie duskiej Zelan

dii), kt�rej szczytowy punkt przypada na okoo 7000 lat p.n.e. Ludno

kultury maglemoskiej zajmowaa si mylistwem, zbieractwem i rybo

�wstwem, uywajc do tych cel�w zr�nicowanych narzdzi i broni,

zar�wno mikrolit�w, jak i wikszych rozmiar�w przedmiot�w, wykona

nych z krzemienia, koci i rogu. Nowoci s tu topory krzemienne,

kt�re stanowiy wielki krok w rozwoju si wytw�rczych i walce czo-

wieka z trudnociami otaczajcej go przyrody.

Midzy V a IV tysicleciem p.n.e. u podn�a P�wyspu Jutlan

dzkiego istniay liczne obozowiska ludnoci, kt�rej podstawowe poy

wienie stanowiy ostrygi. W miejscach postoju amator�w tych morskich

miczak�w powstay sterty wyrzuconych muszli, co skonio archeolo

g�w do nazwania pozostaoci po tych osadach ludzkich kultur odpad

k�w kuchennych. Z jej nosicielami wi si take pocztki ceramiki w

Niemczech, kt�ra rozwinie si i udoskonali dopiero w nastpnej epoce

archeologicznej, zwanej neolitem.

W modszym paleolicie i mezolicie wyksztacia si ostatecznie orga

nizacja spoeczna czowieka, kt�rej podstawow kom�rk stanowi

r�d. W okresie maestw grupowych ksztatowaa si wi pokrewie

stwa moliwa do ustalenia tylko po linii matki. Uformowany na takich

podstawach kolektyw prowadzi gospodark zbiorowo. Zdobyte wsp�l

nymi siami rodki do ycia stanowiy wasno caego rodu i byy dzie

lone midzy jego czonk�w. Na tego rodzaju wsp�nocie produkcyjno-

-konsumpcyjnej spoczyway take obowizki zapewnienia wszystkim

wsp�rodowcom bezpieczestwa i ochrony przed przemoc z zewntrz

przez organizowanie obrony i solidarne ciganie przestpc�w. R�d po

nosi take odpowiedzialno za wystpki swoich czonk�w wobec in

nych rod�w, jeli nie zostali rozpoznani lub nie mogli by w pewnych

wypadkach ukarani za swoje czyny.

Rzecz jasna, e tego rodzaju organizacja nawet przy istniejcych

zwizkach pokrewiestwa nie moga si obej bez odpowiedniego

kierownictwa, koordynujcego poczyniania caego kolektywu oraz

rozstrzygajcego wynike spory midzy poszczeg�lnymi jednostkami

czy rodzinami. Funkcje takie sprawowaa zazwyczaj jednostka cieszca

si wr�d krewnych odpowiednim autorytetem. Nie miaa ona jednak

prawa rzdzenia rodem i narzucania mu swojej woli. Przy cakowitym

r�wnouprawnieniu wszystkich czonk�w waniejsze sprawy obchodzce

obozowisko zaatwiane byy kolegialnie na zebraniach caej wsp�lnoty.

Tu zapewne zgaszano wnioski i podejmowano decyzje o charakterze

gospodarczym i militarnym, ustalano sposoby samoobrony na wypadek

zagroenia z zewntrz oraz postanawiano dziaania zaczepne przeciw

innym rodom. W miar przyrostu ludnoci oraz postpujcego rozwoju

gospodarczego i wymiany produkt�w w krgu ssiadujcych ze sob ro

d�w powstaway naturalne wizi midzynarodowe, kt�re z czasem do

prowadziy do stworzenia wikszych organizacji spoeczno-gospodar

czych, politycznych i kulturalnych zwanych plemionami.

Z powstaniem organizacji rodowej opartej na zwizku krwi, a take

dwiganiem si czowieka na wyszy stopie rozwoju kulturowego

cz si cile pocztki kultu zmarych i pierwotnych wyobrae religij

nych. lady celowych poch�wk�w i zwizanych z nimi obrzdk�w po

grzebowych spotykamy na terytorium Niemiec ju pod koniec paleoli

tu. Zmarych grzebano razem z przedmiotami, kt�re byy za ycia ich

wasnoci. Stanowiy je narzdzia i bro, do kt�rych dodawa zaczto

r�wnie jado, co wskazuje na istnienie wiary czowieka w ycie poza

grobowe, pojmowane jako przeduenie bytu na ziemi. W modszym

paleolicie bior te pocztek wierzenia religijne, wyraajce stosunek

czowieka do otaczajcego go wiata, oddziaywajcego na jego wy

obrani ciarem niepojtych zjawisk przyrody. Zjawiskom tym za

czto przypisywa nadnaturalne siy i oddawa im bosk cze.

Spos�b ycia pierwotnego czowieka i jego potrzeby kulturalne zna

lazy take swoje odbicie w paleolitycznej sztuce, znanej przede wszy

stkim z niezwykle cennych odkry na terenie Hiszpanii i Francji. W

Niemczech najstarsze zabytki artystycznych zamiowa mieszkac�w

tych ziem pochodz dopiero z mezolitu i s reprezentowane przez rea

listyczn sztuk plastyczn w- koci i rogu, przedstawiajc w formie re

liefu lub penej rzeby podobizny zwierzt, z kt�rymi styka si �wczes

ny czowiek, jak mamuty, bizony, niedwiedzie jaskiniowe, renifery

i inne. Zdarzaj si take pr�by grawerowanego portretu ludzkiego,

kt�re odkryte zostay w jaskini Vogelherd na terenie Szwabii. Narz

dzia pracy i bro zdobi zaczto ornamentem, kt�ry opr�cz wzgld�w

estetycznych spenia zapewne rol znak�w magicznych, majcych na

celu spowodowanie dziaania na korzy czowieka.

NEOLIT

W IV tysicleciu p.n.e. w krajach naddunajskich rozwina si wy

soka kultura, kt�ra dla wielu dziedzin ycia �wczesnego spoeczestwa

Europy rodkowej i Zachodniej miaa znaczenie przeomowe. Najpo

waniejsze zmiany dotyczyy sposob�w zaspokajania konsumpcyjnych

potrzeb czowieka, co dotychczas miao charakter wybitnie rabunkowy.

Z myliwego i zbieracza owoc�w, jadalnych rolin, kcz�w, grzyb�w

i innych dar�w przyrody czowiek �wczesny przeksztaca si w rolnika,

umiejcego nie tylko spulchnia gleb za pomoc kija i kamiennej mo

tyki, uprawia pszenic, jczmie, proso, groch, b�b, soczewic, len

i konopie, lecz take wprzga w swoj sub tpione dotd i dziko

yjce zwierzta. Opr�cz wic psa oswojonego do cel�w myliwskich

ju u schyku paleolitu w gospodarstwie wsp�lnot rodowych znalazo

si udomowione bydo rogate, owce, winie i dr�b, dostarczajce mi

sa, mleka i sk�r, a take ko uywany jako sia pocigowa.

Prymitywne metody agrotechniczne i na wp� dziki ch�w byda

zmuszay gromady ludzkie do wdrownego trybu ycia i przenoszenia

swych obozowisk z wyeksploatowanych teren�w w inne miejsca nada

jce si pod upraw ziemi i wypas byda.

Warunki geograficzne sprawiy, e neolityczne osadnictwo rolnicze

w Niemczech rozwijao si najpierw w poudniowych i rodkowych re

jonach tego kraju, obfitujcych w urodzajne, polodowcowe gleby lesso

we. Pokrywajce je lasy zaczy ustpowa miejsca pod uderzeniem

siekiery kamiennej i dziaaniem ognia, za pomoc kt�rego uzyskiwano

nie tylko nowe uytki rolne, lecz take naturalny naw�z w postaci po

piou.

Czowiek neolityczny w zwizku z wprowadzeniem do swej dziaal

noci gospodarczej nowych zaj i osigniciem wyszego standardu y

ciowego opuci jaskinie, kt�re przez tysice lat suyy mu za schronie

nie przed zimnem, deszczem i niebezpieczestwem zewntrznym. Za

cz budowa w otwartym polu,w pobliu r�de i rzek domostwa do

stosowane do nowych potrzeb. Byy to duych rozmiar�w konstrukcje,

kryte som lub trzcin, o cianach wyplatanych z gazi i lepionych gli

n. Tego rodzaju obiekty mieszkalne mogy pomieci wszystkich czon

k�w rodu. Obok zbiorowych pomieszcze zakadano take osiedla

z maych chat o ksztatach owalnych, w kt�rych przebywa mogy

najwyej pojedyncze rodziny. Niekt�re zn�w osady, jak np. w Urmitz

koo Koblencji, miay charakter obronny, jaki nadaway im ogrodzenia

palisadowe, way i rowy.

Osignicia cywilizacyjne czowieka czas�w neolitu byyby niemo

liwe bez dalszego postpu w organizacji pracy i doskonalenia narzdzi,

broni i innych przedmiot�w codziennego uytku. Niekt�re techniczne

zdobycze omawianej epoki, jak umiejtno polerowania krzemien

nych wyrob�w i wiercenia w nich precyzyjnych otwor�w, budz po dzi

dzie uzasadniony podziw. Dziki tym osigniciom dosta czowiek do

rki o wiele sprawniejsze narzdzia pracy, jak zaopatrzone w stylisko

siekiery, topory, moty i motyki, duta, ostrza do oszczep�w, sztylety

i inne, suce do uprawy ziemi, cinania i obr�bki drewna czy osobi

stej obrony. Zmienia te czowiek swoje odzienie. Sk�ry zwierzce za

stpuje powoli materiaami z lnu i weny, kt�re wykonywa w prymity

wnych warsztatach tkackich. Zapocztkowane zaledwie pod koniec

starszej epoki kamiennej garncarstwo rozwino si w neolicie w oso

bn ga dziaalnoci produkcyjnej wsp�lnot rodowych. Podlegao

ono staej ewolucji tak co do formy, jak i ornamentacji, kt�ra staa si

dla archeolog�w podstawowym kryteum wyodrbniania poszczeg�l

nych kultur neolitycznych.

Wszystkie te zdobycze dostay si na terytorium Niemiec za pored

nictwem przybyej tu z poudnia pod koniec IV tysiclecia p.n.e. ludno

ci tzw. kultury wstgowej, nazwanej tak od charakterystycznego dla

niej motywu zdobniczego na wyrobach ceramicznych w postaci malo

wanych, rytych lub kutych wstg. Wstgowcy jako rolnicy i hodowcy

byda trzymali si przede wszystkim obszar�w zasobnych w urodzajne

ziemie, w jakie obdarzya natura Wyyny Bawarsk i Szwabsk oraz

liczne kotliny redniog�rza Niemieckiego. Bardziej ku p�nocy, gdzie

byy i gorsze warunki glebowe, i dominoway mezolityczne kultury ow

c�w i zbieraczy, wstgowcy zapuszczali si raczej niechtnie. Stosunek

nowych przybysz�w do ludnoci miejscowej by zapewne tolerancyjny,

skoro zdoaa ona nie tylko przetrwa inwazj, ale take utrzyma

przez duszy czas swoj odrbn kultur. Okoo poowy III tysiclecia

p.n.e. jednolita pocztkowo kultura wstgowa w Niemczech rozpada

si na dwie wielkie grupy, p�nocno-zachodni, posugujc si nadal

ornamentem wstgowym rytym, oraz poudniowo-wschodni, wykonu

jc t sam ozdob technik naku. Moda ta, wystpujca zreszt

wsp�czenie w Czechach, na Morawach i Nizinie Wgierskiej, zacza

rozpowszechnia si z terytorium rodkowych Niemiec na poudnie

i wypiera std ornament ryty, a wreszcie sama w wyniku ewolucji,

a take zewntrznych bodc�w kulturowych rozpada si na szereg lo

kalnych grup o waciwych im gustach estetycznych.

Rozprzestrzenienie si ludnoci rolniczej na znacznych obszarach

poudniowych i rodkowych Niemiec przypieszyo niewtpliwie rozw�j

ssiadujcych z ni myliwsko-zbierackich plemion, trzymajcych si

nizin i wybrzey morskich. Wida to na przykadzie rozwijajcej si od

drugiej poowy III tysiclecia p.n.e. kultury puchar�w lejkowatych. Jej

nosiciele byli rolnikami. Wykorzystujc dogodne warunki fizjografi

czne hodowali na szerok skal bydo. Mylistwo i rybo�wstwo odgry

way mniejsz rol. Typowe dla tej ludnoci byy naczynia gliniane o

lejkowatej formie, od kt�rych wzia nazw caa kultura. W szczyto

wym okresie swego rozwoju ogarna ona znaczne poacie Europy, od

poudniowej Skandynawii i Danii na p�nocy poprzez rodkowe Niem

cy, Polsk i Czechy a po Dunaj na poudniu. Bya to wic kultura

bardzo prna, zawdziczajca swoj ekspansj, jak si wydaje, wojo

wniczoci jej tw�rc�w i nosicieli. Oni to najprawdopodobniej zgotowali

ostateczn zagad licznym lokalnym zespoom kulturowym w Niem

czech, wywodzcym si z krgu ceramiki wstgowej kutej. Reszty do

peniy plemiona tzw. kultury michelsberskiej (od miejscowoci Mi

chelsberg koo Bruchsal), kt�ra wyksztacia si pod koniec III tysicle

cia p.n.e. na pograniczu francusko-szwajcarskim, skd rozpocza sw�j

poch�d przez poudniowo-zachodnie Niemcy, doliny Neckaru i Menu

ku Westfalii i Belgii. Pod wzgldem trybu ycia i charakteru gospodar

ki, w kt�rej obok rolnictwa dominujc rol odgrywa ch�w byda, lu

dno kultury michelsberskiej nie r�nia si od wsp�czesnych jej ple

mion z p�nocno-wschodnich obszar�w niemieckich. Posugiwaa si

natomiast odmiennymi od tamtych, przewanie pozbawionymi ozd�b,

wyrobami ceramicznymi, wr�d kt�rych wyr�niay si puchary gli

niane o ksztatach kwiatu tulipana.

Kultura puchar�w lejkowatych zacza wyranie zanika na pocz

tku II tysiclecia p.n.e., utrzymujc si stosunkowo najduej na pery

feryjnych obszarach p�nocnoniemieckich, lecych z dala od wielkich

ruch�w migracyjnych i prd�w kulturowych, pyncych z kraj�w nad

dunajskich. Ale i tutaj musiaa ostatecznie ustpi miejsca nowej fali

ludnoci pastersko-rolniczej zaliczanej przez archeolog�w do krgu

tzw. kultury ceramiki sznurowej, jako e jej charakterystycznym moty

wem zdobniczym by odcisk sznurka. Kolebka sznurowc�w leaa pra

wdopodobnie na Woyniu i Biaorusi, skd dziki wielkiej ruchliwoci

jej nosicieli rozprzestrzenia si po Europie od poudniowej Skandyna

wii po dorzecze Dunaju i stepy nadczarnomorskie. Sznurowcy przyswo

ili sobie wiele element�w kultury uzalenianej ludnoci. Obok wic

cech nie znanych starszemu osadnictwu kultura ceramiki sznurowej ma

wiele punkt�w stycznych z niemieck odmian kultury puchar�w lejko

watych. Pokrywa si z ni ponadto pod wzgldem zasigu przestrzen

nego i dzieli r�wnie na dwie grupy, peniej wyksztacon turyngsko-

-sask i zdradzajc wiele archaizm�w grup p�nocnoniemieck. W

cigu XVIII w. p.n.e. cz plemion rodkowoniemieckiej grupy kul

tury ceramiki sznurowej opucia swe siedziby i ruszya dalej na zach�d

w dorzecze Menu i Neckaru, gdzie utworzya odrbny zesp� macierzy

stej kultury. Wpywy turyngsko-saskich sznurowc�w sigay a do

Westfalii i dolnego Renu, gdzie napotkay jednak silnych konkurent�w

nadcigajcych w te strony z Poudniowo-Zachodniej Europy.

P�nocnoniemiecki odam sznurowc�w, utrzymujcy bliskie zwizki

ze swymi pobratymcami w rodkowych Niemczech, przejawia znacznie

mniejsz ekspansywno, kt�ra skierowaa si g�wnie w rejon rozwija

jcej si w�wczas na p�noc od g�r Harzu tzw. kultury schenfeldzkiej.

Jej przedstawiciele zajciami i trybem ycia nie r�nili si wiele od ple

mion kultury puchar�w lejkowatych, od kt�rych przyjli zreszt wiele

wzor�w. Specyficzne wyroby z kamienia i gliny, ich symboliczna orna

mentyka, a przede wszystkim ciaopalny obrzdek pogrzebowy ka

widzie w kulturze schenfeldzkiej samodzielny tw�r tubylczej ludnoci,

kt�ry zanik dopiero w schykowym neolicie.

Na p�nocny wsch�d od rodkowoniemieckiego odamu sznurow

c�w, w szczeg�lnoci na terenie Brandenburgii, pod koniec modszej

epoki kamiennej wyodrbnia si tzw. kultura amfor kulistych, wywo

dzca swe miano od typowych dla niej naczy glinianych z kulistym lub

jajowatym brzucem. Wyrosa ona na podou kultury puchar�w lejko

watych, z kt�r czy j wiele wsp�lnych cech, tak w dziedzinie gospo

darczej, jak zwaszcza w zakresie obrzdku pogrzebowego. Ludno

kultury amfor kulistych podobnie jak sznurowcy rozprzestrzeniaa si

w kierunku wschodnim, docierajc a do granic zachodniej Ukrainy.

Na terenie Niemiec zanika pod koniec neolitu.

Spokojny, nie zagroony przez stulecia ywot plemion kultury cera

miki sznurowej dozna na obszarach niemieckich u schyku modszej

epoki kamiennej wielkiego wstrzsu, kt�rego sprawc bya obca lud

no tzw. kultury puchar�w dzwonowatych. Jej kolebk by P�wysep

Pirenejski, skd przez poudniowo-wschodni Francj skierowaa si

najpierw nad rodkowy Ren, gdzie nastpio rozdzielenie wdrujcych

plemion na dwie grupy. Jedna wzdu Dunaju dotara do Europy rod

kowej, druga za obrawszy kierunek p�nocno-wschodni osiedlia si

w centrum Niemiec, znajdujcym si w�wczas w rkach turyngsko-sas

kiej grupy kultury ceramiki sznurowej, kt�rej przyniosa ostateczny

upadek. Wr�d pozostaoci po owych przybyszach spoza Pirenej�w,

uzbrojonych w uki i kr�tkie sztylety, zajmujcych si rolnictwem i my

listwem, znajduj si typowe dla nich puchary gliniane w ksztacie

dzwonu, od kt�rych wywodzi si nazwa caej kultury, oraz - co jest

na ziemiach niemieckich nowoci - przedmioty metalowe wykonane

z miedzi. Z tej racji kultura puchar�w dzwonowatych stanowi pored

nie ogniwo midzy neolitem a epok brzu, w kt�rej ostatecznie zani

ka.

W neolicie wyksztaciy si ostatecznie warunki rozwoju wyszej

formy organizacji spoecznej, jak byy plemiona. Postp gospodarczy

i cywilizacyjny wymaga wsp�dziaania coraz szerszego krgu ludzi

i kooperacyjnego rozwizywania zada w zakresie produkcji. Z drugiej

za strony zrodzi rywalizacj midzy obcymi sobie wsp�lnotami rodo

wymi o ziemi, pastwiska, zasobne w ryb jeziora i rzeki czy w zwierzo

stan lasy, rywalizacj, kt�ra niejednokrotnie prowadzi musiaa do

zbrojnych konflikt�w i walk. Nie brak byo take zorganizowanych wy

stpie jednych rod�w przeciw drugim, kt�rych celem by zwyky rabu

nek i rozb�j. Archeologicznym odbiciem tych konflikt�w s coraz

czstsze w neolicie osady obronne. Wszystko to skaniao mniejsze gro

mady ludzkie do czenia si w zwizki jako instytucje nadrzdne. Ple

mi obejmowao pewn ilo rod�w zwykle z sob spokrewnionych

z nalecymi do nich terenami. Cho bya to organizacja dobrowolna,

podyktowana wsp�lnot interes�w ekonomicznych i obronnych posz

czeg�lnych kolektyw�w rodowych, wymagaa przecie organ�w wy

szego stopnia, kierujcych sprawami caego zrzeszenia. Dziaay one

pocztkowo na zasadach demokratycznych. Najwysza bowiem wadza

naleaa do zgromadzenia wszystkich penoletnich mczyzn, kt�re po

dejmowao decyzje i wytyczao kierunki dziaania. Ono take powie

rzao na czas wojny kierownictwo pospolitym ruszeniem wybranemu

wodzowi. Przyw�dca plemienia mia do pomocy zwoywan rad na

czelnik�w rodowych, kt�ra w czasach p�niejszych przeksztacia si w

sta instytucj reprezentujc interesy jednostek bogaccych si i d

cych do narzucenia swej woli reszcie czonk�w plemienia. Pewne zr�

nicowanie ekonomiczno-spoeczne w obrbie rod�w i plemion daje si

ju zaobserwowa w kulturze ceramiki sznurowej. W pozostaych po

niej cmentarzyskach zdarzaj si np. groby wyr�niajce si od innych

bogactwem wyposaenia jako zapewne miejsca spoczynku wodz�w lub

innych czonk�w arystokracji plemiennej.

Czowiek neolityczny rozbudowa sw�j system wierze religijnych,

przejawiajcy si nadal w.kulcie przyrody, zmarych oraz wierze w y

cie pozagrobowe. Wstgowcy chowali zmarych z przystawkami z na

czy, broni, potraw i ozd�b w grobach wysypywanych wewntrz ochr,

czerwon farb pochodzenia mineralnego. Podobnie przedstawiay si

poch�wki rolniczo-pasterskiej kultury puchar�w lejkowatych. Dopiero

pod wpywem bodc�w zewntrznych, idcych z Europy Zachodniej,

na przeomie III i II tysiclecia p.n.e. zaczy powstawa w p�nocno-wschodnich Niemczech cmentarzyska pojedynczych i zbiorowych gro

b�w megalitycznych, budowanych z ogromnych blok�w kamiennych,

kt�rych lady przetrway po dzi dzie midzy innymi w okolicach Ol

denburga, Luneburga i na wyspie Rugii. Echa rozpowszechnionych

w krgu kultury puchar�w lejkowatych zwyczaj�w pogrzebowych od

najdujemy zar�wno w kulturze amfor kulistych, jak i p�nocnoniemie

ckiej grupie kultury ceramiki sznurowej. Sznurowcy turyngsko-sascy

grzebali natomiast zmarych w grobach paskich lub przykrytych kop

cami ziemnymi, zwanymi kurhanami, czym wyr�niali si dobitnie od

innych kultur neolitycznych na obszarze Niemiec. Przestrzegali te

ukadania zmarych w pozycjach okrelonych wedug pci, mczyzn

na prawym, kobiet na lewym boku. Rytua poch�wkowy rodkowo

niemieckiej grupy ceramiki sznurowej wchona z czasem i dostosowaa do swych potrzeb osiada tu ludno kultury puchar�w dzwonowa

tych. W schykowym neolicie w krgu kultury schenfeldzkiej pojawi

si po raz pierwszy na szersz skal w Niemczech obrzdek ciaopalny.

Spopielone szcztki zmarego umieszczano w naczyniach glinianych,

kt�re zakopywano w ziemi.

W dziedzinie sztuki nie zaszy w neolicie wiksze zmiany. Nie natra

fiono nadal na obszarze Niemiec na zabytki malarstwa z tego okresu.

Artystyczne upodobania wyraa �wczesny czowiek, jak dawniej, w

plastyce, szukajc dla niej temat�w w wiecie zwierzt i ludzi. Przede

wszystkim za wyywa si w formie i ornamentyce naczy glinianych,

demonstrujc w tej dziedzinie szereg efektownych pomys�w i rozwi

za estetycznych.

SPOECZESTWA EPOKI BRZU

Wielkim krokiem na drodze postpu techniczno-cywilizacyjnego lu

d�w zamieszkujcych terytorium Niemiec byo przejcie od kamienia

i koci do niepor�wnanie lepszego surowca do wyrobu narzdzi pracy

i broni, jakim by stop cyny i miedzi, czyli brz. �w metal by ju cz

ciowo znany w Niemczech ludnoci kultury puchar�w dzwonowatych.

Pochodzi on jednak prawie wycznie z importu w postaci ozd�b stroju

i ciaa. Dopiero mniej wicej od 1700 lat p.n.e. moemy m�wi o roz

woju miejscowej metalurgii brzowej w Niemczech, kt�rej g�wnym orodkiem byy tereny rozcigajce si midzy Rudawami i g�rami Ha

rzu, zasobne w potrzebne do jego produkcji zoa rud kolorowych.

Podwaliny pod t now ga dziaalnoci produkcyjnej czowieka

pooya w Niemczech ludno pochodzca z krgu tzw. kultury uniety

ckiej (od miejscowoci Unetice na Morawach), kt�rej orodkiem byy

Morawy i Czechy. Osiedlajc si w okrgu turyngsko-saskim na podou

kultury puchar�w dzwonowatych, plemiona unietyckie wyodrbniy si

z macierzystego rodowiska jako tzw. leubingerska grupa kultury unie

tyckiej (od miejscowoci Leubinger). Nalece do niej wsp�lnoty ro

dowo-plemienne zajmoway si upraw roli i chowem byda oraz

obr�bk brzu, z kt�rego za pomoc techniki odlewniczej wykonywano

r�ne narzdzia pracy, bro i ozdoby.

Drugim stosunkowo wysoko zaawansowanym w rozwoju gospodar

czym obszarem niemieckim bya w�wczas Wyyna Bawarska. Sprzyjay

temu zar�wno urodzajne gleby, jak i podalpejskie zoa rud miedzi, na

kt�rych opary si miejscowe orodki metalurgiczne. Dodatkowym

czynnikiem postpu i rozwoju caego tego regionu byy silne bodce

ssiednich kultur, unietyckiej z Czech i puchar�w dzwonowatych z po

udniowego zachodu. W wyniku tych oddziaywa miejscowe plemiona

zamieszkujce poudniowo-zachodnie rejony Niemiec wytworzyy od

rbn kultur wczesnego brzu, zwan staubingersk (od miejscowoci

Staubinger). Obok rolnictwa i obr�bki brzu jej cech wyr�niajc

byy stojce na wysokim poziomie technicznym i artystycznym wyroby ce

ramiczne, znajdujce wr�d zachodnich ssiad�w chtnych nabywc�w.

O wiele nisze stadium rozwoju reprezentuje istniejca wsp�cze

nie nad rodkowym Renem tzw. kultura adlerberska (od miejscowoci

Adlerberg). Wytworzya j bowiem ludno, kt�ra tkwia jeszcze do

mocno w tradycjach p�nego neolitu, posugujc si na co dzie narz

dziami wykonanymi z kamienia i koci oraz prymitywnymi wyrobami

z gliny. Odnajdywane na jej obszarze przedmioty z brzu byy importa

mi, pochodzcymi midzy innymi ze rodkowych i poudniowych regio

n�w niemieckich. Podobne stadium reprezentuje take tzw. kultura

s gerelska (od miejscowoci S ger), kt�ra w okresie wczesnego brzu

powstaa w Dolnej Saksonii.

Caa natomiast p�nocno-wschodnia cz Niemiec leaa na uboczu

tych wszystkich przemian, jakie dokonyway si na pozostaym teryto

rium tego kraju, i nie wysza waciwie do koca XVI stulecie p.n.e.

poza epok kamienn.

W upowszechnieniu i udoskonaleniu produkcji brzowych narzdzi

pracy, broni i ozd�b wielkie zasugi pooya nowa fala ludnoci pa

stersko-rolniczej, kt�ra midzy XV a XIII w. p.n.e. opanowaa nie

tylko bardziej zaawansowane w rozwoju gospodarczym poudniowe

i zachodnie poacie Niemiec, lecz take signa dalej ku p�nocy, wno

szc tu znaczny postp w wielu dziedzinach ycia. Pochodzenie tej lud

noci nie jest bliej znane. Jeli nawet wyrosa z miejscowych pokad�w

etniczno-kulturowych, to usamodzielniajc si zerwaa z nimi szereg

wizi kulturalnych, zastpujc je wasnymi upodobaniami i zwyczaja

mi. Nalea do nich przede wszystkim kurhanowy charakter cmenta

rzysk. W obrbie tej kultury powstao na ziemiach niemieckich szereg lo

kalnych grup, jak bawarska, wirtemberska, rodkoworeska, wschodnio-

heska i luneburska, kt�re utrzymyway midzy sob oywione kontakty

handlowe, przyczyniajce si do niwelacji r�nic w postpie gospodar

czym poszczeg�lnych region�w kraju. Szczeg�lnie korzystne byy te

kontakty dla tych teren�w, kt�re nie posiaday zasob�w surowcowych

i moliwoci uruchomienia wasnych warsztat�w metalurgicznych. Jest

rzecz zastanawiajc, e prna kultura grob�w kurhanowych, kt�

ra nawarstwia si na podoe unietyckie, nie zdoaa opanowa jego

g�wnego orodka w Niemczech, jaki znajdowa si na obszarze tu

ryngsko-saskim. Tu utrzymywaa si nadal kultura leubingerska, kt�ra

dopiero w XIV w. p.n.e. zanika w nie wyjanionych bliej okolicz

nociach.

Ale najwiksze przeobraenia w rodkowym okresie brzu doko

nay si w p�nocno-wschodnich terenach niemieckich, kt�re w stosun

ku do reszty kraju op�nione byy w swym rozwoju gospodarczym

i kulturalnym o kilka stuleci. Okoo poowy II tysiclecia p.n.e. dystans

ten zosta nagle i cakowicie odrobiony. Ten wielki postp obj take

kraje ssiednie, Dani i poudniow Skandynawi, kt�re stay si w�w

czas jednym z najwaniejszych orodk�w gospodarczych i kulturalnych

Europy. Rozw�j rolnictwa i chowu byda, opanowanie metalurgii brzu

i oparta na tym surowcu wysokiej jakoci produkcja narzdzi pracy,

broni i ozd�b, dalej zoa poszukiwanego przez obcych kupc�w bur

sztynu i soli stwarzay tamtejszej ludnoci dogodne warunki do daleko

sinego handlu i zaopatrywania si w potrzebne jej towary i surowce,

wr�d kt�rych na pierwszym miejscu wymieni trzeba brz.

W cigu p�nego okresu brzu od mniej wicej XIII w. p.n.e. na

pograniczu lsko-uyckim wyrosa nowa kultura, kt�ra od jej pierw

szych odkry archeologicznych na uycach nazwana zostaa kultur

uyck. Bya ona dzieem ludnoci tubylczej, kt�ra pod wpywem pod

niet zewntrznych, pyncych g�wnie z poudnia, przetworzya spu

cizn materialn i duchow poprzednich pokole w nowe wartoci kul

turalne o wielu skrystalizowanych cechach, utrzymujcych si przez bli

sko 1000 lat. Pokrewiestwo etniczno-kulturowe uyc oraz przylegaj

cych do nich od wschodu obszar�w sprzyjao ekspansji kultury uy

ckiej na ziemie polskie. Dorobek ludnoci kultury uyckiej przejly na

stpnie plemiona sowiaskie., kt�re w pierwszych wiekach n.e. w swej

wdr�wce ze wschodu dotary nad Wis i Odr. W miar rozszerzania

si na coraz to dalsze kraje oraz w zwizku z wejciem w kontakt ze

starszym podoem jednolita pocztkowo kultura uycka rozpada si

na szereg lokalnych zespo�w, r�nicych si midzy sob nieraz do

znacznie, g�wnie w dziale wytw�rczoci ceramicznej. Pozostay jed

nake typowe dla wszystkich grup charakterystyczne cechy nadrzdne,

czce je w jedn cao. Wr�d tych ogniw na naczelnym miejscu wy

mieni wypadnie charakterystyczny ciaopalny obrzdek pogrzebowy,

polegajcy na skadaniu spalonych szcztk�w zmarego w glinianych

urnach i zakopywaniu ich w ziemi razem z r�nego rodzaju przystawka

mi.

Najdalej na zach�d wysunitym odamem kultury uyckiej bya

grupa sasko-uycka, kt�ra oddziaywaa silnie na ssiednie terytoria

niemieckie, zwaszcza na Bawari i Brandenburgi, narzucajc ich mie

szkacom obrzdek ciaopalny oraz wasny styl w ceramice. Pod koniec

epoki brzu wpywy kultury uyckiej na terytorium Niemiec zaczy

wyranie wygasa, na co dobitnie wskazuje odrodzenie si cmentarzysk

kurhanowych w poudniowych i zachodnich prowincjach tego kraju.

Przyczyn tego zjawiska szuka trzeba midzy innymi w przemieszcze

niach plemiennych, spowodowanych pojawieniem si na obszarach Eu

ropy P�nocno-Zachodniej lud�w indoeuropejskich.

Epoka brzu przyniosla nie tylko znaczny postp w zakresie dziaal

noci produkcyjnej mieszkac�w �wczesnych ziem niemieckich, lecz

take dalsze przeobraenia spoeczne, kt�re umocniy upowszechnia

jce si od schyku neolitu monogamiczne zwizki maeskie, dajce

moliwo ustalenia pokrewiestwa czonk�w wsp�lnoty wywodzcego

si po linii mskiej od wsp�lnego przodka. W ten spos�b uksztatowa

si r�d ojcowski, czyli patriarchalny.

Ewolucja stosunk�w spoecznych w obrbie wsp�lnot patriarchal

nych dotyczya nie tylko zmiany r�l wedug pci. Dotkna ona take

samej istoty ustroju wsp�lnoty pierwotnej, kt�r stanowia r�wno

majtkowa i spoeczna wszystkich czonk�w rodu. Nieustanny postp

w wielu dziedzinach wytw�rczoci rzemielniczej, jak metalurgia br

zowa czy obr�bka gliny, oraz rozw�j na szerok skal chowu byda da

way moliwoci gromadzenia nadwyek produkcyjnych i przeznacze

nia ich na wymian handlow. Byy to wartoci osignite prac wsp�l

n, ale ich podzia dokonywa si z czasem na zasadach pewnych przy

wilej�w, jakie zwyczajowo stay si udziaem naczelnik�w rod�w i ple

mion oraz ich najbliszych rodzin. Do wzrostu wpyw�w i znaczenia

przyw�dc�w plemiennych przyczyniay si ponadto ich funkcje wojsko

we, kt�re w miar zaostrzania si konflikt�w midzyplemiennych na

bieray szczeg�lnego znaczenia i sprzyjay tego rodzaju jednostkom w

wysuniciu si na czoowe miejsce w hierarchii spoecznej. Opisane wy

ej zjawiska znalazy swoje odbicie w r�dach archeologicznych. Ju

w krgu kultury leubingerskiej, kt�rej ludno osigna szczeg�lnie

wysoki poziom gospodarczy, a od poowy II tysiclecia p.n.e. take w

p�nocnej czci Niemiec spotyka si poch�wki z wyjtkowo bogatymi

przystawkami, odr�niajcymi si od przecitnego wyposaenia reszty

wsp�czesnych grob�w. Mona zatem w nich widzie szcztki takich

wanie zamoniejszych i g�rujcych spoecznie jednostek, jak wodzo

wie plemienni i naczelnicy rod�w. Do nich te zapewne naleay take

niekt�re obiekty obronne, wznoszone pod koniec brzu zwaszcza na

obszarach pozostajcych pod wpywami kultury uyckiej. Obok wiel

kich grod�w, dajcych schronienie duej liczbie mieszkac�w, wzno

szono czsto w najbliszym ssiedztwie obiekty obronne maych roz

miar�w jako rezydencje przyw�dc�w plemiennych i ich najbliszego

otoczenia. Proces zapocztkowany w epoce brzu pogbi si w nastp

nych stuleciach i spowoduje dalszy rozkad wsp�lnoty pierwotnej.

Gbokie przemiany nastpiy take w mentalnoci czowieka i jego

pogldach religijnych. Sprawc ich bya ludno kultury uyckiej. Ona

to zapocztkowaa personifikacj b�stw i rozwina kult soca, kt�ry

przejawia si w bogatej symbolice w postaci znak�w ukonego krzya,

koa, spirali czy stylizowanych ptak�w wodnych. Symbolika uycka

przyja si take na p�nocnych obszarach niemieckich, skd wypara

kultowe, plastyczne wizerunki soca oparte na motywach wozu i ko

nia. Z przypisywaniem nadprzyrodzonych waciwoci socu czya

si take wiara w oczyszczajc si ognia, kt�ra przeniesiona zostaa

do ciaopalnego rytuau pogrzebowego.

Sztuk epoki brzu reprezentuj przede wszystkim gliniane figurki

ptak�w, naczynia zoomorficzne, bogactwo form i ornamentu ceramiki

uytkowej. Brak natomiast r�de m�wicych o antropomorficznej pla

styce figuralnej, o malarstwie oraz innych dziedzinach duchowej kul

tury �wczesnych mieszkac�w ziem niemieckich.

SPOECZESTWA EPOKI ELAZA

Od okoo VII w. p.n.e. do wyrobu narzdzi i broni zaczto uywa

nowego surowca - elaza. Jego znajomo na terenie Niemiec siga

schykowego okresu brzu, ale wtedy docierao ono w postaci goto

wych przedmiot�w importowanych z krgu cywilizacji r�dziemnomor

skiej. Byo wic drogie i niedostpne dla wszystkich rod�w i plemion.

Dopiero opanowanie techniki wytopu elaza z miejscowych z� rudy

darniowej i bagiennej, bardziej powszechnych i dostpnych ni mied

i cyna, pozwolio na szersze jego zastosowanie i wyeliminowanie z war

sztat�w metalurgicznych kosztowniejszego i mniej wartociowego two

rzywa, jakim by brz. Masowo wyrob�w elaznych przyczynia si

do dalszej intensyfikacji dziaalnoci produkcyjnej czowieka. Okuta

radlica pozwalaa rolnikowi na lepsz upraw ziemi pod siew ziarna,

a tym samym i na wiksze zbiory. elazna siekiera usprawniaa jego

walk z lasem i obr�bk drewna, elazne sierpy i p�koski umoliwiay

�wczesnym rolnikom i hodowcom byda szybszy zbi�r zboa oraz gro

madzenie paszy dla byda na okres zimowy. Pod wpywem rozwoju si

wytw�rczych zmienia si te poziom ycia czowieka i ustr�j spoeczny.

Midzy VII i V w. p.n.e. poudniowe Niemcy znalazy si pod wpy

wem rozpoczynajcej epok elaza kultury halsztackiej (od miejscowo

ci Hallstatt w Austrii), kt�ra promieniowaa dalej na p�noc, obejmu

jc swym oddziaywaniem Hesj i Turyngi. Na Nizinie Niemieckiej

z zastosowaniem elaza na szersz skal spotykamy si znacznie p�

niej, gdy dopiero w ostatnich wiekach p.n.e.

Plemiona kultury halsztackiej wzniosy si na wysoki poziom w za

kresie kultury materialnej. Obok rolnictwa i chowu byda kwito u nich

rzemioso, kt�re w takich gaziach, jak ceramika, produkcja elaznych

narzdzi pracy, broni i brzowych od�b, mogy konkurowa ze zna

nymi orodkami wytw�rczoci rkodzielniczej Europy Poudniowej.

Z podoa halsztackiego i coraz silniejszych wpyw�w cywilizacji

rzymskiej wyrosa okoo IV w. p.n.e. tzw. kultura lateska (od miej

scowoci La Tene w Szwajcarii), kt�ra w cigu trzech nastpnych stu

leci rozprzestrzenia si na znacznych obszarach rodkowej i zachodniej

Europy z Niemcami wcznie, wprowadzajc wiele nowych moment�w

do dziej�w spoecznych, gospodarczych i kulturalnych tamtejszych ple

mion.

Nosicielami kultury lateskiej w Europie byli Celtowie. Ludy te, in

doeuropejskiego pochodzenia, pod koniec epoki brzu odbyy dug

wdr�wk z nadwoaskich step�w i posuwajc si po wewntrznej

stronie uku Karpat dotary okoo poowy ostatniego tysiclecia p.n.e.

nad g�rny Dunaj. Std rozpoczli Celtowie dalsze podboje, w wyniku

kt�rych zdobyli rozlege obszary europejskie od Wysp Brytyjskich po

przez Francj, p�nocn Itali, poudniowe i rodkowe Niemcy a po

kraje dorzecza rodkowego Dunaju na poudniowym wschodzie. Kon

taktom z wysoko roz initymi krajami rodziemnomorskimi zawdzi

czali Celtowie, a za ich porednictwem take podporzdkowana im lud

no tubylcza, przyswojenie sobie wielu zdobyczy cywilizacyjnych sta

roytnego wiata, kt�re pozwoliy im wzbogaci wasn kultur mate

rialn i duchow i dwign byt na znacznie wyszy poziom. Dziki

Celtom ogromny postp poczynio rolnictwo, kt�re byo g�wnym ich

zajciem. To oni nauczyli tubylc�w orki za pomoc elaznego puga,

spulchniania bron gleby i jej nawoenia obornikiem, wskazujc im

drog do znacznego podniesienia wydajnoci ziemi. Nie jest wic przy

padkiem, e wanie w czasach celtyckich rozpowszechniaj si arna

obrotowe jako znacznie sprawniejsze narzdzie do przemiau wikszej

iloci zmagazynowanego ziarna.

Ogromny rozkwit przeywao take rzemioso, w kt�rym zastoso

wano sporo nowoci technicznych, pozwalajcych na seryjn i masow

produkcj. Dotyczy to zwaszcza tak wanych specjalnoci, jak hutni

ctwo elaza i szka, obr�bka metalu, a nade wszystko ceramiki dziki

zastosowaniu w tej dziedzinie szybkoobrotowego koa garncarskiego

oraz udoskonalonego pieca do wypalania naczy glinianych. Tego ro

dzaju wytw�rczo, obliczona nie tylko na jako, ale i na ilo, stawaa

si t dziedzin gospodarki, kt�ra stwarzaa wielkie moliwoci bogace

nia si. Dlatego te zostaa wczenie przechwycona przez elit rodowo-plemienn, z kt�rej rekrutowali si przedsibiorcy warsztat�w rzemie

lniczych oraz kupcy. Warsztaty te koncentroway si w specjalnych

osiedlach warownych, przypominajcych swym wygldem miasta i spe

niajcych r�wnie rol orodk�w politycznych poszczeg�lnych ple

mion. Mieszkaa tam arystokracja ze swoj klientel, w kt�rej skad

wchodzili take niewolnicy g�wnie wojennego pochodzenia, zatrud

niani jako sia robocza. W razie zagroenia zewntrznego chronia si

w owych warowniach okoliczna ludno. Celtowie utrzymywali kon

takty handlowe z szerokim wiatem, oferujc opr�cz wyrob�w rzemie

lniczych take niewolnik�w, kupowanych przez kupc�w rzymskich.

Obroty handlowe uatwiaa Celtom bita przez nich moneta ze zota,

srebra i miedzi.

Mimo daleko posunitego rozpadu wsp�lnot rodowych, przejawia

jcego si w powstawaniu wasnoci prywatnej rodk�w produkcji, nie

r�wnoci majtkowej i spoecznej, Celtowie nie stali si spoecze

stwem klasowym, cho w tym kierunku nieuchronnie zdali. Na prze

szkodzie stany trudnoci wewntrzne, a zwaszcza idca szerokim

frontem od poudnia i zachodu ekspansja Rzymu, kt�ra w ostatnim

wieku p.n.e. zgotowaa Celtom ostateczny upadek.

Celtowie mieli wasny rozbudowany system wierze religijnych,

oparty w duej mierze na wzorach greckich i rzymskich. Czczono siy

przyrody jako moce nadprzyrodzone, kt�rych przychylno miay im

zjednywa praktyki religijne wykonywane przez specjaln kast kapa

n�w, zwanych druidami. Zmarych grzebali Celtowie w grobach pa

skich, tote na obszarach objtych ich bezporednim panowaniem lub

wpywami obserwuje si w ostatnich wiekach p.n.e. wyrany zanik

obrzdku ciaopalnego, kt�ry jeszcze w okresie halsztackim tam domi

nowa.

GERMANIE I ICH WALKA Z RZYMIANAMI

W tym czasie, gdy plemiona celtyckie osiedlay si w poudniowo-rodkowych regionach Niemiec, p�nocne obszary tego kraju byy ju

w posiadaniu innego odamu lud�w indoeuropejskich, zwanego przez

staroytnych Rzymian Germanami. Nie wiadomo, co pod wzgldem

etymologicznym oznaczao to okrelenie ani jakie jest jego jzykowe

pochodzenie. Jedno wszake wydaje si pewne, a mianowicie, e na

zwa ta odnosia si pierwotnie do kt�rego z licznych plemion ssiadu

jcych z Celtami i dopiero z upywem czasu rozpowszechnia si jako

nazwa zbiorowa germaskiej grupy etnicznej.

Pierwsze historyczne wiadomoci o Germanach pochodz dopiero

z pocztk�w naszej ery, gdy ludy te siedziay ju mocno na P�wyspie

Skandynawskim i obszarach niu europejskiego od Renu na zachodzie

po Odr na wschodzie, majc za sob dug drog dziejow. Jej odtwo

rzenie nastrcza od dawna badaczom wiele trudnoci ze wzgldu na

brak na ten temat przekaz�w r�dowych, a odwoywanie si do r�de

jzykowych, archeologicznych czy etnologicznych kryje w sobie tyle

niebezpieczestw, e trudno oczekiwa zgodnego pogldu na to zagad

nienie. Istnieje wic wiele hipotez na temat prakolebki lud�w indoeu

ropejskich, do kt�rych naleeli take Germanie, oraz chronologii

i traktu ich wdr�wek do nowych siedzib. Genezy Indoeuropejczyk�w

szukano wic w gbi Azji, w Zachodniej, rodkowej i P�nocnej Eu

ropie, jednak przewag zdobya sobie najlepiej uzasadniona koncepcja

lokalizujca pierwotne siedziby Indoeuropejczyk�w na rozlegych ste

pach czarnomorskich, kaspijskich i kazachstaskich, a tym samym

odrzucajca pogld o autochtonizmie German�w jako lud�w wyrosych

na podou staroeuropejskim. Argumentacj czerpie ta hipoteza g�w

nie z danych jzykoznawczych, kt�re przy braku wiadectw historycz

nych odgrywaj przodujc rol. W ich wietle rysuje si wyranie po

krewiestwo jzyka germaskiego z jzykami batosowiaskimi, ital

skim oraz tocharskim, co z kolei przemawia za bliskimi kontaktami

i ssiedztwem posugujcych si nimi lud�w. Dla geograficznego okre

lenia tych styk�w istotne znaczenie maj zwizki z Tocharami, kt�rych

pierwotne siedziby znajdoway si najprawdopodobniej na pograniczu

Europy i Azji. Z tej strefy gdzie midzy 1500-500 r. p.n.e. rozpoczli

Germanie, a przypuszczalnie wraz z nimi take BatoSowianie, swoj

wdr�wk, kierujc si wzdu Wogi ku Morzu Batyckiemu i P�wy

spowi Skandynawskiemu, skd rozprzestrzenili si dalej na poudnie,

zajmujc kolejno Jutlandi oraz obszary midzy Renem, Odr i red

niog�rzem Niemieckim.

Archeologicznym odpowiednikiem formowania si pierwotnej Ger

manii jest tzw. kultura jastorfska, rozwijajca si od przeomu V i IV w.

p.n.e. na Nizinie Niemieckiej od Jutlandii na p�nocy a po stref wy

yn rodkowoniemieckich na poudniu, gdzie stykaa si z kultur cel

tyck. Kultura jastorfska bya pierwsz w tym rejonie Niemiec w peni

wyksztacon kultur elaza, opart na eksploatacji miejscowych z�

rudy. Bogactwo przedmiot�w metalowych, jak narzdzia pracy, bro

i ozdoby, wykonywanych w miejscowych warsztatach, uzupeniay im

porty z poudnia, g�wnie z krgu celtyckiego, z kt�rym germaska lu

dno kultury jastorfskiej utrzymywaa oywione stosunki handlowe.

Mniejsz natomiast wag przywizywano do rkodziea garncarskiego,

kt�re pracowao nadal wedug archaicznych metod obrabiania gliny,

nie znajcych szybkoobrotowego koa garncarskiego. Kultura jastorf

ska bya dzieem ludnoci rolniczej, zajmujcej si upraw ziemi i cho

wem byda. Prowadzia w zwizku z tym osiady tryb ycia. Wpywao

to z kolei na pogbianie si wzajemnych interes�w i wizi midzy

plemiennych, przybierajcych form zwizk�w o szerszym zasigu tery

torialnym. Wyrazem tej konsolidacji i wsp�ycia germaskiej ludnoci

napywowej z tubylcami by ciaopalny obrzdek pogrzebowy, nawi

zujcy do tradycji sigajcej w tym rejonie Niemiec koca epoki brzu.

Nowoci byy tzw. groby skrzynkowe budowane z kamieni, w kt�rych

umieszczano urny z prochami zmarego, cho i tutaj mona by si byo

dopatrywa nawiza do kamiennych grob�w. poprzednich epok.

Dziki konsolidacji plemiona germaskie mogy nie tylko skutecznie

przeciwstawi si naciskowi Celt�w, lecz take podj ze swej strony

wyprawy wojenne ku wybrzeom Morza Czarnego i r�dziemnego.

Ju pod koniec III w. p.n.e. opuciy swe pierwotne siedziby ple

miona germaskich Skir�w i Bastarn�w, kierujc si ku Morzu Czarne

mu, gdzie ze zmiennym szczciem pr�boway osiedli si na stae.

O wiele wiksze poruszenie wywoay wdr�wki i podboje Cym

br�w i Teuton�w. Wyruszyli oni z kocem II w. p.n.e. z Jutlandii na

poudnie Europy w poszukiwaniu dogodniejszych warunk�w do ycia.

Usadowiwszy si przejciowo nad g�rnym Dunajem, podjli std pr�by

przedarcia si na P�wysep Apeniski, stanowicy w�wczas rdze pa

stwa rzymskiego. W 113 r. p.n.e. doszo do pierwszego zbrojnego star

cia najedc�w z legionami rzymskimi, dowodzonymi przez konsula

Carbona koo Norei (prawdopodobnie dzisiejszy Neumarkt w g�rnej

Austrii), gdzie przybysze z dalekiej p�nocy odnieli zdecydowane zwy

cistwo, zmuszajc przeciwnik�w do ucieczki. Droga poza Alpy bya

z t chwil otwarta. Nie wiadomo, co powstrzymao Cymbr�w i Teuto

n�w przed dalszym posuwaniem si na poudnie i skonio ich do

zmiany kierunku pochodu, wiodcego ku zachodnim prowincjom rzym

skim wzdu p�nocnego pog�rza alpejskiego. Okoo 110 r. p.n.e. wd

rujce gromady ludzkie pocigajce za sob po drodze drobniejsze ple

miona celtyckiego i germaskiego pochodzenia przekroczyy Ren i

wdary si do Galii (dzisiejsza Francja), skd dolin Rodanu posuway

si ku wybrzeom Morza r�dziemnego. Ponowne zblienie si Cym

br�w i Teuton�w do granic Italii wywoao w Rzymie zrozumiae zanie

pokojenie. Obawy te okazay si w peni uzasadnione. Oto w 105 r.

p.n.e. doszo do ponownej klski legion�w rzymskich pod Arausio

(dzi Orange w poudniowo-wschodniej Francji), a ich dow�dca Emi

lius Scaurus dosta si do niewoli. Podobny los spotka rzucone na po

moc oddziay wojskowe pod dow�dzt vem konsula Maliusa i prokon

sula Cepiona. Wedug wsp�czesnych przekaz�w r�dowych straty po

konanych siga miay kilkudziesiciu tysicy zabitych. Jest to liczba

niewtpliwie przesadzona. wiadczy jednak o tym, e inwazja plemion

germaskich urastaa z roku na rok do rangi jednego z g�wnych pro

blem�w polityki zagranicznej Rzymu.

Powaga chwili wywoana klsk legion�w pod Arausio postawia w

stan pogotowia siy zbrojne Rzymu, na kt�rych czele stan kilkakrotny

konsul i wytrawny dow�dca wojskowy Caius Marius (Mariusz). Skorzy

stawszy z oddalenia si Cymbr�w i Teuton�w, kt�rzy w tym czasie rzu

cili si na rabunek Galii i Hiszpanii, m�g przygotowa staranny plan

decydujcej rozprawy z tymi ludami na wypadek ich ponownego zblie

nia si do granic Italii. Nastpio to 102 r. p.n.e. , ale Mariusz oczekiwa

ju nieprzyjaciela nad dolnym Rodanem. Bitwa, do jakiej doszo pod

Aquae Sextiae, przyniosa Rzymianom pierwsze zwycistwo, kt�re nie

zalenie od osobistego wkadu ich doskonaego wodza zawdziczali

i temu, e Cymbrowie i Teutoni atakowali Itali oddzielnie. Pod Aquae

Sextiae rozgromieni zostali i wycici w pie Teutoni. Natomiast Cym

browie wybrali drog przez przecze alpejskie, kt�re udao im si sfor

sowa, a nawet zmusi do odwrotu dziaajce w tych okolicach oddziay

konsula Lutatiusa Catullusa. Dopiero odsiecz Mariusza, kt�ry nadci

ga spod Aquae Sextiae, zaegnaa niebezpieczestwo i uratowaa ho

nor ora rzymskiego. Pod Vercellae w p�nocnej Italii doszo w 101 r.

p.n.e. do decydujcej bitwy, w kt�rej Cymbrowie zostali doszcztnie

rozbici. Ogromna ich masa lega na polu walki. Niedobitki oraz kobiety

i dzieci zabrani zostali do niewoli, a Mariusz w dow�d uznania i wdzi

cznoci za ocalenie Rzymu zosta po raz pity konsulem i m�g razem

z Catullusem odby w stolicy pastwa wr�d wiwatujcych tum�w trium

falny poch�d.

Niepowodzenia pierwszej, wikszej fali plemion germaskich, pr�

bujcych usadowi si w granicach pastwa rzymskiego, nie byy w sta

nie powstrzyma coraz wikszej ruchliwoci i wojowniczoci ich pobra

tymc�w szukajcych przestrzeni yciowej w Zachodniej i Poudniowej

Europie. Ekspansja ta bya bowiem nieuniknionym nastpstwem roz

woju gospodarczo-spoecznego u German�w, charakterystycznym dla

schyku epoki wsp�ln�ty pierwotnej. Postp w wielu dziedzinach dzia

alnoci produkcyjnej, jaki obserwujemy u nich od czas�w przybycia

do Europy, stwarza potencjalne moliwoci bogacenia si wpywo

wszych jednostek w obrbie rod�w i plemion. Dokonywao si to przez

przywaszczenie sobie czci majtku spoecznego, pochodzcego -ze

wiadcze publicznych na rzecz caej wsp�lnoty plemiennej. Dysponu

jc wic nadwykami rodk�w do ycia i przedmiot�w codziennego

uytku, a take w zwizku z coraz powszechniejszymi wojnami midzy

plemiennymi pewn liczb jec�w i brac�w wojennych, traktowanych

jako ywy towar, g�ra spoeczna u German�w moga sobie pozwoli

na wymian handlow i gromadzenie kosztownych przedmiot�w zbyt

ku, pochodzcych z import�w. R�wnoczenie z dokonujcym si w obr

bie plemion zr�nicowaniem majtkowym i spoecznym zmieniay si

funkcje ich organ�w kierowniczych. Staj si one coraz wyraniej in

strumentem interes�w monych. Obok zgromadzenia ludowego dzia

aj zgromadzenia arystokracji rodowo-plemiennej. Wybierani na czas

wojny wodzowie przeksztacaj si w naczelnik�w plemiennych zwa

nych thiudans i konung, zatrzymuj atrybuty swej wadzy r�wnie w

czasach pokojowych, pobieraj dobrowolne daniny w zbou i bydle.

Otaczaj si te prywatnymi oddziaami wojskowymi, kt�rym musz

zapewni rodki utrzymania. W tym celu inicjuj rabunkowe wyprawy

wojenne, kt�re odpowiadaj r�wnie monym, dnym coraz wik

szych bogactw ziemi i niewolniczej siy roboczej. Gdy lokalne moliwo

ci pod tym wzgldem zostay wyczerpane, musiaa przyj kolej na

dalsze podboj e.

Osignicie tych cel�w zaleao nie tylko od siy przeciwnika i jego

moliwoci obronnych, lecz take od liczebnoci, organizacji i uzbroje

nia poszczeg�lnych plemion germaskich. Dlatego te cz si one w

wiksze zespoy i federacje. Taki zwizek stanowili zapewne Skirowie

i Bastarnowie, Cymbrowie i Teutoni, u kt�rych istnienie wodz�w ple

miennych potwierdzaj wsp�czeni pisarze rzymscy (u Cymbr�w Bojo

x i Lugius, u Teuton�w Teudobad). Ale adna z tych organizacji mi

dzyplemiennych nie osigna takich rozmiar�w, jak zwizek plemion

germaskich z poowy ostatniego stulecia p.n.e., na kt�rego czele sta

n Ariowist. Pod jego rozkazami znaleli si mieszkacy dorzecza

Menu i Neckaru, skd nastpnie przenieli si nad g�rny Ren. Skorzy

stawszy z walk, jakie wsp�czenie toczyy midzy sob plemiona celty

ckie na lewym brzegu tej rzeki, wkroczy tam Ariowist w 61 r. p.n.e.

i zaj yzn nizin g�rnoresk, kt�ra staa si terenem wieego osa

dnictwa germaskiego, a jej dotychczasowi mieszkacy trybutariuszami

zdobywc�w.

Sukcesy German�w na terenie Galii odbiy si gonym echem w

Rzymie, kt�ry stara si utrzyma przynajmniej na kr�tki czas poko

jowe stosunki z Ariowistem. Senat rzymski nada mu nawet tytu kr�la

i uzna za przyjaciela republiki. Bya to przyja podyktowana niewt

pliwie interesami politycznymi Rzymu, chodzio bowiem o zykanie na

czasie i poczynienie odpowiednich przygotowa do signicia po wa

dz nad reszt celtyckiej Galii i przeciwstawienie si na tym terenie eks

pansji germaskiej. W takiej sytuacji konflikt z Ariowistem by nieu

nikniony. Gdy wic w 58 r. p.n.e. legiony rzymskie pod kierownictwem

Juliusza Cezara, jednego z najwybitniejszych polityk�w i wodz�w im

perium rzymskiego, ruszyy na podb�j wolnego jeszcze kraju midzy

Pirenejami a Renem, natkny si na op�r nie tylko ze strony ludnoci

celtyckiej, lecz take zjednoczonych pod wodz Ariowista plemion ger

maskich. Bezporednia konfrontacja si, do jakiej doszo gdzie na te

renie dzisiejszej Alzacji, wykazaa ponownie wyszo zaprawionej w

bojach i oddanej bez reszty Cezarowi armii rzymskiej. Resztki niedobit

k�w, z kt�rymi udao si Ariowistowi zbiec na prawy brzeg Renu, nie

byy w stanie przez duszy czas zagrozi interesom pastwa rzymskiego.

Mocne usadowienie si Rzymian w Galii wpyno na zmian kierun

ku rozprzestrzeniania si plemion germaskich poza ich waciw ko

lebk europejsk. Pod koniec ostatniego stulecia p.n.e. znad g�rnego

Renu ruszy na wsch�d pod wodz Marboda zwizek plemienny Mar

koman�w, do kt�rych przyczya si koalicja Kwad�w z Tudrusem na

czele, a majcych swe siedziby na p�noc od dolnego Menu. W czasie

wdr�wki udao si Marbodowi podporzdkowa sobie inne jeszcze

plemiona germaskie i stworzy bardzo siln organizacj terytorialn,

kt�rej centrum stanowiy Czechy i Morawy. Marbod dy do prze

ksztacenia tego zwizku w pastwo i urzdzenia go na wz�r rzymski,

co miao mu da nieograniczon wadz. Tu jednak spotka si z opo

rem arystokracji rodowo-plemiennej, kt�ra obawiaa si utraty swoich

wpyw�w i znaczenia, tym bardziej e Marbod ograniczy jej udzia w

siach zbrojnych przez powoanie do ycia oddanej sobie armii uzbrojo

nej i zorganizowanej na podobiestwo legion�w rzymskich. W takiej

sytuacji wewntrznej Marbod dy do utrzymania pokojowych stosun

k�w z Rzymem, kt�remu take na tym zaleao w zwizku z napit

sytuacj w jego prowincjach naddunajskich. Polityka Marboda wywo

ywaa coraz wiksze niezadowolenie wr�d podwadnych mu plemion,

kt�rych cz oderwaa si i przesza do opozycyjnego zwizku Cheru

sk�w. Sam przyw�dca musia opuci Czechy i szuka schronienia w

Italii, skd ju wicej nie wr�ci.

R�wnoczenie z upadkiem zwizku plemiennego Marboda Rzymia

nie umacniali swoje wpywy w rodkowej i Zachodniej Europie. Za

rzd�w cesarza Augusta p�nocna granica pastwa rzymskiego opara

si o Dunaj. Na zachodzie od czas�w Juliusza Cezara stanowi j Ren,

a plany na przyszo przewidyway przesunicie panowania rzyms

kiego a po rzek ab. Dla urzeczywistnienia tych zamiar�w rozpo

czli Rzymianie w 12 r. p.n.e. najpierw pod dow�dztwem Druzusa,

a potem jego brata Tyberiusza systematyczny podb�j Germanii, kt�ry

w przecigu zaledwie kilku lat doprowadzi do ujarzmienia prawie

wszystkich plemion germaskich midzy Renem a ab.

Szybkie i atwe sukcesy Rzymian osignite w centrum wiata ger

maskiego, powstajce tu twierdze i obozy wojskowe, jak np. Mogon

tiacum (Moguncja), kt�re day pocztek p�niejszym sawnym mia

stom nadreskim, zdaway si wskazywa, e podbity kraj przeksztaci

si na stae w now prowincj rzymsk. Tymczasem okazao si, jak

bardzo zawodne byy tego rodzaju rachuby polityk�w i wodz�w rzym

skich. Ucisk podatkowy, r�ne formy naduy, jakich dopuszczali si

urzdnicy pastwowi i onierze, obce prawo i niezrozumiay dla uja

rzmionych jzyk wywoay fal niezadowolenia wr�d plemion ger

maskich. Osigno ono sw�j szczyt, gdy w 7 r. n.e. dow�dztwo nad

rozlokowanymi tu oddziaami legion�w obj Publius Quintilius Varus.

By to zwolennik twardej rki wobec podbitej ludnoci, kt�r zacz

eksploatowa w spos�b bezwzgldny. Przyw�dc narastajcego ruchu

oporu przeciw obcej przemocy by naczelnik plemienia Cherusk�w,

Arminiusz. Bdc dow�dc germaskich oddzia�w posikowych,

wchodzcych w skad nadreskich garnizon�w wojskowych Rzymian,

mia mono zapoznania si z ich jzykiem, kultur i sztuk wojsko

w, co uatwio mu przygotowanie powstania, zakrojonego na wielk

skal. Niezalenie od tego Arminiusz byl niezwykle uzdolnionym wo

dzem i politykiem. Przypado mu dziaa midzy licznymi plemionami

germaskimi, czsto por�nionymi midzy sob, osabionymi tarciami

wewntrznymi, a mimo to potrafi zjednoczy wok� siebie znaczn ich

liczb. W 9 r. n.e. doszo wreszcie w Lesie Teutoburskim do krwawej

bitwy midzy powstacami a armi Varusa, zakoczonej penym zwy

cistwem wojownik�w germaskich. Trzy legiony rzymskie, liczce w

sumie kilkanacie tysicy ludzi, zostay w pie wycite, ci za spor�d

pokonanych, kt�rzy ocaleli, poszli do niewoli, a ich w�dz odebra sobie

ycie. Bitwa w Lesie Teutoburskim stanowi przeomow dat w stosun

kach cesarstwa rzymskiego z Germanami zachodnimi. Zwycizcy odsu

nli raz na zawsze niebezpieczestwo groce im ze strony zaborczego

pastwa. Ocalili swoj odrbn kultur, kt�rej w wypadku podboju

przez Rzymian grozia, jak wielu innym ludom ujarzmionym przez

nich, romanizacj a.

Rzymianie nie chcieli pogodzi si z utrat swych wpyw�w w wie

cie germaskim. Pragnli jak najrychlej przywr�ci presti pastwu

i honor swej armii, kt�re odebraa im klska w 9 r. n.e. Tote ju w 5

lat p�niej cesarz Tyberiusz skierowa legiony pod wodz Germanika,

syna Druzusa, poza rodkowy Ren. Po przelotnych sukcesach militar

nych w starciach z wojskami Arminiusza zostay one jednak z tego

kraju wycofane. Pilniejsze bowiem, zdaniem Rzymu, byo zabezpiecze

nie istniejcych granic rozlegego imperium oraz utrzymanie porzdku

wewntrz pastwa.

Sukcesy zjednoczonych plemion germaskich w walce z cesarstwem

i wyparcie legion�w rzymskich poza Ren rozluniy nieco ten zwizek.

Przyczyni si do tego take w niemaym stopniu jego tw�rca i nieprze

citny w�dz, Arminiusz. Podobnie jak wsp�czesny mu Marbod pr�bo

wa przeksztaci podlegy zwizek plemienny w trwa organizacj

pastwow, cho warunki gospodarczo-spoeczne do tego jeszcze nie

dojrzay. Germanie bowiem byli w dalszym cigu spoeczestwem bez

klasowym o silnym poczuciu wsp�lnoty interes�w i demokratycznych

urzdzeniach ustrojowych. Arystokracja rodowo-plemienna traktowaa

pastwotw�rcze ambicje Arminiusza i jego denie do przechwycenia

peni wadzy jako zamach na swoje dotychczasowe stanowisko i wpy

wy. W jej wic krgach uknuty zosta spisek na ycie Arminiusza, kt�ry

zosta zamordowany w 21 r. n.e. Stosunki spoeczno-polityczne na pod

legym mu obszarze mogy odtd rozwija si dalej w spos�b bardziej

naturalny.

ROZSIEDLENIE PLEMION GERMASKICH

W WIETLE NAJSTARSZYCH R�DE RZYMSKICH

Charakterystycznym rysem tego rozwoju na pocztku n.e. byo usta

bilizowanie si stosunk�w osadniczych w Germanii. Pisarze rzymscy, jak

Caius Plinius Secundus (23-79 r. n.e.), Tacyt (55-120 r. n.e.) czy

p�niejszy geograf grecki Ptolemeusz (okoo 160 r. n.e.), mogli ju po

da nie tylko nazwy poszczeg�lnych plemion germaskich, ale take ich

geograficzne rozmieszczenie. Rzecz jasna, e dane te z uwagi na ich

og�lnikowo, wynikajc z braku bezporedniego kontaktu pisarzy z

tymi ludami, jak i zmieniajca si ich przynaleno zwizkowa, nie od

daj w spos�b precyzyjny faktycznego obrazu germaskiego osadnictwa

na terenach dzisiejszych Niemiec.

Wedug Tacyta Germanie dzielili si na trzy wielkie odamy: Hermi

non�w, Istweon�w i Ingweon�w, kt�re wywodzi miay swe nazwy od

legendarnych zaoycieli: Irmina, Istwona i Ingwona. Co leao u pod

staw tego podziau, bliej nie wiadomo.

Do Herminon�w, kt�rych orodkiem byy obszary g�rnej i rodko

wej aby rozcigajce si ku wschodowi a po Odr, naleeli Swebowie

zajmujcy tereny midzy Renem, Menem i g�rnym Dunajem, Marko

mani i Kwadowie w Czechach i na Morawach, Hermundurowie midzy

rodkow ab i Sal, Semnoni nad Hawel i Longobardowie nad doln

ab. Jak wida, o wsp�lnoty kultowej Herminon�w stanowia rzeka

aba.

Na p�nocny zach�d od Herminon�w midzy Renem i Wezer usa

dowili si Istweoni, do kt�rych naleao kilka plemion. Najsilniejsi

wr�d nich byli Batawowie, osiedleni w delcie Renu. W czasach naci

sku Rzymian na tereny Galii i Germanii Batawowie byli ich sprzymie

rzecami. Stosunki przyjani ulegy jednak radykalnej zmianie, gdy ce

sarstwo rzymskie zaczo traktowa Bataw�w jak ludno podbit i sto

sowa wobec nich coraz bardziej wyrafinowane formy ucisku. W 69 r.

n.e. wybucho powstanie Bataw�w, kt�rego przyw�dc zosta komen

dant rzymskich oddzia�w nad dolnym Renem, Caius Julius Civilis.

Wykorzystujc walk o wadz, do jakiej doszo w Rzymie po mierci

cesarza Nerona, zbuntowany Civilis planowa oderwa Batawi od ce

sarstwa i przeksztaci j w niezalene pastwo, w kt�rego skad wej

miay dalsze plemiona po obu stronach dolnego Renu. Z t myl do

prowadzi istotnie do powstania wikszej, ponadplemiennej organiza

cji, w kt�rej obok Bataw�w znaleli si ssiadujcy z nimi od p�noc

nego wschodu Fryzowie oraz mieszkajcy na prawym brzegu rodko

wego Renu Usiptowie, Tenkterowie i Brukterowie, a na kr�tki czas

take cz celtyckich Gall�w, kt�rzy pragnli wyzwoli si spod ja

rzma rzymskiego. Ta wsp�lnota interes�w politycznych dwu granicz

cych z sob grup etnicznych, Gall�w, czyli Celt�w, i German�w, nie

zostaa jednak poparta skoordynowaniem dziaa militarnych, co po

zwolio legionom rzymskim na opanowanie gronej sytuacji i wymusze

nie na Civilisie w 70 r. zawarcia pokoju. Batawowie znaleli si ponow

nie pod panowaniem cesarstwa. Z t chwil przewodni rol wr�d p�

nocno-zachodnich plemion germaskich zaczli odgrywa osiedleni nad

rodkow Amiz Chamawowie, kt�rzy wesp� z mieszkajcymi na

wsch�d od nich Angriwariami podbili Brukter�w i zajli ich ziemie.

Nad Fuld i Werr znajdoway si siedziby Chatt�w. Byo to bardzo

samodzielne plemi, unikajce zwizk�w politycznych z ssiadami

i std zdane na wasne siy w walce z wojskami rzymskimi, jak i lokal

nymi przeciwnikami, do kt�rych w pierwszym rzdzie naley zaliczy

Hermundur�w.

Na p�noc od Chatt�w usadowili si Cheruskowie, jedno z silniej

szych plemion germaskich i najbardziej zasuonych w obronie nieza

lenoci przed zakusami Rzymu.

Od zachodu stykali si Chattowie z Tenkterami, tworzcymi z Su

gambrami zwizek plemienny. Z uwagi na swoje pooenie geografi

czne Tenkterowie i Sugambrowie byli obiektem czstych atak�w legio

n�w rzymskich, operujcych na wschodnim brzegu Renu.

Jeszcze w gorszej sytuacji znaleli si Uberiowie, kt�rzy za miejsce

swych siedzib obrali okolice pasma g�rskiego Taunus. Padli oni bardzo

wczenie ofiar ekspansji Rzymu i zostali w pierwszej poowie ostat

niego stulecia p.n.e. przesiedleni na lewy brzeg Renu w okolice Kolo

nii, gdzie mieli peni stra przed napadami swoich pobratymc�w ze

wschodu.

Wsp�lnota wierzeniowa Ingweon�w obejmowaa mieszkac�w wy

brzey Morza P�nocnego midzy Renem i ab. Tworzyy j ple

miona Chauk�w, Angl�w, Warn�w i Fryz�w. Rozlokowani na peryfe

riach nadmorskich nie utrzymywali cilejszych kontakt�w z Germa

nami rozsiedlonymi w gbi ldu, lecz skierowali swe zainteresowania

g�wnie ku morzu. Zdani wic na wasne siy, starali si uoy przyja

zne stosunki z Rzymianami, kt�rzy zaczli penetrowa te strony Eu

ropy w kocu ostatniego wieku p.n.e. Jedynie Fryzowie pr�bowali wy

zwoli si spod ich zalenoci w czasie powstania Bataw�w, kt�rych

czynnie poparli. Gdy ruch ten zosta jednak stumiony, wr�cili do daw

nej sytuacji.

Poza tymi trzema archaicznymi ugrupowaniami, tj. Herminon�w,

Istweon�w i Ingweon�w, znalazy si plemiona germaskie na P�wy

spie Skandynawskim i pobliskich wyspach oraz te, kt�re siedziay na

poudniowo-zachodnich wybrzeach Batyku, jak Wandalowie, Longo

bardowie i Burgundowie. Charakterystyczn cech tych lud�w bya

wielka ich ruchliwo i ekspansywno, kt�ra - jak zobaczymy da

lej - zawioda je a w stepy nadczarnomorskie i rejony Morza r�dzie

mnego.

WPYW CESARSTWA RZYMSKIEGO I JEGO KULTURY

NA STOSUNKI WR�D GERMANbW

Usadowienie si Rzymian nad Renem i g�rnym Dunajem miao

niemay wpyw na ksztatowanie si stosunk�w gospodarczo-spoecz

nych, politycznych i kulturalnych wr�d plemion germaskich w pierw

szych wiekach n.e. Najsilniej oddziaywanie niewolniczego imperium

rzymskiego zaznaczyo si w rejonach bezporednio opanowanych i

wczonych do prowincji rzymskich. Chodzi tu w pierwszym rzdzie

o Wyyn Bawarsk oraz obszary nad rodkowym Renem a po okolice

Koblencji i Bonn, kt�re wcielone zostay do prowincji Raetia i Germa

nia Superior. W podobnej sytuacji znalazy si take plemiona germa

skie na lewym brzegu dolnego Renu, midzy Mozel i morzem, dla

kt�rych utworzona zostaa odrbna prowincja, Germania Inferior.

Przeniesione midzy ujarzmionych urzdzenia rzymskiej admini

stracji pastwowej oraz klasowe stosunki spoeczne waciwe dla

ustroju niewolniczego przypieszyy znacznie rozkad wsp�lnot ro

dowo-plemiennych i tworzenie si spoeczestwa klasowego wr�d

German�w, opartego na prywatnej wasnoci rodk�w produkcji.

Obecno Rzymian na poudniowo-zachodnich rubieach germa

skiej wsp�lnoty etnicznej wywara swe mocne pitno na kulturze lud

noci miejscowej, kt�ra przeja wiele wzor�w od wyej stojcych pod

tym wzgldem zdobywc�w. Centrami ekspansji kultury rzymskiej byy

w tej czci Europy przede wszystkim obozy wojskowe, kt�re prze

ksztacay si w miasta do dzi dnia istniejce, jak Bonn, Kolonia, ko

blencja, Trewir, Moguncja, Wormacja, Wiesbaden, Augsburg, Ratyz

bona i inne. W orodkach tych powstaway obsugiwane rkami miej

scowej ludnoci wielkie zakady rzemielnicze, ceramiczne, metalurgi

czne, biuteryjne i inne, produkujce nie tylko na potrzeby rynk�w lo

kalnych, lecz take dla dalekich odbiorc�w, od Skandynawii na p�

nocy po Morze r�dziemne na poudniu. Masowa i na wysokim pozio

mie techniczno-artystycznym stojca produkcja przedmiot�w codzien

nego uytku oywiaa w obrbie pogranicznych i centralnych okrg�w

plemiennych wymian handlow, kt�ra sprzyjaa bogaceniu si wpy

wowszych jednostek i ich deniom do wyniesienia si ponad reszt

mieszkac�w. Z tych wzgld�w arystokracja szukaa zblienia z Rzy

mianami, widzc w nich sojusznika swych prywatnych interes�w.

Denie Rzymian do uoenia pokojowych stosunk�w z zalenymi

plemionami germaskimi poza Renem, oywiona z nimi wymiana han

dlowa oraz pr�by zjednywania sobie sympatii wr�d elity rodowo-ple

miennej nie uchroniy cesarstwa przed wieloma trudnociami natury

obronnej. W pasie przygranicznym midzy Gali i zachodnimi plemio

nami germaskimi dochodzio czsto do star zbrojnych, kt�re przemie

niay si nieraz w otwarte i wyniszczajce wojny. W osiemdziesitych la

tach I w.n.e. grone stay si dla Rzymian napady Chatt�w, kt�re do

tkny okolice dolnego Menu. O ich sile wiadczy najlepiej fakt, e dla

odparcia przeciwnika trzeba byo 5 legion�w o sile okoo 60 000 ludzi.

Wojna z Chattami, podobnie jak o 20 lat wczeniej powstanie Bata

w�w, przekonay dostatecznie Rzymian, e Germanie stanowi dla

nich najwiksze niebezpieczestwo, wymagaj ustawicznej czujnoci

i gotowoci rodk�w obronnych. W tym celu za cesarza Domicjana

(81-96) rozpoczto budow gigantycznego acucha fortyfikacji, licz

cego okoo 550 km, na najbardziej zagroonym odcinku granicy cesar

stwa z Germanami. Umocnienia te byy rozbudowywane za nastpc�w

Domicjana, Trajana (98-117), Hadriana (117-138) i Antoninusa

Piusa (138-161), za kt�rego zostay ostatecznie ukoczone. Cao

dzielia si na dwa odcinki, wschodni, zwany Limes Rhaeticus, bra po

cztek nad Dunajem w okolicach Hienheimu i prowadzi przez Jur

Szwabsko-Frankosk do doliny Neckaru. Tu na wysokoci Stuttgartu

czy si z odcinkiem p�nocno-zachodnim, zwanym Limes Germani

cus, biegncym do Menu, a po przeciciu tej rzeki na wsch�d od Frank

furtu wi�d ukiem do Renu, kt�ry osiga koo miejscowoci H nningen.

�w system umocnie granicznych obsadzonych przez specjalne za

ogi wojskowe w liczbie okoo 20 000 onierzy zabezpieczy na prze

cig kilkudziesiciu lat najdalej na p�nocny wsch�d Europy wysunite

prowincje cesarstwa. Sprzyjao to pokojowym kontaktom Rzymian z

Germanami, g�wnie poprzez wymian handlow, prowadzon za

r�wno przez wdrownych kupc�w rzymskich i germaskich, jak i na

specjalnie dla tych cel�w zorganizowanych przygranicznych targach.

Przedmioty transakcji byy r�ne. Rzymianie oferowali pikn cerami

k, wyroby ze szka, brzu i srebra, zbroj, monety, Germanie zboe,

sk�ry, bursztyn, a take niewolnik�w, kt�rych liczba stale wzrastaa w

zwizku z rozpadem ustroju rodowego i nasilajcymi si wojnami mi

dzyplemiennymi.

Istnienie niewolnik�w u German�w powiadczone r�dami rzym

skimi z I w. n.e. dowodzi daleko posunitego rozkadu wsp�lnoty pier

wotnej. Niema w tym rol wypadnie przypisa bezporednim i po

rednim wpywom niewolniczego ustroju spoecznego i kultury impe

rium rzymskiego. Niezalenie bowiem od nasilania si osobistych kon

takt�w ludnoci germaskiej z Rzymianami, dajcych jej nono za

poznania si z urzdzeniami spoeczno-ustrojowymi potnego pastwa

opartego na prywatnej wasnoci rodk�w produkcji i podziale klaso

wym spoeczestwa, udoskonalali Germanie pod wpywem Rzymu

swoj gospodark, przechodzc od zbiorowych form organizacyjnych

do indywidualnych. W rolnictwie germaskim upowszechniaj si za

porednictwem Rzymian narzdzia pracy podnoszce znacznie wydaj

no ziemi, jak pug elazny, brona, przyswajaj sobie Germanie ogrod

nictwo i warzywnictwo. Gospodarka rolna, kt�ra jeszcze w czasach

Cezara staa u German�w za hodowl i mylistwem, wysuwa si ju

pod koniec I w. n.e. na plan pierwszy. Jest to rolnictwo ju w duym

stopniu zindywidualizowane. Historyk rzymski Tacyt donosi, e ziemia

u German�w jest wasnoci zbiorow, ale jej uprawa indywidualna.

Przydziela si ziemi poszczeg�lnym familiom wchodzcym w skad

rodu nie na zasadach r�wnoci, lecz w zalenoci od ich pozycji mate

rialnej i znaczenia w rodzie, co odzwierciedla dobitnie daleko posu

nite zr�nicowanie majtkowe i spoeczne u German�w. Dalszy roz

w�j tych stosunk�w zmierza do przeksztacenia si wasnoci uytko

wej ziemi we wasno prywatn, dajc nieskrpowane moliwoci bo

gacenia si poszczeg�lnych rodzin i wykorzystywania do osignicia

tych cel�w pracy uzalenionych osobicie jednostek. Naley jednak

podkreli, e rola niewolnik�w w gospodarce plemion germaskich

bya stosunkowo niewielka. Produkcja u nich oparta bya g�wnie na

pracy wolnego chopa.

POWSTANIE WIELKICH ZWIZKbW PLEMIENNYCH, ICH WDRbWKI

I TWORZENIE SI PIERWSZYCH PASTW GERMASKICH

Wzgldny spok�j, jaki zapanowa na pograniczu rzymsko-germa

skim z kocem I w. n.e., zosta powanie zak�cony w drugiej poowie

nastpnego stulecia nowymi najazdami i ruchami plemion germaskich

pr�buj cych przedosta si poza Ren i Dunaj. Pocztkowo byy to wy

stpienia o niewielkim zasigu. Sytuacja ulega jednak wnet radykalnej

zmianie w zwizku z tworzeniem si na terenie Niemiec na przeomie

II i III w. silnych zwizk�w midzyplemiennych, szukajcych nowych

siedzib na ziemiach podlegych cesarstwu rzymskiemu. Zrzeszenia te

miay charakter o wiele trwaszy ni dawniej. Opieray si bowiem nie

tylko na interesach wojennych, lecz take na wizi ekonomiczno-spoe

cznej, stanowicej podstaw zalkowych organizacji o cechach pa

stwowych. �w proces przegrupowywania si zwizk�w plemiennych w

kierunku ich dalszej integracji znalaz odbicie m.in. w zaniku starszych

nazw plemiennych i pojawianiu si nowych, obejmujcych wiksze

grupy etniczne.

Do takich wanie wieo zjawiajcych si na widowni twor�w zali

czy naley zwizek Aleman�w. G�wn jego podpor stanowili Semnonowie, kt�rzy w drugiej poowie II w. opucili sw dawn ojczyzn

midzy Sprew a ab i przenieli si nad g�rny Men, skd po pocze

niu si z Jutungami i innymi drobniejszymi plemionami uderzyli na

umocnion granic cesarstwa w pierwszych latach III w. W trakcie

trwajcych 50 lat walk udao si Alemanom usadowi midzy Renem

a g�rnym Dunajem i zepchn tym samym Rzymian ku Alpom.

Nieco p�niej, bo okoo poowy III w. , nad dolnym i rodkowym

Renem powsta pod przewodnictwem Frank�w wielki zwizek, skupia

jcy prawie wszystkie plemiona germaskie tego regionu, jak Chamawowie, Chattuariowie, Brukterowie, Amsiwariowie, Usiptowie, Tenkterowie, Tubantowie i inni. Zwizek ten zagrozi posiadociom rzym

skim poza Renem. Frankowie zaczli tu przenika ju w drugiej poo-

wie III w., wykorzystujc trudnoci wewntrzne cesarstwa, kt�re w

kocu musiao si pogodzi z ich staym osadnictwem w Galii na pra

wach federat�w.

W pocztkach III stulecia z teren�w rozcigajcych si midzy dol

n ab i Odr ruszyli na poudnie Burgundowie i Wandalowie. Dolina

dolnej aby bya osi ich wdr�wek. Potem rozeszy si ich drogi.

Wandalowie poszli w g�r rzeki w stron Czech i Niziny Naddunaj

skiej, Burgundowie za skierowali si w rejony g�rnego i rodkowego

Menu, a std przesunli si ku Recji i g�rnej Germanii. Drog zamy

kali im jednak Alemanowie, z kt�rymi uwikali si w dugotrwae wal

ki. Pod ich wpywem Burgundowie zmienili kierunek marszu ku p�no

cy, osiadajc ostatecznie w kocu IV w. na prawym brzegu rodkowego

Renu midzy ujciem do niego Menu i Neckaru.

Trzeci z kolei nowy zwizek plemienny utworzyli mieszkacy nad

morskich teren�w niemieckich, tam gdzie kocz sw�j bieg dwie naj

waniejsze rzeki, aba i Wezera. Orodkiem tego zjednoczenia byo

plemi Sas�w, do kt�rych przyczyli si Cheruskowie, Chaukowie,

Marserowie, Angriwariowie i inne okoliczne plemiona. Zwizek ten a

do V w. nie przejawia wikszych zainteresowa ekspansywnych. G�w

nym terenem byo dla tych plemion morze, na kt�rym na dugo przed

skandynawskimi wikingami zasynli jako korsarze.

Czynnikiem sprzyjajcym jednoczeniu si plemion germaskich w

wiksze zespoy terytorialne bya take utrwaajca si wsp�lnota wie

rze religijnych, powiadczona u nich ju w I w. n.e. W czasach najdaw

niejszych czcili Germanie siy przyrody, soce, ogie, wod, wicher

itp. , kt�rych praw nie znali i wobec kt�rych czuli si zupenie bezradni.

Std te przypisywali im moce nadprzyrodzone. W �wczesnych wierze

niach germaskich rozwinity by take kult zmarych przodk�w, jako

zaoycieli i duchowych opiekun�w wsp�lnot rodowo-plemiennych.

Wraz z dwiganiem si German�w na wyszy poziom kultury i nabiera

niem wiary we wasne siy w walce z otaczajc ich przyrod przed

mioty kultu nabieray cech antropomorficznych. Kade z tych b�stw

miao okrelon sfer dziaania i zajmowao odpowiednie miejsce w

hierarchii si rzdzcych wiatem. Wedug Tacyta najwysze wr�d nich

miejsce zajmowa Wodan, b�g wiatr�w i burz, adu we wszechwiecie,

sztuki wojennej i opiekun dusz polegych w walce. Jego on bya bo

gini Freja, opiekunka maestwa. Do czo�wki najwaniejszych wi

toci germaskich nalea Donar, b�g piorun�w, Ziu (Tuisto), b�g

nieba i wiata, oraz bogini Nertus, opiekunka ziemi. Dla zjednywania

sobie bog�w skadano im ofiary ze zwierzt, a potem take niewolni

k�w i jec�w wojennych. Ceremonia odbywaa si w ustalonych miej

scach i porach roku przy wsp�udziale kapan�w, do kt�rych naleaa

opieka nad kultem religijnym i wykonywanie zwizanych z nim czynnoci.

Rozpoczty w III i IV w. nap�r Aleman�w, Frank�w i Burgund�w

na posiadoci cesarstwa pooone nad Renem i g�rnym Dunajem by

pocztkiem wielkich migracji plemion germaskich ku wybrzeom Mo

rza r�dziemnego. G�wne nasilenie tych wdr�wek przypada na V w. ,

a uatwi je gboki kryzys, jaki od duszego czasu przeywao impe

rium rzymskie we wszystkich dziedzinach ycia. Jego g�wnych przy

czyn sprawczych szuka trzeba w pierwszym rzdzie w stosunkach go

spodarczych i spoecznych tego pastwa. Oparty na pracy niewolnik�w

system produkcji stawa si coraz bardziej nieopacalny. Nisk wydaj

no pracy niewolnik�w zatrudionych w rolnictwie czy wytw�rniach

rzemielniczych rekompensowaa dawniej dua ich liczba, rekrutowali

si bowiem z jec�w i brac�w wojennych zdobywanych w czasie pod

boj�w rzymskich. Od II w. n.e. cesarstwo zaniechao wojen zaborczych

i nastawio si na obron swych granic. W zwizku z tym wyczerpyway

si r�da dopywu bezpatnej siy roboczej, eksploatowanej przez wa

cicieli rodk�w wytw�rczych, a gospodarka zacza upada. Aby

powstrzyma ten regres, obszarnicy rzymscy zaczli wprowadza tzw.

kolonat, polegajcy na wydzierawianiu ziem wolnym chopom w za

mian za okrelone wiadczenia w pienidzu i produktach rolnych. po

winnoci te ustawicznie wzrastay, wywoujc op�r ze strony kolon�w,

kt�rzy zaczli masowo opuszcza ziemi swych pan�w. Wtedy w obro

nie interes�w latyfundyst�w wystpio pastwo, pozbawiajc kolon�w

wolnoci osobistej i moliwoci przenoszenia si z miejsca na miejsce.

W podobnej sytuacji znaleli si take niewolnicy osadzeni przez ich

wacicieli na dziakach ziemi z obowizkiem danin i posug. Pod

wzgldem prawnym pozostali nadal ludmi niewolnymi, a samodziel

no gospodarcza, jak uzyskiwali, nie przynosia im wikszych korzy

ci wobec nadmiernych obcie na rzecz wacicieli ziemskich. Razem

z pozostaymi niewolnikami i kolonami tworzyli wic materia zapalny,

podstawow si walki z niesprawiedliwym ustrojem spoecznym.

Wielki upadek przeywaa take drobna wasno chopska. Da

way si jej we znaki przede wszystkim wzrastajce stale ciary podat

kowe i dokonywane przy ich ciganiu naduycia ze strony urzdnik�w

pastwowych. Bronic si przed uciskiem fiskalnym i kompletn ruin,

chopi masowo poddawali si pod opiek wielkich wacicieli ziem

skich, kt�rych dobra zwolnione byy od podatk�w na rzecz pastwa.

Opieka ta nie bya bezinteresowna, gdy pocigaa za sob utrat przez

komendujcego si chopa jego ziemi na rzecz patrona, a w nastpstwie

tego daniny i powinnoci waciwe kolonom czy niewolnikom osadzo

nym na gruncie paskim. Rozrastaa si wic szybko wasno latyfun

dialna, a zanikaa drobna wasno wolnych chop�w.

Upadek tych ostatnich przy r�wnoczesnym deniu wielkiej wasno

ci ziemskiej do samowystarczalnoci gospodarczej odbi si niekorzyst

nie na rzemiole miejskim, dla kt�rego drobna wasno przez dugi

czas stanowia chonny rynek zbytu. Kurczenie si popytu na wytwory

rkodzielnicze, zahamowanie handlu i coraz wysze obcienia podat

kowe czyniy rzemioso zawodem nieopacalnym. Porzucaj je wic

r�ni specjalici, szukajc schronienia, podobnie jak chopi, przede

wszystkim u wielkich posiadaczy ziemskich. Pastwo pr�bowao wpra

wdzie zapobiec wyludnianiu si tym sposobem calych miast przypisujc

rzemielnik�w ustawowo do zawodu, ale w praktyce niewiele to poma

gao.

Przy tych wszystkich niekorzystnych dla cesarstwa zjawiskach na

tury gospodarczo-spoecznej, osabiajcych jego si i znaczenie polity

czne, zarysowaa si coraz wiksza przepa midzy Rzymem a jego

podbitymi prowincjami, kt�re dyy r�nymi rodkami do uniezale

nienia si od metropolii. Na czele tego ruchu staway czsto rzymskie

oddziay wojskowe sprzeniewierzajce si swoim zadaniom i obowiz

kom str��w interes�w pastwowych wr�d ujarzmionych lud�w. Nie

zalenie od tego armia rzymska ju od III w. n.e. ulegaa silnej barba

ryzacji. Upadek wolnego chopstwa, kt�re stanowio niegdy g�w

n podpor cesarstwa, trudnoci wewntrzne i ustawiczne zagroenie

granic ogromnego imperium zmuszay jego wadc�w do werbowania

onierzy spor�d kolon�w, niewolnik�w, a take spor�d obcych

plemion, zwaszcza germaskich. Doszo do tego, e na przeomie

IV i V w. wadza wojskowa w prowincjach rzymskich nad Renem i Du

najem znalaza si w rkach wodz�w i oddzia�w germaskich. Najem

nicy ci byli elementem bardzo niepewnym, a w najbardziej krytycznych

momentach w dziejach cesarstwa nawet niebezpiecznym.

Sytuacj wewntrzn pastwa rzymskiego pogarszay ponadto cz

ste powstania niewolnik�w i kolon�w, do jakich dochodzio w samej

Italii i prowincjach rzymskich. Szczeg�lnie grone okazay si wystpie

nia mas ludowych przeciw klasom panujcym w samej stolicy cesarst

wa, w Galii i P�nocnej Afryce. Ich tumienie trwao nieraz caymi la

tami.

Podjta w takich warunkach inwazja lud�w germaskich na teryto

rium cesarstwa zachodniorzymskiego moga doprowadzi w V w. do

jego ostatecznego upadku.

Germanie w swoich wdr�wkach ku nowym siedzibom cignli g�w

nie ku Italii i Rzymowi. Do tego celu zmierzali r�nymi szlakami. Naj

duszy przemierzyli Goci. By to zwizek plemion zamieszkujcych

pierwotnie poudniowo-wschodni cz P�wyspu Skandynawskiego,

skd w I w. n.e. przedostali si na poudniowe wybrzea Batyku,

a nastpnie wzdu Wisy, Bugu i Dniestru przesunli si nad Morze

Czarne, gdzie pojawili si na pocztku III w. Niebawem w lad za Go

tami ruszy ich odam, zwany Gepidami, i w drugiej poowie III w. zna

laz si na terenie prowincji rzymskiej Dacji nad dolnym Dunajem. W

wyniku wojny ze swymi nadczarnomorskimi pobratymcami zostali

przez tych ostatnich w znacznej czci wchonici, a reszta Gepid�w,

zmieszana z innymi plemionami, wygina z rk wschodnioazjatyckich

koczownik�w, zwanych Hunami.

Zjawili si oni nad Morzem Czarnym w siedemdziesitych latach

IV w. pod wodz Attyli, kt�ry podbi wschodnich Got�w, zwanych

Ostrogotami, a zachodni ich odam, zwany Wizygotami, zmusi do opu

szczenia swych siedzib i schronienia si za Dunajem na terytorium ce

sarstwa rzymskiego. W �wczesnej jego stolicy, Konstantynopolu, nie

zdawano sobie sprawy, ile kopotu na P�wyspie Bakaskim sprawi

mu w najbliszej przyszoci ci nowi osiedlecy germascy. Omieleni

trudnociami wewntrznymi cesarstwa, w dwa lata po przekroczeniu

jego p�nocnej granicy na prawach sprzymierzec�w ruszyli zbrojnie

na Konstantynopol i rozbili armi rzymsk pod Adrianopolem w 378 r.,

zabierajc do niewoli jej wodza, cesarza Walensa. Droga na stolic

bya otwarta i tylko dziki dyplomatycznym zabiegom wybitnego wo

dza i polityka, p�niejszego cesarza Teodozjusza, udao si nakoni

Wizygot�w do opuszczenia Bakan�w i skierowania si w kierunku Ita

lii. Przybycie Wizygot�w do tego kraju powitane zostao z wielkim za

dowoleniem przez stacjonujce tu germaskie oddziay najemne, kt�re

zaatakowali zbrojnie przeciwnicy wpyw�w obcych w armii rzymskiej.

W 410 r. przy poparciu sprzymierzec�w germaskich i zbuntowanych

niewolnik�w Wizygoci pod dow�dztwem Alaryka zdobyli i zrabowali

Rzym. Nie wiadomo, jak potoczyyby si dalsze losy P�wyspu Ape

niskiego, gdyby nie mier przyw�dcy wizygockiego i osignite przez

cesarza Honoriusza porozumienie z najedcami, na kt�rego mocy

skierowani zostali jako sprzymierzecy do poudniowej Galii celem jej

pacyfikacji. Kraj ten sta si terenem staego osadnictwa Wizygot�w

oraz czci ich rozlegego pastwa.

Posuwanie si Hun�w w gb Europy rodkowej skonio przeby

wajce tam od niedawna plemiona germaskie do opuszczenia swych

siedzib i wdr�wki w bezpieczniejsze miejsca. Pocztek tym ruchom

dali naddunajscy Wandalowie, do kt�rych doczyli si sarmaccy Ala

nowie, Kwadowie, Swebowie i drobniejsze odamy plemienne. Cay

ten poch�d mas ludzkich skierowa si prawym brzegiem Dunaju w

g�r rzeki przez tamtejsze prowincje rzymskie: Panoni, Noricum i Re

cj, a nastpnie wzdu dawnego Limes Germanicus ku dolinie Renu.

W 406 r. rzek t przekroczy w okolicach Moguncji, wdzierajc si do

pozbawionej dostatecznej obrony Galii. Korzystajc ze swobody ruchu

i dziaania, rozpoczli Wandalowie i ich satelici niszczycielski marsz

przez ten kraj ku Hiszpanii, w kt�rej znaleli si w 409 r. Zwizek tej

prowincji z Rzymem przesta istnie. Cz przybysz�w germaskich

zacza si tu osiedla na stae, Wandalowie za, korzystajc z og�l

nego chaosu, jaki panowa w Rzymie i podlegej mu P�nocnej Afryce,

przeprawili si tam przez Cienin Gibraltarsk i zajli afrykask pro

wincj w pierwszej poowie V w. By to etap do dalszych podboj�w

wandalskich, kt�rych odtd g�wny cel stanowia Italia. Ich kulmina

cyjnym punktem byo wtargnicie do Rzymu w 455 r., poczone

z ogromnym zniszczeniem i obrabowaniem miasta. Z bogatymi upami

powr�cili Wandalowie na wybrzea Afryki, gdzie zaoyli swoje pa

stwo.

W lad za wdr�wkami Wandal�w, Alan�w, Sweb�w i Kwad�w

Burgundowie i Wizygoci dokonali dalszych podboj�w i przemieszcze

osadniczych w rodkowej i poudniowej Galii. Burgundowie, kt�rzy ju

pod koniec IV w. znaleli si na lewym brzegu Renu, utworzyli na po

cztku V w. w okolicach Wormacji wieloplemienne pastwo. Pod ude

rzeniem Hun�w tw�r ten rozpad si, a Burgundowie przenieli si w

dorzecze Saony i Rodanu, gdzie osiedlili si na stae i zorganizowali

ponownie odrbne pastwo.

Osabienie zwizku plemion germaskich okupujcych Hiszpani,

jakie miao miejsce po opuszczeniu jej przez Wandal�w, wykorzystali

Wizygoci, kt�rzy z poudniowej Galii rozpoczli podb�j P�wyspu Pire

nejskiego, zakadanie staych siedzib i budow organizacji pastwowej.

Najduej udao si Rzymianom utrzyma panowanie w p�nocno-zachodniej Galii dziki pokojowo uoonym stosunkom z osiedlonymi

tam Frankami, kt�rzy uznawali zwierzchnictwo cesarstwa i wypeniali

naleycie swoje zobowizania sprzymierzec�w. To dziki m.in. po

mocy Frank�w i sfederowanych z nimi plemion germaskich udao si

wojskom rzymskim pod wodz Aecjusza powstrzyma w 451 r. na po

lach Katalaunickich nad g�rn Sekwan niszczycielski poch�d Hun�w

pod kierunkiem doskonaego wodza i organizatora, Attyli. Pokonani

koczownicy musieli zawr�ci z drogi i wycofa si poprzez Itali na Ni

zin Wgiersk. Niebawem zmar Attyla i dowodzona przez niego rze

sza si rozpada. Skorzystali z tego faktu ujarzmieni przez Hun�w Ge

pidzi oraz Ostrogoci, kt�rzy w niedalekiej przyszoci sami rozpoczn

podboje i usadowi si w Italii.

Nim to nastpio, zaszy w tym kraju przeomowe wydarzenia na

tury politycznej. Oto w 476 r. zbuntowane wojska, rekrutujce si w

ogromnej wikszoci z German�w, zdetronizoway modocianego cesa

rza Romulusa i obwoay kr�lem swego wodza Odoakra. Nowy wadca

uznawa pocztkowo zwierzchnictwo cesarstwa wschodniorzymskiego.

Gdy jednak po pewnym czasie ujawniy si denia Odoakra do spra

wowania nad Itali suwerennej wadzy, Konstantynopol postanowi

pozby si niewygodnego konkurenta. Zadanie to zostao powierzone

sprzymierzonym z cesarstwem wschodniorzymskim, wyzwolonym po

upadku pastwa Hun�w, Ostrogotom. Pod,wodz kr�la Teodoryka ru

szyli oni znad rodkowego Dunaju ku Italii, kt�r mimo zacitego

oporu Odoakra zdobyli, a jego samego pozbawili ycia.

Przyjazne stosunki midzy Ostrogotami i Konstantynopolem nie

trway jednak dugo. Ulegy one radykalnemu pogorszeniu, gdy cesa

rzem wschodniorzymskim zosta jeden z najwybitniejszych wadc�w

Konstantynopola, zwolennik przywr�cenia imperium rzymskiemu daw

nej jego wietnoci, Justynian. Cel ten m�g by osignity w drodze

wojen z kr�lestwami germaskimi, powstaymi na gruzach cesarstwa

zachodniorzymskiego. Wysana w tych celach do Afryki pod wodz Be

lizariusza kilkunastotysiczna 'armia zniszczya pastwo Wandal�w

i uczynia je ponownie prowincj Konstantynopola. Nastpnie przysza

kolej na italskich Ostrogot�w, kt�rzy po dugotrwaej i zacitej obro

nie, zwaszcza za czas�w kr�la Totyli, musieli skapitulowa przed armi

wschodniorzymskiego wodza Narzesa w 552 r. i uzna zwierzchnictwo

Justyniana. Rewindykacja Italii przez cesarstwo wschodniorzymskie

bya, jak si wnet okazao, osigniciem kr�tkotrwaym. Niebawem

miaa nawiedzi ten kraj nowa fala germaskich zdobywc�w.

Byli to Longobardowie. Pierwotne ich siedziby znajdoway si na

terenach midzy ab a Odr, skd jako kolejna po Burgundach

i Wandalach fala wyemigrowali ku Europie rodkowej. Posuwaj c si

w kierunku g�rnej Odry i Wisy, w drugiej poowie IV w. znaleli si

po obu stronach Sudet�w i Karpat, skd przesunli si dalej na poud

nie na teren Czech i Moraw. W poowie VI w. przybyli do Panonii

i usadowili si w ssiedztwie Gepid�w wyzwolonych z jarzma Hun�w

po rozpadzie ich rzeszy. R�wnoczenie nad dolnym Dunajem zjawili

si Awarowie, dziki i wojowniczy lud, kt�ry przyby tu ze step�w rod

kowej Azji. W porozumieniu i wsp�lnie z Longobardami zaatakowali

Gepid�w i wyniszczywszy ich doszcztnie, przesunli si dalej na za

ch�d z planem opanowania caej Panonii. Zagroeni Longobardowie

opucili wic swoje siedziby i skierowali si w stron Italii, kt�ra akurat

w tym czasie po dugotrwaej i wyniszczajcej wojnie ostrogockiej

przedstawiaa atwy obiekt agresji. Istotnie bez wikszego wysiku opa

nowali Longobardowie p�nocn cz tego kraju po rzek Pad. Sukces

ten rozluni jednak zwizek plemienny ludu z "dugimi brodami"

i osabi jego nap�r w kierunku.Rzymu. Pozwolio to cesarstwu wscho

dniorzymskiemu zebra odpowiednie siy i wymusi na przeciwniku po

k�j, na mocy kt�rego p�nocna cz Italii, z wyjtkiem pewnych en

klaw, pozostaa we wadaniu kr�lestwa longobardzkiego, reszta tego

kraju podlega musiaa nadal Konstantynopolowi.

Wielka wdr�wka plemion germaskich w stron Poudniowo-Za

chodniej Europy bya udziaem przede wszystkim ich odamu p�nocno-wschodniego. W znacznie mniejszym stopniu obja plemiona po

udniowo-zachodnie (z wyjtkiem moe Frank�w), a zwaszcza cen

tralne, kt�rych przemieszczenia dokonane w tym czasie miay charak

ter lokalny.

Najbardziej na poudniowy zach�d wysunity zwizek plemienny

tworzyli znani ju nam Alemanowie. W poowie V w., korzystajc

z og�lnego zamieszania na terenie Galii, umocnili stan swego posiada

nia na lewym brzegu rodkowego Renu, przesuwajc si nieco dalej na

poudnie w dorzecze g�rnej Saony. R�wnoczenie dokonywaa si

w obrbie tego zwizku dalsza konsolidacja polityczna, kt�rej wyni

kiem byo powstanie ponadplemiennej organizacji pastwowej. Dal

szemu samodzielnemu rozwojowi pastwa Aleman�w stanli na prze

szkodzie Frankowie, kt�rzy pod koniec V w. zadali im klsk i wcielili

w obrb swych granic.

Na wsch�d od Aleman�w powsta w V w. w nie znanych nam bliej

okolicznociach zwizek Bawar�w. Bya to prawdopodobnie zbieranina

r�nych dawniejszych plemion nad rodkowym Dunajem (jak Kwado

wie, resztki Markoman�w, Alan�w i inni), skd przesunli si na wy

yn Bawarsk na przeomie V i VI w., a nastpnie w kierunku g�r

nego Menu. Podobnie jak Alemanowie, r�wnie Bawarowie musieli

wnet uzna zwierzchnictwo Frank�w.

Pod koniec IV w. midzy rodkow ab i Wezer powsta sil

ny zwizek germaskich plemion r�dldowych, wr�d kt�rych do

minujc rol odgrywali Turyngowie. By to prawdopodobnie odam

Hermundur�w, kt�rych cz wyemigrowaa ze Swebami na P�wy

sep Pirenejski, cz za wchon zwizek Aleman�w. W V w. rze

sza plemienna Turyng�w przedstawiaa ju powan si i moga roz

pocz ekspansj na ziemie swoich najbliszych ssiad�w. Od p�

nocy ofiar Turyng�w padli m.in. Cheruskowie nad rodkow Weze

r, na poudniu za w kocu V w. rozszerzyli swe granice po g�rny

Men i Dunaj. Sukcesy Turyng�w byy w duej mierze zasug ich

kr�la Bisinusa. Po jego mierci pastwo Turyng�w wskutek podzia

�w dynastycznych i r�nic religijnych ulego osabieniu, co skrztnie

wykorzystali ssiedzi, przede wszystkim Frankowie. W sojuszu z Sa

sami rozgromili wojska Turyng�w w 531 r. i zajli znaczn cz ich

terytorium. Po reszt signli od p�nocy Sasi, od poudnia Bawa

rowie.

Po opuszczeniu teren�w nadmorskich przez Wandal�w, Burgund�w

i Longobard�w uformowa si na tych obszarach nowy organizm wielo

plemienny, kt�remu przewodzili Sasi. Do zwizku tego naleeli take

graniczcy z nimi od p�nocy Anglowie, a prawdopodobnie take Juto

wie, kt�rych udzia w tej organizacji by raczej do luny. Od poowy

V w. rozpocz si nacisk Sas�w na ich p�nocno-zachodnich ssiad�w,

kt�rymi byli Fryzowie. Widoki na trwasze sukcesy midzy ujciem do

morza Amizy i delt Renu byy ograniczone, poniewa bya to take

strefa wpyw�w pobliskich i nader ekspansywnych Frank�w. Znacznie

wiksze osignicia zanotowali Sasi na swych poudniowych rubieach,

gdzie po rozbiciu pastwa Turyng�w zajli jego p�nocne tereny i wraz

z mieszkajcymi tam Cheruskami wcielili do swego zwizku. Najwik

sze jednak moliwoci ekspansywne otwara przed czci Sas�w oraz

pobliskimi Anglami i Jutami wyspa Brytania, skd na pocztku V w.

ewakuowano legiony rzymskie dla obrony cesarstwa przed najazdami

barbarzyc�w. Osabienie to, spotgowane walkami wewntrznymi,

wykorzystali Germanie, rozpoczynajc stopniowy podb�j wyspy,

zakoczony okoo poowy VI W. Plemiona Sas�w, Angl�w i Jut�w

skolonizoway nizinne obszary Brytanii i zaoyy tam szereg drob

nych pastewek, kt�re w IX w. poczyy si w jedno pastwo anglosaskie.

II. PASTWO FRANK�W

PODBOJE FRANKbW

Spor�d wszystkich kresowych plemion zachodniogermaskich siedzcych na pograniczu cesarstwa zachodniorzymskiego najwiksz rol w tworzeniu si nowej Europy odegrali wspomniani ju kilkakrotnie Frankowie. Jak wiemy, nazwa ta obejmowaa spor liczb plemion nadreskich, wr�d kt�rych z biegiem czasu

wyodrbniy si dwa odamy: Frankowie saliccy w pobliu wybrzea

Morza P�nocnego i Frankowie rypuarscy, kt�rych g�wna masa zaj

mowaa tereny na prawym brzegu rodkowego Renu. W poowie III w.

cz Frank�w znalaza si na p�nocno-wschodnich obszarach rzym

skiej Galii, gdzie osiedlia si za zgod Rzymu na prawach federat�w.

Z przyjtych na siebie zobowiza wywizywali si przez dugi czas ba

rdzo sumiennie. Ten pokojowy stosunek do cesarstwa zachodniorzyms

kiego uleg radykalnej zmianie dopiero pod koniec V w., gdy pastwo

to przestao ju istnie, a jedynym ladem jego wadania w Europie

pozostaa nie zajta przez barbarzyc�w cz Galii midzy Somm

i Loar, przeksztacona zreszt w niezalene pastwo Sjagriusza.

Mimo istniejcych wci wizi midzy Frankami salickimi i rypuars

kimi obie te grupy rozwijay si pod wzgldem politycznym przez dugi

czas samodzielnie, buduj c dwa odrbne kr�lestwa. Kr�lestwo Fran

k�w rypuarskich wykazywao pocztkowo wiksz przedsibiorczo

i aktywno, ni to miao miejsce u ich zachodnich pobratymc�w. Ob

jli oni swymi wpywami m.in. siedzcych midzy Fuld i Werr Chatt�w, a w 455 r. signli po Koloni, kt�r uczynili stolic pastwa. Role

zmieniy si dopiero w�wczas, gdy wadz kr�lewsk u Frank�w sali

ckich zdoby w 482 r. przedstawiciel rodu Merowing�w, Chlodwig. Ten

uzdolniony w�dz i polityk postawi sobie jako g�wny cel swych rzd�w

zjednoczenie wszystkich Frank�w pod swoim berem i opanowanie ca

ej Galii. Pierwszym krokiem w tym kierunku byo podporzdkowanie

sobie Frank�w rypuarskich i innych samodzielnych jeszcze, drobniej

szych plemion frankijskich, a nastpnie rozpoczcie wojny ze Sjagu

szem. Dysponujc liczn armi, z atwoci rozprawi si z przeciwni

kiem w 486 r. i zajmujc jego kr�lestwo, przesun granice pastwa

Frank�w dalej na poudnie po rzek Loar. By to dopiero pierwszy

etap zaplanowanych podboj�w. Niebawem Chlodwig skierowa swe

wojska ku wschodowi nad rodkowy Ren, gdzie po dugotrwaych val

kach rozbi i wcieli do swych granic pastwo Aleman�w. Sukcesy te

zachciy Frank�w do dalszej ekspansji na poudnie. Jej ofiar padli

kolejno Burgundowie oraz Wizygoci, kt�rzy po klsce pod Vouille

koo Poitiers w 507 r. utracili na rzecz zwycizc�w prawie wszystkie swe

posiadoci na terenie poudniowo-zachodniej Galii. W ten spos�b na

pocztku VI w. wyroso w Europie Zachodniej rozlege pastwo Fran

k�w, kt�re od tej chwili wywiera bdzie take przemony wpyw na

ksztatowanie si stosunk�w spoeczno-gospodarczych, politycznych

i kulturalnych wr�d plemion germaskich osiadych midzy Renem

a ab.

FEUDALIZACJA STOSUNKbW SPOECZNYCH

Podb�j rzymskiej Galii, gdzie od dawna istniaa prywatna wa

sno rodk�w produkcji i klasowy podzia spoeczestwa, przyspieszy

rozkad ustroju rodowego Frank�w i ksztatowanie si u nich nowych

stosunk�w gospodarczo-spoecznych. Ju w V w., w okresie jednocze

nia si Frank�w w jeden ponadplemienny zwizek, byli oni spoecze

stwem zr�nicowanym pod wzgldem majtkowym i socjalnym. Hie

rarchiczno ta przebija wyranie z przepis�w zachowanego prawa zwy

czajowego Frank�w salickich z V w., kt�re np. wysoko kar za zab�j

stwo czy poranienie ustalao w zalenoci od pozycji spoecznej poszko

dowanego. Jeli np. za zabicie zwykego miertelnika pacio si 200

solid�w, to w wypadku woja kr�lewskiego lub jego urzdnika wergeld,

czyli okup, by trzykrotnie wyszy.

Przemiany, kt�re doprowadziy do tego rodzaju nier�wnoci praw

nych, osabiy jedn z podstawowych sp�jni spoecznych w poprzed

nich epokach, jak stanowiy zwizki pokrewiestwa. Traciy one

swoje znaczenie i ustpoway miejsca innym elementom decydujcym

o zbiorowym osadnictwie i wzajemnych interesach mieszkac�w. Tym

czynnikiem, kt�ry ich teraz przede wszystkim czy, stawaa si wsp�l

nie zdobyta i zajta pod upraw ziemia oraz stosunki ssiedztwa. Dla

tego te ten rodzaj organizacji spoecznej otrzyma w nauce nazw

wsp�lnoty terytorialnej, wystpujcej u German�w pod mianem marki.

Wsp�lnota terytorialna rozwinita z ustroju rodowego zachowaa

przez dugi czas wiele tradycji i przekazaa je z kolei formacji wczesno

feudalnej. Mieszkac�w marki czya wic nadal wi ssiedzkiej po

mocy wzajemnej, obowizek zbiorowej obrony przed napaci z zew

ntrz, solidarno w ciganiu sprawc�w przestpstw dokonanych wobec

wsp�lnoty oraz wsp�odpowiedzialno za przewinienia wasnych czon

k�w, jeli ci z jakich wzgld�w nie mogli by osobicie ukarani. Ty

pow wreszcie dla marki cech w pocztkowym okresie jej formowania

si bya, jak w ustroju rodowym, wsp�lna wasno ziemi.

T zasadnicz nowoci w dziedzinie gospodarczej, kt�ra pojawia

si na etapie wsp�lnoty terytorialnej, byo usamodzielnianie si po

szczeg�lnych rodzin w zakresie produkcji rolnej i przechodzenie do go

spodarki indywidualnej. Byo to nastpstwem og�lnego postpu we

wszystkich dziedzinach dziaalnoci osadnik�w frankijskich, jaki doko

na si wskutek ich zetknicia si na terenie Galii z wysok cywilizacj

rzymsk. Indywidualny producent m�g w zwizku z tym coraz bardziej

liczy na wasne siy w zaspokajaniu swych potrzeb yciowych, a nawet

na gromadzenie pewnych rezerw rodk�w utrzymania.

Dobrodziejstwa tego postpu nie dla wszystkich jednak mieszka

c�w marki byy jednakowe. Start bowiem owych emancypujcych si

gospodarstw nie by r�wny. Rodziny wpywowsze i bogatsze, skupione

przy potomkach dawnych naczelnik�w rodowych i wodzach plemien

nych, otrzymyway, jak wiemy ju z Tacyta, wiksze i lepsze kawaki

ziemi pod upraw ni reszta wsp�mieszkac�w. W lad za tym szy

i r�nice wartoci efekt�w produkcyjnych indywidualizujcych si go

spodarstw. Dysproporcje te powiksza jeszcze fakt, e zamoniejsze

rodziny, stanowice starszyzn rodowo-plemienn, miay do dyspozycji

nie tylko lepszy inwentarz gospodarczy, lecz take pewn liczb nie

wolnik�w obcych i rodzimego pochodzenia, kt�rych wykorzystywano

jako darmow si robocz. Te wanie uprzywilejowane elementy spo

eczne najwczeniej i najbardziej intensywnie dyy do wyamania si

ze wsp�lnoty i przeksztacenia uytkowanej ziemi we wasno prywat

n. Tego rodzaju tendencje znalazy odbicie w prawie salickim zar�w

no w jego postanowieniach zezwalajcych na wystpienie ze wsp�lnoty

rodowej, jak i we wzmiankach o naruszaniu prawa wasnoci ziemi

i byda. Chodzio tu o ziemi orn, lasy bowiem, ki, pastwiska i wody

pozostay przez dugi jeszcze czas wasnoci wsp�ln caej marki.

Prywatna wasno ziemi u Frank�w bya od pocztku silnie zr�ni

cowana pod wzgldem wielkoci. Najpierw przewaaa zdecydowanie

drobna wasno wolnych czonk�w wsp�lnot ssiedzkich. Ale obok

nich zaczy powstawa wielkie fortuny, skupione w rkach os�b du

chownych i wieckich. Wr�d tych ostatnich na pierwsze miejsce wysu

na si wasno kr�lewska, w kt�rej skad weszy nie tylko prywatne

posiadoci rodu panujcego, lecz take po podboju Galii tamtejsze ce

sarskie domeny, wielkie obszary nie zagospodarowane, a take dobra

skonfiskowane latyfundystom rzymskim i politycznym przeciwnikom,

dziaajcym wr�d wcielonych do pastwa frankijskiego plemion ger

maskich. Powstae w ten spos�b ogromne kompleksy d�br kr�lews

kich nie miay jednak charakteru trwaego. Wskutek darowizn i bene

ficj�w ulegy one z biegiem czasu tak znacznemu uszczupleniu, e ma

jtek kr�lewski przesta by czynnikiem wyr�niajcym panujcego

spor�d innych wacicieli duchownych i wieckich.

W staym rozwoju znajdoway si natomiast wielkie dobra prywat

ne. Cz ich wacicieli to frankijscy potomkowie dawnej arystokracji

rodowo-plemiennej, kt�ra wzia udzia w konfiskacie ziemi latyfundy

st�w rzymskich w Galii i pomnaaa tym sposobem stan swego posiada

nia wyniesiony z rozpadu rodowej, a potem ssiedzkiej wsp�lnoty ma

jtkowej. Bya to jednak grupa stosunkowo nieliczna, poniewa prze

trzebiy j wojny. Jej miejsce zaja nowa warstwa wielkich wacicieli

ziemskich, rekrutujcych si z urzdnik�w kr�lewskich i zawodo vego

wojska. Byy to podstawowe filary organizacji pastwowej, podporzd

kowane bezporednio wadzy kr�la i utrzymywane na jego koszt. Pr�by

przerzucenia zwizanych z tym ciar�w na og� ludnoci napotkay

op�r frankijskich mas ludowych, kt�re tego rodzaju wymagania trakto

way jako zamach na swe dawne prawa. Tak wic wiadczenia publi

czne ludnoci ograniczay si faktycznie do pewnych danin i posug

przysugujcych monarsze i jego dworowi w czasie objazdu kraju. Nie

mogy one, rzecz jasna, wystarczy na pokrycie rosncych potrzeb pa

stwowych. Ich zaspokojenie musiay przej na siebie majtki kr�lew

skie, utosamiane zreszt z wasnoci pastwow. W miar wzrostu

personelu administracyjno-dworskiego oraz rozbudowy przez panuj

cego jego prywatnych oddzia�w wojskowych bezporednie utrzymy

wanie tych ludzi przez dw�r kr�lewski stao si dla niego coraz bardziej

kopotliwe. Pr�b rozwizania tych trudnoci byo wynagradzanie

funkcjonariuszy kr�lewskich nadaniami ziemi pastwowej, zwanymi

beneficjami. Pocztkowo miay one charakter czasowy i mogy by

w kadej chwili odebrane przez kr�la uytkownikom. Ich za deniem

byo przeksztacenie otrzymanej ziemi we wasno pen, z prawem

jej dziedziczenia i swobodnego dysponowania. W miar upadku wadzy

kr�lewskiej beneficja przeksztaciy si rzeczywicie we wasno pry

watn.

Wr�d najwikszych posiadaczy ziemskich znalaz si w pastwie

frankijskim take Koci�. Istnia on w Galii ju przed podbojem Fran

k�w, ale przyjcie przez nich chrzecijastwa jako oficjalnej religii pa

stwowej rozpoczo nowy rozdzia w rozwoju materialnych podstaw

miejscowego duchowiestwa i instytucji kocielnych. Stanwszy po

stronie pastwotw�rczych aspiracji Merowing�w i popieraj cego ich

polityk zagraniczn i wewntrzn monowadztwa wieckiego, Koci�

otoczony zosta przez nich wszechstronn opiek i protekcj. Uwidocz

nia si ona m. in. w hojnych darowiznach ziemskich dla biskupstw,

klasztor�w i os�b duchownych. Powstaway t drog ogromne kom

pleksy d�br, kt�rych pene zagospodarowanie w wielu wypadkach

przekraczao moliwoci poszczeg�lnych wacicieli.

Jednym z waniejszych r�de rozwoju wielkiej wasnoci wieckiej

i duchownej u Frank�w i ksztatujcych si w jej obrbie nowych sto

sunk�w spoecznych byo wchanianie przez ni sabszych gospodarstw

chopskich, pozbawionych wskutek r�nych okolicznoci szans samo

wystarczalnoci ekonomicznej i przetrwania na dalsz met. Nieuro

dzaj, g�d, klski ywioowe zmuszay niejednokrotnie niezalenych

drobnych rolnik�w do szukania pomocy materialnej u monych ssia

d�w. Otrzymywali j w formie poyczek ziarna, byda, narzdzi rolni

czych w zamian za okrelone wiadczenia na rzecz wierzyciela i podpo

rzdkowanie si jego woli na czas zacignitych przez chopa zobowi

za. Niewypacalno dunika, a byy to wypadki bardzo czste, poci

gaa za sob utrat przez niego ziemi na rzecz pana i wejcie w stosunek

staej zalenoci.

Poza przymusem ekonomicznym niema rol w rozwijaniu si sto

sunk�w zalenoci midzy wolnym chopem i bogaczem odgrywa brak

poczucia bezpieczestwa osobistego i dobytku, kt�rych pierwszemu

z nich z chwil usamodzielnienia si gospodarczego nie bya ju w do

statecznym stanie zapewni rozpadajca si marka. Szuka wic musia

patronatu u tych, kt�rzy rozporzdzali odpowiednim znaczeniem poli

tycznym i si wojskow. Opieka taka nie bya jednak bezinteresowna.

Protektor da za ni, podobnie jak wierzyciel od dunika, nie tylko

uznania swej zwierzchnoci, lecz take wyrzeczenia si na swoj ko

rzy prawa do posiadanej dotd ziemi, kt�ra od tej chwili stanie si

tylko wasnoci uytkow chopa.

W obrbie wielkiej wasnoci kocielnej rozwijaa si jeszcze inna

forma uzaleniania wolnych mieszkac�w wsi i pozbawiania ich praw

wasnociowych do ziemi. Byo to tzw. precarium, czyli nadanie ziemi

przez dan instytucj kocieln osobie, kt�ra zwr�cia si w tej sprawie

z odpowiedni prob. Byy trzy rodzaje nada. Precarium datum to

wydzielenie dla petenta gospodarstwa w obrbie posiadoci danego

waciciela w zamian za okrelone wiadczenia. Korzystali z tej moli

woci przede wszystkim najbiedniejsi chopi, nie majcy innych szans

znalezienia rodk�w do ycia. Inny charakter miao precarium oblatum.

Polegao ono na tym, e wolny chop zrzeka si na rzecz biskupstwa

czy klasztoru praw do posiadania ziemi i prosi o jej dalsze uytkowanie

na warunkach, jakie obowizyway przy precarium datum. Pobudki ta

kiego postpowania miay przewanie charakter religijny. Chodzio te

przy tym o zapewnienie sobie opieki ze strony Kocioa przed samo

wol pan�w wieckich i urzdnik�w administracji pastwowej. Preca

rium remuneratorium, najczciej stosowane, byo poczeniem obu

wyej wymienionych form nada prekaryjnych. W tym bowiem wy

padku petent przekazywa Kocioowi swoj ziemi na wasno

i otrzymywa j z powrotem z dodatkiem nowej dziaki z prawem doy

wotniego uytkowania za okrelony czynsz. Tym sposobem obok hoj

nych nada wielka wasno kocielna powikszaa obszar swych maj

tk�w ziemskich i stawaa si potg materialn.

Dobrowolne komendowanie si wolnych chop�w frankijskich byo

tylko jedn z form koncentracji ziemi w rkach monych i powiksza

nia szereg�w ludnoci zalenej. Cele te osigali take drog przemocy

stosowanej wobec wsp�lnot terytorialnych i indywidualnych chop�w.

Zawaszczenie si cudzej ziemi i wymuszenie na jej dotychczasowych

penoprawnych wacicielach r�nych wiadcze i powinnoci nasilio

si u Frank�w szczeg�lnie w VIII i na pocztku IX w.

Powstanie dwojakich form wasnoci ziemskiej - pelnej, skupionej

w rkach pan�w wieckich i duchownych, oraz uytkowej, przysuguj

cej chopom uzalenionym pod wzgldem gospodarczym i spoecznym

- byo podstaw prawn do narzucenia im przez penych wacicieli

r�nego rodzaju powinnoci w postaci danin i robocizn. Tego rodzaju

stosunki spoeczne nazywamy ustrojem feudalnym, gdy ich charakte

rystyczn cech jest istnienie obok penej wasnoci ziemi wasnoci

podporzdkowanej, kt�ra w redniowiecznych r�dach pisanych okre

lana bya pojciem feudum.

Jest rzecz oczywist, e nowe stosunki feudalne nie od razu zmie

niy obraz struktury spoecznej Frank�w, charakterystyczny dla okresu

wsp�lnoty terytorialnej. Dop�ki podstawowy trzon ludnoci stanowili

niezaleni producenci rolni, utrzymujcy si z pracy wasnych rk i de

cydujcy o swym losie, dop�ty mona m�wi jedynie o tworzeniu si

ukadu feudalnego. Proces ten w pastwie frankijskim przebiega bar

dzo nier�wnomiernie. Najszybciej rozwin si na terenie samej Galii,

niewtpliwie pod wpywem klasowej struktury podbitego spoeczes

twa i jego wyszoci kulturalnej nad Frankami. Tu ju w VIII w. ustr�j

feudalny by dominujcy.

Inaczej przedstawiaa si sprawa z obszarami po wschodniej stronie

Renu. Tu, og�lnie rzecz ujmujc, feudalizacja przebiegaa wolniej,

zwaszcza w rejonach nadmorskich, zamieszkanych przez Fryz�w i Sa

s�w, kt�re podbite zostay przez Frank�w w VIII w. i dopiero w dwa

wieki p�niej sfeudalizowane.

Rozw�j stosunk�w feudalnych w pastwie frankijskim nie omin

take rzesz niewolnik�w, spucizny spoecznej po cesarstwie zachod

niorzymskim, jak i rezultatu tworzenia si klasowych stosunk�w u sa

mych Frank�w. Z chwil formowania si vielkiej wasnoci feudalnej

cz niewolnik�w wykorzystywana bya nadal jako czelad w gospo

darstwach wasnych pan�w wieckich i duchownych. Cz za zaczli

oni osadza na ziemi jako chop�w feudalnych zalenych, zobowiza

nych do okrelonych wiadcze. Pod wzgldem prawnym ludno ta

pozbawiona bya nadal praw osobistych i politycznych, podlegaa we

wszystkim woli posiadaczy ziemskich. Zmienia si natomiast na lepsze

sytuacja materialna osadnik�w niewolniczego pochodzenia. Pod tym

wzgldem zbliali si do chop�w feudalnie zalenych, wywodzcych si

z ludnoci wolnej. Midzy obu tymi grupami umieci trzeba chop�w

p�wolnych, kt�rzy przypisani byli do ziemi i nie mogli jej dobrowolnie

opuci, ale spoczyway na nich mniejsze ciary ni na niewolnikach.

ORGANIZACJA PASTWOWA

Uformowana w czasie podboj�w Galii monarchia Merowing�w wy

magaa odpowiedniej organizacji, kt�ra zapewniaby pastwu z jednej

strony bezpieczestwo zewntrzne i panowanie nad zdobytymi obszarami,

z drugiej dominacj polityczn i gospodarczo-spoeczn klasy feuda�w.

Kierownictwo sprawami og�lnopastwowymi skoncentrowao si w

rku kr�la, kt�ry traktowa pastwo jako wasno osobist. Zdobycie

tak silnej pozycji zawdziczali wadcy frankijscy przede wszystkim woj

nom zaborczym, kt�re zapewniy im stae kierownictwo siami zbrojnymi oraz pomnoyy dobra ziemskie Merowing�w, podstaw materialn ich wadzy. Dochody kr�lewskie z wasnych domen uzupeniay daniny i posugi zwyczajowe oraz podatki porednie, do kt�rych zaliczy trzeba w pierwszym rzdzie ca i myta.

W rkach kr�la skupiaa si wreszcie najwysza wadza sdownicza,

kt�r wykonywa sam lub przez specjalnych penomocnik�w. Wyroki

zapaday na okrgowych wiecach sdowych, kt�rych przewodnictwo

sprawowali pocztkowo obierani przez og� mieszkac�w naczelnicy

okrg�w, zwani setnikami. Owi centenarii lub thungini wykonywali

take funkcje wojskowe. Setnicy podlegali urzdnikom kr�lewskim

wyszego stopnia, zwanym komesami. Stali oni na czele nadrzdnych

jednostek terytorialno-administracyjnych, zwanych hrabstwami, i spra

wowali w nich z ramienia kr�la wadz wojskow, sdownicz i skarbo

w. Z czasem komesi pozbawili setnik�w przewodnictwa na wiecach s

dowych i przejli sami ich funkcje.

Upadek znaczenia dawnych urzdze gminnych Frank�w widoczny

jest take na odcinku wojskowym. Zgodnie ze starym zwyczajem, wy

wodzcym si jeszcze z okresu schykowego ustroju rodowego, wszyscy

zdolni do wadania broni zbierali si raz w roku w marcu na wiec,

kt�ry by poczony z przegldem wojskowym. Zgromadzenie takie na

zywano polem marcowym. Dawniej g�wn rol odgrywali tu chopi.

Ale postpujcy wr�d nich proces pauperyzacji ogranicza coraz bar

dziej udzia mas chopskich w tego rodzaju zebraniach, kt�re wyma

gay odpowiednich rodk�w na pokrycie koszt�w nieraz bardzo odle

gej drogi, zaopatrzenia si w konia bojowego i kosztown zbroj.

R�wnoczenie - jak wiemy - liczba wolnych chop�w malaa wsku

tek feudalizacji. Obarczeni powinnociami na rzecz wacicieli ziem

skich i od nich uzalenieni, zaj si musieli przede wszystkim gospo

dark, tracc tym samym sw�j wpyw na bieg wydarze polityczno-wojskowych, kt�re omawiane byy na dorocznych wiecach wojownik�w.

Tu zapaday decyzje w sprawach wojny i pokoju, tu wybierano kr�la

i dzielono zdobycz wojenn.

Eliminacja klasy chopskiej ze zgromadze wiecowych bya na rk

klasie feuda�w i reprezentujcemu coraz wyraniej ich interesy mo

narsze. Pola marcowe przeksztaciy si w zjazdy wielkich wacicieli

ziemskich, dla kt�rych wygody przeniesione zostay z marca na maj

(std pole majowe), kiedy paszy dla paskich koni byo ju pod dosta

tkiem. Organizacja frankijskich si zbrojnych nabieraa w ten spos�b

charakteru klasowego, stajc si wykadnikiem zachodzcych przemian

gospodarczych, spoecznych i politycznych w granicach pastwa Merowing�w.

WZROST ZNACZENIA I HIERARCHIZACJA FEUDA�W

Rozw�j wielkiej wasnoci i pogbiajce si r�nice majtkowe

w obrbie jej wacicieli doprowadziy z czasem do wytworzenia si typowych dla feuda�w frankijskich form wzajemnej zalenoci. Przy

czyny bezporednie podporzdkowywania si jednostek sabszych eko

nomicznie bogatszym i wpywowszym byy r�ne. Najczciej chodzio

komendujcym si o uzyskanie pomocy materialnej i opieki ze strony

potniejszego protektora. Tote aktowi komendacyjnemu towarzy

szyo przewanie nadanie ziemi, zwanej beneficjum (dobrodziejstwo),

p�niej lennem. Otrzymujcy je, okrelany mianem wasala, zobowi

zywa si wobec nadawcy, zwanego seniorem, do wiernoci i penienia

na jego rzecz suby wojskowej. Senior m�g w kadej chwili odebra

nadan wasalowi ziemi, gdy ten nie wywizywa si z przyjtych na

siebie powinnoci. Z upywem czasu lenna nabieraj charakteru wasnoci trwaej i przechodz drog dziedziczenia z pokolenia na pokolenie lennika.

Wielko lenna nadanego wasalowi zaleaa od zamonoci jego

zwierzchnikaseniora. Bywaa czasem tak rozlega, e wasal m�g sam

przeksztaci si w seniora, przyjmujc opiek nad komendujcym si

mu wasalem, kt�remu wydziela w obrbie wasnego lenna cz ziemi

na warunkach, jakie spenia w stosunku do swego seniora. Proceder

ten m�g by dalej kontynuowany, jak dalece pozwalay na to warunki

majtkowe seniora-wasala. W ten spos�b doszo do wytworzenia si

wielostopniowej zalenoci wr�d feuda�w i powstania tzw. drabiny

feudalnej. Skadaa si ona z podporzdkowanych sobie senior�wwa

sali, nad kt�rymi sta kr�l jako najwyszy senior. Rzecz jasna, e przy

tworzeniu si tego rodzaju zwizk�w wpyw monarchy na wiele dzie

dzin ycia pastwowego stawa si coraz bardziej ograniczony. Dop�ki

interesy wadcy byy zbiene z interesami jego bezporednich wasali,

dop�ty m�g oddziaywa na wszystkie instancje hierarchii feudalnej.

Z chwil pojawienia si wr�d monowadztwa tendencji odrodko

wych wadza kr�lewska tracia automatycznie oparcie i w niszych og

niwach drabiny feudalnej.

Do wzrostu znaczenia i potgi feuda�w duchownych i wieckich

przyczyniay si take kr�lewskie nadania immunitetowe. Polegay one

na przekazywaniu wacicielom ziemskim uprawnie, jakie w stosunku

do ich d�br i mieszkajcej tam ludnoci przysugiway kr�lowi oraz

dziaajcym w jego imieniu urzdnikom. Dobra objte immunitetami

wolne byy od danin i posug na rzecz pastwa. Umoliwiao to panom

gruntowym podnoszenie wiadcze feudalnych wasnych chop�w i

uczynienie ich eksploatacji swym wycznym prawem. Zaleno mi

dzy feudaami i ich poddanymi jeszcze bardziej pogbiy immunitety

sdowe, oddajce w rce posiadaczy majtk�w prawo wymiaru spra

wiedliwoci w stosunku do zamieszkujcej je ludnoci. Pocztkowo

paskie prawo sdzenia uzyskane immunitetem obejmowao drobniej

sze wykroczenia poddanych, okrelane jako causae minores. W miar

rozwoju immunitet�w, kt�re od edyktu kr�la Chlotara II w 614 r. stay

si zjawiskiem powszechnym, rozszerza si ich zakres, obejmujcy

z czasem take cisze przestpstwa karne, zastrzeone dotd dla ju

rysdykcji kr�lewskiej. W ten spos�b wielcy waciciele ziemscy stali si

jedynymi przedstawicielami wadzy w stosunku do zamieszkujcych ich

woci mas pracujcych.

UPADEK MEROWING�W

Przedstawione wyej procesy wewntrzne nie byy jedynymi r�d

ami braku cakowitego i trwaego zespolenia si pastwa Frank�w.

Widzie je trzeba take w r�nicach etnicznych i kulturowych ludnoci,

kt�r ono objo. Podstawow spoeczno-ci kr�lestwa merowiskiego

byli Galo-Rzymianie, kt�rych stan liczebny w VI w. szacuje si na 7-10 mln, gdy ludno germask zaledwie na 20 250 tys., z czego

poow stanowili Frankowie, reszt Burgundowie, Alemanowie, Tu

ryngowie i inni. Obie spoeczno-ci, miejscowa galo-rzymska i napy

wowa germaska, posugiway si odrbnymi jzykami i reprezento

way r�ne kultury. Procesy integracyjne zmierzajce do przezwycie

nia obcoci i niechci midzy zdobywcami a ludnoci podbit przebie

gay nier�wnomiernie tak pod wzgldem geograficznym, jak i czaso

wym. Element germaski w p�nocno-wschodniej czci pastwa pod

dawa si znacznie wolniej procesom romanizacyjnym, ni to miao

miejsce w jego czci zachodniej. Wyr�wnywanie tych r�nic przypada

na czasy panowania Merowing�w, ale do koca ich rzd�w nie udao

si osign penej i trwaej konsolidacji podlegego ich wadzy pastwa.

Innym wanym czynnikiem utrudniajcym utrzymanie jednoci pa

stwa byo obowizujce w nim spisane za Chlodwiga prawo zwycza

jowe Frank�w salickich, ustalajce midzy innymi zasady dziedziczenia

spadku. W zastosowaniu do pastwa uznawanego za wasno dynastii

Merowing�w dawao ono podstawy do podzia�w tej wasnoci rodzin

nej midzy potomk�w kr�lewskich, co z kolei prowadzio do konflik

t�w i rywalizacji wewntrzdynastycznych, przemieniajcych si czsto

w dugoletnie i wyniszczajce wojny domowe.

Stan taki zaistnia ju po mierci Chlodwiga w 511 r. Kady z czte

rech jego syn�w otrzyma odrbn dzielnic i kady z nich uywa ty

tuu "rex Francorum". Tylko na kr�tko jednemu z nich, Chlotarowi I,

kt�ry przey swoich braci, udao si zjednoczy spucizn Chlodwiga

w jedn cao (558-561).

Po mierci Chlotara pastwo Frank�w zn�w rozpado si na czci,

kt�re stay si widowni niezwykle zacitych walk midzy jego sukceso

rami. Szczeg�lnie bezwzgldna i okrutna rywalizacja o prymat wadzy

toczya si midzy synami Chlotara. Chilperykiem, spadkobierc czci

p�nocnej pastwa, zwanej Neustri, i Sigibertem, wadc obszar�w

wschodnich, zwanych Austrazj. W rozgrywkach tych podstpn i po

nur rol odegray ony, a potem wdowy po zwalczajcych si bra

ciach, Brunhilda i Fredegunda. Dopiero na pocztku VII w. udao si

synowi Chilperyka, Chlotarowi II (613-629), dziki poparciu feuda

�w duchownych i wieckich zjednoczy ponownie pastwo w jedn ca

o. Poparcie to musia jednak okupi powanymi koncesjami immu

nitetowymi na rzecz swych protektor�w i dopuszczeniem ich do gosu

przy mianowaniu urzdnik�w kr�lewskich w poszczeg�lnych okrgach

administracyjnych.

Rzdy Chlotara II, jak i jego syna i nastpcy Dagoberta I (629-

39), nie zdoay jednak zapobiec pogbieniu si separatyzm�w te

rytorialnych, kt�re doprowadziy do wyodrbnienia si trzech dzielnic:

p�nocnej, zwanej Neustri, wschodniej - Austrazj i poudniowo-za

chodniej - Burgundi. U podoa tych zjawisk leay r�nice gospoda

rczo-spoeczne, jzykowe i kulturalne, grupujce si w tych trzech orodkach. Neustria, podobnie jak Burgundia, bya terenem najbardziej

rozwinitym pod wzgldem gospodarczym i spoecznym. Tu take pod

wpywem oddziaywania podbitej ludnoci dokonywaa si romanizacja

Frank�w. Austrazja w stosunku do tamtych dzielnic staa znacznie

w tyle i stanowia rezerwat ywiou germaskiego, pielgnujcego wa

sne tradycje jzykowe i kulturalne. Odrbnoci te mimo unifikacyjnych

de niekt�rych przedstawicieli rzdzcej dynastii z upywem czasu

zaostrzay si i byy, jak to zobaczymy dalej, g�wnym powodem osta

tecznego rozpadu monarchii frankijskiej.

Wyrazem formowania si na jednolitym obszarze pastwowym

trzech wspomnianych prowincji byo ustanowienie w nich przez Chlo

tara II odrbnych urzdnik�w.pastwowych, zwanych majordomami.

Dotd majordomowie funkcjonowali tylko w Neustrii jako ochmistrze

dworu kr�lewskiego. W sprzyj aj cych warunkach, jakie stwarzay im

walki dynastyczne i sabo kr�l�w merowiskich, wybili si majordo

mowie na szczyty hierarchii urzdniczej i zdobyli szerokie uprawnienia

wadzy. Nie jest wic przypadkiem, e w ich krgach zrodziy si plany

detronizacji prawowitych wadc�w merowiskich i signicia po tron

kr�lewski.

W poowie VII w. na czoo wysunli si majordomowie Austrazji

z arystokratycznego rodu Pepinid�w, kt�rzy urzd ten sprawowali dzie

dzicznie. W 655 r. majordom Grimoald podj nieudan pr�b zama

chu stanu, kt�r przypaci yciem, a jego krewni odsuniciem na pe

wien czas od wadzy. Napotkawszy op�r ze strony sprzyjajcego Mero

wingom monowadztwa, Pepinidzi zrezygnowa musieli na razie z rea

lizacji swych cel�w na drodze bezporedniego starcia z panujc dyna

sti. Postanowili tymczasem wzmocni jeszcze bardziej sw pozycj

przez podjcie walki z konkurujcymi z Pepinidami majordomami Ne

ustrii i Burgundii. Szczliwym realizatorem tej polityki sta si sio

strzeniec Grimoalda, Pepin z Heristalu, kt�ry w bitwie pod Tertry w

687 r. pokona swych przeciwnik�w i skupi w swym rku siln wadz

jako jedyny majordom w pastwie Frank�w. Umocniy j jeszcze bar

dziej zwycistwa wojenne nad niepokojcymi p�nocne granice pa

stwa Fryzami i pr�bujcymi zrzuci zaleno od Frank�w Alemanami

na poudniowym wschodzie.

Godnym kontynuatorem dziea Pepina z Heristalu by jego nie

prawy syn Karol, zwany Motem. Rozprawiwszy si w kilkuletnich wal

kach z pretendentami do spadku po Pepinie, stan faktycznie na czele

pastwa, wadza bowiem kr�lewska sprawowana za zgod majordoma

przez Merowinga miaa jedynie charakter nominalny. Jeli istniay je

szcze wr�d czci feuda�w frankijskich opory w uznaniu majordomatu

Karola za legalny, to zniky one niebawem w zwizku z jego nie

zaprzeczalnym wkadem w obron pastwa przed niszczycielskimi na

jazdami arabskimi, kierowanymi z Hiszpanii na poudniowo-zachodnie

obszary monarchii merowiskiej. Objwszy naczelne dow�dztwo nad

armi frankijsk, stoczy Karol w 732 r. pod Poitiers decydujc i zwy

cisk bitw z wojskami arabskimi, kt�re wr�d wielu zabitych straciy

take swego wodza AbdarRahmana. Niedobitki zmuszone zostay do

odwrotu.

Sukces ten zawdzicza Karol nie tylko wasnemu talentowi wojsko

wemu, lecz take przeprowadzonej przez siebie reformie si zbrojnych,

dajcej pierwszestwo w nich lekko- i cikozbrojnej jedzie. Dotych

czasowe niepowodzenia Frank�w w starciu z Arabami wynikay std,

e przeciwstawiali oni najedcom walczcym konno oddziay oparte

g�wnie na piechocie niedostatecznie uzbrojonej i ustpujcej przeciw

nikowi w sile uderzenia, szybkoci i swobodzie manewru na placu boju.

Do wojskowej suby konnej przeznaczy Karol specjalnych wojow

nik�w uposaonych w ziemi pastwow jako lenno w zamian za po

winno suby rycerskiej. Osadnictwo wojskowe na prawie rycerskim

w czasach Karola musiao osign szerokie rozmiary. Obszar ziemi

kr�lewskiej uleg bowiem takiemu uszczupleniu, e musiano si uciec

do konfiskaty niekt�rych posiadoci kocielnych.

Zwycistwo Karola pod Poitiers otwaro mu ostatecznie drog do

penej wadzy. M�g swobodnie decydowa nie tylko o polityce zagra

nicznej i wewntrznej pastwa, lecz take traktowa je jako wasne

dziedzictwo i dzieli midzy swoich syn�w. Jest wic mimo formalnego

utrzymywania si na tronie Merowing�w uznawany za zaoyciela no

wej dynastii, zwanej od jego imienia karolisk.

BUDOWA MONARCHII KAROLISKIEJ

Wnet zreszt faktyczne rzdy Karoling�w uzyskay status prawny.

Oto syn Karola Mota, Pepin Kr�tki (741-768), na zwoanym przez

siebie w 751 r. zjedzie feuda�w frankijskich w Soissons dokona za

ich przyzwoleniem detronizacji ostatniego z Merowing�w, Chilperyka

III, i przyj tytu kr�la Frank�w.

Charakter legalnoci tego rodzaju aktowi politycznemu miaa nada

aprobata papieska, tote jeszcze przed dokonaniem zamachu stanu Pe

pin poczyni dla osignicia swego celu skuteczne zabiegi u �wczesnego

papiea Zachariasza. Przychylno gowy Kocioa zachodniorzyms

kiego podyktowana bya piln potrzeb papiestwa zwizania si soju

szem z najpotniejszym z �wczesnych wadc�w europejskich celem za

egnania zagraajcego Rzymowi niebezpieczestwa ze strony Longo

bard�w. Nie reagowano wic na dworze papieskim na dokonywan

przez Karola Mota konfiskat ziemi kocielnej i obdarowywanie ni

wasali kr�lewskich, a nastpca Zachariasza, papie Stefan II, uda si

dwukrotnie do Frank�w w 753 i 754 r. w celu uzyskania od Pepina po

mocy militarnej przeciw wrogom papiestwa. Jedynym warunkiem po

wodzenia tej misji mogo by uznanie dokonanych przez Pepina zmian

dynastycznych w pastwie Frank�w, co te papie Stefan II uczyni

w uroczystym akcie w 754 r., przyznajc wyczne i nienaruszalne

prawa Pepina i jego rodziny do godnoci kr�lewskiej.

Rozw�j wypadk�w na P�wyspie Apeniskim spowodowany ekspan

sj pastwa longobardzkiego za rzd�w kr�la Ajstulfa podda jeszcze

w tym samym roku pr�bie ukad zawarty midzy papiestwem i kr�le

stwem Frank�w w sprawie wsp�lnego dziaania przeciw aneksjom lon

gobardzkim w p�nocno-rodkowej Italii. Zgodnie z obietnic Pepin,

nie bez oporu czci monych, zorganizowa latem 754 r. wypraw wo

jenn do Italii, w wyniku kt�rej Longobardowie zostali wyparci z zaj

tego wieo okrgu Rawenny, kt�ry Pepin Kr�tki przyczy do okrgu

rzymskiego i odda papieowi Stefanowi II jako wieckie pastwo ko

cielne. Granice tego nowego tworu ulegy rozszerzeniu po ponownym

rozgromieniu Longobard�w przez Pepina w 756 r. i zmuszeniu ich do

dalszych koncesji terytorialnych.

Sukcesy militarne odnosi Pepin nie tylko poza granicami swego

pastwa. Jego dzieem i zasug byo bowiem take ostateczne wypar

cie Arab�w z teren�w okupowanych przez nich w poudniowej Galii

i przyczenie na stae Akwitanii, kt�ra przez,dugi czas nie chciaa

podporzdkowa si wadzy kr�l�w merowiskich.

Skoncentrowanie g�wnej uwagi na sprawach italskich i umocnieniu

panowania Pepina w poudniowo-zachodniej czci pastwa si rzeczy

osabi musiao wpywy frankijskie na wschodzie, czego wyrazem byo

oderwanie si Bawar�w. Przywr�cenie, utrwaenie i rozszerzenie pano

wania Frank�w na wsch�d od Renu stanie si te g�wnym zadaniem

politycznym Karoling�w w najbliszej przyszoci. Czynnikiem uatwia

jcym im w pewnym stopniu osignicie tego celu byy postpy chrystia

nizacji tych ziem, sigajcej pocztkami przeomu VI i VII w. Wtedy

to nad g�rnym Renem wr�d Aleman�w pojawili si pierwsi misjona

rze iryjscy, kt�rzy w VII i VIII w. rozwinli sw dziaalno wr�d Ba

war�w, Turyng�w i Fryz�w. Najwiksze zasugi na polu chrystianizacji

ludnoci germaskiej na wsch�d od Renu pooy misjonarz anglosaski

w. Bonifacy. Z jego imieniem wi si pocztki organizacji kocielnej

na tych terenach i godno najpierw biskupa Turyngii, a nastpnie arcy

biskupa Germanii ze stolic w Moguncji. Zgin mierci mczesk

w 755 r.

Pepin Kr�tki mia dw�ch syn�w, Karola i Karlomana, midzy kt�

rych podzieli pastwo. Ten stan rzeczy utrzymywa si bez gbszych

wstrzs�w do mierci Karlomana w 771 r. Wtedy dopiero wyoni si

problem spadku po zmarym, do kt�rego pretendowaa zar�wno

wdowa z dwoma nieletnimi synami, jak i brat Karlomana, Karol. Sp�r

ten przeksztaci si rycho w konflikt midzynarodowy, albowiem

przeciwnicy Karola zwr�cili si o pomoc do kr�la Longobard�w Dezy

deusza, kt�ry te udzieli im azylu na swym dworze. Gdy nastpnie

jego interwencja u papiea Hadriana I na rzecz podopiecznych Karolin

g�w nie odniosa skutku, rozpocz dziaania wojenne przeciw papie

stwu, podchodzc z wojskami a pod sam Rzym. W tej sytuacji sojusz

i wsp�dziaanie Hadriana z Karolem stay si zn�w aktualne. P�n

wiosn 773 r. wojska dowodzone przez Karola przekroczyy Alpy i roz

poczy dziaania wojenne przeciw Longobardom, zakoczone i tym

razem penym zwycistwem Frank�w. Miao ono dla pokonanych zgu

bne nastpstwa. Karol bowiem, przyjwszy tytu kr�la Longobard�w,

wczy ich pastwo w obrb wasnej monarchii.

Powodzenie militarne Karola w Italii nabiera jeszcze wikszego zna

czenia, jeli si zway, e r�wnoczenie zaangaowany by w dziaania

wojenne na p�nocno-wschodnich rubieach swego pastwa, gdzie pod

j pr�b ujarzmienia Sas�w i nawr�cenia ich na wiar chrzecijask.

Ekspansja Karola napotkaa tu jednak zacity op�r spoeczestwa sas

kiego, bronicego swojej niezawisoci. Sasi, jak wiemy, stanowili siln

federacj plemienn, kt�ra w czasach Karola zajmowaa rozlege tere

ny midzy Renem a ab, sigajce na poudniu a po rodkowe Niem

cy. Wraz z rozwojem terytorialnym zwizku saskiego dokonyway si

tu gbokie przemiany spoeczno-gospodarcze waciwe dla ustroju

wczesnofeudalnego. Op�nienie rozwojowe Sas�w sprawio, e frankij

scy najedcy mieli do czynienia z do jeszcze zespolonym spoecze

stwem, w kt�rym wolni chopi odgrywali dominujc rol. Std te ich

nieprzejednana postawa wobec agresji feuda�w frankijskich, dcych

do przeksztacenia podbitej ludnoci w rezerwuar wyzysku klasowego.

Inaczej zachowywaa si w czasie wojny arystokracja saska. Poczt

kowo i ona stawiaa op�r, ale po klsce w 785. r. przesza na stron

Frank�w i zaniechaa walki.

Rozpoczta w 772 r. wojna Frank�w z Sasami trwaa z przerwami

okoo 30 lat, przynoszc ofiarom napaci ogromne straty i zniszczenia.

Wyludnione wskutek walk i przymusowych przesiedle ludnoci saskiej

obszary stay si terenami kolonizacji frankijskiej. Ziemia rozdawana

bya midzy wasali kr�lewskich, kt�rzy przekazywali j w feudalne uy

tkowanie frankijskim chopom. Miejscowi feudaowie sascy, wsparci

przez zdobywc�w, przystpili do likwidacji dawnego ustroju spoeczne

go, tworzenia wielkiej wasnoci i narzucania ludnoci dotd wolnej po

winnoci feudalnych. Podbity kraj zosta pod wzgldem administracyj

nym cile zespolony z pastwem karoliskim. Utworzono tu hrabstwa,

urzdy pastwowe, obsadzane w duej mierze przez sprzyjajcych Ka

rolowi miejscowych wielmo�w. Korzystajc z pomocy pastwa i orga

n�w jego wadzy znaczne postpy poczynia wr�d Sas�w chrystianiza

cja. W IX w. dziaao tu ju pi biskupstw: w Verden, Bremie, Mun

ster, Hildesheim i Halberstadcie, oraz kilka klasztor�w, ufundowanych

przez saskich feuda�w i hojnie uposaonych w ziemi wraz z osiad

na niej ludnoci wiejsk.

Wkr�tce po stumieniu w 758 r. najwikszego powstania saskiego,

kt�rego upadek zadecydowa o losach jego bojownik�w na kilkadzie

sit lat, przystpi Karol do akcji przeciw Bawarom, kt�rzy - jak

wspomnielimy - zerwali stosunki zalenoci z pastwem Frank�w w

czasach Pepina Kr�tkiego i utworzyli:silne ksistwo pod rzdami Agi

lolfing�w. Doszo ono do duego znaczenia zwaszcza za czas�w pano

wania ksicia Tassilona, powizanego poprzez maestwo z c�rk De

zyderiusza z longobardzk rodzin kr�lewsk. Sw siln pozycj zaw

dzicza take Tassilo poparciu bawarskiego duchowiestwa chrzecija

skiego, posiadajcego prawnie zagwarantowan przez Tassilona wy

sok pozycj spoeczn. Sprawa ponownego poddania ksistwa bawar

skiego kr�lestwu Karoling�w staa si szczeg�lnie aktualna po dokona

nym przez Karola podboju pastwa Longobard�w, do kt�rego m�g w

kadej chwili zgosi pretensje dynastyczne niezaleny Tassilo. Tote

ju w 781 r. wezwa go Karol na zjazd feuda�w frankijskich w Worma

cji i wymusi na nim zoenie przysigi wiernoci, obwarowanej 12 za

kadnikami. Tassilo traktowa sw kapitulacj jako zo konieczne. Dla

tego te nie zaniecha stara o przywr�cenie Bawarii niezalenoci po

litycznej od Frank�w. W tym celu szuka porednictwa na dworze pa

pieskim, jednake ten stan zdecydowanie po stronie Karola, wywie

rajc przy tym stay nacisk na duchowiestwo bawarskie w celu oder

wania go od Tessilona i przejcia do obozu Karola. Dyplomacja papie

ska pozbawia wic ambitnego ksicia podpory, jak udzielaa mu do

niedawna znaczna cz bawarskiego kleru. W lad za duchowiestwem

posza te opozycyjnie do Tassilona nastawiona grupa feuda�w wie

ckich. W tej sytuacji nie pozostawao mu nic innego, jak zjawi si po

nownie na dworze Karola w 787 r. i uzna jego zwierzchni wadz.

Jeszcze raz pr�bowa uwolni si z wiz�w zalenoci, szukajc wspar

cia ze strony przybyych w VI w. z gbokiej Azji nad rodkowy Dunaj

dzikich koczownik�w awarskich, lecz nim doszo do bliszego wsp�

dziaania midzy nimi, Karol uwizi Tassilona i zamkn w klasztorze.

Wprawdzie po 6 latach wyszed on na wolno, jednak nie by ju w

stanie rozwin szerszej akcji przeciw Frankom, kt�rzy tymczasem po

czynili odpowiednie przygotowania do rozprawy z niedawnymi soju

sznikami Tassilona, Awarami.

W 791 r. ruszya przeciw rzeszy awarskiej na szerok skal zakro

jona wyprawa wojenna, kt�ra jednak nie przyniosa Karolowi spodzie

wanego rozstrzygnicia. W dodatku wyoniy si przed nim nowe trud

noci wewntrzpastwowe. Bdcy przypuszczalnie w porozumieniu

z Awarami Sasi wzniecili powstanie przeciw Frankom oraz zbuntowaa

si przeciw Karolowi cz feuda�w frankijskich, kt�rym przewodzi

nieprawy syn Karola, Pepin. I cho spisek ten zosta szybko stumiony,

nowa wyprawa przeciw Awarom musiaa by na razie odoona, przy

najmniej do czasu uspokojenia Sas�w. Gdy jednak dziaania wojenne

z Sasami, w kt�rych Karol bra osobicie udzia, zaczy si przeciga,

dow�dztwo nad wypraw awarsk przekaza drugiemu synowi, Pepinowi. Z pomoc Sowian bakaskich, kt�rym upieskie wyprawy awar

skie daway si r�wnie we znaki, wdar si on w gb terytorium awar

skiego i w 796 r. zmusi ich przyw�dc do kapitulacji. Do Akwizgranu,

stolicy pastwa Karola, odesa zwycizca bogate upy. Znaczna cz

terytorium awarskiego wczona zostaa do monarchii karoliskiej. Te

raz do dziea przystpi Koci�, prowadzc tu oywion dziaalno

misyjn i organizacyjn, kt�rej fundamentem byy rozlege nadania

kr�lewskie.

W zwyciskim pochodzie wojennym Karola osobne miejsce zajmuj

jego walki z hiszpaskimi Arabami, kt�rzy mimo przegranej bitwy pod

Poitiers nie przestali zagraa Frankom od poudnia. Tote ju w 777 r.,

skorzystawszy z napicia stosunk�w midzy kalifatem bagdadzkim i emi

rem Kordoby, Karol wkroczy do Hiszpanii i rozpocz dziaania wojenne

przeciw Arabom. Skoczyy si one niespodziewan klsk wojsk fran

kijskich i dotkliwymi stratami, jakich doznay zwaszcza w czasie odwrotu

przez przecz Roncevaux z rk miejscowych Bask�w. Na tym tle powsta

na przeomie XI i XII w. synny epos. tzw. Pie o Rolandzie z Marchii

Bretoskiej, polegym w tej bitwie. Epos ten sawi ideay rycerskie, jak

walka z innowiercami, pobono i wierno wasalska.

Pomylny przebieg wojny z Awarami pozwoli Karolowi podj

plan ostatecznego rozwizania problemu arabskiego. Sygnaem do

zbrojnego wystpienia sta si najazd Arab�w w 793 r., kt�ry dotkn

poudniowe ziemie monarchii frankijskiej a po okolice Narbonne.

W 795 r. armia Karola przystpia do dziaa wojennych, kt�re cig

ny si a do 811 r. i rozgryway w drugiej fazie ju na terenie Hiszpa

nii. Tym razem ich rezultatem byo opanowanie przez Karola i przy

czenie do swego kr�lestwa teren�w midzy Pirenejami i rzek Ebro.

W ten spos�b pastwo frankijskie zostao zabezpieczone przed nagymi i niszczycielskimi najazdami, majcymi punkt wyjcia po drugiej stronie Pirenej�w.

STOSUNKI FRANK�W ZE SOWIANAMI

Polityka wschodnia Karola Wielkiego, kt�ra przyniosa mu w efek

cie panowanie nad plemionami germaskimi, osiadymi na obszarze

Niemiec, zetkna go take z najdalej na zach�d wysunit czci So

wiaszczyzny Zachodniej, opartej o ab i Sal. Sowianie przybyli

w te strony zza Odry okoo V w. po wyemigrowaniu std plemion ger

maskich w okresie wielkiej wdr�wki lud�w i podzielili si, nie liczc

osiadych na wyspie Rugii Ran�w, na trzy grupy. Najdalej na p�nocny

zach�d zawdrowali Obodryci, osiedlajc si na prawym brzegu dolnej

aby w najbliszym ssiedztwie Sas�w. Na poudniowy wsch�d od

Obodryt�w ulokowali si Wieleci, kt�rzy z kolei na linii dolna Spre

wa - Hawela graniczyli z plemionami serbouyckimi. Ich odam za

chodni, Serbowie poabscy, odznaczali si prnoci osadnicz, w wy

niku kt�rej przekroczyli rzek Sal wdzierajc si wyspami w gb Tu

ryngii i p�nocno-wschodniej Bawarii. Poudniow granic plemion ser

bouyckich stanowiy Rudawy i Sudety, wschodni - rzeki Kwisa,

B�br i Odra, kt�re oddzielay t ludno od polskich plemion lskich.

Osadnictwo sowiaskie midzy ab, Sal i Odr miao charakter

przede wszystkim rolniczy, co potwierdzaj zar�wno wykopaliska ar

cheologiczne, jak i najstarsze r�da pisane z VIII i IX w. Z rolni

ctwem zwizany by nierozerwalnie ch�w byda, kt�rego rozwojowi

sprzyjay rozlege tereny zasobne w pasz. Na dalszym miejscu wymieni

naley mylistwo i rybo�wstwo, odgrywajce w zalenoci od warunk�w

wiksz lub mniejsz rol w yciu poszczeg�lnych plemion nadabskich.

W ramach gospodarki naturalnej odpowiednie miejsce zajmowao take

rzemioso, kt�re ulegao coraz wikszej specjalizacji, a w pewnych dzie

dzinach wytw�rczoci, jak garncarstwo, obr�bka drewna i metali, osi

gno stosunkowo wysoki poziom. Istniay wic warunki do wymiany

produkt�w rolniczego i rzemielniczego pochodzenia. Na przeomie

VIII i IX w. wymiana ta przybraa charakter midzynarodowy. G�w

nym partnerem handlowym Sowian Poabskich byli Frankowie. Kapi

tularz z 805 r. wymienia np. dziewi punkt�w targowych w przygrani

cznym pasie nad Sal i ab, gdzie odbyway si transakcje handlowe

frankijsko-sowiaskie. Podobne targi istniay w IX w. na ziemi obo

dryckiej, przez kt�r prowadziy wane drogi handlowe, czce Eu

rop Zachodni i Skandynawi z poudniowymi wybrzeami Batyku,

plemionami ruskimi, Bizancjum i wiatem arabskim. Na Batyku i Mo

rzu P�nocnym pywaa flota sowiaska, uprawiajca w p�niejszych

czasach m. in. piractwo, w czym przez dugi czas prym wiedli Ranowie.

Stabilizacja osadnictwa na zajtych terenach pogermaskich, jak

r�wnie rozw�j gospodarczy przyczyniy si do przypieszenia nieco

przemian spoeczno-ustrojowych wr�d Sowian Poabskich. W okresie

swych wdr�wek plemiona te nie wyszy jeszcze waciwie poza ustr�j

rodowy i wsp�lnot pierwotn. Dopiero po osiedleniu si na wieych

terenach tworz si wsp�lnoty terytorialne, powstaje u Sowian prywa

tna wasno ziemi i stosunki klasowe. Ich charakterystyczn cech

byo wolniejsze ni na pozostaych obszarach Sowiaszczyzny tempo

feudalizacji wolnych chop�w, kt�rzy przez dugi czas stanowili podsta

wow mas ludnoci i odgrywali wan rol polityczn. Inaczej te

wr�d Sowian Poabskich ukaday si stosunki midzyplemienne,

kt�re nie wyszy poza lune federacje, zawizywane najczciej pod

wpywem zagroenia zewntrznego. Kade plemi, kt�rych pocho

dzce z poowy IX w. r�do, tzw. Geograf Bawarski, wylicza 30, pro

wadzio wasne ycie polityczne, skupiajce si wok� grod�w jako orodk�w wadzy i obrony. W wielu wypadkach owej samodzielnoci

i separacji plemiennej u Sowian Poabskich sprzyjay warunki geogra

ficzne w postaci las�w, jezior i bagien, stanowicych naturalne granice

midzy plemionami, odgradzajce je od wzajemnych wpyw�w.

Na czele plemion stali pocztkowo wybieralni, potem dziedziczni

ksita. Jeden z nich, imieniem Derwan, powiadczony r�dowo ju

w pierwszej poowie VII w. (631) jako wadca serbski, sprzymierzy si

przeciw Frankom i podporzdkowa sowiaskiemu pastwu Samona.

Pastwo to, kt�rego centrum stanowiy Morawy, prawdopodobnie ob

jo swym zasigiem znaczn cz plemion sowiaskich od Haweli

i Sprewy na p�nocy a po rzek Draw na P�wyspie Bakaskim. Ich

zjednoczenie nastpio w ogniu walki z Awarami, jak i Frankami, d

cymi do podporzdkowania sobie znacznej czci plemion zachodnio-

sowiaskich. Na tym tle doszo do konfliktu midzy monarchi

merowisk i pastwem Samona, zakoczonego klsk wojsk frankijskich

dowodzonych przez Dagoberta I pod Wogistisburgiem.

Po mierci Samona losy jego pastwa nie s znane. Jeli nawet ist

niao dalej, to obejmowao terytorium znacznie okrojone, zapewne bez

ziem zasiedlonych przez Serb�w, kt�rzy wr�cili zn�w do samodzielnego

bytu politycznego. Nie wiemy te, jak ukaday si stosunki zar�wno

ich, jak i reszty Sowian Poabskich z Frankami a do czas�w Karola

Wielkiego. Poza bowiem wzmiank o udziale oddzia�w sowiaskich

po stronie Pepina w jego wojnie z Sasami w 748 r. nie posiadamy ad

nych bliszych wiadomoci na ten temat. Napywaj one dopiero od

drugiej poowy VIII w. w zwizku z nasilajc si ekspansj Frank�w

w p�nocno-wschodniej Europie. W czasie wojny Frank�w z Sasami

po stronie Karola Wielkiego stanli Obodryci, pozostajcy od dawna w

nieprzyjaznych stosunkach z jego przeciwnikami. Inne stanowisko za

jli natomiast Wieleci, kt�rzy w podbojach Karola widzieli wasne za

groenie. Trafno tych przewidywa potwierdzia wyprawa Karola na

plemiona wieleckie w 789 r., w kt�rej po stronie agresor�w wzia

udzia flota fryzyjska, sprzymierzeni z nimi Obodryci i oddziay uzalenionych przez Frank�w plemion serbskich znad Sali. Walki zakoczyy

si klsk zaatakowanych plemion i zmuszeniem ich do pacenia trybutu.

Na pocztku IX w., w latach 805 i 806, uderzyli Frankowie na Ser

b�w oraz plemiona czeskie. Dla Serb�w rozstrzygajce znaczenie miaa

bitwa na Warnenfeld w 806 r. , w kt�rej ponieli cakowit klsk. Zwy

ciskie wojska frankijskie przystpiy do pacyfikacji podbitego kraju,

niszczc jego ziemie i grody. Zar�wno Serbowie, jak i Czesi stali si

trybutariuszami pastwa Karoling�w.

Zaleno Sowian Poabskich od Frank�w zacza ulega pewnemu

rozlunieniu po mierci Karola Wielkiego. Byo to nastpstwem. za

r�wno walki zbrojnej, podejmowanej przez ujarzmione plemiona so

wiaskie, zwaszcza serbskie, jak i kryzysu monarchii frankijskiej, jaki

przeywaa w drugiej poowie IX w.

WZNOWIENIE CESARSTWA I JEGO ORGANIZACJA WEWNTRZNA

Opromieniony saw wojenn i nie spotykanymi od czas�w impe

rium rzymskiego podbojami, Karol Wielki podj myl wznowienia ce

sarstwa. W urzeczywistnieniu tych plan�w, moe nawet wczeniej, ni

zamierza, przyszed mu z pomoc rozw�j wypadk�w w Rzymie i trud

noci, w jakich znalaz si papie Leon III w 799 r. w wyniku zorganizowanego przeciw niemu spisku. Oskarony o cikie przestpstwa, zosta w czasie odprawianych ceremonii kocielnych napadnity i wtr

cony do wizienia, skd udao mu si jednak zbiec na dw�r Karola

Wielkiego. Otrzymawszy tu pomoc i eskort wojskow, papie wr�ci

do Rzymu, ale sytuacja jego wobec trwajcych nadal antypapieskich

rozruch�w bya w dalszym cigu zagroona. W takich okolicznociach

bezporednia interwencja Karola staa si nieodzowna. Zim 800 r. wy

ruszy on z wojskiem do Italii i wkroczywszy do Rzymu osadzi Leona III

na tronie papieskim. W dwa dni p�niej, tj. 25 grudnia, odwdziczajc

si Karolowi za okazan pomoc, papie koronowa go na cesarza przy

aplauzie zebranego w wityni ludu.

Fakt ten, kt�ry wyni�s Karola do najwyszej godnoci, mia do

niose znaczenie ideologiczne i polityczne o zasigu wykraczajcym da

leko poza pastwo Karoling�w. Koronacja bya aktem dw�ch czynni

k�w: wieckiego, reprezentowanego przez monarch, i kocielnego,

kt�rego uosobieniem by papie. Kada ze stron w odmienny spos�b

interpretowaa powstanie imperium christianum i upatrywaa w tym

fakcie swoje najwysze uprawnienia. Koncepcj wieck najlepiej wy

razi dworzanin Karola Wielkiego, Alkuin, ju w 798 r. goszc pogld,

e wadza Karola pochodzi od Boga i na nim spoczywa odpowiedzial

no za losy Kocioa chrzecijaskiego i papiestwa. Cesarz winien ich

broni mieczem, a papie wspiera go modlitw. Papiestwo reprezento

wao z gruntu odmienny pogld. W akcie koronacji cesarskiej upatry

wao tytu do zwierzchnictwa nad wadcami wieckimi i prawo do dy

sponowania wedug swego uznania koron cesarsk. Na tym tle po

wstaway ostre konflikty, kt�re wywary gbokie pitno na dziejach

Europy, a przede wszystkim Niemiec.

Koronacja Karola Wielkiego wywoaa wielkie zaniepokojenie w

cesarstwie wschodniorzymskim, kt�re wci nie rezygnowao z aspiracji

do wycznego reprezentowania wadzy wieckiej w caym �wczesnym

wiecie chrzecijaskim. O zbrojnej interwencji ze strony Konstantynopola nie mogo by jednak mowy, poniewa mia on do wasnych ko

pot�w wywoanych walkami religijnymi i zagroeniem ze strony Ara

b�w. Sytuacj t wykorzysta natomiast Karol Wielki i rozpocz sam

akcj zbrojn przeciw resztkom posiadoci bizantyjskich w p�nocnej

Italii. Dziaania wojenne przecigny si do 812 r., zmuszajc ostate

cznie cesarza wschodniorzymskiego, Michaa, do uznania r�wnorzd

nej godnoci Karola Wielkiego na Zachodzie.

Za panowania Karola Wielkiego wyksztaci si ostatecznie system

rzd�w i administracji pastwowej. Najwysza wadza naleaa do mo

narchy, kt�r sprawowa przy pomocy podlegych mu urzdnik�w.

Wr�d tych ostatnich osobn i wan grup stanowili r�ni funkcjona

riusze, kierujcy yciem dworu kr�lewskiego i wykonujcy w zastp

stwie wadcy nalene mu uprawnienia. Tak wic piecz nad jadalni

kr�lewsk sprawowa stolnik, o zaopatrzenie w odpowiednie napoje

i ich przechowywanie w piwnicach dworskich troszczy si czenik, spi

arnia, magazyny ywnociowe i szatnia byy w rkach komornika, ko

niuszy opiekowa si stajni, palatyn przewodniczy w zastpstwie kr�la

sdowi dworskiemu, do kanclerza za naleao przygotowywanie pism,

wysyka i przyjmowanie korespondencji oraz zarzd kaplic dworsk.

Wr�d tych najwyszych dostojnik�w dworskich od czas�w Pepina nie

obsadzono stanowiska majordoma. W najbliszym otoczeniu kr�la

znajdowaa si take liczna grupa drobniejszych urzdnik�w, wykonu

jcych drugorzdne posugi dworskie.

W celu niedopuszczenia do naduy uprawnie ze strony urzdni

k�w publicznych podda ich Karol Wielki kontroli przez specjalnie

ustanowionych inspektor�w. Ich obowizki polegay na zbieraniu infor

macji o dziaalnoci poszczeg�lnych funkcjonariuszy pastwowych,

przyjmowaniu od ludnoci skarg i zaale, kierowanych pod ich adre

sem, oraz przekazywaniu zebranych wiadomoci bezporednio kr�lowi.

Pozwalao to monarsze na szybk interwencj tam, gdzie zachodzia

taka potrzeba, i usuwanie ludzi naduywajcych swych kompetencji lub

nie wywizujcych si naleycie ze swych obowizk�w. Karol Wielki

nie dopuszcza ponadto do umacniania si wadzy i wpyw�w wyszych

sfer urzdniczych w podlegych im okrgach. W tym celu dokonywa

czstych translokacji i zmian personalnych funkcjonariuszy pastwo

wych. W celu zabezpieczenia granic pastwa ich obron powiza z pe

ryferyjnymi hrabstwami, zwanymi marchiami, kt�rych zwierzchnicy

wyposaeni zostali w szerokie uprawnienia.

Cay ten system administrowania i kierowania pastwem sprawnie

dziaa, dop�ki czuwaa nad nim wybitna indywidualno Karola Wiel

kiego i dop�ki nie ujawniy si z ca ostroci siy odrodkowe,

tkwice w wielu dziedzinach ycia jego monarchii. Nastpio to prawie

nazajutrz po mierci cesarza w 814 r.

ROZW�J KULTURY

Wr�d wielkich zasug, jakie pooy �w wadca w dziele rozwoju

i umocnienia pastwa frankijskiego, jego dziaalno kulturalna zasu

guje na osobne om�wienie.

Wdr�wki lud�w poczone z niszczycielskimi wojnami i przejcie

spadku po cesarstwie zachodniorzymskim przez znajdujce si w�wczas

na niepor�wnanie niszym stopniu rozwoju plemiona germaskie wy

wrze musiay ujemny wpyw na caoksztat ycia gospodarczego, a w

konsekwencji i na rozw�j kultury w nowo powstajcych pastwach w

Europie Zachodniej. Germanie nie znali dokumentu jako instytucji

sucej utrwalaniu na pimie czynnoci prawnych, nie posiadali szk�

i nie zdradzali a do VI w. ywszych zainteresowa historiograficznych

i literackich. W takich warunkach traciy take swoje znaczenie ocalae

z zawieruchy wojennej porzymskie orodki kultury, upada poziom i za

sig szkolnictwa galo-rzymskiego, kt�re stawao si coraz wyraniej wy

cznym przywilejem duchowiestwa. Ujemnym wpywom nowego ro

dowiska zacza ulega i ludno miejscowa, co najlepiej daje si ledzi na przykadzie jzyka, jakim bya acina. Odchodzi ona bowiem

coraz dalej od klasycznej wymowy i ortografii i przeksztaca si w aci

skie dialekty ludowe, kt�re - jak uskara si Grzegorz z Tours z VI w.

w swojej Historii Frank�w - staway si jzykiem literackim.

Do tego wszystkiego doczyy si jeszcze niekorzystnie ukadajce

si stosunki midzynarodowe Europy Zachodniej z wczesnoredniowie

cznymi centrami cywilizacji i kultury wiatowej, jakie wci stanowiy

cesarstwo wschodniorzymskie i powstae w VII w. imperium arabskie.

Rywalizacja polityczna, podejmowane pr�by podboj�w, a take r�

nice religijne doprowadziy do izolacji pastw zachodnich i pozbawie

nia ich przez dugi czas odywczego oddziaywania prd�w kultural

nych i tradycji antycznych, promieniujcych na wiat z P�wyspu Ba

kaskiego i kraj�w Bliskiego Wschodu.

W takiej sytuacji czno z bogat spucizn r�dziemnomorskiej

kultury staroytnej coraz bardziej si rozluniaa, zanikaa znajomo

wybitnych pisarzy, uczonych i mylicieli greckich i rzymskich, a nawet

pojawiy si trudnoci z odczytywaniem i rozumieniem tekst�w liturgi

czno-teologicznych. Odbijao si to szczeg�lnie niekorzystnie na pozio

mie intelektualnym duchowiestwa i dziaalnoci Kocioa.

Wanie w trosce o popraw tego stanu rzeczy przeprowadzi Karol

Wielki w swym pastwie reform szkolnictwa, kt�ra posza w trzech

g�wnych kierunkach: rozwoju sieci szk� klasztornych i katedralnych,

ujednolicenia programu nauczania oraz przywr�cenia znajomoci a

ciny klasycznej w rodowisku ludzi wyksztaconych.

Szczeg�owe opracowanie i wprowadzenie w ycie nowego pro

gramu edukacyjnego powierzy Karol Wielki anglosaskiemu mnichowi

Alkuinowi, byemu rektorowi szkoy katedralnej w Yorku. Nie by to

wyb�r przypadkowy. Anglia bowiem bya tym krajem, gdzie acina kla

syczna nie ulega barbaryzacji i utrzymywaa si w krgach intelektual

nych w swej nieskazitelnej formie. Tu w szkoach uczono tego jzyka

i zaznajamiano z tekstami staroytnych autor�w. Przy pomocy cudzo

ziemc�w, sprowadzanych g�wnie z Wysp Brytyjskich i Italii, udao si

Karolowi Wielkiemu przywr�ci acinie klasycznej nalene jej miejsce

w dziedzinie ksztacenia, a poprzez ni nawiza ywszy kontakt z bo

gat spucizn kulturaln Rzymian.

Opierajc si take na tradycjach antycznych opracowa Alkuin

program nauczania szkolnego, kt�ry skada si z dw�ch stopni. Niszy,

zwany trivium, obejmowa gramatyk acisk, retoryk, czyli nauk

kompozycji literackiej, oraz dialektyk, odpowiadajc dzisiejszemu

pojciu logiki. Ukoczenie trivium byo warunkiem przejcia do dru

giego stadium szkolenia, zwanego quadrivium. Skadaa si na nie

nauka czterech przedmiot�w arytmetyki, geometrii, astronomii i muzyki.

Rozw�j i reforma szkolnictwa, wzrastajce zapotrzebowanie na tek

sty pisane oraz wzrost zainteresowa literatur klasyczn powoay do

ycia lub rozwiny sie skryptori�w, funkcjonujcych g�wnie przy

klasztorach. Powstaway tu kopie starych rkopis�w, zawierajcych po

mniki antycznej kultury umysowej, oraz teksty o treci religijnej.

W zwizku z oywieniem si dziaalnoci pisarskiej, rozwojem szk�

i wzrostem czytelnictwa wyonia si take potrzeba modyfikacji sa

mego pisma. W pastwie frankijskim na podstawie tradycji p�norzymskich wyksztacio si ono w formie tzw. kursywy merowiskiej.

Byo to pismo niepraktyczne. Cechowaa je nieregularno i stoczenie

liter, czonych w dodatku za pomoc zawiych i stoczonych ligatur.

Nieczyteln kursyw merowisk zastpiono wic wyksztaconym w

pracowniach pisarskich nowym typem pisma o starannym i regularnym

dukcie, jednolitych i proporcjonalnych ksztatach liter, tzw. minusku

karolisk, kt�ra staa si podstaw pisma w caej Zachodniej i rod

kowej Europie.

G�wnym ogniskiem kultury w czasach Karola Wielkiego by jego

dw�r, na kt�rym zgromadzi elit intelektualn �wczesnej Europy, e

wymienimy tu tylko wspomnianego ju Alkuina z Anglii, Piotra z Pizy,

Paulina z Akwilei i Pawa Diakona z Italii czy Teodulfa z Hiszpanii.

Pooyli oni wielkie zasugi w rozwoju kultury i cywilizacji w pastwie

Frank�w, przez dugi czas pozostajcymi w tyle za osigniciami gospo

darczo-spoecznymi i politycznymi. Te korzystne zmiany Karol Wielki

inspirowa i wprowadza w ycie nie tylko z myl o duchowiestwie,

lecz take dla podniesienia poziomu umysowego i wyksztacenia ludzi

z najbliszego otoczenia wieckiego. Temu ostatniemu celowi suya

specjalnie zorganizowana szkoa paacowa, w kt�rej pobierali nauk od

najprzedniejszych uczonych i pisarzy dworzanie i przyszli urzdnicy

pastwowi.

Pod wpywem zapocztkowanych w okresie karoliskim studi�w

nad acin i literatur klasyczn �wczeni uczeni zwr�cili take uwag

na jzyk germaski. Interesowa si nim i sam Karol Wielki, poznawa

zasady gramatyki frankijskiej i poleci gromadzi pieni German�w.

W takich warunkach mogy pojawi si pierwsze zabytki pimiennictwa

w jzyku starogermaskim, najpierw w postaci glos midzy wierszami

lub na marginesach tekst�w aciskich, p�niej samodzielnych utwor�w.

W osobie Karola Wielkiego prawdziwego mecenasa znalazy take

architektura i sztuki plastyczne. W jego czasach powstay liczne, wzorowane na tradycjach rzymskich i bizantyjskich, budowle monumenta

lne o charakterze sakralnym, kt�re poza zachowan po dzi dzie ka

plic paacow w Akwizgranie znamy tylko z niewielkich fragment�w

oraz r�de ikonograficznych i pisanych. Podjcie na szersz skal prac

budowlanych zachcio miejscowych architekt�w do samodzielnych po

szukiwa w zakresie rozwiza artystycznych i technicznych, kt�re zna

lazy peny wyraz w p�niejszej architekturze romaskiej.

W dziedzinie malarstwa panowa wikszy konserwatyzm ni w ar

chitekturze. Nie pozwala on �wczesnym mistrzom pdzla wyj poza

bierne naladownictwo w tej dziedzinie osigni staroytnych Grek�w

i Rzymian. Sztuk t poznajemy z nielicznych zabytk�w dekoracji

ciennych, a przede wszystkim z bogato iluminowanych rkopis�w, spi

sywanych i zdobionych w skryptoriach klasztornych. Jej przewodni

ide byo nauczanie i moralne oddziaywanie w duchu chrzecijaskim

na mentalno �wczesnego czowieka.

Odrodzenie kulturalne przypadajce na czasy panowania Karola

Wielkiego byo zar�wno jego osobist zasug, jak i og�lnego postpu

gospodarczego, politycznego i organizacyjnego pastwa Frank�w, za

znaczajcego si wyranie od momentu objcia rzd�w przez dynasti

Karoling�w. Pogld ten potwierdzaj dzieje cesarstwa po mierci Ka

rola Wielkiego. Utrwalanie si feudalnej gospodarki samowystarczal

nej oraz rozkad wewntrzny pastwa frankijskiego pocigny za sob

r�wnie upadek jego kultury.

PODZIA MONARCHII KAROLA WIELKIEGO

Po mierci Karola Wielkiego w 814 r. korona cesarska przypada

jego synowi Ludwikowi. Przedwczesna mier dw�ch braci Ludwika za

pobiega tylko na kr�tko walkom o sukcesj i dynastycznym pr�bom

podwaenia jednoci pastwa. Ju bowiem w pierwszych latach rzd�w

Ludwika Pobonego wyoni si problem nastpstwa tronu i uoenia

wzajemnych stosunk�w midzy trzema jego synami: Lotarem, Ludwi

kiem i Pepinem. Deniem Ludwika byo zachowanie niepodzielnej

i silnej wadzy centralnej, kt�r chcia take przekaza swemu spadko

biercy.

Plan ten znalaz poparcie ze strony tej czci monowadztwa fran

kijskiego, kt�ra w duej mierze spokrewniona bya z dynasti karoli

sk i sprawowaa najwysze urzdy. Ponadto wszelkie pr�by zmierza

jce do osabienia spoistoci terytorialnej monarchii byy r�wnoczenie

zagroeniem interes�w majtkowych tych ludzi, poniewa ich dobra

ziemskie rozrzucone byy w r�nych czciach kraju.

Polityka niepodzielnoci pastwa i silnej wadzy monarszej leaa

take w interesie Kocioa, pragncego zachowa i umocni sw do

tychczasow organizacj i stan posiadania. W obliczu wzrostu roli i po

tgi feuda�w wieckich w silnej i niepodzielnej wadzy kr�lewskiej wi

dziao duchowiestwo swego sojusznika, kt�rego gotowe byo wspiera

wszystkimi dostpnymi rodkami.

Majc za sob tak wpywowe czynniki, m�g Ludwik bez wikszych

trudnoci przeprowadzi na zjedzie feuda�w w 817 r. tzw. Ordinatio

imperii, kt�re regulowao spraw dziedziczenia korony i zaopatrzenia

na przyszo jego trzech syn�w. W myl tego rozporzdzenia wadza

cesarska miaa po mierci Ludwika przypa najstarszemu Lotarowi,

kt�remu podlega mieli pozostali bracia, Ludwik i Pepin, jako regenci

w wydzielonych dla nich dzielnicach.

Osignite t drog porozumienie, stanowice wany czynnik za

chowania pokoju wewntrznego, zostao niespodziewanie zerwane

przez samego Ludwika, kt�ry w zwizku z przyjciem na wiat czwar

tego syna, Karola, postanowi dokona nowego podziau pastwa na

dzielnice.

Przeciw rewizji postanowie z 817 r. wystpili natomiast solidarnie

trzej najstarsi synowie Ludwika, przecigajc na swoj stron tych

wszystkich wielkich feuda�w wieckich, kt�rzy zainteresowani byli

w osabieniu wadzy centralnej, hamujcej ich odrodkowe denia.

Tak wic rozgorzay dugotrwae walki dynastyczne, kt�re ujawniy na

rastajce od dawna w onie monarchii frankijskiej zarodki rozkadu.

Przebieg konfliktu w obrbie najbliszej rodziny panujcej wykaza

take, e postanowienia ukadu z 817 r. nie rozwizyway spornych

spraw sukcesyjnych. Pretendenci do korony cesarskiej, dziaajcy po

cztkowo zgodnie przeciw ojcu, podzielili si wnet na wrogie sobie obo

zy, to zbliajce si do siebie, to zn�w w zalenoci od ukadu si wyni

szczajce si w bratob�jczej walce. Wzajemne antagonizmy zarysoway

si szczeg�lnie ostro po mierci cesarza Ludwika w 840 r. , kiedy to Lo

tar podj pr�b signicia po najwysz wadz w pastwie, nie chcc

dopuci do jego podziau. Wywoao to natychmiastow reakcj ze

strony braci Lndwika i najmodszego Karola (Pepin zmar w 838 r.),

kt�rzy po bezskutecznych pertraktacjach wystpili zbrojnie przeciw Lo

tarowi, zadajc mu w 841 r. pod Fontanetum druzgocc klsk.

Z beznadziejnej, zdawaoby si, sytuacji uratoway go jednak trud

noci, w jakich znaleli si triumfujcy przeciwnicy. Karol, kt�ry pr�

bowa usadowi si w p�nocnej czci pastwa midzy Moz i Sekwa

n, musia skierowa wszystkie swoje siy do walki z niszczycielskimi

najazdami skandynawskich Norman�w. Ludwik za, szukajcy oparcia

na terenach na wsch�d od Renu, mia powane kopoty w dalekiej Sak

sonii, gdzie wybucho grone antyfeudalne powstanie chop�w. W ta

kiej sytuacji udao si Lotarowi zebra odpowiednie siy i przystpi

do ponownej pr�by rozstrzygnicia konfliktu za pomoc miecza.

2. Imperium karoliskie i podzia w Verdun

Jednoczenie jednak doszo do odnowienia sojuszu midzy Ludwikiem

i Karolem, kt�rzy w 842 r. przypiecztowali ukadem, pozbawiajcym

Lotara korony, nowy podzia pastwa na dwie czci. Wobec jednake

niepomylnej sytuacji politycznej ju w roku nastpnym Ludwik i Ka

rol zdecydowali si na pertraktacje z Lotarem, kt�re doprowadziy do

synnego ukadu w Verdun w 843 r., dzielcego monarchi karolisk

na trzy czci. Lotar otrzyma cz rodkow, obejmujc Itali, oraz

pas ziemi midzy Rodanem, g�rn Sekwan, Moz i Skald na zacho

dzie oraz Renem na wschodzie, cigncy si od Alp a po Morze P�

nocne. Karolowi przypady tereny na zach�d od dzielnicy Lotara, kt�re

p�niej otrzymay nazw Francji, Ludwik za obj rzdy nad pozo

sta czci pastwa frankijskiego, rozcigajc si na wsch�d od

Renu a po ab i Sal, a na poudniowym wschodzie obejmujc dzi

siejsz Austri i cz p�nocnej Jugosawii. Spucizna Ludwika staa

si zalkiem pastwa niemieckiego i od tej chwili skupia ju bdzie

nasze szczeg�lne zainteresowanie.

Podzia w Verdun uwzgldnia nie tylko osobiste interesy i ambicje

spadkobierc�w Ludwika, lecz take obiektywne tendencje i przesanki

tego podziau, od dawna narastajce w wielu paszczyznach ycia we

wntrzpastwowego i przesdzajce o jego losach. Od czas�w Karola

Wielkiego w wyniku na szerok skal podjtych podboj�w pastwo

Frank�w rozroso si terytorialnie do ogromnych rozmiar�w, stanowic

tw�r sztuczny, zlepek kraj�w o nier�wnym stopniu rozwoju gospodar

czo-spoecznego i kulturalnego, zbieranin lud�w posugujcych si od

miennymi jzykami i posiadajcych wasne tradycje historyczne. po

wysze r�nice legy u podstaw ksztatowania si w obrbie monarchii

karoliskiej trzech odrbnych obszar�w. Na zach�d od Renu i Alp do

minowaa ludno zromanizowana, o wyr�wnanym poziomie kultury

przejtej w spadku po cesarstwie zachodniorzymskim. Tu take, dziki

oparciu si na pewnych antycznych formach organizacji produkcji

i zdobyczach technicznych, wyszy by poziom rolnictwa, stanowicego

podstaw gospodarki feudalnej.

Najbardziej na poudnie wysunita cz pastwa frankijskiego,

obejmujca p�nocn i rodkow Itali, mimo pewnych wiz�w cz

cych j z ziemi dawnej Galii oraz analogii w strukturze ekonomiczno-spoecznej i poziomie kultury stanowia odrbny region, przejawiajcy

denia do usamodzielnienia si i przeksztacenia w odrbne pastwo.

Od obu zachodnio-poudniowych region�w pastwa frankijskiego

odcinaa si pod kadym wzgldem jego cz wschodnia, zamieszkana

w zwartej masie przez ywio germaski, kt�ry zachowa sw�j jzyk

i obyczaj i znajdowa si pod kadym wzgldem, og�lnie rzecz biorc,

na niszym stopniu rozwoju ni ludno romaska. Wadza kr�l�w

frankijskich utrzymywaa si tu tylko za pomoc siy. Gdy jej brako,

ujawniy si z ca ostroci siy partykularne, kt�re w rozpalonych po

mierci Ludwika Pobonego walkach dynastycznych opowiedziay si

po stronie syna Ludwika, liczc na cakowite zerwanie zwizk�w polity

cznych z Frankami i utworzenie odrbnego pastwa.

Stosunki spoeczne w dzielnicy Ludwika sprzyjay pocztkowo uma

cnianiu jego wadzy kr�lewskiej. Feudalizacja nie poczynia tu jeszcze

tak wielkich postp�w, jak na terenach na zach�d od Renu. Klasa feu

da�w germaskich nie zdoaa jeszcze zdoby penej przewagi majt

kowej i politycznej nad reszt spoeczestwa, kt�rego powan cz

stanowili nadal wolni chopi. Pomylnie take dla pastwa wschodniofrancuskiego ukadaa si sytuacja zewntrzna. Najwiksze niebezpieczestwo grozio ze strony Norman�w, ale ci kierowali nadal g�wne

swe uderzenie na posiadoci Karola i Lotara.

W tak korzystnych okolicznociach m�g Ludwik Niemiecki (taki

przydomek otrzyma p�niej syn Ludwika Pobonego) przystpi do

rozszerzenia granic pastwa wschodniofrankijskiego kosztem pozaital

skich posiadoci Lotara, stanowicych pomost midzy dzielnicami

Ludwika i Karola, zwanego ysym. Ziemie te stanowiy szczeg�lny

przedmiot zainteresowa ze strony braci Lotara, poniewa tu skoncen

trowane byy kr�lewskie majtki oraz przebiegay tdy wane drogi

handlowe czce Europ Poudniowo-Zachodni z wybrzeami Morza

P�nocnego.

Dokonany przez Lotara tu przed jego mierci w 855 r. podzia

pastwa midzy trzech syn�w uatwi Karolowi ysemu i Ludwikowi

Niemieckiemu realizacj zaborczych plan�w. W tym celu w 870 r. za

warli oni w Mersen porozumienie, na mocy kt�rego dokonali rozbioru

p�nocnej czci dzielnicy Lotara II, syna Lotara I. W rkach brata Lo

tara II, Ludwika II, pozostaa tylko Italia, kt�ra odtd rozwija si b

dzie wasnymi drogami jako pastwo woskie.

Podzia Lotaryngii midzy dwa ssiadujce ze sob pastwa frankij

skie okaza si nietrway. Obie strony dyy do penej aneksji tych

ziem, toczc o nie dugotrwae spory i wojny. Ju w 6 lat po traktacie

w Mersen jego postanowienia anulowa jednostronnie Karol ysy,

kt�ry w zwizku ze mierci Ludwika Niemieckiego podj pr�b

zbrojnego opanowania wschodniej Lotaryngii. Najazd zosta jednak

odparty przez syna zmarego wadcy wschodniofrankijskiego, Ludwi

ka III, kt�ry z kolei przystpi do kontruderzenia i zaj Lotaryngi za

chodni. Traktaty w Verdun (879) i Ribemont (880) zab�r ten usank

cjonoway, ustalajc tym samym zachodni granic pastwa wschodniofrankijskiego a po lini Skalda-Moza-Mozela.

Pastwo to mimo podziau midzy trzech syn�w Ludwika Niemiec

kiego: Karlomana, Karola i Ludwika, omin los dzielnicy Lotara I.

Op�niony rozw�j stosunk�w feudalnych nie doprowadzi tam jeszcze

do sprzecznoci interes�w wielkich wacicieli ziemskich i wadzy kr�le

wskiej, do partykularyzmu i pr�b usamodzielnienia si politycznego

miejscowego monowadztwa. Poszczeg�lni za wadcy dzielnicowi nie

trwonili si w walkach bratob�jczych o supremacj wadzy, lecz dyli

do umocnienia i poszerzenia stanu swego posiadania poza granicami

pastwa. Tak wic np. Karloman, kt�ry otrzyma Bawari, rozpocz

ekspansj przeciw Sowianom oraz kr�lestwu woskiemu. Po jego

mierci w 880 r. kontynuowa ten kurs polityczny wadajcy Szwabi

jego brat Karol III, kt�remu udao si na kr�tko (885-887) zjednoczy

w swym rku prawie wszystkie ziemie wchodzce niegdy w skad mo

narchii Karola Wielkiego.

Okazao si,jednak, e polityka ta nie odpowiadaa znacznej czci

feuda�w wschodniofrankijskich, wcigaa bowiem ich automatycznie

w walki z Normanami, niepokojcymi przede wszystkim tereny wcho

dzce w skad pastwa zachodniofrankijskiego. Losy za pastwa Ka

rola ysego i jego nastpc�w byy dla pan�w wschodniofrankijskich

obojtne. Ich deniem byo natomiast zespolenie i umocnienie wa

snego kr�lestwa pod berem potomk�w Ludwika Niemieckiego. W tym

te celu opowiedzieli si po stronie dochodzcego swych praw do Bawarii

i marzcego o koronie nieprawego syna Karlomana, Arnulfa, kt�ry po

detronizacji Karola II zosta wyniesiony na tron wschodniofrankijski.

Osignicia te zawdzicza Arnulf poparciu ze strony rycerstwa, w

dalszej za budowie silnego pastwa i wadzy centralnej opar si na

hierarchii kocielnej, kt�ra bya pewniejszym sojusznikiem ni rywali

zujcy midzy sob i dcy do ograniczenia stanowiska kr�la wielcy

feudaowie wieccy. Duchowiestwem wyszym obsadza wic klu

czowe stanowiska urzdnicze, przy jego wydatnej pomocy kontrolowa

ycie wewntrzpastwowe i tumi wszelkie bunty. Z pomoc wreszcie

Kocioa udao si Arnulfowi uzyska w 896 r. koron cesarsk, kt�ra

w tym czasie miaa ju tylko symboliczne znaczenie.

Wpywy duchowiestwa wschodniofrankijskiego na polityk dworu

kr�lewskiego ulegy dalszemu umocnieniu, gdy po zmarym w 899 r.

Arnulfie wadz obj jego szecioletni syn Ludwik Dzieci. Faktyczne

rzdy znalazy si z t chwil w rkach episkopatu, kt�ry te po wymar

ciu wschodniofrankijskiej linii karoliskiej na Ludwiku w 911 r. zade

cydowa o obsadzeniu tronu przez miejscowego ksicia frankijskiego

Konrada. Byo to wiadome naruszenie zasad sukcesji zapewniajcej

cigo panowania dynastii Karoling�w, w tym za wypadku ich gazi

zachodniej. W obliczu pogbiajcego si tam rozdrobnienia feudal

nego i upadku wadzy centralnej przekazanie korony w pastwie

wschodniofrankijskim w rce potomk�w Karola ysego stwarzao nie

bezpieczestwo dojcia do gosu monowadztwa wieckiego i ograni

czenia wpyw�w Kocioa. Dlatego te w interesie hierarchii kocielnej

leao raczej poparcie miejscowych dynastii ksicych w ich deniach

do zagarnicia penej wadzy pastwowej.

III. NIEMCY DO POOWY

XI WIEKU

POWSTANIE KSISTW

NIEMIECKICH

NA PRZEOMIE IX i X w. uformowao si

ostatecznie midzy Renem a ab kilka zwizk�w plemiennych z wa

dz ksic na czele. Obok wielu cech wsp�lnych zachoway one histo

rycznie uksztatowane odrbnoci jzykowe, kulturalne, gospodarczo-spoeczne i prawne.

Najwczeniej uformowao si ksistwo wschodniosaskie. Ju bo

wiem w poowie IX w. powiadczony jest r�dowo przedstawiciel jed

nego z najpotniejszych rod�w saskich, margrabia Ludolf z tytuem

"dux orientalium Saxonum". Powstanie tej federacji plemiennej o wy

ranym charakterze pastwowym, z siln wadz ksic na czele,

byo przede wszystkim dzieem feuda�w, konsolidujcych swe siy do

walki z chopstwem buntujcym si przeciw uciskowi klasowemu i pod

bojowi Frank�w. Wanie w latach 841-843 objo Saksoni wielkie

powstanie chopskie, w kt�rego tumieniu bra udzia take zaoyciel

wschodniofrankijskiej dynastii karoliskiej, Ludwik Niemiecki.

W tym samym mniej wicej czasie powstao ksistwo zachodniosaskie, obejmujce plemiona zamieszkae na terenach midzy Renem

a Wezer. Na jego czele stan ksi Egbert. Okoo 880 r. doszo do

poczenia obu ksistw w jeden z najsilniejszych wieloplemiennych or

ganizm�w pastwowych na terenie Niemiec. Wzmocnio to jeszcze

bardziej znaczenie dynastii Ludolfing�w, kt�ra odtd sprawowa b

dzie nad caoci najwysz wadz ksic, a niezadugo take kr�le

wsk w zjednoczonym pastwie og�lnoniemieckim.

Zjednoczeni feudaowie sascy mogli solidarnie przystpi do penej

feudalizacji podlegej im ludnoci wiejskiej, a take podj ekspansj

w stron swoich ssiad�w - Sowian Poabskich i Turyng�w. Ci ostatni

ulegli Sasom ju w osiemdziesitych latach IX w. i utracili swoj do

tychczasow niezaleno jako ksistwo. Powizania dynastyczne ksi

cia saskiego Henryka, kt�ry obj wadz w 912 r., jeszcze bardziej po

mnoyy stan posiadania i wpywy Ludolfing�w na zachodnim pograni

czu ksistwa.

Nieco p�niej, bo dopiero na pocztku X w. , powstao ksistwo ba

warskie. Jego powstanie wie si niewtpliwie z najazdem Wgr�w

i zaistnia w zwizku z tym koniecznoci zjednoczenia si wok� mar

grabi�w, kt�rzy, jak Luitpold i jego syn Arnulf, zaczli tytuowa si

ksitami.

W tym samym mniej wicej czasie nad rodkowym Renem i Menem

powstao ksistwo frankoskie. Rywalizoway tu midzy sob dwa po

tne rody feudalne, Konradynowie i Babenbergowie, prowadzce ze

sob zacite i wyniszczajce walki. Sprzyjay im zwaszcza czasy pano

wania Ludwika Dziecicia, kiedy rzdy przeszy faktycznie w rce wy

szego duchowiestwa wschodniofrankijskiego z arcybiskupem mogunckim Hattonem na czele. W interesie kleru leao wzajemne wyniszczenie si obu rod�w magnackich. Przy wydatnym poparciu duchowies

twa udzielonym Konradynom Babenbergowie zostali wytpieni, a Kon

rad, reprezentant zwyciskiego obozu, wyniesiony zosta do godnoci

ksicia. W ten spos�b zabezpieczone zostay take skoncentrowane we Frankonii majtki kocielne i zahamowane postpujce tam rozdrobnienie feudalne, niosce ze sob zaostrzenie konflikt�w w obrbie klasy feudalnej.

W dorzeczu g�rnego Renu i Dunaju na terytorium osadnictwa alemaskiego powstao w pierwszym wierwieczu X w. ksistwo szwabskie. Droga do tego celu prowadzia przez ostr walk o prymat wadzy

midzy tamtejszymi margrabiami a wielkimi feudaami duchownymi

z biskupem Konstancji na czele. W rywalizacj t wmiesza si kr�l

Konrad I, stajc po stronie Kocioa. Dziki jego pomocy uwolniony

zosta z niewoli biskup Salomon III, ale przeciwnik�w nie zdoa zmu

si do kapitulacji i wyrzeczenia si aspiracji stworzenia niezalenego

ksistwa. Po zmiennych kolejach losu, kiedy zwycistwo przechylao

si raz na jedn, raz na drug stron, udao si w kocu Burchardowi II

w 917 r. opanowa ca Szwabi i zdoby godno ksic.

WALKA O ZJEDNOCZENIE KSISTW NIEMIECKICH

Powstanie ksistw niemieckich jako organizacji plemienno-pastwowych byo rezultatem rozwoju stosunk�w spoecznych, jak i zagro

enia zewntrznego, kt�re np. w wypadku formowania si ksistwa ba

warskiego odgrywao bardzo wan rol. Stanowi one take niewtpli

wie rezultat saboci pastwa wschodniofrankijskiego i wany etap

w tworzeniu si og�lnoniemieckiego pastwa wczesnofeudalnego.

Szczeg�lna rola przypada w tym dziele ksistwu saskiemu, kt�re na

przeomie IX i X w. zdobyo przodujc pozycj wr�d pozostaych

tego typu organizacji plemiennych midzy Renem i ab. Zoyo si

na to wiele przyczyn, wr�d kt�rych na naczelnym miejscu wymieni

naley korzystne pooenie geograficzne Sas�w. Zajmujc peryferyjne

tereny w stosunku do rdzennych ziem pastwa frankijskiego, mogli oni

przez dugi czas zachowa sw niezaleno, a take po podboju doko

nanym przez Karola Wielkiego na pocztku IX w. rozwija si nadal

samodzielnie, korzystajc ze sabo funkcjonujcej w tych stronach ad

ministracji cesarstwa, sprawowanej zreszt przewanie przez miejscow

arystokracj plemienn.

Rozw�j stosunk�w spoecznych wr�d plemion saskich, siedzcych

z dala od centr�w wyszej cywilizacji i kultury zachodnioeuropejskiej,

przebiega o wiele wolniej ni na pozostaych obszarach germaskich

na wsch�d od Renu, gdzie znacznie wczeniej wyksztaci si ustr�j fe

udalny i gdzie podzielia si klasa wielkich wacicieli ziemskich na wza

jemnie zwalczajce si obozy. Przodujca pod wzgldem majtkowym

i politycznym klasa pan�w saskich na pocztku X w. takich problem�w

jeszcze nie miaa, wystpujc na og� zgodnie zar�wno w dziaaniach

na zewntrz, jak i w stosunku do uzalenianych od siebie mas chop

skich. Zwalczanie ich oporu, kt�ry w poowie IX w. - jak wiemy

przybra posta gronego wystpienia zbrojnego, jeszcze bardziej skon

solidowao elit spoeczn Sas�w, najzamoniejszym spor�d niej umo

liwio signicie po wadz ksic, reprezentujc interesy wszyst

kich feuda�w. Wadza ta przypada arystokratycznemu rodowi Ludol

fing�w, z kt�rymi ju w IX w. nie m�g nikt na obszarze Niemiec kon

kurowa pod wzgldem majtku. Skaday si na nie tylko wasne do

bra rodowe, lecz take znaczna cz kr�lewszczyzn, zagarnitych

w okresie kryzysu pastwa wschodniofrankijskiego, oraz ziemie zdo

byte w drodze koligacji dynastycznych, zwaszcza na terenie Turyngii

i zachodniej Saksonii. Bya to podstawa materialna ich kariery politycz

nej. Ogromne dochody, jakie przynosiy Ludolfingom ich posiadoci

ziemskie, oraz zasoby ludzkie, na kt�rych mogli oni budowa prywatn

si zbrojn, czyniy ten r�d predestynowanym do kierowniczej roli nie

tylko w spoeczestwie saskim, lecz take og�lnoniemieckim.

Tak wic po mierci Konrada I w 918 r. ksi saski Henryk by

najpowaniejszym kandydatem do tronu niemieckiego, wskazanym

zreszt na to stanowisko przez swego poprzednika. Kandydatur t po

parli zgodnie feudaowie sascy i cz frankoskich i na zjedzie we

Fritzlarze w 919 r. wybrali Henryka kr�lem. W lad za nimi mimo po

cztkowych waha poszli wnet panowie bawarscy i szwabscy, co bez

wikszych trudnoci pozwolio Henrykowi I podporzdkowa swej wa

dzy pozostae ksistwa niemieckie i rozpocz przeszo stuletnie rzdy

kr�lewskie dynastii saskiej (919-1024). By to niewtpliwie przeomowy moment w dziejach wschodniofrankijskiego pastwa, oznacza

jcy z jednej strony ostateczne zerwanie jego wiz�w z polityczno-dy

nastycznymi tradycjami monarchii karoliskiej, z drugiej za zjedno

czenie pokrewnych pod wzgldem jzykowym i kulturalnym federacji

plemiennych w jedno pastwo wczesnofeudalne, kt�re odtd nazywa

bdziemy niemieckim.

Najpilniejszym zadaniem Henryka I w jego polityce wewntrznej

byo uoenie pokojowych stosunk�w z pozostaymi dynastiami ksi

cymi w Niemczech, kt�re nie wyrzeky si swych aspiracji do korony

kr�lewskiej. Najgroniejszego przeciwnika mia w osobie ksicia bawa

rskiego Arnulfa, kt�ry dziki zwyciskim walkom z Wgrami umocni

chwilowo swoj pozycj i zyska poparcie ze strony czci miejscowych

feuda�w wieckich. Zjednywa ich sobie ponadto rozdawnictwem po

chodzcej z konfiskaty d�br kocielnych ziemi, kt�ra r�wnoczenie

miaa osabi podstawy gospodarcze nieprzychylnego Arnulfowi ducho

wiestwa bawarskiego. Z potg Henryka I nie m�g si jednak r�wna

i byo jasne, e Arnulf wczeniej czy p�niej bdzie musia uzna wa

dz pierwszego Ludolfinga na tronie niemieckim. Ponaglia go do tej

decyzji wyprawa bawarska Henryka w 921 r., kt�ra rozstrzygna sp�r

kompromisowo. Arnulf w zamian za uznanie zwierzchnictwa Henryka I

zatrzyma w swoich rkach ksistwo bawarskie wraz z szerokimi upra

wnieniami zwaszcza w stosunku do miejscowego kleru.

Drugim po Bawarii orodkiem opozycji zwr�conej przeciw Henry

kowi I by szwabski dw�r ksicy, reprezentowany przez ksicia Bur

charda. Sytuacja polityczna, w jakiej znalaz si ten miejscowy wadca,

nie rokowaa mu wikszych nadziei na zachowanie penej niezalenoci

od Sas�w. Od zachodu mia przeciw sobie kr�lestwo Burgundii, z kt�

rym uwika si w obronn wojn, wewntrz za toczy walk z wiel

kimi feudaami duchownymi, dcymi do supremacji wadzy Kocioa

nad ksic. W takiej sytuacji Burchard szwabski nie by w stanie pod

j wyzwania ze strony najgroniejszego swego przeciwnika, gdy ten w

920 r. zjawi si z wojskiem w Szwabii i zada uznania swej elekcji na

kr�la og�lnoniemieckiego. Burchard poszed wic bez walki na ustps

twa, zachowujc nadal tytu ksicy i zwierzchni wadz nad miejscowym Kocioem. Biorc pod uwag przewag militarn i polityczn

Henryka I, zachowanie przez Burcharda godnoci ksicej byo jego

niewtpliwym sukcesem, jednak - jak si wkr�tce okazao - sukce

sem kr�tkotrwaym. Po wymuszeniu na Arnulfie bawarskim ulegoci

m�g Henryk I przystpi do likwidacji resztek odrbnoci ksistwa

szwabskiego, kt�re jako lenno nada po mierci Burcharda w 926 r.

ksiciu frankoskiemu Hermanowi.

Po Szwabii i Bawarii przysza kolej na Lotaryngi. Kraj ten - jak

wiadomo - przyczony zosta do pastwa wschodniofrankijskiego

przez Ludwika III w osiemdziesitych latach IX w. Korzystajc ze sa

boci rzd�w ostatnich Karoling�w, Lotaryngia uzyskaa pewn nieza

wiso, do czego w duej mierze przyczynili si tamtejsi hrabiowie Re

ginar i jego syn Gizelbert. O penej samodzielnoci politycznej nie mo

go by jednak mowy. Lotaryngia znajdowaa si midzy dwoma rywa

lizujcymi o ni pastwami, Francj i Niemcami. Osabiay j ponadto

silniejsze ni gdzie indziej sprzecznoci interes�w w obrbie klasy feu

dalnej, g�wnie midzy jej najprzedniejszymi przedstawicielami wie

ckimi i duchownymi. Ten stan rzeczy zmusi Gizelberta do zwizania

si sojuszem z kr�lem niemieckim Henrykiem I, kt�ry skorzystawszy

z toczcych si we Francji walk o koron kr�lewsk wyprawi si dwu

krotnie zbrojnie do Lotaryngii i anektowa j ostatecznie w 925 r. Hen

ryk I nada Lotaryngii status lennego ksistwa, kt�re w tym charakterze

przekaza Gizelbertowi, oenionemu z jego c�rk Gerberg.

EKSPANSYWNA POLITYKA HENRYKA I

Pozyskanie Lotaryngii z jej kompleksami majtk�w kr�lewskich,

szlakami komunikacyjnymi o znaczeniu midzynarodowym, portami

morskimi oraz przeamanie oporu ksit niemieckich wyniosy Hen

ryka I do rzdu najsilniejszych wadc�w Europy Zachodniej. Tkwio w tym powane niebezpieczestwo dla pogranicznych lud�w obcych, Duczyk�w na p�nocy i Sowian na wschodzie, przeciw kt�rym zwr�cio si g�wne ostrze ekspansji podjtej przez feuda�w duchownych i wieckich. Pretekstem do zbrojnych najazd�w, kt�rym patronowa sam wadca niemiecki Henryk I, byo to, e ofiary jego agresji tkwiy w pogastwie. W gruncie rzeczy chodzio Sasom o zdobycze terytorialne i pomnoenie dochod�w osiganych w drodze wyzysku feudalnego podbitej ludnoci. Podejmujc dziaania zaczepne przeciw Sowianom Zachodnim, Henryk I musia si liczy z ich akcj odwetow, dlatego te przystpi do wznoszenia i rozbudowy na pograniczu sasko-sowiaskim caego systemu umocnie obronnych w postaci grod�w. Miay one stanowi schronienie dla miejscowej ludnoci, a take suy jako bazy wypadowe przeciw sowiaskim plemionom. W czasie pokoju grody te peniy funkcje punkt�w administracji pastwowej, kultu religijnego oraz orodk�w gospodarczych. Sta sub wojskow wykonyway tu specjalne oddziay wojskowe, zoone midzy innymi z przestpc�w kryminalnych.

Wzmoenie dziaa wojennych poza granicami kraju i skuteczno obrony przed najazdami obcych lud�w, przede wszyskim za Wgr�w, wymagay take przeprowadzenia pewnych reform natury wojskowej. Polegay one na rozbudowie oddzia�w konnych, wr�d kt�rych specjalna rola przypada cikozbrojnej jedzie. Wsp�dziaanie obu tych rodzaj�w broni z formacjami piechoty, rekrutujcej si z chop�w, lego u podstaw wielu sukces�w militarnych wczesnoredniowiecznego pastwa niemieckiego.

Nim to jednak nastpio, napady wojowniczych Wgr�w uchodziy przez dugi czas bezkarnie, cho dosigali w swym niszczycielskim pochodzie gboko pooonych obszar�w pastwa niemieckiego. Dopiero w 926 r. doszo do zawarcia dziewicioletniego rozejmu, osignitego przez Niemc�w za cen rocznego trybutu.

Pr�ba si nie przyniosa wic na razie rozstrzygnicia. Przerwa w zmaganiach wojennych pozwolia jednak Niemcom przygotowa si do decydujcej batalii z Wgrami oraz podj r�wnoczenie kroki militarne przeciwko Sowiaszczynie zachodniej. Najwaniejsze na tym froncie dziaania miay miejsce w latach 928—929. Uderzenie poszo wtedy w trzech kierunkach — przeciw Serbom poabskim, Czechom oraz p�nocno--wschodniej grupie plemion poabskich, Wieletom i Obodrytom.

Najpierw ofiar ekspansji feuda�w niemieckich pady pograniczne plemiona serbskie na prawym brzegu Sali. Rozgorzae tu w 928 r. walki miay charakter niezwykle zacity. Najedcy nie przebierali w rodkach. Ludno, stawiajc im op�r, wycinali w pie, dzieci pdzili w niewol, puszczali z dymem cae osady. Wszystko to miao zastraszy sowiaskich obroc�w swej niezalenoci i zmusi ich do pokornej ulegoci wobec agresor�w. Strzec jej miay ponadto wznoszone na podbitych terenach grody, obsadzane przez specjalne zaogi wojskowe, utrzymywane na koszt okolicznej ludnoci sowiaskiej.

Po Serbach poabskich przysza kolej na graniczcych z nimi od poudnia Czech�w, kt�rych Henryk I pragn uzaleni od siebie pod wzgldem politycznym i kocielnym. Snujc tego rodzaju plany, mia Henryk czciowo przygotowany grunt przez misyjn dziaalno w tym kraju duchowiestwa bawarskiego. Wanie pod pretekstem troski o pen chrystianizacj Czech wyprawi si do tego kraju zbrojnie w 929 r. Czesi ze swym wadc, ksiciem Wacawem, uniknli wprawdzie losu swoich pobratymc�w znad Sali, ale musieli uzna zwierzchnictwo kr�la niemieckiego oraz zobowiza si do pacenia Henrykowi I rocznego trybutu.

W tym samym prawie czasie rozgorzay na p�nocnym wschodzie gwatowne walki Sas�w ze Sowianami Poabskimi na prawym brzegu aby. Dowodzone przez najprzedniejszych pan�w rycerstwo saskie usiowao wtargn w gb obszaru plemiennego Wielet�w, gdzie znajdowa si ich orodek religijny, pogaska witynia w Radogoszczy, i gdzie miao swoje siedziby najsilniejsze z tamtejszych lud�w plemi Redar�w. Od jego rozgromienia zaleay losy caego przedsiwzicia feuda�w niemieckich. Droga do Radogoszczy wioda jednak przez tereny ubezpieczone grodami, kt�rych nieprzyjaciel nie m�g omin i zostawi wraz ze stacjonujcymi tam zaogami na swych tyach. Trzeba je byo zdobywa i toczy zacite boje nie tylko z grodzianami, lecz take z oddziaami ruchomymi, spieszcymi oblonym na pomoc. W kampanii z 929 r. decydujce znaczenie miaa krwawa bitwa stoczona przez poczone siy sowiaskie pod grodem ynem na prawym brzegu aby. Mimo zacitego oporu walczce piesze oddziay Sowian musiay ulec cikozbrojnej jedzie nieprzyjaciela, zostawiajc na pobojowisku setki zabitych i rannych. W nastpstwie poniesionej klski Wieleci musieli podda si zwierzchnictwu Henryka I i zobowiza do pacenia trybutu. W podobn zaleno od Niemiec dostali si take najdalej na p�nocny zach�d wysunici, graniczcy z Wieletami i Sasami, Obodryci.

Sukcesy w walce ze Sowianami i zdobyte w niej dowiadczenia wojenne zachciy Henryka I do podjcia generalnej rozprawy z wci gronymi Wgrami. Dysponowa te tym razem odpowiednimi rodkami skarbowymi, jakie wpyway z naoonych na Sowian trybut�w,. oraz pomoc Kocioa, szczeg�lnie zainteresowanego w zabezpieczeniu kraju przed najazdem koczownik�w wgierskich. Mia wic Henryk' wszelkie podstawy ku temu, by przed terminem zerwa zawarte z Wgrami zawieszenie broni i odm�wi im pacenia daniny. Na ten krok zareagowali Wgrzy natychmiast wypraw wojenn, kt�ra przez Czechy i uyce dotara a do Turyngii. Agresorzy zatrzymani zostali dopiero nad rzek Unstrut w 934 r., gdzie po raz pierwszy w zbrojnym starciu z dowodzon przez Henryka I armi niemieck ponieli druzgocc klsk. Ocalae resztki napastnik�w zmuszone zostay do wycofania si nad rodkowy Dunaj i poniechania na duszy czas najazd�w upieskich na Europ Zachodni.

Rok 934 przyni�s Henrykowi I dalsze osignicia militarne. Na

p�nocnym wschodzie umocni sw zwierzchni wadz nad Sowianami

Poabskimi dziki pomylnej dla niego wyprawie, kt�ra dotara a ku

ujciu Odry i zmusia do ulegoci tamtejsze plemi wieleckich Wkrzan.

Jeszcze wiksze znaczenie miao polityczne podporzdkowanie pa

stwu niemieckiemu P�wyspu Jutlandzkiego, gdzie w IX w. powstao

niezalene kr�lestwo duskie, zagraajce interesom niemieckim za

r�wno na Morzu P�nocnym, jak i na ldzie. Przez tereny pogranicza

sasko-duskiego przebiegay wane szlaki handlowe, czce Europ

Zachodni z poudniowymi wybrzeami Batyku, Skandynawi i Rusi.

Od stosunku Danii do jej poudniowego ssiada uzalenione byo w du

ej mierze panowanie niemieckie w Dolnej Lotaryngii i Fryzji. W tym

wanie celu Henryk I podj w 934 r. wypraw przeciw kr�lowi du

skiemu Knutowi, rezydujcemu w Haithabu, i zmusi do uznania

zwierzchnictwa niemieckiego i pacenia trybutu. Ziemie dawnej mar

chii duskiej, sigajcej w gb P�wyspu Jutlandzkiego a po Flensburg, zostay ponownie zespolone z kr�lestwem niemieckim, stajc si

baz wypadow misyjnej dziaalnoci arcybiskupstwa hamburskiego w

Danii i Skandynawii.

Ukoronowaniem wielkich osigni Henryka I w dziele konsolidacji

pastwa niemieckiego i zabezpieczenia jego granic miaa by koronacja

tego wadcy na cesarza. Myl taka na terenie Niemiec nie bya nowoci. Podjli j ju wczeniej jako akcj dugoplanow ksita poud

niowoniemieccy, Burchard szwabski i Arnulf bawarski. Ten ostatni

sprzymierzy si nawet z longobardzkim kr�lestwem w p�nocnych

Woszech, gdzie zamierza osadzi na tronie swego syna. Grozio to

zerwaniem zalenoci politycznej Bawarii od korony niemieckiej

i utworzeniem pod bokiem silnego kr�lestwa. Henryk I nie m�g wic

by obojtny wobec tego rodzaju wydarze. Zrezygnowa jednak

z uycia siy wobec usamodzielniajcej si politycznie Bawarii, nie

chcc wojn domow burzy niewtpliwych wasnych osigni w

dziele jednoczenia pastwa niemieckiego. Sign wic do rodk�w dy

plomatycznych, podejmujc myl umocnienia wpyw�w niemieckich w

Italii poprzez zdobycie dla siebie i swoich astpc�w korony cesarskiej.

Krokiem wstpnym w tych zamierzeniach byo nabycie od Rudolfa bur

gundzkiego relikwii, tzw. w�czni Konstantyna, za pokan cen oraz

koncesje terytorialne w Szwabii. W�cznia ta jako wielka wito

chrzecijaska urosa w czasach wszeniejszego redniowiecza do sym

bolu religijno-politycznego. Jej posiadanie byo wyrazem praw sukcesyj

nych do Woch i cesarstwa. Mia te Henryk I za sob poparcie Ko

cioa Niemieckiego, z kt�rym si coraz bardziej wiza i kt�remu szed

na coraz dalsze ustpstwa. Na synodzie erfurckim w 932 r. popar Hen

ryk np. danie episkopatu niemieckiego, aby wierni pacili biskupom

pewn roczn danin w wysokoci 1 denara od osoby. W ewentualnym

pozyskaniu korony cesarskiej przez Henryka saskiego widziaa take

hierarchia kocielna moliwoci wzmocnienia swych wpyw�w na poli

tyk papiestwa, kt�re w tym czasie, podobnie zreszt jak cae dzie

dzictwo wnuka Karola Wielkiego, Lotara, przeywao gboki kryzys.

Wiele wic wskazuje na to, e dalekosine plany Henryka I miay

szanse urzeczywistnienia. Zabrako jednak czasu. W 936 r. Henryk I

zmar, zostawiajc w spadku dokoczenie zapocztkowanego dziea

swemu synowi i nastpcy, Ottonowi I (936-973).

WALKA OTTONA I O UTRZYMANIE JEDNOCI PASTWA

Desygnacja Ottona na kr�la Niemiec uzyskaa aprobat ze strony

feuda�w wieckich i duchowiestwa, dziki kt�rej ju w sierpniu 936 r.

moga si odby w Akwizgranie jego koronacja, dokonana przez

dw�ch arcybiskup�w, mogunckiego i koloskiego. Wyb�r dawnej sto

licy monarchii Karola Wielkiego na miejsce intronizacji nie by przy

padkowy. Wskazywa ju u progu rzd�w nowego wadcy niemieckiego

na jego daleko sigajce ambicje polityczne, kt�re te z miejsca zacz

konsekwentnie realizowa.

Pierwszym jego pocigniciem w polityce wewntrznej byo wyst

pienie przeciw aktywizujcej si w kilku punktach kraju opozycji i pod

jcie krok�w celem silniejszego zespolenia ziem niemieckich oraz umo

cnienia wadzy kr�lewskiej. Ju w 937 r. sami panowie sascy dali Otto

nowi pretekst do dziaania w tym kierunku. Niezadowoleni z jego rz

d�w silnej rki oraz powierzenia p�nocno-wschodniego odcinka eks

pansji saskiej w rce margrabi�w Hermana Billunga i Gerona, wyst

pili zbrojnie przeciw Ottonowi, majc za przyw�dc jego przyrodniego

brata Tankmara oraz starszego brata Hermana, Wichmana.

Bunt czci arystokracji saskiej przeciw kr�lowi sta si sygnaem

do dziaania wszystkich si odrodkowych w kraju, kt�rych centrami

byy dwory ksice, pr�buj ce wyama si spod nadrzdnej organiza

cji pastwowej i zdoby pen niezaleno. Wida to wyranie na przy

kadzie Bawarii, gdzie nastpca ksicia Arnulfa, zmarego w 937 r.,

jego syn Eberhard, odm�wi Ottonowi zoenia hodu lennego i rezyg

nacji z przysugujcych mu zwierzchnich praw nad Kocioem bawar

skim. Otto I zareagowa wypraw wojenn do Bawarii w 938 r., kt�ra

nie tylko nie rozstrzygna sporu, ale zachcia przeciwnik�w kr�la do

cisego wsp�dziaania polityczno-wojskowego. Niepewn sytuacj Ot

tona I pogorszy jeszcze fakt, e jego przeciwnikom na terenie Saksonii

udao si stworzy siln koalicj antykr�lewsk, w kt�rej skad weszli

take ksita zachodnioniemieccy, Eberhard frankoski i Gizelbert lo

taryski. Ale i Otto mia swoich wiernych sojusznik�w, kt�rzy rekruto

wali si z jego wasnych wasali, a przede wszystkim spor�d szeregowego rycerstwa, kt�re w obawie przed wzrostem potgi monowadztwa opowiadao si za siln, scentralizowan wadz. W takiej sytuacji zrozumiae staje si chwiejne stanowisko niekt�rych przyw�dc�w opozycji antykr�lewskiej w Niemczech. Nalea do nich m. in. graf saski

Wichman, kt�ry na wasn rk zawar z Ottonem pok�j. Gdy za osa

motniony Tankmar pad ofiar spisku, buntownicy sascy zoyli bro.

Upadek powstania saskiego kaza take ksiciu frankoskiemu

Eberhardowi, wiernemu sojusznikowi zamordowanego Tankmara,

zrewidowa cho czasowo sw�j stosunek do Ottona. Wypuci wic

z niewoli jego brata Henryka i zawar pok�j, uznajc zwierzchni wa

dz saskiego monarchy.

Taki obr�t sprawy pozwoli Ottonowi zebra siy do walki z naj

groniejszym ze swych przeciwnik�w, ksiciem bawarskim Eberhardem, w czym popierao go tamtejsze duchowiestwo. Wyprawa wo

jenna przeciw niemu z jesieni 938 r. przyniosa Ottonowi peny sukces.

Eberhard musia uchodzi z Bawarii, kt�ra za zgod zwycizcy dostaa

si w rce stryja Eberharda, Bertolda. Nowo mianowany ksi musia

zrzec si prawa mianowania biskup�w, zwr�ci Kocioowi skonfiskowane mu przez Arnulfa posiadoci, a Ottonowi znajdujcemu si na

terenie Bawarii kr�lewszczyzny. Pewne niewielkie straty terytorialne

nad g�rnym Innem poniosa Bawaria na rzecz ssiadujcego z ni od

zachodu ksistwa szwabskiego.

Na pene uporzdkowanie spraw wewntrznych w Niemczech byo

jeszcze za wczenie. Nie wyjaniona pozostaa nadal sprawa ksistw za

chodnich, zwaszcza Frankonii i Lotaryngii, czciowo take Saksonii,

gdzie wystpi na aren jako przeciwnik Ottona jego brat Henryk. Zje

dnawszy sobie sojusznik�w, obsadzi kilka saskich grod�w i doprowa

dzi do odnowienia przymierza z ksiciem frankoskim Eberhardem

i lotaryskim Gizelbertem. Otto I zajty problemami bawarskimi nie

m�g temu przeciwdziaa. Dopiero po zwycistwie nad Eberhardem

bawarskim ruszy wczesn wiosn 939 r. nad dolny Ren, gdzie pod Bir

ten zada wojskom Henryka i Gizelberta druzgocc klsk. Henryk

pr�bowa jeszcze dziaa na wasn rk, czynic g�wnym punktem

oporu gr�d merseburski. Wobec jednak przewagi Ottona twierdza ta

zostaa poddana, a dziaania wojenne przerwano na kilka tygodni. Bya

to, jak si okazao, kapitulacja dyplomatyczna, albowiem Henryk natych

miast uda si do Lotaryngii, by jeszcze raz podj pr�b pokrzyowania plan�w Ottona. Tym razem przy wsp�udziale take kr�la fran

cuskiego Ludwika IV, kt�remu wczeniej sojusznik Henryka, ksi lo

taryski Gizelbert, zoy hod lenny. Sytuacja wewntrzna we Francji

pozwolia Ottonowi i tym razem wyj z opresji politycznej obronn

rk. Sprzymierzy si z konkurentem i przeciwnikiem Ludwika, a r�w

noczenie ze swym szwagrem, ksiciem Hugonem, kt�ry przewodzi

antykr�lewskiej opozycji na terenie Francji. Zawarty midzy nimi

ukad zabezpiecza nie tylko interesy Ottona na terenie Lotaryngii, lecz

take perspektyw umocnienia wpyw�w niemieckich w samej Francji.

Pod wzgldem militarnym ukad z Hugonem nie mia jednak wikszego

znaczenia. Otto musia liczy na wasne siy w walce ze swymi przeciw

nikami. Dlatego te nie omija pokojowych rozwiza trudnoci, zwa

szcza e i sytuacja na pograniczu sowiaskim bya napita. Taki wa

nie cel miaa misja arcybiskupa mogunckiego Fryderyka na dworze

ksicia frankoskiego Eberharda. Penomocnik Ottona poszed jednak

za daleko w ustpstwach, co spotkao si z dezaprobat kr�la. Gdy

wic akcja dyplomatyczna zawioda, przystpi Otton do dziaa wo

jennych, kt�re skoncentroway si wok� twierdzy Breisach. Tymcza

sem Eberhard, Gizelbert i Henryk postanowili zmyli czujno przeciw

nika i zaatakowa go g�wnymi siami na terenie Saksonii. Ruszyli wic

popiesznie na wsch�d. W tej sytuacji Otto postanowi jak najszybciej

przeci im drog. W tym celu oddelegowa cz swych wiernych od

dzia�w pod dow�dztwem ksicia szwabskiego Hermana i graf�w fran

koskich Udona i Konrada Kurzbolda. Do spotkania doszo nad Re

nem koo miejscowoci Andernach, gdzie wojska Eberharda i Gizel

berta poniosy zdecydowan klsk, oni za sami znaleli mier. Ura

towa si tylko brat Ottona, Henryk, kt�remu udao si zbiec na dw�r

kr�la francuskiego Ludwika IV. R�wnoczenie poddaa si Ottonowi

twierdza Breisach i znaczna cz Lotaryngii.

Klska opozycji pod Andernach zadecydowaa o losach obu p�nocno-zachodnich ksistw niemieckich. Frankonia poddana zostaa bez

porednio wadzy Ottona, w Lotaryngii za po nieudanej interwencji

kr�la francuskiego Ludwika IV osadzi najpierw przywr�conego do a

ski brata Henryka, w kocu za swego zicia Konrada. Dynastyczne

zespolenie Lotaryngii z kr�lestwem niemieckim uzyskao take apro

bat ze strony pretendujcej do zwierzchnictwa nad t ziemi Francji.

Podobnie rozwizane zostay stosunki z pozostaymi ksistwami nie

mieckimi, kt�re stay si dziedzictwem panujcego rodu Ludolfing�w

saskich. W Szwabii po mierci Hermana osadzi Otto swego syna Lu

dolfa, wadz za nad Bawari po Bertoldzie przekaza bratu Henrykowi. W ten spos�b dynastia saska zdobya panujc pozycj w Niem

czech i jej przedstawiciel Otto I m�g przystpi do realizacji dalszych

plan�w umocnienia wadzy kr�lewskiej i pozycji Niemiec w �wczesnej

Europie.

POCZTKI POLITYKI WOSKIEJ I NOWE TRUDNOCI WEWNTRZNE

Pierwszym krokiem na drodze wiodcej do tego celu bya pr�ba

opanowania Woch, kt�re pogray si coraz bardziej w anarchii we

wntrznej i walkach o koro lombardzk. Wr�d pretendent�w do niej

na czoo wysun si jeden z najpotniejszych feuda�w p�nocnowoskich, Berengariusz z Ivrei, kt�ry po bezpotomnej mierci kr�la Lotara sign po najwysz wadz wbrew woli wdowy po zmarym, Adelajdy. Ten sp�r by bezporednim powodem pierwszej wyprawy Ottona I

do Woch w jesieni 951 r. Przyniosa mu ona podw�jny sukces. Caa

p�nocno-zachodnia cz tego kraju dostaa si w jego rce prawie bez

walki, a sam Berengariusz jako kr�l lombardzki zoy Ottonowi hod

lenny i uzna go za swojego zwierzchnika. Wschodnia cz Lombardii

z miastami Weron i Akwilej przypada ksiciu bawarskiemu Henry

kowi. Osignite na drodze militarnej sukcesy udao si Ottonowi mo

cno podbudowa w inny jeszcze spos�b, a mianowicie przez mae

stwo z wdow po Lotarze Adelajd, przeciwniczk Berengariusza i

spadkobierczyni po mu korony lombardzkiej. Uwieczeniem tak

pomylnej wyprawy poza Alpy mia by poch�d Ottona na Rzym celem

oddania go wpywom niemieckim. Gdy jednake okazao si, e kr�l

niemiecki napotka tu moe zdecydowany op�r, postanowi wr�ci do

Niemiec, tym bardziej e sytuacja wewntrzna w kraju bya bardzo na

pita. Sprawcami tego byli czonkowie najbliszej rodziny Ottona, jego

syn z pierwszego maestwa z ksiniczk angielsk Edyt, ksi

szwabski Ludolf, oraz zi, ksi lotaryski, Konrad Czerwony. Do

czy si do nich take arcybiskup moguncki Fryderyk. G�wn rol

w spisku odgrywa Ludolf, kt�ry wosk polityk swego ojca uwaa za

mieszanie si w stref jego wasnych interes�w. Mimo zmian dynastycz

nych Szwabia nie wyrzeka si bowiem swych dawnych de do utwo

rzenia odrbnego pastwa. Po bezowocnych pr�bach rozwizania kon

fliktu na drodze pokojowej przystpi Otto do dziaania, majc wsparcie wr�d czci por�nionych feuda�w niemieckich, przede wszystkim

za wikszoci biskup�w z bratem Brunonem, arcybiskupem kolo

skim, oraz biskupem Augsburga Udalrykiem na czele. Pr�ba si nie

daa jednak pocztkowo oczekiwanych przez Ottona rezultat�w. Op�r,

z jakim si spotka zar�wno pod Moguncj, jak i Ratyzbon, nie wr�

y mu ani atwych, ani szybkich sukces�w. Z pomoc przyszed kr�

lowi porednio nagy najazd Wgr�w, kt�rzy skorzystawszy z osabie

nia Niemiec, spowodowanego kryzysem wewntrznym, najechali na ten

kraj w 954 r., docierajc w niszczycielskim pochodzie przez Bawari,

Szwabi, Frankoni a nad rodkowy Ren. Niebezpieczestwo, jakie

zawiso nad obu zwalczajcymi si obozami, a take umiejtnie przez

stronnik�w Ottona rozpowszechniona wersja, jakoby agresja wgierska

byla dzieem jego przeciwnik�w, doprowadziy do zblienia obu zwal

czajcych si ugrupowa i szybkiego pojednania. Uczynili to najpierw

Konrad Czerwony i arcybiskup moguncki Fryderyk, kt�rzy w lecie 954 r.

poddali si Ottonowi. W lad za nimi poszed take i syn Ottona, Lu

dolf, kt�ry przez pewien czas na wasn rk pr�bowa jeszcze walczy

z ojcem. W tej sytuacji m�g Otto w kocu 954 r. przeprowadzi pewne

zmiany personalne w najbardziej opornych ksistwach. W Szwabii w

miejsce skompromitowanego Ludolfa osadzi Otto ksicia Burcharda,

nad Lotaryngi za wadz ksic przekaza swemu bratu, arcybisku

powi koloskiemu, Brunonowi. Niepewnoci polityki arcybiskupstwa

mogunckiego pozbyl si poprzez oddanie go w rce swego syna Wilhel

ma. Jedynie Henryk, kt�ry tym razem sta wiernie przy Ottonie, zacho

wa nadal godno ksicia Bawarii.

Zaegnanie kryzysu wewntrznego pozwolio Ottonowi zebra do

stateczne siy do walki z grasujcymi po Niemczech hordami wgierski

mi. Objwszy dow�dztwo nad caoci armii, w kt�rej skad opr�cz ry

cerstwa niemieckiego wchodziy r�wnie posilki czeskie, ruszy z odsie

cz pod oblegany przez najedc�w i broniony przez biskupa Udalryka

Augsburg. Opodal tego miasta nad rzek Lechem doszo do walnej bi

twy, kt�ra przyniosa Wgrom druzgocc klsk. Stanowi ona punkt

zwrotny w stosunkach wgiersko-niemieckich. Odtd zmieni si role.

Wgrzy nie tylko przestali zagraa pastwu niemieckiemu, ale sami

stali si wnet obiektem jego agresywnej polityki.

SOJUSZ Z DUCHOWIESTWEM DROG DO WZNOWIENIA CESARSTWA

Poparcie, jakiego udzielili Ottonowi w okresie zagroenia zewn

trznego niedawni jego przeciwnicy polityczni, wielcy feudaowie wiec

cy, nie zmienilo stanowiska wadcy niemieckiego w ocenie ich destruk

tywnej roli, jak odgrywali we wszystkich pr�bach konsolidacji pa

stwa i umocnienia wadzy centralnej. G�wnego sojusznika widzia na

tomiast w wyszym duchowiestwie, z kt�rym czyy go r�ne wzaje

mne interesy. Ju od IX w. dobra kocielne podlegay gowie pastwa,

a biskupstwa i klasztory traktowane byy jako jego lenna. Ich obsada

personalna zaleaa kadorazowo od woli panujcego, kt�ry stara si

lokowa na tych odpowiedzialnych w�wczas stanowiskach ludzi zaufa

nych. Otto I jeszcze bardziej umocni rol Kocioa w pastwie przez

nadanie mu szerokich przywilej�w, podnoszcych biskupstwa do rangi

udzielnych ksistw, oraz powierzanie wyszemu klerowi wieckiemu

i zakonnemu eksponowanych urzd�w pastwowych, nie m�wic ju

o bogatych darowiznach ziemi pastwowej, dziki kt�rym urasta on

do rangi prawdziwej potgi feudalnej. Tym sposobem Otto I uniezalenia si coraz bardziej od monowadztwa wieckiego, tym bardziej

e biskupi niemieccy opr�cz bogactw rozporzdzali powan si zbroj

n. Z drugiej zn�w strony dla utrzymania r�wnowagi si Otto I stara

si przecign do siebie rzesze szeregowego rycerstwa, nie majcego

tak wyg�rowanych aspiracji politycznych, jak elitarna warstwa feudal

na, i to zar�wno wieckiego, jak i duchownego pochodzenia.

Uporzdkowanie stosunk�w wewntrznych i podniesienie autory

tetu wadzy centralnej w Niemczech pozwolio Ottonowi na podjcie

z powrotem ekspansywnej polityki w stosunku do Woch i papiestwa,

kt�ra tym razem doprowadzi miaa do penego sukcesu. Podjto j w

momencie powanego zagroenia interes�w niemieckich w tym kraju

ze strony przede wszystkim rywalizujcych z Niemcami na tym terenie

dw�ch pastw - cesarstwa bizantyjskiego i kr�lestwa burgundzkiego.

Rywalizacja ta zaostrzaa si w miar ekonomicznego rozwoju Woch,

kt�remu ton nadaway odradzajce si, jako orodki handlu i rzemio

sa, lombardzkie miasta. Niekt�re z nich, jak Wenecja, Piza i Genua,

speniay ju wtedy rol centr�w midzynarodowej wymiany towar�w,

obejmujcej swym zasigiem ca �wczesn Europ, od Skandynawii

na p�nocy a po wschodnie wybrzea Morza r�dziemnego na poud

niowym wschodzie. �w handel by g�wnym r�dem bogactwa Woch

i powodem ingerencji z zewntrz. Uatwiay j silne tendencje odrod

kowe najprzedniejszych orodk�w feudalnych, duchownych i wiec

kich, przeciwstawiajcych si ywej jeszcze w czasach Berengariusza

idei stworzenia zjednoczonego i niezalenego kr�lestwa woskiego.

Tym czynnikiem, kt�ry najbardziej zaway na dalszych losach

Woch, byo papiestwo. Pierwsza poowa X w. to okres jego wielkiego

upadku, spowodowanego walkami o tron papieski, kt�rego obsada

rozstrzygana bya czsto za pomoc miecza. Niepewni jutra przyw�dcy

Kocioa szukali wic poza Wochami silnych protektor�w, wic

swoje nadzieje przede wszystkim z wysuwajcymi si na plan pierwszy

w �wczesnej Europie kr�lami niemieckimi. Tak te postpi papie Jan

XII (955-963), gdy wadca lombardzki Berengariusz po zwycistwie

nad swymi przeciwnikami, kt�rym przewodzili biskupi Mediolanu i

Como, zagrozi marszem na Rzym. Jesieni 960 r. wysa wic posel

stwo na dw�r Ottona z prob o pomoc militarn. Propozycja ta bya

jak najbardziej na rk Ottonowi, gdy otwieraa przed nim perspek

tyw ostatecznego zespolenia Woch z pastwem niemieckim i zdobycia

przy tej okazji korony cesarskiej. Zgodnie z obietnic wyruszy na czele

niemieckiego rycerstwa poza Alpy i zaatakowa wojska Berengariusza.

Dziki wsp�dziaaniu z jego lombardzkimi przeciwnikami Otto opano

wa szybko p�nocne Wochy i ruszy na Rzym, gdzie 2 II 962 r. w ko

ciele Sw. Piotra odbya si jego koronacja cesarska. W wystawionym

przy tej okazji dokumencie cesarz potwierdzi nietykalno Pastwa

Kocielnego i wszystkich posiadoci nabytych dotd przez Koci�

rzymski. Uregulowa te tym aktem spos�b wyboru papiea, kt�ry na

lee mia nadal do kleru i mieszkac�w Rzymu, ale odtd kadorazowy elekt wymaga przed sakr aprobaty cesarza. Akt koronacyjny

nakada na Ottona i jego nastpc�w moralny obowizek obrony papie

stwa i jego stolicy przed wszelkimi pr�bami naruszenia ich bezpiecze

stwa i nabytych praw.

Z dopenieniem tych obowizk�w sprawa - jak si okazao - nie

bya wcale atwa nie tylko z uwagi na odlego, jaka dzielia dw�r ce

sarski od Rzymu, ale take ze wzgldu na nierzadkie sprzecznoci inte

res�w, jakimi kierowaa si najwysza wadza duchowna i wiecka.

Nieporozumienia na tym tle powstay ju w kr�tkim czasie po korona

cji Ottona I i jego powrocie do Niemiec, kiedy to papie Jan XII z oba

wy przed przewag polityczn swego niedawnego sojusznika opowie

dzia si po stronie nie rezygnujcego wci z walki Berengariusza.

Zmusio to Ottona do ponownej wyprawy do Woch, kt�ra przyniosa

mu peny sukces. Kr�l lombardzki dosta si do niewoli, a papie Jan

XII zosta zdetronizowany i zastpiony stronnikiem Ottona w osobie

Leona VIII. Klska Berengariusza oraz nap�r Bizantyjczyk�w i Ara

b�w skoniy najbardziej na poudnie wysunite ksistwa lombardzkie,

Kapu, Benewent i Salerno, do porozumienia z Ottonem i uznania jego

wadzy. Tym sposobem poza wpywami cesarza znalaza si tylko pou

dniowa cz P�wyspu Apeniskiego, bdca pod panowaniem Bi

zancjum, oraz arabska Sycylia. Podb�j tych ziem przekracza jednak

�wczesne moliwoci Ottona, dlatego te szuka on korzystnych dla sie

bie rozwiza politycznych na drodze dyplomatycznej. Jak zwykle by

wao w takich wypadkach, najskuteczniejszy rodek upatrzono w koli

gacji dynastycznej. Wedug koncepcji Ottona miaoby do niej doj

przez maestwo jego syna Ottona z cesarz�wn bizantyjsk Ann.

Aby uatrakcyjni ten zwizek, mody Otto zosta sprowadzony do

Rzymu i koronowany jeszcze za ycia ojca na cesarza w 967 r.

Propozycja Ottona I spotkaa si jednak na dworze bizantyjskim

z odmow, co doprowadzio rycho do wybuchu otwartej wojny. Ce

sarz Nikeforos Fokas domaga si od Ottona zwrotu nie tylko rodko

wych Woch, ale take samego Rzymu. Otton znalaz si w kopotli

wym pooeniu, albowiem take sytuacja w samej stolicy papiestwa

zmienia si na jego niekorzy. Przeciw wyniesionemu na tron papie

ski Leonowi VIII wybucho tu powstanie, kt�re wprawdzie Otto

krwawo stumi, ale ob�z jego przeciwnik�w woskich r�s szybko na

sile i sposobi si do walki z obcym panowaniem. Orodkiem oporu

bya Lombardia, a jego organizatorem i przyw�dc syn Berengariusza,

kr�l lombardzki Adalbert. Rozwin on szerok dziaalno na rzecz

wsp�lnego frontu przeciw Ottonowi, szukajc sojusznik�w zar�wno w

Niemczech, jak i w Konstantynopolu. Dopiero przewr�t paacowy w

stolicy pastwa wschodniorzymskiego, kt�ry wyni�s na tron pokojowo

nastawionego cesarza Jana Tzimiskesa, pozwoli Ottonowi opanowa

sytuacj we Woszech i przystpi do dalszych rokowa z dworem bi

zantyjskim. Tym razem zakoczyy si one zgodnie z planami Ottona I

maestwem jego syna Ottona z siostrzenic cesarza bizantyjskiego,

Teofano. Zalubiny i koronacja na cesarzow odbyy si w 972 r. w

Rzymie. Zawarty midzy obu monarchami ukad postanawia ponad

to podzia wpyw�w we Woszech wedug zasady status quo oraz uzna

nie przez Bizancjum godnoci cesarskiej Ottona I. Wadca niemiecki

osign wic na tym odcinku sw�j zamierzony cel. Wznowi cesarstwo

rzymskie, podporzdkowa swej wadzy znaczn cz Woch wraz

z papiestwem oraz umocni czoow pozycj Niemiec w �wczesnej

Europie.

WZNOWIENIE WALK ZE SOWIANAMI

Aczkolwiek polityka zagraniczna Ottona I zerodkowaa si g�w

nie na sprawach woskich, to przecie nie traci on z pola widzenia so

wiaszczyzny zachodniej, stanowicej od czas�w objcia w Niemczech

wadzy przez dynasti sask g�wny obiekt agresji feudalnej. Ju w 936 r.

zaraz po mierci Henryka I Otto wystpi zbrojnie przeciwko wieleckim

Redarom, kt�rzy wykorzystujc powstae w Niemczech trudnoci we

wntrzne chwycili za bro w obronie swej niezawisoci. Powstanie zo

stao stumione, a pokonany lud wr�ci do dawnych stosunk�w trybutar

nych. W tym samym czasie rozgorzay walki z Czechami, kt�re cig

ny si z przerwami a do 950 r., kiedy to Otto I zmusi ostatecznie

ksicia Bolesawa do poddania si i pacenia nadal trybutu.

W czasach Ottona I podjte zostay take pr�by podboju niezawi

sych dotd plemion poudniowowieleckich i uyckich. Zadanie to po

wierzy �w wadca margrabiemu Geronowi, jednemu z najbardziej nie

przejednanych wrog�w Sowian, na walkach z kt�rymi spdzi znaczn

cz swego ycia. Nie przebiera przy tym w rodkach. Tam gdzie za

wodzia sia ora, ucieka si do podstpu i zbrodni, jak to miao miej

sce z 30 ksitami sowiaskimi, kt�rych zaprosi na uczt, uraczy wi

nem, a potem kaza wszystkich wymordowa. Wie o tym okrutnym

czynie wywoaa wr�d Sowian Poabskich fal oburzenia i staa si

bezporednim powodem wielkiego powstania, kt�re swym zasigiem

objo tereny od ujcia aby a po rodkow Odr. Po nieudanej wy

prawie rycerstwa saskiego pod wodz Haika w 939 r. komend obj

sam Otto I, kt�ry w kilku krwawych bitwach zada powstacom klsk

i zmusi ich do ulegoci. Broni nie zoyli tylko Stodoranie, stawiajcy

zacieky op�r koo centralnego grodu Brenny. Twierdza ta pada do

piero wskutek podstpu, gdy przekupiony ksi plemienia Tugumir,

oszukawszy bronic si zaog, zamordowa jej dow�dc i otwar

Niemcom bramy. Upadek Brenny oznacza kres niezalenoci politycz

nej pogranicznych plemion wieleckich i dalsze poszerzenie wpyw�w

niemieckich na wschodzie.

Zwycistwa militarne i przemoc nie gwarantoway jeszcze feudaom

niemieckim trwaego zwierzchnictwa nad ujarzmionymi plemionami

sowiaskimi midzy ab i Odr. Jak pisze bowiem wsp�czesny Otto

nowi I kronikarz saski Widukind, Sowianie "woleli wybra wojn ni

pok�j i mao sobie cenili wszelki niedostatek, byleby zachowa wol

no, gdy s to ludzie twardzi i wytrzymali, przyzwyczajeni do naj

prostszego poywienia, a to, co dla naszych jest najwikszym ciarem,

oni znosz jak gdyby rodzaj rozrywki".

Tym czynnikiem, kt�ry mia stopniowo rozadowa napicie w sto

sunkach niemiecko-sowiaskich, bya wzmoona chrystianizacja pod

bitych lud�w i podporzdkowanie ich jednolitej organizacji kocielnej.

W tym celu Otto I ustanowi w 948 r. nad ab trzy biskupstwa: w

Starogardzie dla Wagr�w i Obodryt�w, w Hobolinie dla p�nocnych

plemion wieleckich oraz w Brennie dla pozostaych lud�w sowiaskich

od Szczecina na p�nocy po rzek Hobol i Sprew na poudniu. Nowo

powstae instytucje podlega miay arcybiskupstwu w Moguncji. wy

razem wzmoonej aktywnoci Kocioa niemieckiego s take jego

wsp�czesne zabiegi w Rzymie o zapewnienie sobie wycznych wpy

w�w na rozw�j chrzecijastwa w Danii, bronicej si przed naciskiem

feuda�w saskich. Misja, kt�r zlecono opatowi klasztoru w Fuldzie,

uzyskaa w 948 r. zgod papiestwa na erygowanie trzech biskupstw

duskich (w Szlezwiku, Ribe i Aarhus), podporzdkowanych arcybis

kupstwu w Hamburgu.

Wzmoenie chrystianizacji i pozostajcych z ni w cisym zwizku

proces�w feudalizacyjnych wr�d Sowian jeszcze bardziej spotgowao

ich czynny op�r przeciw panowaniu niemieckiemu. Na pocztku dru

giej poowy X w. fala powsta obja szerokim frontem ca so

wiaszczyzn Poabsk. Bezporednim powodem rozgorzaych walk,

cigncych si z przerwami przez 10 lat, by napad margrabiego Gerona

w 954 r. na najdalej na wsch�d wysunite plemi wieleckich Wkrzan,

kt�rzy z racji swego peryferyjnego pooenia mogli wczeniej wyama

si spod zwierzchnictwa cesarstwa i anulowa swoje zobowizania try

butarne, sigajce jeszcze czas�w Henryka I. Ponowny podb�j Wkrzan

i zupienie ich kraju przez wojska Gerona wzmogy nastroje buntu

w caej Sowiaszczynie Poabskiej. Sygna do powszechnego, anty

niemieckiego powstania da najazd wgierski z 955 r., do walki z kt�

rym skierowane zostay g�wne siy Ottona I. W pocztkowym okresie

inicjatywa i przewaga w dziaaniach wojennych naleay do powsta

c�w. Oddziay sowiaskie wtargny nawet w gb Saksonii i uprowa

dziy stamtd licznych brac�w spor�d kobiet i dzieci. Tymczasem je

dnak bitwa nad rzek Lechem przyniosa - jak wiemy - Ottonowi I

zdecydowane zwycistwo i umoliwia mu szybkie przerzucenie wojsk

na odcinek wschodni. Armia niemiecka, wsparta posikami czeskimi

oraz nieprzyjaznych Wieletom Ran�w z wyspy Rugii, szybkim marszem

posuwaa si przez objte powstaniem obszary. Przewaga rycerstwa

niemieckiego musiaa by znaczna, skoro dziaajcy wsp�lnie Obodryci

i Wieleci z ksiciem Stojgniewem na czele zdecydowali si wysa. do

Ottona I poselstwo z propozycj zakoczenia wojny w drodze kompro

misu. Godzc si na pacenie trybutu, Sowianie domagali si zaniecha

nia wszelkich innych pr�b ograniczania ich niezalenoci politycznej.

Propozycja ta zostaa jednak odrzucona, nie odpowiadaa bowiem

agresywnej polityce dworu cesarskiego i feuda�w niemieckich prowa

dzonej poza ab. Wzmoono wic dziaania wojenne, kt�re skoncen

troway si nad rzeczk Rzeknic, gdzie jesieni 955 r. doszo do decy

dujcej bitwy, zakoczonej pogromem wojsk powstaczych. Na placu

boju legy obok dow�dcy Stojgniewa setki zabitych towarzyszy broni

oraz wymordowanych jec�w sowiaskich.

Krwawa bitwa nad Rzeknic i okrutne obejcie si z pokonanymi

osabiy znacznie siy Sowian, nie zdoay jednak zama ich woli walki

w obronie niezawisoci. Ju w 957 r. rozgorzaa wojna z Redarami,

w kt�rej wzi udzia Otto I. Redarowie zostali wprawdzie pokonani,

ale niepok�j w tej czci Sowiaszczyzny Poabskiej trwa nadal a do

960 r., kiedy nastpio tu chwilowe zawieszenie broni. Teraz m�g

Gero przystpi do realizacji kolejnego etapu zaborczej polityki wscho

dniej pastwa niemieckiego, zmierzajcej do podboju i uzalenienia

politycznego dalszych plemion zachodniosowiaskich, mieszkajcych

midzy ab i Odr. W 963 r. poprowadzi wypraw wojenn przeciw

uyczanom, kt�rych mimo zacitego oporu podbi i podporzdkowa

zwierzchnictwu niemieckiemu.

Nowe zdobycze terytorialne otwary zn�w przed duchowiestwem

niemieckim pole do dziaania. Podjte przez nie w kurii rzymskiej za

biegi o organizacyjno-prawne podstawy dziaania wr�d ujarzmionych

lud�w sowiaskich doprowadziy dziki poparciu Ottona I i przychyl

noci papiea Jana XIII do utworzenia w 968 r. nowego arcybiskupstwa

w Magdeburgu. Miao ono obj swym zasigiem administracyjnym

dwa istniejce ju biskupstwa w Hobolinie i Brennie oraz projekto

wane biskupstwa w Merseburgu, ytycach i Mini, kt�re miay si za

j rozwojem chrzecijastwa wr�d Serb�w uyckich i umacnianiem pa

nowania niemieckiego na tych ziemiach pogranicznych. W obliczu prze

wagi militarnej cesarstwa oraz braku wikszych, ponadplemiennych or

ganizacji wr�d Sowian Poabskich to poczenie interes�w pastwo

wych i kocielnych miao dla nich wyjtkowo zgubne skutki. Przynioso

94 95

bowiem wzmoony ucisk feudalny i zagroenie dla odrbnoci jzykowych, kultury i dawnego sowiaskiego obyczaju.

Podboje niemieckie poza ab, kt�re w czasach Ottona I osigny

na wschodzie lini Odry i Nysy uyckiej, stay si bezporednim za

groeniem dla powstaego wsp�czenie pastwa polskiego. Ju przyj

cie przez Polsk chrzecijastwa w 966 r. byo do pewnego stopnia ak

tem samoobrony przed ewentualn ingerencj cesarstwa i duchowie

stwa niemieckiego w wewntrzne sprawy tego kraju. R�wnoczenie

Mieszko I, zajty umacnianiem pastwa od wewntrz i jednoczeniem

pozostajcych jeszcze poza jego zasigiem plemion polskich, stara si

prowadzi ostron polityk wobec silniejszego zachodniego ssiada.

Wyrazem tego stanowiska jest zblienie midzy obu pastwami, dajce

Polsce swobod dziaania i uznajce jej niezawiso polityczn. Mie

szko I, nazwany przyjacielem Ottona I, na porozumieniu tym - jak

si wnet okazao - polega nie m�g. Ju w 972 r. przyszo mu przeciw

stawi si potnemu margrabiemu Hodonowi, kt�ry przeprawi si

przez Odr i najecha pogranicze Wielkopolski i Pomorza Zachodnie

go. W bitwie pod Cedyni spotkaa jednak Niemc�w klska. Uwiado

mia im ona, e ich ekspansja poza Odr jest o wiele trudniejszym za

daniem ni podb�j Sowian Poabskich. Dlatego te na pewien czas

musieli zrezygnowa z agresywnych krok�w przeciw pastwu polskie

mu. Niekt�rzy z wielkich feuda�w niemieckich bd nawet dy do

utrzymania z Polsk przyjaznych stosunk�w i zabiega o nawizanie

z ni dynastycznych zwizk�w.

KRYZYS WEWNTRZNY PASTWA NIEMIECKIEGO

W CZASACH RZD�W OTTONA II

Po mierci Ottona I w 973 r. zgodnie z powzit ju wczeniej wol

cesarza wadz w Niemczech obj jego syn Otto II (973-983). Osiem

nastoletni cesarz znalaz si od razu w trudnej sytuacji, stworzonej

przez nieprzychyln mu opozycj, na kt�rej czele stan ksi bawar

ski Henryk II, zwany K�tnikiem. Bezporednim powodem kryzysu

wewntrzpastwowego byo obsadzenie ksistwa szwabskiego przez

Ottona, syna Ludolfa, krewnego cesarza i jego oddanego stronnika.

Henryk K�tnik, kt�ry zamierza sam zawadn Szwabi, by za saby

na otwarte wystpienie przeciw Ottonowi II. Potrzebni mu byli odpo

wiedni sojusznicy, rozporzdzajcy znaczniejsz si militarn. W tym

celu nawiza kontakty zar�wno z Polsk, jak i Czechami, kt�re przy

rzeky mu pomoc. Spisek zosta jednak zawczasu wykryty, a jego inspi

rator, Henryk K�tnik, dosta si do wizienia. Ostateczne decyzje co

do jego osoby musiay by chwilowo odoone, gdy przed Ottonem II

wyoniy si nowe trudnoci. Spowodowali je Duczycy, kt�rzy pod

wodz kr�la Haralda wystpili zbrojnie przeciw panowaniu niemie

ckiemu w swym kraju i zaatakowali pograniczne ziemie saskie. Otto II

zdoa jednak opanowa sytuacj i zmusi Haralda do uznania

zwierzchnictwa cesarstwa oraz pacenia trybutu. Teraz dopiero m�g

wr�ci do spraw bawarsko-szwabskich, kt�rych rozwizanie zaleao

w�wczas ju nie tyle od osoby Henryka K�tnika, ile od wyeliminowa

nia ze sprzysienia jego zewntrznych sprzymierzec�w. Taki wanie

sen miaa wyprawa Ottona II jesieni 975 r. przeciw ksiciu czeskiemu

Bolesawowi. Jednake poza zniszczeniem kraju nie przyniosa ona ce

sarzowi spodziewanych rezultat�w, a w dodatku cigna na Niemcy

odwetow wypraw Czech�w, dziaajcych take w interesie zbiegego

do nich w tym czasie Henryka K�tnika, kt�rego Otto II pozbawi ksi

stwa bawarskiego. Znaczn jego cz otrzyma z rk cesarskich ksi

szwabski Otto, natomiast wydzielona jako osobne ksistwo Karyntia

dostaa si w posiadanie Henryka, syna zmarego w 945 r. ksicia ba

warskiego Bertolda. R�wnoczenie bawarska marchia wschodnia, czyli

p�niejsza Austria, przesza pod panowanie Luitpolda, przedstawiciela

monego rodu Babenberg�w.

Dziki poparciu udzielonemu przez hierarchi kocieln oraz wier

nych mu feuda�w wieckich Otton II m�g nie tylko powstrzyma na

jazd Bolesawa czeskiego, ale przenie latem 976 r. dziaania ponow

nie na teren Czech. Tu jednak spotkay armi niemieck niepowodze

nia, kt�rych finaem bya klska pod Pilznem, a w konsekwencji take

utrata ytyc, stolicy biskupstwa, popierajcego stron Ottona. wy

padki te zaktywizoway opozycj antycesarsk, kt�rej orodkiem bya

w dalszym cigu przede wszystkim Bawaria. Tym razem w obozie bun

townik�w opr�cz Henryka K�tnika i biskupa augsburskiego znalaz si

take niedawny sojusznik Ottona II, ksi Karyntii Henryk. Poniewa

oparciem dla nich w dalszym cigu byy g�wnie Czechy, Otto II podj

w 977 r. kolejn wypraw na Prag, kt�ra tym razem przyniosa mu

peny sukces. Ksi Bolesaw II musia wr�ci do poprzedniej zale

noci, co w roku nastpnym potwierdzi w Magdeburgu zoeniem ce

sarzowi przysigi wiernoci.

Normowanie si stosunk�w politycznych z Czechami stworzyo od

powiedni klimat do realizacji powzitych jeszcze w czasach Ottona I

plan�w utworzenia z Czech osobnej prowincji kocielnej i erygowania

biskupstwa w Pradze. Wprawdzie organizacyjnie podlega one miay

arcybiskupstwu mogunckiemu, ale w por�wnaniu ze stanem dotychcza

sowym, kiedy Czechy stanowiy cz diecezji ratyzboskiej, byo to

pewnego rodzaju ustpstwem w stosunku do Bolesawa II na odcinku

kocielnym.

Wyeliminowanie Czech z antycesarskiego przymierza przypieczto

wao los niemieckich buntownik�w. Opanowana przez nich na kr�tki

czas Pasawa zostaa przez wojska Ottona II i Ottona szwabskiego ode

brana, a Henryk K�tnik i jego imiennik ksi Karyntii poszli do niewoli.

W ten spos�b sytuacja wewntrzna w Niemczech zacza wyranie

ukada si na korzy Ottona II. Nie wyjaniona bya jeszcze tylko

sprawa Lotaryngii, kt�rej grozio oderwanie od Niemiec i przejcie pod

panowanie francuskie. Z pretensjami do tej ziemi wystpili wnet po

mierci Ottona I synowie hrabiego Reginara III, wypdzonego std

przez arcybiskupa koloskiego. Uzyskali oni poparcie ze strony kr�la

Francji Lotara i jego brata Karola, kt�rzy liczyli na rozszerzenie swych

wpyw�w politycznych na owo sporne od dawna midzy Niemcami i

Francj terytorium pograniczne. Otto II pr�bowa pocztkowo zaatwi

cay ten sp�r w drodze kompromisu, godzc si na odstpienie synom

Reginara czci ich ojcowizny oraz mianowania Karola ksiciem Dol

nej Lotaryngii. Koncesje te nie zdoay jednak zapobiec wojnie z Fran

cj, kt�rej wojska pod wodz kr�la Lotara wkroczyy do Lotaryngii

i liczc na poparcie miejscowej ludnoci posuway si w kierunku Ak

wizgranu. Ludno zachowaa si jednak biernie, umoliwiajc tym

samym Ottonowi II zorganizowanie kontruderzenia na Pary. Manewr

ten wprawdzie nie przyni�s cesarzowi wikszych korzyci militarnych,

skoni jednak Lotara do wycofania si z Lotaryngii i wyrzeczenia si

do niej pretensji, czemu da wyraz w zawartym w tej sprawie z cesa

rzem ukadzie pokojowym w Margut w 980 r.

Pewnej poprawie ulegy take pod koniec panowania Ottona II sto

sunki polsko-niemieckie. Udzia Mieszka I w spisku antycesarskim

i poparcie przez wadc polskiego roszcze Henryka K�tnika dopro

wadziy nawet do nie znanego nam bliej w szczeg�ach konfliktu

zbrojnego midzy Polsk i Niemcami, o kt�rym r�da wsp�czesne po

daj baamutne wiadomoci. Zwrot nastpi dopiero po rozpadniciu

si tr�jprzymierza, spowodowanym zwycistwami Ottona II nad cze

skim Bolesawem oraz obu Henrykami, bawarskim i karynckim. W 979

lub 980 r. doszo do ponownego zblienia polsko-niemieckiego, czego

wyrazem jest drugie maestwo Mieszka I z c�rk margrabiego Teodoryka, Od. Zwizek ten mia wyranie polityczny charakter. Wska

zuje na to zar�wno fakt wyboru partnerki, kt�ra bya zakonnic i mu

siaa uzyska specjaln dyspens, ale take sowa kronikarza niemiec

kiego Thietmara, stwierdzajcego bez ogr�dek, e maestwo posta

nowiono "dla zbawienia ojczyzny [niemieckiej), dla umocnienia niezb

dnego pokoju i dla staego pojednania". Teraz dopiero moga wr�ci

do Polski wielka liczba jec�w wojennych, zdobytych przez Niemc�w

w nie znanych bliej dziaaniach wojennych.

NIEPOWODZENIA OTTONA II W POLITYCE WOSKIEJ

W ten spos�b po siedmiu latach wypenionych walkami o umocnie

nie wadzy monarszej i pokojowym uoeniu stosunk�w z ssiadami

Niemiec m�g Otton II przenie punkt cikoci swojej polityki zagra

nicznej na teren poudniowych Woch, o kt�re ju od dawna rywalizoway Niemcy zar�wno z Bizancjum, jak i ekspandujcymi z Sycylii Ara

bami. Otto II, idc za przykadem swego ojca, podj jeszcze raz pr�b

uycia siy zbrojnej celem definitywnego podporzdkowania sobie ca

ego P�wyspu Apeniskiego i przylegych do wysp. Przeliczy si jed

nak ze swymi moliwociami wobec oporu, jaki napotka w swej wypra

wie na poudnie, zwaszcza ze strony Arab�w. Po opanowaniu bizan

tyjskiego Tarentu wiosn 982 r. przeni�s Otton II dziaania wojenne

na teren opanowanej przez Arab�w Kalabrii, gdzie w czerwcu tego

roku pod Cotrone doszo do decydujcej bitwy, zakoczonej cakowit

klsk Ottona. Podlege mu oddziay, oparte g�wnie na kontyngen

tach dostarczonych przez niemieckie wysze duchowiestwo wieckie

i zakonne, zostay zdziesitkowane, a sam cesarz tylko szczliwym

zbiegiem okolicznoci unikn niewoli. Wie o katastrofie niemieckiej

pod Cotrone zaktywizowaa penetracje Konstantynopola w p�nocno-rodkowych Woszech, zwaszcza w ich portowych miastach, utrzymu

jcych z cesarstwem wschodniorzymskim oywione stosunki handlo

we. Tote po odbytym w czerwcu 983 r. zjedzie feuda�w niemieckich

i woskich w lombardzkiej Weronie, na kt�rym dokonano wyboru na

stpcy Ottona II w osobie jego trzyletniego syna Ottona III, cesarz

wznowi dziaania wojenne przeciw Bizancjum. Ich g�wnym teatrem

bya Wenecja, najwiksze miasto handlowe na wybrzeu adriatyckim

i orodek wymiany towarowej midzy Zachodem i Bakanami. Wojna

zakoczya si zawarciem pokoju, kt�ry nie przyni�s Ottonowi II

wikszych korzyci. Godzi si na jednak, mier bowiem papiea

Benedykta VII odwoaa go do Rzymu celem przeprowadzenia wyboru

nowego zwierzchnika Kocioa zachodniorzymskiego. Zosta nim

stronnik Ottona II, biskup Pawii i arcykanclerz kr�lestwa woskiego,

Jan XIV. Tu w Rzymie, z dala od ojczyzny, w grudniu 983 r. skoczy

Otto II swe kr�tkie, lecz burzliwe ycie.

POWSTANIE SOWIAN POABSKICH

Niepowodzenia Ottona II we Woszech i jego mier zbiegy si ze

wzrostem wr�d Sowian Poabskich nastroj�w niepodlegociowych,

kt�re przeksztaciy si w og�lne powstanie. Jego pomienie objy

p�nocno-wschodnie pogranicze cesarstwa. Pastwo to, kt�re w cza

sach Ottona II osigno sw�j szczyt, wkracza teraz zaczo w nowy

etap swych dziej�w, charakteryzujcy si staym, cho powolnym upad

kiem wadzy centralnej i umacnianiem si roli oraz wpyw�w wielkich

feuda�w duchownych i wieckich. Powody niepokoj�w za ab byy

zawsze te same - walka tamtejszych plemion z obcym panowaniem, w

obronie niezawisoci politycznej, rodzimej kultury, wierze i obycza

j�w. Op�r ten wzrasta w miar nasilania si ucisku, gwat�w i innych

akt�w samowoli, jakich dopuszczali si tam niemieccy monowadcy

i urzdnicy pastwowi. Do takich wanie znienawidzonych przez so

wian Poabskich ludzi naleeli midzy innymi wedug wsp�czesnych

wiadectw pisanych margrabia Teodoryk, ksi saski Bernard oraz bi

skup Brenny Dodilo. Niepowodzenia Ottona II na terenie Woch i jego

nieobecno w kraju przyspieszyy zbrojne wystpienia trybutariuszy

cesarstwa za ab. G�wnym inspiratorem tej akcji byli jak zwykle

wieleccy Redarowie. Oddziay powstacze bray odwet za niszczyciel

skie napady feuda�w niemieckich, ucisk ujarzmionych lud�w sowia

skich oraz misyjn dziaalno duchowiestwa niemieckiego. G�w

nymi obiektami zbuntowanych plemion wieleckich byy ustanowione na

ich ziemiach biskupstwa. Najpierw pad Hobolin, w kt�rym zburzono

kocioy i wycito w caoci bronic go zaog. W trzy dni p�niej po

dobny los spotka Brenn, w kt�rej opr�cz tamtejszego duchowiestwa

i biskupa Folkmara znalaz si take margrabia Teodoryk. Duchowie

stwo zabrali powstacy do niewoli, witynie legy w gruzach, a szcztki

znienawidzonego biskupa Dodilona wyrzucono z grobu. W lad za Wie

letami zerwali si do walki r�wnie ich zachodni pobratymcy, Obodryci.

Ich oddziay pod wodz ksicia Mciwoja zlikwidoway orodek biskupi

w Stargardzie, a nastpnie w nagym i gbokim wypadzie, kt�ry sig

n poza ab, rozbiy wojska niemieckie nad rzek Muld, docierajc

nastpnie a do Hamburga. Miasto to ulego zniszczeniu. Dziaajce

dotd oddzielnie siy Obodryt�w i Wielet�w poczyy si i razem

ruszyy na Magdeburg. Dopiero teraz zdoali Niemcy zorganizowa skuteczniejsz obron, o kt�r zabiega przede wszystkim arcy

biskup magdeburski Gizyler. Przegrana Sowian w bitwie pod Tonger

zmusia ich do opuszczenia Saksonii i wycofania si na prawy brzeg

aby. Byo to jednak wszystko, co w �wczesnych warunkach mogli

100

osign feudaowie niemieccy. Musieli wic pogodzi si z utrat

zwierzchnictwa nad znaczn czci Sowiaszczyzny Poabskiej, gdy

na duszy czas pozbawio ich go powstanie z 983 r. Wielkie straty po

niosa tu r�wnie wsp�dziaajca z wadz wieck organizacja kocie

lna, majca dotd swe g�wne oparcie w zaoonych niedawno, a obe

cnie doszcztnie zniszczonych biskupstwach.

Fala zbrojnych wystpie antyniemieckich obja wsp�czenie

take Dani. Przewodzi im Swen Widobrody, syn ulegego cesarstwu

Haralda, kt�ry musia opuci kraj i szuka schronienia w lecym

u ujcia Odry Wolinie. Tam take bunt zwr�cony zosta przede wszy

stkim przeciw instytucjom kocielnym, kt�re ulegy zagadzie.

KRYZYS WEWNTRZNY W NIEMCZECH

ZA RZD�W REGENTKI TEOFANO

Nie byy to jedyne trudnoci i niepowodzenia, w jakich regentka

Teofano rozpoczynaa rzdy w zastpstwie swego maoletniego syna,

kr�la Ottona III. Z pretensjami do opieki nad spadkobierc korony

niemieckiej wystpi wypuszczony na wolno Henryk K�tnik, liczc

na skupienie w swym rku peni wadzy pastwowej, a w lad za tym

i opanowanie tronu. Rachuby te miay pocztkowo do due szanse

urzeczywistnienia, gdy zyskay poparcie wikszoci episkopatu niemie

ckiego, a take ze strony dawnych poplecznik�w Henryka K�tnika,

Mieszka I i Bolesawa II czeskiego oraz obodryckiego Mciwoja. Mia

natomiast przeciw sobie niemieckich ksit wieckich, feuda�w sas

kich, bawarskich i szwabskich oraz arcybiskupa mogunckiego Willigisa.

O opiek nad Ottonem III zabiega take kr�l francuski Lotar, kt�ry

zn�w zamierza t drog rozstrzygn na swoj korzy dawny sp�r

z Niemcami o Lotaryngi. Midzy Henrykiem K�tnikiem a Lotarem

istniao jakie porozumienie, jednak nie odegrao ono wikszej roli w

wewntrznych rozgrywkach politycznych w Niemczech. Wpywy fran

cuskie byy w tym kraju znikome i mao popularne, a stronnictwo po

pierajce Teofano zyskiwao tymczasem wyran przewag. Jej wyra

zem by zjazd w Rohr w 984 r., na kt�rym zadano od Henryka rezy

gnacji z roszcze politycznych i podporzdkowania si regentce. Zado

uczynieniu tym postulatom zawdzicza Henryk odzyskanie po latach

godnoci ksicia Bawarii, kt�rej obrona przed napadami Wgr�w staa

si odtd g�wnym jego zadaniem.

STOSUNKI ZE SOWIANAMI

Zaegnanie kryzysu wewntrznego w Niemczech miao pewien

wpyw na ksztatowanie si stosunk�w cesarstwa z jego wschodnimi s

siadami, Polsk, Czechami i Sowianami Poabskimi. Mimo pewnych

waha stosunki te w odniesieniu do Polski ulegy pewnemu zacienie

niu. Ju w 985 r. Mieszko I udzieli cesarstwu pomocy wojskowej w

walce ze Sowianami Poabskimi, a wkr�tce potem sta si jego lenni

101

kiem. W 986 r. na zjedzie w Kwedlinburgu wadca polski zoy sze

cioletniemu Ottonowi III hod i podda si jego zwierzchnictwu. Krok

ten mia charakter dobrowolnej koncesji, podyktowanej wzgldami po

litycznymi. Chodzio tu Mieszkowi I o zyskanie poparcia ze strony Nie

miec w planowanej przez niego aneksji poudniowo-zachodnich ziem

polskich, znajdujcych si dotd poza jego panowaniem. I cho umacnianie si i konsolidacja pastwa polskiego byy sprzeczne z zaborcz

polityk cesarstwa na wschodzie, to jednak w tym konkretnym wy

padku interesy obu tych pastw byy zbiene. Czesi bowiem nie tylko

mieszali si w wewntrzne sprawy Niemiec, opowiadajc si po stronie

si odrodkowych, ale w okresie wsp�dziaania z Henrykiem K�tni

kiem zawadnli chwilowo Mini, podlegajc od dawna wpywom

niemieckim. W dodatku w tym wanie czasie Czesi sprzymierzyli si

z Wieletami, g�wnymi organizatorami oporu przeciw agresji feuda�w

niemieckich midzy ab i Odr. Gdy wic w 990 r. wybucha wojna

polsko-czeska o tzw. regnum ablatum, ksi czeski Bolesaw poczy

si z oddziaami wieleckimi na terenie uyc i std zamierza uderzy

na pograniczne ziemie polskie. Zgodnie z postanowieniem kwedlinbur

skim Teofano udzielia Mieszkowi I pomocy wojskowej, kierowanej

przez arcybiskupa magdeburskiego Gizylera i grafa minieskiego Ek

harda. Pomoc ta wszake nie miaa dla ksicia polskiego wikszego

znaczenia, oddziay bowiem niemieckie w pierwszym starciu z woj

skami czeskimi zostay w czci rozbite, w czci zabrane do niewoli.

Zdany na wasne siy Mieszko I zdoa jednak odeprze zagroenie cze

skie.

Ukad kwedlinburski z 986 r. nakada r�wnie na Polsk obowi

zek niesienia cesarstwu pomocy wojskowej. Bray wic oddziay pol

skie udzia w wyprawie Ottona III na poabskich Stodoran w 991 r.

W roku nastpnym pod Brenn znaleli si po stronie niemieckiej take

Czesi. Wobec przewagi przeciwnik�w zbuntowany lud sowiaski mu

sia uzna zwierzchno cesarstwa. Nie bya to jednak cakowita kapi

tulacja, lecz manewr taktyczny, kt�ry pozwoli powstacom przegrupo

wa si i wzmocni siy do dalszej walki o niezaleno. Ju w 993 r.

rozgorzay na nowo walki, kt�re objy ca Sowiaszczyzn Poabsk.

Po pocztkowych sukcesach powstac�w, do kt�rych zaliczy trzeba m.

in. odzyskanie Brenny, wielka odwetowa wyprawa Ottona III z 995 r. ,

vspomaganego zn�w przez kontyngenty wojskowe z Polski i Czech,

przyniosa niszczycielsk pacyfikacj ziem obodrycko-wieleckich. Przy

wr�cenie dawnej zalenoci trybutarnej plemion sowiaskich za ab

przekraczao jednak aktualne moliwoci pastwa niemieckiego.

POLITYKA WOSKA OTTONA III

Nowe zadania i kierunki rozwoju pastwa niemieckiego wytyczy

Otto III po dojciu do penoletnoci i osobistym objciu rzd�w w 994 r.

G�wnym bowiem celem jego polityki byo denie do restauracji

imperium rzymskiego i stworzenie uniwersalnego pastwa chrzecija

102

skiego. Tej idei podporzdkowane zostay interesy og�lnoniemieckie

i w niej bray pocztek motywy dziaania modego monarchy. �w utopijny - jak si okazao - plan powzi Otto niewtpliwie pod wpy

wem atmosfery, jak stwarzao jego najblisze otoczenie z matk Teofano na czele, atmosfery penej uwielbienia dla kultury i tradycji anty

cznych. Wychowany pod kierunkiem Jana Philagatosa z Kalabrii, p�

niejszego arcybiskupa Piacenzy, odebra staranne wyksztacenie, po

siad znajomo aciny i greki oraz zapozna si z dziejami staroytnych

cywilizacji, w szczeg�lnoci za Italii, z kt�r czu si bardziej zwizany

ni z rodzinn Saksoni. Tote od 996 r. , tj. od pierwszej jego wyprawy

poza Alpy, przebywa prawie stale w Rzymie. Nawet jednorazowy po

byt Ottona III w Niemczech na przeomie 999 i 1000 r. mia raczej cha

rakter przypadkowy, zasadniczym bowiem jego celem bya pielgrzymka

do grobu w. Wojciecha w Gnienie i uoenie stosunk�w z Polsk. Jak

wspomnielimy wyej, pod koniec 996 r. wyruszy Otto III do Woch w

otoczeniu najprzedniejszych przedstawicieli pan�w wieckich i Kocioa, kt�rzy w Pawii byli najpierw wiadkami obwoania go przez miej

scowych feuda�w kr�lem lombardzkim, a nastpnie koronacji na cesa

rza, dokonanej w maju tego roku w Rzymie przez papiea Grzegorza V,

desygnowanego na t godno przez Ottona III po mierci Jana XV.

Otto III przystpi od razu do realizacji swojej koncepcji "renovatio

imperii Romanorum". Zewntrznym tego wyrazem jest przyjta prze

ze tytulatura "Romanorum imperator augustus", jak posugiwali si

cesarze rzymscy, oraz symbolika pieczci monarszej z wizerunkiem Ot

tona i napisem "Renovatio imperii Romanorum". W dzielnicy awen

tyskiej Rzymu kaza sobie zbudowa paac wedug wzor�w antycz

nych, w kt�rym obowizywa ceremonia i styl ycia dworskiego, wa

ciwy wsp�czesnym cesarzom bizantyjskim. Polityka Ottona III znala

za poparcie przede wszystkim ze strony wyszego duchowiestwa za

r�wno niemieckiego, jak i woskiego, kt�re w uniwersalizmie chrzeci

jaskim widziao szerokie moliwoci umocnienia swego stanowiska w

pastwie i wzbogacenia swych materialnych podstaw. Najwiksze zna

czenie miao tu jednak stanowisko papiestwa, tote Otto III stara si

obsadza je ludmi sobie oddanymi. Nalea do nich zar�wno Grzegorz V,

jak i jego nastpca, Sylwester II, Francuz z pochodzenia, arcybiskup

Rawenny, wybitny uczony i intelektualista swoich czas�w, kt�rego

z Ottonem III czyy bardzo bliskie i przyjacielskie stosunki. Zwalcza

natomiast mody cesarz surowo swoich przeciwnik�w politycznych.

Gdy wic jesieni 996 r. doszo w Rzymie do zamachu na papiea

Grzegorza V i zastpienia go Janem XVI, kt�rym okaza si niedawny

wychowawca i nauczyciel Ottona, Jan Philagatos, cesarz uda si w

roku nastpnym do Woch i w szybkim marszu przez Ferrar i Ra

wenn dotar zbrojnie do Rzymu. Jego mieszkacy bez walki otwarli

bramy i wydali antypapiea na pastw losu. Wprawdzie udao mu si w

ostatniej chwili zbiec, ale wnet zosta ujty i poddany okrutnym tortu

rom fizycznym. Podobnie postpiono z g�wnymi protektorami Jana

XVI, jakich mia w monym rodzie rzymskim Krescencjusz�w.

103

Umocnienie si stanowiska Ottona III w samym Rzymie nie pozostao bez wpywu na jego zainteresowania poudniowymi Wochami,

stanowicymi od dawna stref wpyw�w bizantyjskich i arabskich. Tu

udao si cesarzowi bez zbrojnej rozgrywki w znacznej czci osign

swe cele, uzaleniajc od siebie szereg buforowych ksistw (Kapua,

Neapol) i obsadzajc niekt�re z nich wypr�bowanymi sojusznikami.

STOSUNKI OTTONA III Z POLSK

Uregulowanie spraw woskich byo pierwszym etapem realizacji

uniwersalistycznych koncepcji Ottona III. Dalsze ich wcielanie w ycie

zaleao w duej mierze od uoenia nowych stosunk�w z Polsk przez

przyznanie jej r�wnouprawnienia w obrbie przewidywanej federacji

pastw chrzecijaskich obrzdku zachodniorzymskiego pod przewod

nictwem Niemiec. Tego rodzaju zblienie midzy dwoma najsilniej

szymi pastwami Europy miao dla cesarstwa jeszcze jeden korzystny

aspekt. Przy wyranym przesuwaniu si jego punktu cikoci do

Woch wpywy niemieckie w Sowiaszczynie Poabskiej zaczy si

raptownie kurczy. Dalsze ustpstwa na tym terenie mogy doprowa

dzi do aktywizacji politycznej tamtejszych plemion sowiaskich i za

groenia z ich strony pogranicznych obszar�w niemieckich. Dowiody

tego dobitnie wypadki z 997 r. , kiedy to Stodoranie znad Hoboli pode

szli pod sam Magdeburg i pucili go z dymem. Przedsiwzita przez Ot

tona wyprawa odwetowa pr�cz zniszcze i terroru nie przyniosa ad

104

nych politycznych korzyci. A tymczasem oddziay obodrycko-wiele

ckie przeprawiy si na lewy brzeg dolnej aby i spustoszyy okolice

Luneburga i Bardewiku. Sasi nie byli w stanie odeprze ataku. Z po

moc popieszyy im dopiero wojska westfalskie pod wodz Ramwar

da, biskupa Minden, kt�re zmusiy Sowian do odwrotu. Ale nie zdo

ano narzuci im z powrotem zwierzchnictwa niemieckiego, kt�re

utrzymao si jedynie wr�d plemion serbouyckich.

Przy takim biegu spraw wsp�dziaanie z graniczc z Poabianami

Polsk miao dla cesarstwa dodatkowe znaczenie. Tworzy si tym spo

sobem sprzyjajcy klimat dla ambitnych plan�w politycznych �wcze

snego wadcy polskiego Bolesawa Chrobrego, polegajcych na powoaniu do ycia i umocnieniu wasnej organizacji kocielnej w Polsce,

wyzwoleniu si z dawnych zobowiza politycznych wobec Niemiec

oraz uzyskaniu korony kr�lewskiej. Tymi okolicznociami naley tu

maczy szybkie i pozytywne zaatwienie misji polskiej w Rzymie w 999 r.

w sprawie powoania trzech nowych biskupstw - w Krakowie, Wroca

wiu i Koobrzegu, oraz arcybiskupstwa w Gnienie i jego obsady przez

brata w. Wojciecha, RadzymaGautentego. W grudniu 999 r. uda si

Otto III w otoczeniu wysokich dostojnik�w papieskich i pan�w wie

ckich przez p�nocne Wochy, Niemcy i uyce do Polski celem odwie

dzenia grobu w. Wojciecha i przeprowadzenia z Bolesawem Chro

brym wanych rozm�w politycznych. Cesarz zosta z honorami powi

tany przez wadc polskiego w okolicach Iawy nad Bobrem, skd udali

si do Gniezna. Wiosn 1000 r. na odbytym tu zjedzie Otto III po

twierdzi uroczycie powzite wczeniej w Rzymie decyzje w sprawie

organizacji kocielnej w Polsce, uwolni Bolesawa Chrobrego od obo

wizk�w trybutarnych, obdarzy tytuem patrycjusza rzymskiego oraz

wyrazi symbolicznie zgod na koronacj kr�lewsk. Ofiarowana go

spodarzowi spotkania gnienieskiego w�cznia w. Maurycego bya

wyrazem uzgodnionej przez obie strony wsp�pracy w tpieniu zakorzenionego gboko wr�d plemion poabskich pogastwa i zwalczaniu

potgujcego si u nich ducha oporu. Tak wic zjazd gnienieski

trzeba oceni jako wielki wyom w dotychczasowej polityce wadc�w

niemieckich w stosunku do Polski, dcych do jej penego podporzd

kowania interesom cesarstwa. Tote kurs, jaki w tym wzgldzie zapo

cztkowa Otto III, spotka si z dezaprobat ze strony tego obozu feuda�w niemieckich, kt�ry g�wne swe zadania i cele upatrywa w agre

sywnej polityce wschodniej.

Podobn polityk, jak w stosunku do Polski, prowadzi Otto III

r�wnie na Wgrzech. Zgodzi si wic na utworzenie w tym kraju me

tropolii kocielnej w Ostrzyhomiu oraz godno kr�lewsk wgiers

kiego Stefana.

TRUDNOCI WE WOSZEGH I W NIEMCZECH

POD KONIEC RZDbW OTTONA III

Wracajc z Gniezna via Akwizgran do Woch, zasta tu Otto III sy

tuacj wielce dla siebie niepomyln. Na poudniu oderway si od ce

105

sarstwa ksistwa: Neapol, Gaeta, Salerno, Amalfi, Kapua i Benewent,

w samym za Rzymie wybucho przeciw niemu powstanie, wzniecone

przez elementy feudalne, opowiadajce si za wiksz niezalenoci

Woch i majce za przyw�dc komendanta floty rzymskiej Grzegorza

z Tusculum. Cho bunt ten zosta stumiony przy pomocy wiernych ce

sarzowi wojsk niemieckich i woskich, jednake widoczna na kadym

kroku wrogo Rzymian zmusia Ottona III i jego stronnika, papiea

Sylwestra II, do opuszczenia miasta i szukania schronienia w p�nocnych czciach Woch. Podjte p�n wiosn i latem 1001 r. pr�by opa

nowania Rzymu nie przyniosy rezultatu. W czasie dalszych przygoto

wa do ostatecznej rozprawy z przeciwnikami woskimi w miejscowoci

Paterno zastaa go mier. Zgodnie z yczeniem pochowany zosta w

dawnej stolicy monarchii karoliskiej, Akwizgranie.

Otto III pozostawi cesarstwo w sytuacji, kt�ra nie moga napawa

optymizmem. Plan stworzenia uniwersalnego cesarstwa zachodniochrzecijaskiego okaza si nierealny. Chwilowe zblienie Niemiec do

Polski i Wgier byo caym jego osigniciem. Wochy, kt�re wedug

obrazu ewangeliarza klasztoru w Reichenau, przedstawiajcego symbo

licznie uniwersalistyczne koncepcje Ottona III, miay obok Germanii,

Galii (czyli Francji) i Sclavanii (czyli Sowiaszczyzny Zachodniej) sta

nowi jeden z g�wnych skadnik�w federacji pastw chrzecijaskich,

wyamay si waciwie spod wadzy cesarskiej. R�wnie sytuacja w sa

mych Niemczech pod koniec panowania Ottona III u panujcej tu dy

nastii moga budzi niepok�j. Korzystajc z duszej nieobecnoci mo

narchy w tym kraju, jak i jego agodnej polityki wewntrznej, do gosu

zaczli dochodzi wielcy feudaowie i dziaa na wasn rk jako

udzielni wadcy w obrbie swoich posiadoci. Zaznaczy si wyranie

rozdzia interes�w prywatnych i og�lnopastwowych. Najlepszym przy

kadem jest tu posta margrabiego minieskiego Ekharda, kt�ry bez

porozumienia si z cesarzem ogosi si ksiciem Turyngii i uzna Cze

chy za swoje lenno. Podobnie zaczo si zachowywa i wysze ducho

wiestwo w Niemczech.

Tendencje te pogbi jeszcze bardziej kryzys wewntrzny, jaki wy

buch w okresie interregnum na tle wyboru nowego kr�la. Otto III nie

pozostawi po sobie ani nie wskaza spadkobiercy korony niemieckiej,

do kt�rej zgosio pretensje a trzech kandydat�w: syn zmarego w 995 r.

Henryka K�tnika, ksi bawarski Henryk, margrabia minieski

Ekhard i ksi szwabski Herman. Kady z nich mia za sob poka

n liczb stronnik�w, gotowych czynnie poprze swoich kandydat�w.

Zagmatwana sytuacja wewntrzna zacza si wyjania w 1002 r.,

gdy Henryk bawarski z racji swoich zwizk�w pokrewiestwa i wpy

w�w zdoa przecign na swoj stron znaczn cz episkopatu nie

mieckiego z arcybiskupem mogunckim na czele oraz zawadn insyg

niami kr�lewskimi. W lecie 1002 r. sprzyjajce Henrykowi stronnictwo

obwoao go w Moguncji kr�lem, a tamtejszy arcybiskup dokona aktu

koronacji. Kontrkandydaci do tronu niemieckiego elekcji tej nie uznali

i zanosio si na dalsze zaostrzenie si caego konfliktu o wadz. Do

106

wojny domowej jednak nie doszo. Najpierw z grona przeciwnik�w

Henryka wyeliminowany zosta Ekhard, kt�ry pad ofiar zamachu,

Herman za, stojc na straconej pozycji, zmuszony by podda si Hen

rykowi jesieni 1002 r. , kiedy �w uzyska uznanie ze strony pozostaych

orodk�w politycznych kraju - Lotaryngii, Saksonii i Turyngii.

POLITYKA WEWNTRZNA HENRYKA II

Objcie wadzy przez Henryka II oznaczao ostateczne zerwanie

z utopijnymi tendencjami Ottona III, zmierzajcymi do stworzenia uni

wersalnego cesarstwa, i zastpienie ich bardziej ograniczonym progra

mem politycznym, kt�ry najlepiej wyraa napis na jego pieczci kr�le

wskiej: "Renovatio regni Francorum". By to program zakadajcy

przywr�cenie dawnej monarchii karoliskiej pod hegemoni Niemiec.

I ten cel okaza si take nieziszczaln ide. Wywar jednak pewien

wpyw na dziaalno wewntrzn i zagraniczn Henryka II, charakte

ryzujc si powrotem do tych kierunk�w polityki pastwowej, kt�re

byy waciwe zaoycielom dynastii saskiej - Henrykowi I i jego sy

nowi Ottonowi I. A wic sprawy niemieckie wysuny si zn�w na plan

pierwszy i skupiy na sobie g�wn uwag czynnik�w rzdzcych. De

niem Henryka II byo wzmocnienie wadzy kr�lewskiej i ograniczenie

wpyw�w monowadztwa. Jeli idzie o Koci�, wadca stara si za

pev ni sobie decydujcy gos przez obsad najwaniejszych stanowisk

duchownych ludmi zaufanymi, majcymi za sob niejednokrotnie sta

urzdniczy na dworze kr�lewskim. Tym sposobem, a take przez osobi

sty udzia w synodach niemieckich, mia Henryk mono oddziaywa

nia na hierarchi kocieln i przeksztacania jej w mocne rami swojej

polityki. G�wn rol odgryway tu takie osobistoci, jak arcybiskup

moguncki Willigis oraz biskup Burchard z Wormacji, Bernward z Hil

desheimu, Meinwerk z Paderborn i Eberhard z Bambergu. Zasug

Henryka II byo reaktywowanie biskupstwa merseburskiego oraz zaoenie biskupstwa bamberskiego, kt�re w kr�tkim czasie dziki wyjt

kowo hojnemu uposaeniu i szerokiej dziaalnoci na polu religijnym

i kulturalnym zajo czoowe miejsce wr�d pozostaych tego typu in

stytucji kocielnych w Niemczech. Henryk II zaj si take reform

benedyktyskich klasztor�w w Niemczech, zwaszcza ufundowanych

przez kr�l�w niemieckich i uposaonych w ziemi pastwow, z kt�rej

winne byy sub wojskow. Dopenienie tego ostatniego obowizku

napotykao jednake coraz wiksze trudnoci w miar rozluniania si

dyscypliny zakonnej i upadku gospodarczego poszczeg�lnych konwen

t�w. Dlatego to, pragnc uzdrowi panujce tam stosunki, Henryk II

zmusi opat�w najwaniejszych klasztor�w niemieckich, jak Prum,

Reichenau, Fulda, Korbea i inne, do przywr�cenia w podlegych im

wsp�lnotach zakonnych tosunk�w zgodnych z obowizujc ich regu

i bliszego zajcia si sprawami gospodarczymi.

Podejmujc wysiki w celu wzmocnienia wadzy kr�lewskiej, Hen

ryk II uwzgldnia take czynniki ekonomiczne, kt�re miay zapewni

107

jej dostateczne podstawy materialne. W tym celu popiera rozw�j g�r

nictwa rud srebra w okolicach Goslaru, kt�ry w zwizku z tym sta si

jedn z g�wnych rezydencji kr�lewskich.

Majc poparcie najpotniejszych feuda�w duchownych i czci

pan�w wieckich, m�g Henryk II przystpi do rozgrywki ze swymi

przeciwnikami politycznymi. W 1003 r. doszo do wojny z Henrykiem

ze Schweinfurtu, kt�ry chcia m. in. zdoby nie obsadzone chwilowo

ksistwo bawarskie. W trzy lata p�niej wybuchy wewntrzne zamie

szki w Dolnej Lotaryngii. R�wnoczenie na pograniczu flandryjsko-niemieckim wystpi zaczepnie lennik francuski, graf flandryjski Baldwin,

kt�rego dopiero poprzez ustpstwa terytorialne (nadanie Valencien

nes) zdoa Henryk II zneutralizowa. Najwiksze trudnoci wyoniy

si przed nim w 1008 r. w G�rnej Lotaryngii. Spowodowali je dwaj bra

cia ony Henryka z rodu Luksemburg�w, usiujcy z pominiciem

prawa kanonicznego zawadn biskupstwem w Metzu i arcybiskup

stwem trewirskim. Henryk II sprzeciwi si tym planom, co doprowa

dzio do otwartej wojny z Luksemburgami. Dopiero w 1012 r. udao

si kr�lowi zama op�r buntownik�w i uwolni G�rn Lotaryngi od

ich wpyw�w.

Pilnej interwencji Henryka II wymagay take sprawy woskie. Tu

zaraz po mierci Ottona III miejscowa opozycja antyniemiecka wyniosa na tron kr�lewski margrabiego Arduina z Ivrei. W samym Rzymie

do gosu dosza zn�w partia Krescencjusz�w i obsadzia w tym miecie

najwyszy urzd patrycjusza. G�wn si polityczn, kt�ra opowiadaa

si za podporzdkowaniem Woch koronie niemieckiej, byy tamtejsze

biskupstwa. Liczc na ich przede wszystkim poparcie Henryk II wysa

przeciw Arduinowi ksicia karynckiego Ottona, a gdy ten poni�s nad

Adyg klsk, wyruszy tam osobicie w 1004 r. i ogosi si w Pawii

kr�lem woskim. Akt ten nie mia adnego praktycznego znaczenia,

gdy Arduin kontrolowa nadal znaczn cz kraju, Henryk za musia

popiesznie wraca do Niemiec, dokd wzyway go komplikacje polity

czne, spowodowane ekspansywnym wystpieniem Polski na terenie u

yc i Czech.

WOJNA POLSKO-NIEMIECKA

Niezalenie od czynnik�w wewntrznych, rodzcych tendencje do

podboj�w feudalnych, kierunek tego wystpienia okrelay niewtpli

wie sabo cesarstwa po mierci Ottona III i jego niezdolno do spra

wowania wadzy w uzalenionych si krajach sowiaskich. W okresie

nie wygasych jeszcze w Niemczech walk o koron kr�lewsk, wnet po

mierci nieprzejednanego wroga Sowian, margrabiego Ekharda, Bole

saw Chrobry przekroczy Odr i przy poparciu miejscowej ludnoci za

j uyce, docierajc a do aby i Sali. Akt ten by naruszeniem inte

res�w niemieckich na tym terenie, stanowicym od czas�w wyprawy

Gerona w 963 r. cz skadow cesarstwa. Poniewa jednak wyparcie

Chrobrego z zawadnitych obszar�w w �wczesnej sytuacji wewn

108

trznej Niemiec przekraczao moliwoci Henryka II, postanowiono szu

ka pokojowych dr�g rozwizania konfliktu. W tym celu w 1003 r. zwoa Henryk II zjazd do Merseburga, na kt�rym wyrazi zgod na po

dzia uyc midzy Polsk i Niemcy. Wschodnia cz spornego kraju

cznie z ziemi Milczan miaa przypa ksiciu polskiemu jako lenno

niemieckie. Strona polska domagaa si jeszcze Mini, majcej wielkie

znaczenie strategiczne. Ostatecznie jednak przesza ona w rce skoliga

conego z Chrobrym i popierajcego go Guncelina, brata zmarego mar

grabiego Ekharda.

Ukad merseburski, kt�rego warunki dyktowaa strona polska, by

powan porak polityczn �wczesnych Niemiec. Dlatego te czynniki

dne rewanu dyy od razu do jego zerwania i sprowadzenia ostate

cznych rozstrzygni na drog wojenn. Tymi zapewne pobudkami kie

rowali si organizatorzy zamachu na ycie Chrobrego, gdy ten opu

szcza Merseburg, udajc si w drog powrotn do kraju. Z pomoc

zaskoczonemu wadcy polskiemu przyszli niemieccy przeciwnicy Hen

ryka II z przedstawicielem monego rodu Babenberg�w, Henrykiem ze

Schweinfurtu, na czele. Chrobry wyszed z opresji cao, mszczc po

drodze zdradzieck napa spaleniem niemieckiego grodu Strzay

i uprowadzeniem std wielkiej liczby jec�w. Napite wskutek tego

wydarzenia stosunki polsko-niemieckie ulegy dalszemu pogorszeniu

z powodu interwencji Chrobrego w Czechach, gdzie toczya si krwawa

wojna domowa o tron ksicy midzy Bolesawem III Rudym i jego

modszymi brami. Wadca polski pocztkowo popiera stron seniora

i dopom�g mu w przejciu wadzy. Wnet jednak zmieni sw�j stosu

nek do Bolesawa, zwabi go zdradziecko do Polski w zimie 1003 r.

i olepi, a sam wkroczy do Pragi i ogosi si ksiciem Czech. Przy

czenie tego kraju do pastwa Piast�w byo dla Niemiec dodatkowym

ciosem. Traciy bowiem ziemie, kt�re od pocztku X w. stanowiy ich

lenno i paciy kr�lom niemieckim wysoki trybut. Zespolenie uyc

i Czech z Polsk byo powanym zagroeniem interes�w i polityki nie

mieckiej na wschodzie, dlatego te Henryk II postanowi dziaa nie

zwocznie w celu storpedowania idei Chrobrego, polegajcej na stwo

rzeniu silnego pastwa sowiaskiego jako przeciwwagi cesarstwa.

W tym celu wystpi z propozycj kompromisowego zaatwienia sporu

o Czechy, godzc si na ich zwizek z Polsk, ale jako lenna niemie

ckiego. W razie odrzucenia tej propozycji zagrozi wojn. Chrobry nie

przyj warunk�w wysunitych przez stron niemieck przypuszczajc

zapewne ju wtedy, e wojna z Niemcami stanie si nieunikniona, gdy

tylko Henryk II bdzie m�g przerzuci wikszo swoich si na granic

wschodni. Uprzedzajc t ewentualno, Chrobry rozpocz wojn w

sierpniu 1003 r., uderzajc na marchi miniesk. Pocztkowo obu

stronne dziaania wojenne ograniczay si do pustoszenia kraju i brania

up�w. Wojna rozgorzaa na wielk skal jesieni 1004 r., gdy pozycja

Henryka II w Niemczech ulega wyranej poprawie i wprowadzone zo

stay przez niego do walki z Polsk wiksze siy. Poparty przez niech

tne Chrobremu elementy w Czechach, Henryk opanowa Prag, wypar

109

z niej resztki za�g polskich i osadzi na tronie czeskim oddanego sobie ksicia Jaromira. Z Czech niezwocznie skierowa poch�d na uyce, z kt�rych r�wnie Chrobry musia si wycofa. Zachcony tym powodzeniem zarzdzi Henryk II generaln wypraw na Polsk na sierpie 1005 r. Wojna przeniosa si teraz na teren lska. W okolice Magdeburga cigao feudalne rycerstwo niemieckie, posiki Czech�w, Bawar�w i Wielet�w, kt�rzy na zjedzie kwedlinburskim z 1003 r. zgodzili si uzna zwierzchno polityczn Niemiec w zamian za wstrzymanie przez to pastwo akcji chrystianizacyjnej w tej czci Sowiaszczyzny Poabskiej. Spod Magdeburga poczona armia Henryka II ruszya ku Odrze w okolice Krosna, gdzie znajdoway si dogodne przejcia przez rzek i skd prowadzia droga do Poznania. Przewaga liczebna i lepsze uzbrojenie wojsk nieprzyjacielskich zmusiy Chrobrego do unikania walnych bitew i prowadzenia akcji bojowych o charakterze partyzanckim. Zasadzka, wciganie wroga w gb kraju, niszczenie most�w i grobli, tworzenie zasiek�w — oto sposoby walki skutecznie stosowane przez wadc polskiego w wojnie z cesarstwem. Po sforsowaniu Odry armia niemiecka zacza posuwa si w stron Wielkopolski. Po drodze poniosa jednak wielkie straty i musiaa zatrzyma si przed Poznaniem, gdzie w 1005 r. zawarto ukad pokojowy. Chrobry musia prawdopodobnie pogodzi si z utrat Czech i uyc. Ale nawet w tym wypadku kampani z 1005 r. naley oceni jako niewtpliwy sukces polskich si zbrojnych, kt�re zmusiy Henryka II do wycofania si poza Odr.

W dwa lata po pokoju poznaskim Bolesaw Chrobry wykorzystujc cik sytuacj polityczn w Niemczech opanowa ponownie uyce. Henryk II nie m�g temu zapobiec, w tym bowiem czasie znajdowa si na zachodnich granicach swego pastwa zajty tumieniem antykr�lewskiej rebelii. Dopiero w 1010 r. zorganizowa przeciw Polsce kolejn wypraw, w kt�rej sam nie bra udziau, a jej przeprowadzenie zleci takim osobistociom feudalnym, jak ksi Bernard, ksi czeski Jaromir, margrabiowie Gero i Herman oraz biskupi Tagino, Arnulf i Meinwerk. Tym razem ofiar napadu niemieckiego pada ziemia lskich Dziadoszan. Po jej zupieniu najedcy ruszyli na Gog�w, skd z powodu ulewnych deszcz�w, a by moe i nikych nadziei na sukcesy rozpoczli odwr�t. W wyniku tej nieudanej kampanii zawarty zosta w 1013 r. ukad w Merseburgu, na mocy kt�rego Polska zatrzymaa uyce jako lenno niemieckie, Henryk za zobowiza si przyj Chrobremu z pomoc wojskow przeciw Rusi Kijowskiej.

Przyjte przez Niemc�w warunki byy nie tylko wykadnikiem ich niepowodze militarnych. Akceptacja postulat�w strony polskiej podyktowana bya take sytuacj w Rzymie, kt�ra wymagaa obecnoci kr�la niemieckiego na miejscu w celu przywr�cenia tam porzdku, zak�conego walk monych rod�w rzymskich o tron papieski po mierci Sylwestra II. Zasiad na nim ostatecznie dziki interwencji Henryka II tuskulaczyk Benedykt VIII, kt�ry w 1014 r. koronowa go na cesarza. Akt ten nie przyni�s jednak Henrykowi tak we Woszech, jak i w samym

110

Rzymie konkretnych korzyci, wadca bowiem mia tu przeciw sobie bardzo siln opozycj, kt�rej nie by w stanie zama i zmusi do penej ulegoci.

Po powrocie do kraju podj Henryk II jeszcze jedn pr�b zamania potgi Chrobrego i uczynienia go lennikiem cesarstwa. Wadca polski nie myla jednak podda si naciskowi Henryka, kt�ry wezwa go przed sw�j sd, tym bardziej e niebezpieczestwo ze strony Rusi zostao chwilowo zaegnane. Henryk II rozpocz tymczasem przygotowania do wojny z Polsk. Na ziemi Dziadoszan na lsku, kt�r obrano za punkt koncentracyjny, miay poczy si oddziay niemieckie pod dow�dztwem cesarza oraz saskie prowadzone z p�nocy przez ksicia Bernarda, od poudnia za z posikami czeskimi i bawarskimi mia nadej ksi czeski Udalryk. Wyprawa skierowaa si starym szlakiem wojennym przez uyce ku Krosnu nad Odr, kt�r po zacitej walce udao si Niemcom sforsowa. Dalszy marsz ku Wielkopolsce uniemoliwi im manewr Chrobrego, kt�ry nie dopuci do poczenia si z wojskami cesarza posik�w saskich. Nie zjawiy si take w wyznaczonym miejscu oddziay czeskie ksicia Udaryka. Wobec wic groby okrenia cesarz postanowi zawr�ci z drogi. Przerzuciwszy swe rycerstwo na drugi brzeg Odry, zmierza przez ziemie Dziadoszan w stron Budziszyna. le obrana trasa utrudniaa odwr�t przed nacierajcymi Polakami. Spostrzegszy niebezpieczestwo, Henryk II opuci towarzyszy broni, przekazujc dow�dztwo arcybiskupowi Geronowi i palatynowi Burchardowi. Niemcy nie zdoali jednak unikn bitwy, kt�ra kosztowaa ich dziesitki najprzedniejszych pan�w, polegych na placu boju. Pocig za cofajcym si nieprzyjacielem trwa nadal. Cesarz zatrzyma si dopiero w Merseburgu, skd wysa popiesznie oddzia do Mini z obawy przed utrat tego wanego grodu, a sam pr�bowa zakoczy wojn zawarciem ukadu z Polsk, oczywicie przy zachowaniu dla cesarstwa decydujcego gosu.

Pr�by te jednak zawiody. Henryk wyda wic kolejne polecenie sposobienia si do nowej wojny z Polsk. Przygotowania, kt�re miay by zakoczone w lecie 1017 r., odbyway si w sprzyjajcych dla cesarstwa warunkach midzynarodowych. Z Rusi, gdzie do wadzy doszed ksi Jarosaw, szy na dw�r Henryka II obietnice przyczenia si do koalicji antypolskiej. ywiono te nadzieje, e i kr�l wgierski Stefan wemie udzia w wojnie po strome Niemiec. Zanosio si wic na atak na Polsk z trzech stron. W cesarstwie poprzedzono go opracowaniem dokadnego planu dziaania. W projektowanej wyprawie miay wzi udzia przede wszystkim oddziay biskupie, Wieleci, Czesi i Obodryci. Z dokumentu Henryka II, wystawionego w czasie wyprawy na Polsk, poznajemy szereg znakomitych osobistoci niemieckich, wieckich i duchownych, jak: arcybiskup moguncki Erkanbald, trewirski Poppo, magdeburski Gero i bremeski Unwan, biskupi: Halberstadtu, Bambergu, Metzu, Wiirzburga, Mlinster, Farmy, Minden, Merseburga i Hobolina. Z pan�w wieckich dokument wymienia ksicia Bernarda, graf�w Zygfryda i Ezikona. Margrabiowie sascy przyczyli si do wyprawy

111

prawdopodobnie p�niej. Z okolic Magdeburga szlakiem pochodu 1005 r. ruszyli Niemcy przez uyce ku Dobremu ugowi, gdzie

poczyli si z Czechami i czci Wielet�w. Std poczone siy skiero

wane zostay w okolice Krosna nad Odr. Tym razem Henryk II zrezy

gnowa jednak z przeprawy przez rzek i marszu na Pozna, a skiero

wa si pod Gog�w. Po kilkudniowym obleniu tamtejszego grodu

odstpi od niego i przerzuci swe wojska daleko na poudnie pod Niemcz, dokd ju wczeniej wysa silne patrole. Rozgorzay zacieke

walki o ten gr�d, broniony przez miejscow zaog, na kt�rej zaamaa

si wyprawa Henryka II. Jej mstwo nie uszo uwagi uczestnika wy

prawy cesarskiej na Polsk, kronikarza niemieckiego Thietmara, kt�ry

zanotowa, e nigdy nie sysza o oblonych, "kt�rzy by z wiksz od

nich (tj. obroc�w Niemczy] wytrwaoci i bardziej przezorn zarad

noci zabiegali o swoj obron". Jednoczenie w obozie niemieckim

szerzyy si choroby, a w samych Niemczech doszo do rozruch�w we

wntrznych. Cesarz postanowi wic zakoczy wypraw i wr�ci do

kraju. W drodze powrotnej, kt�ra wioda przez Czechy do Mersebur

ga, rycerstwo niemieckie doznao cikich strat. Niemcom nie pozostao nic innego, jak zawrze pok�j, do kt�rego skania si i Chrobry

z uwagi na przygotowania do wyprawy kijowskiej. 30 I 1018 r. zawarty

zosta ukad w Budziszynie, na mocy kt�rego uyce, Milsko i Morawy

pozostay przy Polsce. Dla Niemiec by to wic pok�j, jak powie wspo

mniany Thietmar, "nie taki, jaki by powinien, lecz jaki dao si za

wrze w �wczesnej sytuacji". Pok�j budziszyski zakoczy pierwszy

etap wojen polsko-niemieckich i odsun od Polski na kilka lat niebez

pieczestwo agresji feudalnych Niemiec.

POLITYKA WOSKA HENRYKA II I STOSUNKI Z FRANCJ

Niepowodzenia w dziaaniach wojennych z Polsk miay zrekom

pensowa Henrykowi II pewne pocignicia polityczne na terenie

Woch do czego zachca go usilnie �wczesny zwierzchnik Kocioa za

chodniorzymskiego Benedykt VIII. Papie ten zorganizowa w 1016 r.

udan wypraw na Sardyni, z kt�rej wypar Arab�w. G�wnym jed

nak jego celem byo zagrodzenie drogi odradzajcym si i wzrastaj

cym wpywom bizantyjskim w poudniowowoskich ksistwach, co

przekraczao moliwoci samego papiea. Dlatego te pod koniec 1021 r.

wyruszy Benedykt osobicie do Niemiec, aby nakoni cesarza do

zbrojnego wystpienia przeciw posiadociom bizantyjskim na terenie

Woch. Propozycja ta spotkaa si z pen aprobat. Na pocztku 1022 r.

silna armia niemiecka pod dow�dztwem cesarza i towarzyszcego mu

papiea rozpocza ofensyw na szerokim froncie, posuwajc si ku po

udniowym wybrzeom P�wyspu Apeniskiego. Do walnej rozprawy

z Bizancjum jednak nie doszo. Dziaania wojenne bowiem ograniczyy

si do walk lokalnych z przeciwnikami Henryka II w ksistwach Kapui

i Salerno, kt�re zn�w poddane zostay jego zwierzchnictwu. Same r�da rywalizacji midzy obu cesarstwami nie zostay jednak usunite.

112

Po powrocie z wyprawy woskiej jesieni 1022 r. musia Henryk II

zaj si ponownie sprawami Lotaryngii, kt�ra staa si obiektem eks

pansywnej polityki hrabi�w francuskich, Baldwina hr. Flandrii i Odo

na II hr. Blois. Aby ich izolowa, zawar Henryk II w 1023 r. ukad

przyjani z kr�lem francuskim Robertem.

W lecie 1024 r. Henryk II zmar, pozostawiajc swemu nastpcy

pastwo, og�lnie rzecz biorc, w znacznie lepszej sytuacji ni ta, w ja

kiej je przejmowa w 1003 r. Wzmocni Niemcy przede wszystkim we

wntrznie, a i w polityce zagranicznej, mimo sprawy uyc i Moraw,

kt�re odpady na rzecz Polski, zdoa uchroni cesarstwo przed utrat

przodujcego stanowiska w Europie.

POLITYKA WEWNTRZNA KONRADA II

Na bezdzietnym Henryku II wymara mska linia dynastii saskiej.

Sprawa wyboru nowego kr�la stwarzaa zn�w dla najwaniejszych

ugrupowa i orodk�w politycznych kraju okazj do podjcia walki

o koron kr�lewsk. Tym razem elekcja dokonana jesieni 1024 r.

miaa wyjtkowo zgodny przebieg. Wprawdzie pocztkowo wysunito

dw�ch kandydat�w, braci stryjecznych Konrad�w, ksit frankos

kich, spokrewnionych z dynasti sask w linii eskiej (byli prawnu

kami najstarszej c�rki Ottona I i Konrada Czerwonego, ksicia lotary

skiego), ale gdy modszy, popierany jedynie przez wasnych wasali,

straci widoki zwycistwa, caa uwaga bardzo licznego zjazdu pan�w

niemieckich skoncentrowaa si na Konradzie starszym, synu franko

skiego grafa Henryka, oenionym z ksiniczk szwabsk Gizel. On

te zosta wybrany kr�lem niemieckim gosami nie tylko sprzyjajcych

mu od pocztku Frank�w, Szwab�w i Bawar�w, lecz take opozycyjnie

nastawionych Sas�w i Lotaryczyk�w. Wyb�r zosta take uznany

przez modszego Konrada w specjalnym ukadzie, koczcym sp�r

midzy pretendentami do tronu niemieckiego.

Konrad II (1024-1039) jako zaoyciel nowej dynastii frankoskiej

poszed wyranie ladami swego poprzednika. I jego bowiem dziaal

no wewntrzpastwowa zmierzaa do dalszego wzmocnienia wadzy

kr�lewskiej i ograniczenia potgi wielkich feuda�w wieckich. Koci�

mial by nadal cile zwizany z osob panujcego, decydujcego o ob

sadzie arcybiskupstw i biskupstw, kt�rych funkcjonariusze poza dziaa

lnoci administracyjno-religijn stanowili wany element aparatu pa

stwowego. Za niesubordynacj wobec kr�la odpowiadali zwierzchnicy

Kocioa przed jego sdem. Konrad II przeciwstawia si zdecydowanie

wszelkim pr�bom reformy, kt�ra moga przynie Kocioowi pen

emancypacj spod wadzy wieckiej. Konrad II szuka take oparcia w

rednim i drobnym rycerstwie, osadzony na ziemi pastwowej, z kt�

rej penio swoje powinnoci wojskowe. Aby tych ludzi w peni pozy

ska dla okrelonych cel�w politycznych, Konrad II przyzna im prawo

dziedziczenia lenn. Monowadztwo, kt�re w stosunku do wasnych

wasali stosowao nadal zasad czasowego charakteru lenn, znalazo si

113

w zwizku z realizowan w tym wzgldzie polityk Konrada w konflik

towej sytuacji ze swymi poddanymi z niszego szczebla drabiny feudal

nej. Byo to jednak najbardziej na rk Konradowi, kt�ry tym sposo

bem zmierza do osabienia i izolacji najpotniejszych element�w spo

ecznych w kraju.

Konrad II przywizywa take du wag do rozwoju gospodar

czego kr�lewszczyzn, kt�re stanowiy g�wne r�do dochod�w kr�lews

kich i materialn podstaw wadzy centralnej. Za jego rzd�w powik

szono obszary ziemi uprawnej o nowe kompleksy uytk�w, uzyskane w

drodze rozwoju osadnictwa oraz rewindykowania majtk�w pastwo

wych z rk niekt�rych feuda�w. Rozw�j terytorialny d�br kr�lewskich

nie by jedyn trosk nowego wadcy. Chodzio mu take o postawienie

ich na odpowiednim poziomie gospodarczym i organizacyjnym. W tym

celu rozwin znan ju wczeniej wielkiej wasnoci kocielnej instytu

cj ministeriatu. Ministeriaowie to kategoria ludnoci niewolnej, cile

zwizanej z osob waciciela ziemi, na kt�rego rzecz penia r�ne po

sugi w zamian za uytkowanie przydzielonych jej gospodarstw. Cz

spor�d ministeria�w przeznaczona bya wanie do nadzorowania

i administracji kr�lewszczyzn, osigajcych dziki temu znaczny sto

pie samowystarczalnoci gospodarczej i dochodowoci.

POLITYKA WOSKA

Opanowawszy sytuacj wewntrzn w kraju, m�g Konrad II wyst

pi na arenie midzynarodowej jako rzecznik ekspansywnej polityki

Niemiec. Wychodzc z tego stanowiska, za najpilniejsze zadanie uzna

przywr�cenie zwierzchnictwa niemieckiego nad Wochami, gdzie po

mierci Henryka II doszo do wzrostu niepodlegociowych nastroj�w.

Podjta w tym celu wyprawa wojenna poza Alpy na przeomie 1026

i 1027 r., wspomagana przez p�nocnowoskich biskup�w, przyniosa

Konradowi chwilowe sukcesy, kt�rych najpeniejszym wyrazem byo uzyskanie korony lombardzkiej, a nastpnie koronacja na cesarza dokonana w 1027 r. przez papiea Jana XIX.

W kilka lat p�niej doszo we Woszech do powanych niepokoj�w

i walk klasowych midzy najpotniejszymi feudaami i uzalenionymi

od nich rzeszami drobnego rycerstwa. To ostatnie stanowio powan

si spoeczn i od jej pozyskania zaleao w duej mierze utrzymanie

si wpyw�w niemieckich po drugiej stronie Alp. Tote Konrad II, a

mic wyranie dotychczasowe zwyczaje, charakteryzujce si cisym

sojuszem kr�l�w niemieckich z monowadztwem woskim, stan po

stronie jego przeciwnik�w, przyznajc wszystkim niszym wasalom w

tym kraju prawo dziedziczenia lenn, sdownictwo stanowe i moliwoci

odwoywania si od jego wyrok�w do sdu cesarskiego.

Inn natomiast polityk prowadzi Konrad II w stosunku do rozwi

jajcych si szybko miast lombardzkich. Cho podjy one walk z feu

daami o niezaleno i samorzd, nie uzyskay poparcia cesarza, gdy

osignicie przez miasta ich cel�w r�wnaoby si take ograniczeniu

114

praw i dochod�w, jakie w komunach tych przysugiway monarsze.

Poza tym poparcie miast w ich walce z panami feudalnymi doprowadzioby niechybnie do dalszego zaostrzenia si i tak ju napitych stosunk�w midzy cesarzem a wielkimi wacicielami ziemskimi. Do zbrojnego starcia z nimi nie chcia Konrad dopuci. Wola bowiem realizowa swe cele w drodze wygrywania konflikt�w spoecznych we Woszech i cierania si przeciwstawnych sobie si, wr�d kt�rych na plan pierwszy wysuway si zdecydowanie miasta. O ich potdze politycznej i militarnej m�g si cesarz naocznie przekona ju w czasie swych walk ze zbuntowanym Mediolanem i jego arcybiskupem Aribertem. Powstanie zostao wprawdzie stumione, ale o penym przywr�ceniu tu stosunk�w odpowiadajcych ambicjom Konrada nie mogo by mowy.

POLITYKA WSCHODNIA

O wiele wiksze rezultaty przyniosa Konradowi jego polityka

wschodnia. Pocztki rzd�w tego wadcy adnych sukces�w na tym od

cinku nie zapowiaday. Po mierci Bolesawa Chrobrego w 1025 r. tron

polski przeszed w rce jego syna Mieszka II. Poj on wczeniej za

on ksiniczk lotarysk Rychez, co przyjto w Niemczech za za

powied cisego przymierza polsko-niemieckiego i ewentualnych

ustpstw ze strony wschodniego ssiada cesarstwa. Przewidywania te

okazay si jednak zawodne. Mieszko II by bowiem wadc ambitnym

i nieustpliwym, idcym wyranie w lady swego ojca. wiadczy o tym

nie tylko koronacja kr�lewska, lecz take jego posunicia militarne w

stosunku do Niemiec. Bezporednim powodem konfliktu midzy obu

pastwami bya dezaprobata ze strony Konrada godnoci kr�lewskiej

Mieszka II oraz podjudzanie przeciw niemu wrogich si zar�wno w Pol

sce, jak i poza jej granicami. Terenem star zbrojnych bya pocztkowo

Saksonia, gdzie Mieszko II w 1028 r. nagym uderzeniem spustoszy ten

kraj i uprowadzi licznych jec�w i brac�w g�wnie spor�d zaprzyja

nionych z Niemcami Sowian Poabskich. Konrad II jeszcze w tym sa

mym roku rozpocz przygotowania do akcji odwetowej, starajc si

zmobilizowa odpowiednie siy rycerstwa niemieckiego i pozyska po

parcie ze strony nieprzychylnych w tym czasie Polsce Czech�w. Latem

1029 r. z okolic Magdeburga wyruszy Konrad na czele zgromadzonej

tam armii w stron zachodniej granicy Polski, dc do walnej roz

prawy z wojskami Mieszka II. Ten jednak, stosujc niezawodn tak

tyk unikania globalnego starcia, wciga nieprzyjaciela w nie znane

i niedogodne dla niego do walki tereny i tam zadawa powane straty.

W wyniku tych niepowodze cesarz zarzdzi odwr�t, pr�bujc jeszcze

po drodze bezskutecznie opanowa Budziszyn. W caej tej kampanii

jedynie Czesi, prowadzcy r�wnoczenie dziaania przeciw Polsce na

terenie Moraw, uzyskali tu znaczne sukcesy. W zimie 1030 r. Miesz

ko II wznowi nagle operacje wojenne przeciw Konradowi, zadajc mu

ponownie klsk i siejc spustoszenie w kraju.

Wkr�tce nastpi jednak niespodziewany zwrot w dotychczasowym

115

przebiegu wojny polsko-niemieckiej, do czego przyczyni si w g�wnej

mierze ostry kryzys wewntrzny w pastwie polskim. Rozpoczy si

walki dynastyczne o wadz midzy Mieszkiem II i jego bratem Bezprymem. Na postaw tego ostatniego opr�cz poparcia ze strony miejscowego monowadztwa niemay wpyw miao uwikanie si Mieszka II

w wojn z Niemcami i osabienie skutkiem tego jego czujnoci w spra

wach wewntrznych kraju. Bezprym wykorzysta natychmiast dogodn

sytuacj, zwracajc si o pomoc do Konrada. Poparcie zbuntowanego

ksicia polskiego leao jak najbardziej w interesie cesarza. Otwierao

bowiem szans uzyskania tanim kosztem korzyci, jakich nie udao si

dotd osign za pomoc miecza. Za obiecan pomoc musia Bezprym

odesa polskie insygnia kr�lewskie, zaprzesta dziaa wojennych

z Niemcami i uzna ich zwierzchnictwo polityczne nad Polsk. Nie

dugo jednak cieszy si zwycistwem nad bratem, gdy wkr�tce po ob

jciu wadzy zosta zamordowany. Mieszko II zn�w obj ster rzd�w,

ale tym razem jako protegowany Konrada i uznajcy jego zwierzchno

ksi okrojonego na rzecz dw�ch innych czonk�w dynastii terytorium. Bya to waciwie cakowita kapitulacja, kt�rej skutki jeszcze bar

dziej pogbio wielkie powstanie ludowe po mierci Mieszka II. Ogar

no ono prawie ca Polsk i pogryo j w stan kompletnej anarchii

i saboci, trwajcej a do 1038 r., kiedy to przy poparciu Konrada wa

dz w kraju obj Kazimierz Odnowiciel.

Konrad II w swej polityce zagranicznej kierowa si wikszym re

alizmem ni jego poprzednicy, kt�rzy prowadzili wielokierunkow ek

spansj feudaln i mieli w zwizku z tym przeciwko sobie wszystkich

ssiad�w. �w wadca ograniczy wyranie swoje zaborcze plany, kon

centrujc je na wschodniej i poudniowo-zachodniej granicy pastwa

niemieckiego. Z tego wzgldu ulegy wyranej poprawie i normalizacji

stosunki z Dani, czego wyrazem byy nie tylko zarczyny syna Kon

rada II, Henryka, z c�rk kr�la duskiego Knuta, Gunhild, lecz take

przekazanie Danii spornego od dawna kawaka Szlezwiku. W now,

pokojow faz wkroczyy take stosunki niemiecko-wgierskie. W 1031 r.

oba pastwa zawary ukad pokojowy, wyznaczajcy granic midzy

nimi na rzece Litawie.

POZYSKANIE BURGUNDII

Najwikszym jednake osigniciem politycznym Konrada II byo

pozyskanie kr�lestwa Burgundii. Powstao ono z poczenia w 933 r.

waciwej Burgundii z graniczc z ni od poudnia Prowansj. Tylko

niewielka czc pierwotnej Burgundii znalaza si w granicach Francji.

Reszta prowadzia niezaleny byt polityczny. Za pretekst do wystpie

nia z pretensjami do tej bogatej i ze wzgldu na swe pooenie geogra

ficzne wanej dla cesarstwa krainy posuy Konradowi II ukad zawarty midzy jego poprzednikiem, Henrykiem II, i kr�lem burgundzkim Rudolfem III, w myl kt�rego Burgundia miaa sta si czci

pastwa niemieckiego. Po mierci Henryka II Rudolf uzna swe zobo

wizania za niewane i wygase i wtedy Konrad II wystpi z wasn ich

interpretacj, uwaajc wspomniany ukad za nadal obowizujcy jako

umowa nie midzy dwoma monarchami, lecz midzy dwoma pastwa

mi. Rudolf pocztkowo opiera si, oczekujc wynik�w interwencji

Konrada we Woszech. Gdy ta jednak zakoczya si dla cesarza pomy

lnie, Rudolf uzna dochodzenia Konrada za uzasadnione i tym samym

losy korony burgundzkiej zostay przesdzone. Decyzja Rudolfa nie

usuwaa wszystkich trudnoci, jakie pitrzyy si przed wadc niemiec

kim w drodze do celu. Mia bowiem jeszcze do pokonania dw�ch ry

wali - ksicia szwabskiego Ernesta i hrabiego Szampanii Odona. Er

nest sprzymierzy si z nieprzychylnymi Konradowi ksitami lotary

skimi, ale g�wn si, na kt�r najbardziej liczy, mieli by jego wasa

le. Tymczasem po trzykro wezwani pod bro, odm�wili mu posusze

stwa. W tych warunkach Ernest nie tylko nie m�g podj powaniej

szych krok�w wojennych przeciw Konradowi, ale musia sam przed

nim si ukrywa. Schwytany na terenie Schwarzwaldu, zosta stracony

przez ludzi cesarza. Po mierci Rudolfa w 1032 r. na placu boju pozo-

sta jeszcze Odo, wspierany przez pan�w burgundzkich, kt�rzy oba

wiali si utraty swych wpyw�w i roli pod rzdami Konrada. Mia jed

nak Odo przeciw sobie kr�la francuskiego, z kt�rym cesarz zawar

przymierze, przewidujce wzajemn pomoc w walce ze wsp�lnym wro

giem. Zorganizowane nastpnie dwie wyprawy Konrada II zmusiy osa

motnionego Odona w 1034 r. do kapitulacji i zgody na przyczenie

Burgundii do cesarstwa. W ten spos�b kr�lestwo francuskie zostao

pozbawione bezporedniego kontaktu z Wochami, tracc swoje

wpywy i moliwoci przeciwstawiania si na tym terenie ekspansji nie

mieckiej. Sama natomiast Burgundia mimo zwizk�w politycznych z

Niemcami zachowaa swoj odrbno kulturaln i cis wi ze wia

tem romaskim.

Pozyskanie kr�lestwa burgundzkiego umocnio jeszcze bardziej sta

nowisko Konrada w samych Niemczech, gdzie pod koniec rzd�w m�g

bez przeszk�d realizowa polityk dynastyczn, zmierzajc do najcilej

szego zespolenia wszystkich ziem pod swoim berem i przekazania ich w

spadku potomkowi. W tym duchu dziaajc, w latach 1037-1039 nada

swemu synowi Henrykowi kolejne ksistwa: bawarskie, szwabskie i ka

rynckie, stwarzajc mu tym sposobem dobry punkt wyjcia na przyszo

do ubiegania si o koron niemieck. Konrad II zmar w czerwcu 1039 r.

KULTURA NIEMIECKA

Kultura niemiecka wczesnego redniowiecza nie r�nia si pod wie

loma wzgldami od wsp�czesnego jej dorobku cywilizacyjnego caej

Europy Zachodniej. Dziedziczc tradycje starogermaskie i pokaroli

skie, mieszkacy ziem niemieckich w miar konsolidacji politycznej

i zacieniania si midzyplemiennych zwizk�w gospodarczych zaczli

wyodrbnia si z tej wsp�lnoty i w niekt�rych dziedzinach ycia du

chowego i materialnego wytwarza wasne, specyficzne cechy.

117

Tym wskanikiem, kt�ry najlepiej ilustruje pogbianie si etni

cznokulturowych podzia�w, jest jzyk jako jedno z podstawowych

znamion kadego narodu. Jzyk niemiecki ksztatowa si w dugim

procesie, kt�rego pocztk�w ani przebiegu do poowy VIII w. n.e. nie

da si odtworzy. Sama jego wsp�czesna, rodzima nazwa deutsch, od

powiadajca starogermaskiemu diutisk, wywodzi si z frankijskiego

sowa diot, oznaczajcego oddzia pospolitego ruszenia. Na acin prze

oono ten wyraz po raz pierwszy w 786 r. w formie theodisce i tam te

od poowy IX w. upowszechnia zacza si nazwa plemienna Niemc�w

w postaci theodisci. W Niemczech natomiast w tekstach od X do XIV w.

posugiwano si nazw Teutonici i jej derywatami.

Pierwsza faza jzyka niemieckiego to tzw. jzyk starowysoko-nie

miecki (Althochdeutsch). Datuje si na czasy od poowy VIII w., kiedy

pojawiy si pierwsze znane dzi jego zabytki pisane, do koca XI w.

Pod wzgldem dialektu niemiecki obszar jzykowy nie by jednolity.

Dzieli si na trzy g�wne odamy gwarowe: dolnoniemiecki (Nider

deutsch), zajmujcy obszary na p�noc od linii Dusseldorf Kassel

Frankfurt nad Odr, rodkowoniemiecki (Mitteldeutsch), uywany we

Frankonii, Turyngii i G�rnej Saksonii, oraz g�rnoniemiecki (Ober

deutsch), obejmujcy swym zasigiem Bawari, Austri, Szwabi i cz

Szwajcarii. Dialekty g�rno- i rodkowoniemieckie, okrelane take

wsp�lnym mianem obszaru jzykowego wysokoniemieckiego (Hochdeutsch), wniosy g�wny wkad do powstania og�lnonarodowego j

zyka niemieckiego.

Najstarszym znanym dzi zabytkiem pimiennictwa niemieckiego

jest sownik acisko-niemiecki zwany Abrogans, powstay we Frei

singu w 765 r. Dalsze pisane pr�bki jzyka staroniemieckiego zacho

way si jako produkt uboczny tekst�w aciskich w postaci wyraz�w

i zda zapisanych midzy wierszami lub na marginesach pergaminowych kart. Wyszy one spod pi�ra komentator�w treci poszczeg�lnych

pomnik�w pimiennictwa aciskiego. P�niej pojawiy si take pierw

sze glossaria niemieckie, wr�d kt�rych za najcenniejsze uchodz po

wstae pod koniec VIII w. Vocabularium Sancti Galli oraz tzw. Glosy

kasselskie (Kasseler Glossen). Obok sownik�w podejmowano tuma

czenia tekst�w aciskich o treci religijnej, jak traktaty teologiczne,

hymny, kazania, reguy zakonne i inne, celem ich spopularyzowania

wr�d szerokich rzesz wiernych nie znajcych aciny. Niekt�re z tych

przekaz�w, jak np. tzw. Evangelienharmonie z okoo 830 r. czy prze

r�bka na jzyk niemiecki traktatu Izydora z Sewilli o dogmacie Tr�jcy

w. z koca IX w. , wiadcz o wysokim wyksztaceniu i gbokiej wie

dzy teologicznofilozoficznej ich autor�w.

Wraz z postpem chrystianizacji i zwizanym z ni rozwojem pimiennictwa pojawiy si na terenie Niemiec pierwsze oryginalne

utwory literackie, kt�rych tre miaa pocztkowo wycznie religijny

charakter. Najstarszym zabytkiem tego typu jest tzw. Modlitwa wesso

bruska (Wessobruner Gebet), spisana w VIII w. w jednym z najstar

szych orodk�w kulturalnych w Niemczech, w klasztorze benedykty

118

skim w Fuldzie. Tu w pierwszej poowie IX w. dziaa Hrabanus Maurus, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli ycia umysowego tych

czas�w. By autorem kilku dzie, wr�d kt�rych czoowe miejsce zaj

muje podrcznik O wychowaniu kleryk�w (De clericorum institutione),

bdcy kompilacj opart na pismach Ojc�w Kocioa. Pisa po acinie,

troszczc si r�wnoczenie o zachowanie dla potomnych zabytk�w pi

miennictwa w jzyku niemieckim, kt�re z jego inicjatywy przepisywano

i rozpowszechniano. Najwybitniejszym lirykiem tego okresu by Walahfed Strabo (zm. okoo 849 r.), kt�ry zreszt przez pewien czas przeby

wa w Fuldzie, pozostajc pod silnym wpywem Hrabanusa Maurusa.

Na pocztku IX w. pojawiy si pierwsze pr�by poezji, kt�r zapoczt

kowa anonimowy poeta bawarski wierszowan wizj koca wiata

(Muspilli). Szczeg�lnie charakterystycznym przykadem staroniemie

ckiej tw�rczoci poetyckiej jest wielki epos o yciu Chrystusa, tzw. He

liand, powstay okoo 830 r. To na wskro religijne dzieo, spisane

w �wczesnym dialekcie saskim, obok wartoci czysto literackich i jzy

kowych, stanowi take cenne r�do historyczne, jego bowiem anoni

mowy autor czerpa obficie z otaczajcej go rzeczywistoci spoeczno-politycznej dla przedstawienia los�w i dziaalnoci swego bohatera,

pragnc uczyni go bliszym i bardziej zrozumiaym dla czytelnika.

W kilkadziesit lat p�niej spod pi�ra mnicha benedyktyskiego Ot

frieda von Weissenburg w Alzacji wyszed pierwszy utw�r poetycki ry

mowany, tzw. Evangelienbuch. Jest to bardzo obszerne dzieo spisane

w jzyku niemieckim i bdce starosaksosk przer�bk ksigi biblij

nej. Ale poezja rymowana, wypierajca stosowany dotychczas w wier

szowanych utworach rytm, to przede wszystkim oparta czsto na wt

kach hagiograficznych, pisana po niemiecku, pie religijna, jak np.

Pie o w. Piotrze, Pie o w. Jerzym, kt�rej najbujniejszy rozkwit

przypada na IX w. Obok utwor�w poetyckich o charakterze religijnym

pojawiaj si w�wczas take poematy o tematyce wieckiej. Za najwy

bitniejszy przykad tego rodzaju tw�rczoci uchodzi Pie o Ludwiku

(Ludwigslied), sawica zwycistwo Ludwika II, kr�la Saksonii, odnie

sione nad Normanami pod Saucourt w 881 r. Pochwale cn�t rycerskich

powicony zosta utw�r anonimowego autora napisany na przeomie

IX i X w. pt. Walter Silnorki (Waltharius manu fortis). Poemat ten,

oparty prawdopodobnie na starej germaskiej pieni ludowej, opiewa

ucieczk Waltera z Akwitanii i Hildgundy, c�rki Henryka burgundzkie

go, z niewoli duskiej, oraz walk Waltera ze swoimi przeciwnikami.

Inny nieco charakter ma epicki utw�r nie znanego bliej mnicha lotary

skiego pt. Ecbasis cuiusdam captivi per tropologiam. Jest to alegory

czna opowie o yciu zwierzt, zawierajca krytyczno-satyryczn

ocen ycia klasztornego i panujcej klasy feuda�w wieckich. W dru

giej poowie X w. wybitne miejsce w aciskiej literaturze niemieckiej

zaja mniszka klasztoru w Gandersheim, Hrotsvitha. Jej tw�rczo

charakteryzuje szeroki wachlarz temat�w, przywizanie do nacji saskiej

i wielka arliwo wiary. Motywy te przewijaj si przez wszystkie

utwory poetyckie Hrotsvithy, od wierszy o yciu cesarza Ottona I i jej

119

klasztoru po dziea hagiograficzne i dramatyczne, kt�re przyniosy jej

najwiksz saw. Szczytowym osigniciem literatury niemieckiej

wczeniejszego redniowiecza jest wierszowana powie rycerska pt.

Ruodlieb, powstaa okoo poowy XI w. w klasztorze Tegernsee. Jest

to pierwszy utw�r tego typu, stanowicy przeom w dotychczasowym

pimiennictwie aciskim. Przedmiotem jego zainteresowa jest bo

wiem rycerstwo i jego kultura, przedstawione w spos�b plastyczny

i barwny. Ruodlieb da pocztek poezji rycerskiej, kt�rej najwikszy

rozkwit przypada na dwa nastpne stulecia.

Powstanie zjednoczonego pastwa niemieckiego i jego polityka zna

lazy odzwierciedlenie w tw�rczoci dziejopisarskiej. Pocztkowo sta

nowiy j zwize zapiski rocznikarskie, notujce pojedyncze fakty hi

storyczne w porzdku chronologicznym. Orodkami annalistyki byy

przewanie klasztory i dwory biskupie. Ju w czasach Ottona I dziejopi

sarstwo niemieckie wznosi si na wysoki poziom, przechodzc od su

chej rejestracji fakt�w historycznych do rozwinitych pod wzgldem

narracyjnym i komentowanych uj, kt�re zapocztkoway Res gestae

Saxonicae mnicha klasztoru w Korbei, Widukinda, oraz powstaa na

pocztku XI w. kronika biskupa merseburskiego Thietmara. Oba te

dziea s najpeniejsz skarbnic wiadomoci odnoszcych si nie tylko

do historii Niemiec, lecz take pastw ociennych, w tym r�wnie Polski.

Jeli idzie natomiast o pimiennictwo w jzyku niemieckim, to wiek

X stanowi tu przeomowy moment. W miar umacniania si stanowiska

Kocioa w pastwie i jego wpyw�w we wszystkich dziedzinach ycia,

co - jak wiemy - nastpio ju w czasach panowania dynastii saskiej,

jzykiem literackim stawaa si wycznie acina. Zanikaj wic nie

tylko oryginalne utwory pisane jzykiem uywanym w mowie potocz

nej, ale take przekady tekst�w aciskich na jzyk niemiecki. Notker

Labeo Teutonicus z przeomu X i XI w. jest ostatnim z najwybitniej

szych tumaczy literatury aciskiej, odczuwajcym potrzeb populary

zacji drog przekadu na jzyk niemiecki dzie staroytnych i wczesno

redniowiecznych pisarzy, filozof�w, mylicieli i teolog�w.

yje natomiast niepisana wiecka pie ludowa, przekazywana ust

nie w jzyku rodzimym z pokolenia na pokolenie przez wdrownych

piewak�w. Zwalczani przez Koci�, cieszyli si wielk popularnoci

i sympati wr�d szerokich rzesz ludnoci jako nosiciele tradycji, zna

wcy legend i bani oraz tw�rcy nowych tekst�w, przepojonych moty

wami laickimi, dostosowanymi do gust�w i poziomu intelektualnego

odbiorc�w.

SZTUKA

Antyczna kultura rzymska, przejta w spadku i dostosowywana do

zmieniajcych si warunk�w spoeczno-gospodarczych w ramach mo

narchii karoliskiej, wywara take swe pitno na wczesnoredniowie

cznej sztuce niemieckiej. Wpywy karoliskie w tej dziedzinie dziaal

noci czowieka objy przede wszystkim poudniowo-zachodnie tereny

pastwa wschodniofrankij skiego, Lotaryngi, Frankoni, Szwabi i Ba

wari. Zaznaczyy si one zwaszcza w architekturze, i to zar�wno wie

ckiej, jak i kocielnej. Wznoszono tam, jak wskazuj choby zabytki

z Ingelheim, budowle paacowe wzorowane na rzymskiej willi, obiekty

sakralne i zabudowania klasztorne, nawizujce wprost do bazylik sta

rochrzecijaskich, jak to miao miejsce np. przy kociele w. Boni

facego w Fuldzie, wzorowanym na kociele w. Piotra w Rzymie,

czy bram klasztorn w Lorsch przypominajc antyczne uki triumfalne.

Podobnie jak w pimiennictwie r�wnie w sztuce niemieckiej czasy

panowania dynastii saskiej rozpoczy now epok, kt�ra w architektu

rze otrzymaa nazw stylu ottoskiego. Do niedawna uznawany by za

wczesn faz rozwijajcego si wsp�czenie w innych krajach Europy

stylu romaskiego, dajcego si najlepiej ledzi w monumentalnym

budownictwie kocielnym. Jego charakterystycznymi cechami staj si

witynie wznoszone na planie krzya, przykryte kolebkowym sklepie

niem, spoczywajcym na grubych i cikich cianach kamiennych prze

wietlonych niewielkimi otworami okiennymi o p�kolistych ukach.

121

We wntrzu bryy cikie kolumny kamienne i filary oddzielay naw g�wn od bocznych i nadaway caoci swoisty wyraz.

W X w. na czoo orodk�w sztuki wczesnoromaskiej w Niemczech wysuna si Saksonia, centrum pastwa i ziemia rzdzcej dynastii, kt�ra obok klasztor�w i biskupstw pooya najwiksze zasugi w rozwoju kulturalnym kraju. Do najwspanialszych pomnik�w architektury sakralnej tych czas�w naley katedra arcybiskupia w Magdeburgu, ufundowana przez cesarza Ottona I w poowie X w.

W okresie stylu ottoskiego pewnego rodzaju renesans przeya monumentalna plastyka. Powstaj w tym czasie pikne dziea sztuki rzebiarskiej i odlewniczej, zdobice wntrza kocio�w i majce niekiedy, jak narracyjne sceny na brzowych drzwiach katedry w Hildesheim, gbokie treci ideowe.

Mniejsz natomiast rol odgrywao malarstwo cienne, kt�re nie wyszo waciwie poza osignicia w tym zakresie epoki p�nokaroliskiej. Inaczej miaa si sprawa z malarstwem ksikowym uprawianym w licznych pracowniach iluminatorskich istniejcych przy klasztorach i katedrach, spor�d kt�rych najwiksz saw zdobya sobie szkoa malarska w klasztorze Reichenau.

IV. NIEMCY OD POOWY XI DO POOWY XIII WIEKU

HENRYK III WOBEC TRUDNOCI WEWNTRZNYCH CESARSTWA

HENRYK III (1039—1056), wybrany na kr�la Niemiec jeszcze za ycia swego ojca, obejmowa wadz w korzystniejszych ni ktokolwiek przedtem warunkach. Dziedziczy bowiem nie tylko dobrze ugruntowany tron, lecz take kilka najwaniejszych ksistw niemieckich, jak Frankonia, Bawaria, Karyntia i Szwabia, kt�re w myl zaoe ojca sta si miay posiadociami rodowymi dynastii frankoskiej. Wkr�tce jednak ujawniy si chwilowo przytumione sprzecznoci midzy centralistycznymi deniami modego kr�la a egoistycznymi interesami monowadztwa niemieckiego, dcego do penej niezalenoci politycznej w ramach monarchii. Sprzecznoci te zaostrzay si w miar postpujcego naprz�d rozwoju gospodarczego kraju, przynoszcego wielkim wacicielom ziemskim coraz pokaniejsze dochody. G�wnymi przyw�dcami i organizatorami opozycji antykr�lewskiej w Niemczech byy w dalszym cigu rody ksice, zwaszcza te, kt�rych potg materialn i polityczn starano si ograniczy i zama. Na takim wanie podou powsta konflikt Henryka III z ksiciem lotaryskim Gotfrydem. Konflikt ten przeksztaci si w otwart wojn domow. Kr�lowi niemieckiemu udao si wprawdzie pokona zbuntowanego wasala, ale zwycistwo to nie przynioso mu w tej czci Niemiec trwaego pokoju. Gotfryd, nie rezygnujc ze swych aspiracji do sprawowania wadzy nad ca Lotaryngi, nawiza blisze stosunki z wasalem korony francuskiej, hrabi Flandrii Baldwinem, a przede wszystkim z nieprzychyln kr�lom niemieckim wosk Toskani. Dusz oporu w czasach panowania Henryka III by tu margrabia tuskulaski, hrabia Mantui, Modeny i Reggio, Bonifacy. Zblienie lotarysko-toskaskie nabrao cech cisego sojuszu, gdy po mierci Bonifacego wygnany z kraju Gotfryd polubi wdow po nim, Beatrice. Henryk zdawa sobie spraw z niebezpieczestwa, jakie kryo w sobie zjednoczenie jego niemiecko-woskich przeciwnik�w. Podj wic natychmiast wypraw poza Alpy i uwizi Beatrice wraz z jej c�rk Matyld. Nie zmienio to jednak do koca rzd�w Henryka wrogiego mu nastawienia wr�d p�nocnowoskich feuda�w. Z samym Gotfrydem zawar pok�j dopiero w 1056 r.

Drugim orodkiem niepokoju wewntrznego w pastwie bya Saksonia,

123

gdzie antykr�lewskim wystpieniom przewodzia ksica dyna

stia Billung�w. Ci zn�w panowie nie chcieli si pogodzi z protekcyjn

polityk Henryka III w stosunku do saskich przedstawicieli Kocioa,

arcybiskupa bremeskiego, biskup�w hildenheimskiego i halberstadzkiego, kt�rych on wspiera bogatymi nadaniami. Nieprzychylnym

okiem spogldali take Billungowie na rozw�j potnego orodka d�br

kr�lewskich w okolicach Goslaru, syncego ju wtedy z bogatych ko

pal srebra. Zawi staa si inspiratork spisku na ycie kr�la. Spisek

zosta jednak wczeniej wykryty, a jego organizatorzy rozbici. Saksonia

pozostaa nadal t czci Niemiec, gdzie panowanie dynastii frankos

kiej napotkao wyjtkowe trudnoci.

Nie wygasy take separatystyczne denia ksit bawarskich,

kt�re jeszcze bardziej spotgowao nadanie Bawarii w 1042 r. grafowi

lotaryskiemu, Henrykowi z Luksemburga. Henryk III liczy tu przede

wszystkim na poparcie miejscowej hierarchii kocielnej powanionej

z nastpc ksicia Henryka, Konradem. Ten ostatni zdoa jednak sku

pi wok� siebie znaczn cz rycerstwa bawarskiego i wznieci w 1055 r.

powstanie przeciw kr�lowi. Program buntu wykracza poza granice

ksistwa, mia bowiem nie tylko przywr�ci Konradowi wadz nad Ba

wari, lecz take po ewentualnym zwycistwie nad Henrykiem III wy

nie go na tron niemiecki. Naga mier przyw�dcy powstania pozwolia kr�lowi opanowa sytuacj i przywr�ci w Bawarii spok�j.

Na uboczu toczcych si walk wewntrznych w Niemczech, skiero

wanych przeciw dynastii frankoskiej, pozostaa tylko Szwabia, kt�r

Henryk III w 1045 r. nada palatynowi reskiemu, Ottonowi.

STOSUNKI Z PAPIESTWEM

Najwikszym niewtpliwie osigniciem politycznym Henryka III

byo pene podporzdkowanie sobie papiestwa, kt�re wskutek rywali

zacji monych rod�w feudalnych o najwysz godno w wiecie chrze

cijaskim stracio sw�j autorytet kocielny i polityczny. Najlepszym

przykadem upadku tej instytucji byy niezgodne elekcje lub wrcz

uzurpacje urzdu papieskiego, jak to miao miejsce z Janem XIX, Benedyktem IX i Sylwestrem III. Do uzdrowienia tych stosunk�w dyli

rzymscy zwolennicy reform kocielnych, majcy swe g�wne oparcie w

tamtejszym benedyktyskim klasztorze na Awentynie. Oni to zwr�cili

si do Henryka III o pomoc, co stao si bezporednim powodem jego

ponownej wyprawy do Woch. Na zwoanym przez kr�la synodzie w

Sutri, a nastpnie w Rzymie w 1046 r. nastpia na jego interwencj

dymisja trzech papiey, tj. Grzegorza VI, Benedykta IX i Sylwestra III,

i wyb�r na to stanowisko niemieckiego biskupa Bambergu Suidgera,

kt�ry przyj imi Klemensa II. Pierwszym jego aktem bya koronacja

Henryka III na cesarza i uznanie jego zwierzchnictwa nad papiestwem.

Odtd decydujcy wpyw na obsad kurii rzymskiej mieli wadcy nie

mieccy. Z tego prawa m�g skorzysta Henryk III ju w dwa lata po

swej koronacji cesarskiej, gdy w 1048 r. godno papiea po zmarym

124

Klemensie II powierzy swemu krewniakowi, lotaryskiemu biskupowi

z Toul, kt�ry przyj imi Leona IX. Nie by to z punktu widzenia inte

res�w cesarstwa trafny wyb�r. Leon IX bowiem okaza si zar�wno go

rcym zwolennikiem przywr�cenia papiestwu dominujcego stanowiska

w wiecie chrzecijaskim, jak i wpyw�w na sprawy caych Woch. Po

wodowany tymi pobudkami, podj ekspansj ku poudniowym wy

brzeom P�wyspu Apeniskiego, gdzie coraz mielej poczynali sobie

napywajcy w te strony z Francji p�nocnej Normanowie. W kr�tkim

czasie zdoali opanowa Sycyli, Apuli, Kalabri i podjli pr�b usa

dowienia si w ksistwie Benewentu. Podjta przez Leona IX wyprawa

wojenna przeciw Normanom zakoczya si jego druzgocc klsk

pod Civita, otwierajc przed zwycizcami drog do dalszych podbo

j�w na poudniu Woch.

STOSUNKI HENRYKA III ZE WSCHODNIMI SSIADAMI

Na wschodzie korzystnie dla Niemiec ukaday si jedynie stosunki

z Polsk, kt�ra nie bya w stanie o wasnych siach dwign si z g

bokiego upadku, jaki przeywaa w zwizku z powstaniem ludowym

i najazdem czeskim z 1038 r. Znajdujcy si na wygnaniu ksi polski

Kazimierz szuka poparcia na dworze Henryka III, zainteresowanego

zar�wno w stumieniu antyfeudalnego wystpienia mas ludowych w

Polsce, jak i w ograniczeniu szybko rozwijajcej si potgi ksicia cze

skiego Brzetysawa, kt�ry okupowa znaczn cz pastwa polskiego

i pr�bowa uniezaleni Czechy od cesarstwa pod wzgldem politycz

nym i kocielnym. Gdy w dodatku zwiza si sojuszem z wrogo nasta

wionymi do Niemiec Wgrami, Henryk III podj wypraw przeciw

Brzetysawowi, kt�rego zmusi do posuszestwa. Polska poza zwrotem

jec�w wojennych zabranych przez Brzetysawa w 1038 r. nie odzy

skaa zajtego przez Czech�w lska. Dopiero w kilka lat p�niej po

przywr�ceniu w kraju adu i spokoju wystpi ksi Kazimierz samo

dzielnie w obronie utraconej dzielnicy, kt�r odzyska ostatecznie w

1054 r. za cen corocznej daniny na rzecz Czech, a porednio take za

uznanie zwierzchnictwa niemieckiego nad Polsk.

Niepowodzenia spotkay natomiast feuda�w niemieckich na so

wiaskim Zaabiu, gdzie urzdzane przez nich upieskie wyprawy wo

jenne wywoay w 1055 r. grone powstanie plemion wieleckich. Skie

rowane przeciw nim wojska pod dow�dztwem margrabiego Wilhelma i

grafa Dytrycha poniosy kompletn klsk w 1056 r., a obaj wodzowie

zginli z rk powstac�w. Dopiero w roku nastpnym udao si panom

niemieckim spacyfikowa objte buntem obszary.

Gdy do tego dodamy, e i pr�by uzalenienia Wgier nie przyniosy

Henrykowi III spodziewanych rezultat�w, atwo zauwaymy, e za

r�wno sytuacja wewntrzna Niemiec, jak i polityka zagraniczna tego

pastwa miay wiele znamion saboci, kt�re jeszcze bardziej pogbiy

najblisze lata po mierci Henryka III w 1056 r.

125

WZROST OPOZYCJI ANTYKR�LEWSKIEJ W NIEMCZECH.

POWSTANIE SASKIE

Nastpc Henryka III zosta jego szecioletni syn Henryk IV

(IOSCrllOS), za kt�rego rzdy sprawowaa faktycznie jego matka, ce

sarzowa Agnieszka, z gronem najbliszych doradc�w reprezentujcych

w pierwszym rzdzie interesy monowadztwa niemieckiego. wiadczy

o tym najlepiej nowa obsada poudniowych ksistw niemieckich. W

1057 r. Szwabia i Burgundia nadane zostay Rudolfowi von Rheinfel

den, jednemu z najpotniejszych pan�w niemieckich. W 1061 r. Otto

von Northeim otrzyma Bawari, Berthod von Zahringen za Karyn

ti. Z ich strony sprawujca rzdy regentka spodziewaa si potrzebnego jej wsparcia przeciw wci gronej opozycji antykr�lewskiej. Tym

czasem spotka j rycho wielki zaw�d. Gdy bowiem w 1062 r. doszo

do otwartego buntu feuda�w niemieckich, kt�rym przewodzi odsu

nity od wpyw�w arcybiskup koloski Anno, nie zabrako wr�d nich

wyniesionych niedawno do wysokich godnoci pastwowych ksit.

Powstanie z 1062 r. byo ruchem wywoanym m. in. na tle toczcej si

rywalizacji midzy najpotniejszymi panami duchownymi i wieckimi

o gos na dworze kr�lewskim. Buntownikom udao si uprowadzi nie

penoletniego Henryka i wykra insygnia wadzy kr�lewskiej. Jednak

wkr�tce potem zwyciski ob�z pogry si we wzajemnych rozbienociach, w wyniku kt�rych opiek nad Henrykiem przej z rk arcybi

skupa Annona arcybiskup bremeski Adalbert. Nowy opiekun pragn

uj ster rzd�w w swoje rce, aby jeszcze bardziej umocni swoj eko

nomiczn i polityczn potg oraz rozprawi si ze swymi przeciwnika

mi. Adalbert nie zdy jednak osign swych cel�w, gdy w 1066 r.

ksita niemieccy na zjedzie w Triburze zmusili go do ustpienia

z dworu kr�lewskiego. Henryk m�g z t chwil sign po najwysz

wadz.

Wykorzystujc tarcia midzy wielkimi feudaami niemieckimi, Hen

ryk IV szuka oparcia przede wszystkim wr�d wasnych ministeria�w,

kt�rych wynosi niejednokrotnie na eksponowane stanowiska kocielne

i dworskie. Du wag przywizywa take do ekonomicznych podstaw

swej wadzy. W tym celu podj akcj rewindykacyjn utraconych

wczeniej majtk�w kr�lewskich, kt�re pragn ponadto skoncentrowa

w zwartych kompleksach przede wszystkim na terenach turyngsko-saskich. O ich sprawne funkcjonowanie i pen eksploatacj troszczy si

mieli ministeriaowie. kr�lewscy, g�wnie szwabskiego pochodzenia,

rozlokowani w warownych grodach, kt�rych sporo powstao dopiero w

tych czasach. Pooenie podlegej im ludnoci chopskiej ulego z t

chwil znacznemu pogorszeniu. Wzm�g si ucisk feudalny, a wraz z

nim i nastroje buntu.

Niezadowolenie z poczyna Henryka IV ogarniao r�wnie coraz

szersze krgi rycerstwa sasko-turyngskiego, kt�rego kosztem w duej

mierze rozbudowyway si domeny kr�lewskie w tych stronach. Ju w

1070 r. doszo na tym tle do otwartego konfliktu midzy Henrykiem IV

126

a Ottonem von Northeim, w wyniku kt�rego Otto utraci nie tylko na

dan mu wczeniej godno ksicia bawarskiego, ale take cz swoich

lennych posiadoci na terenie Saksonii. W trzy lata p�niej wybucho

tu wielkie powstanie, kt�re objo take ssiedni Turyngi. By to nie

zwykle grony bunt, skierowany przeciw dyskryminacyjnej polityce

kr�la w stosunku do miejscowych feuda�w i uciskowi mas ludowych.

Powstanie stao si wic ruchem og�lnospoecznym. Henryk IV nie by

pocztkowo w stanie przeciwstawi si skutecznie rebelii. Opuci wic

swoj siedzib w Goslarze i przez Harzburg uda si do Nadrenii, gdzie

spodziewa si pomocy ze strony poudniowo-zachodnich ksit nie

mieckich. Ci jednak po pocztkowych wahaniach zajli stanowisko

wrogie wobec Henryka IV. W tej sytuacji na czoo si opowiadajcych

si po stronie kr�la wysuny si zachodnioniemieckie miasta, kt�re

w swej walce z feudaami o niezaleno od nich i samorzd upatryway

we wadzy centralnej naturalnego sojusznika. Daa temu wyraz przede

wszystkim Wormacja, kt�ra nie tylko udzielia Henrykowi schronienia,

lecz take dostarczya mu wydatnej pomocy materialnej i wojskowej

do walki z powstacami. Pomoc ta nie bya jednak w stanie zapewni

kr�lowi cakowitego zwycistwa. W zawartym na pocztku 1074 r. rozejmie musia przyj szereg postulat�w powstaczych, w kt�rych do

magano si m. in. zburzenia kilku grod�w kr�lewskich w g�rach Harzu,

obsady rady kr�lewskiej panami saskimi oraz gwarancji nietykalnoci

dla uczestnik�w buntu. Do ask zosta przywr�cony przyw�dca rebelii

Otto von Northeim, kt�ry z powrotem otrzyma w zarzd ksistwo bawarskie.

Ukad z 1074 r. by punktem zwrotnym w toczcej si w Niemczech

wojnie domowej. Zadowoleni ze swych osigni feudaowie sascy za

czli opuszcza szeregi powstacze i przechodzi na stron kr�la. Ich

celem byo odtd wsp�lne dziaanie przeciw walczcym nadal chopom

turyngsko-saskim. Osamotnione i oszukane masy ludowe uderzyy z

tym wikszym impetem na jedn z g�wnych umocnionych siedzib kr�

lewskich, jak by Harzburg, i doszcztnie j zniszczyy. Przeraeni ro

zwojem wypadk�w feudaowie niemieccy, a wr�d nich take wielu nie

dawnych wrog�w Henryka IV, podali mu ze wszystkich stron z po

moc. W lipcu 1075 r. doszo do decydujcej rozprawy koo Homburga

nad rzek Unstrut, gdzie powstacy ponieli cik klsk. Na niedobi

tk�w spady ostre represje. Chopi poddani zostali jeszcze surowszej

dyscyplinie, wielu za spor�d zbuntowanych pan�w saskich utracio

wolno osobist, posiadoci ziemskie, grody i urzdy.

WALKA Z PAPIESTWEM

Stumienie powstania sasko-turyngskiego nie rozwizao trudnoci,

jakie w stosunkach wewntrznych Niemiec sprawiay konflikty kr�la

z monowadztwem. Opozycja zesza chwilowo do podziemia. Gdy

tylko Henryk IV popad w ostry zatarg z papiestwem, przystpia na

tychmiast do dziaania.

127

Sytuacja wewntrzna w Niemczech, jaka zaistniaa w pierwszych la

tach panowania Henryka IV, si rzeczy odwr�ci musiaa jego uwag

od spraw woskich, gdzie rozw�j wydarze postawi przed kr�lem

nowe, powane problemy. Zaszczepiony na tutejszy grunt prd, doma

gajcy si zasadniczych reform kocielnych, poczyni w drugiej poowie XI w. znaczne postpy, podnoszc autorytet i wadz papiestwa.

Zwierzchnicy Kocioa zachodniorzymskiego, opierajc si na coraz

sprawniejszym aparacie organizacyjno-administracyjnym oraz mocnych

podstawach materialnych, jakie zapewniay im dochody z wasnych

d�br i danin ciganych od wiernych, rozwijali dziaalno polityczn,

kt�ra miaa zapewni papiestwu supremacj nad wadz wieck. Objcie przez papiey zwierzchnoci lenn posiadoci normaskich w po

udniowych Woszech, kr�lestwa aragoskiego na P�wyspie Pirenej

skim oraz Dalmacji i Chorwacji na wybrzeach Morza Adriatyckiego

wiadcz o politycznych aspiracjach �wczesnych kierownik�w kurii

rzymskiej.

Nowy rozmach tym deniom nada jeden z najwybitniejszych zwolennik�w odnowy Kocioa i jego potgi w wiecie chrzecijaskim, wy

brany w 1073 r. papie Grzegorz VII. Jeszcze za pontyfikatu Mikoa

ja II jako jego doradca doprowadzi do ogoszenia nowej ordynacji wy

borczej papiey, kt�ra przysugujce w tym zakresie prawa mieszka

com i klerowi Rzymu, a od synodu w Sutri i Rzymie w 1046 r. take

cesarzowi, przeniosa na kolegium kardynalskie. W 1059 r. pod jego

take osobistym wpywem ukaza si dekret papieski zakazujcy inwe

stury, czyli nadawania wyszych godnoci duchownych przez wadc�w

wieckich. Rozporzdzenie to godzio w interesy kr�l�w niemieckich,

kt�rzy poprzez prawo obsadzania najwaniejszych urzd�w kociel

nych, jak biskupi i opaci, mogli je sobie podporzdkowa i wykorzysty

wa do wasnych interes�w politycznych.

Szczeg�lne znaczenie miaa inwestytura wiecka dla polityki woskiej wadc�w niemieckich, kt�rzy od czas�w Ottona I umacniali sw

wadz centraln i wpywy we Woszech i kurii rzymskiej przy wydat

nym poparciu oddanych sobie dygnitarzy kocielnych. Inwestytura

wiecka bya ponadto dla kr�l�w niemieckich wanym r�dem docho

d�w. Ustali si bowiem zwyczaj pobierania przez dysponent�w stanowisk kocielnych opat pieninych od kandydat�w do tytu�w biskupich czy opackich, z kt�rymi czyy si wielkie majtki ziemskie. Pro

ceder ten, zwizany cile z inwestytur i nazywany symoni, by szcze

g�lnie mocno atakowany przez reformistyczny ruch w Kociele. Nara

sta tym sposobem nieunikniony konflikt midzy papiestwem i cesar

stwem, w zwizku z kt�rym obie strony staray si zjedna sobie sojusz

nik�w. Tak wic tylko tymi okolicznociami daje si wytumaczy nagy

zwrot w stosunkach papiestwa z Normanami sycylijskimi. W 1053 r.-

jak wiemy - papie Leon IX pr�bowa jeszcze si wyprze ich z pou

dniowych Woch. W 6 lat p�niej Mikoaj II uzna ju pastwo norma

skie za lenno papieskie, zobowizane do daniny i pomocy wojskowej

na kade jego wezwanie.

128

Papiestwo umiejtnie wykorzystywao take do swych reformistycz

nych cel�w toczc si walk midzy miastami woskimi a ich feudal

nymi zwierzchnikami, kt�rymi w wielu wypadkach byli mianowani

przez wadc�w niemieckich biskupi. Popierao wic ruch komun miej

skich, dziaajcych take porednio w interesie papiestwa. Ujawniy

to z ca wyrazistoci wydarzenia w najpotniejszym z miast p�nocnowoskich, Mediolanie. W drugiej poowie XI w. wybucho tu po

wstanie, skierowane przeciw miejscowemu arcybiskupowi imieniem

Gwido, kt�ry zmuszony zosta do ustpienia ze swego stanowiska ko

cielnego. Zasza wic konieczno obsady wakatu. Dziaajce w tym

miecie i majce chwilowo przewag stronnictwo propapieskie doko

nao wyboru swego nowego kocielnego zwierzchnika, zatwierdzonego

nastpnie przez papiea Grzegorza VII. Henryk IV, kt�ry stumi po

wstanie turyngsko-saskie, uzna ten krok na naruszenie swych praw

i mianowa ze swej strony arcybiskupem Mediolanu wasnego kandyda

ta. Byo to jawne wykroczenie nie tylko przeciw postanowieniom pa

pieskim z 1059 r. o zakazie inwestytury wieckiej, lecz take sprzeczne

ze synnym traktatem Grzegorza VII pt. Dictatus papae,

w kt�rym papie ten wyoy sw�j pogld o wyszoci wadzy duchow

nej nad wadz wieck. Wedug zawartych w tym pimie tez papieowi

przysugiwa miao prawo dymisjonowania niewygodnych sobie wad

c�w, w tym r�wnie cesarza, i zwalniania ich poddanych od przysigi

wiernoci wasalskiej. Natomiast zwierzchnicy Kocioa mieli by od

wadzy wieckiej zupenie niezaleni. W tym duchu dziaajc, Grze

gorz VII wystosowa pod koniec 1075 r. do Henryka IV pismo utrzy

mane w ostrym tonie, w kt�rym domaga si od kr�la niemieckiego pod

kar kltwy bezwzgldnego posuszestwa i zaniechania dotychczaso

wych praktyk stosowanych wobec papiestwa i Kocioa. Postpowanie

Grzegorza VII Henryk IV uzna za wyzwanie do otwartej walki. W od

powiedzi na not papiesk zwoa w 1076 r. do Wormacji synod bisku

p�w niemieckich, kt�ry postanowi zoy Grzegorza z urzdu papie

skiego, co wkr�tce popar take synod biskup�w p�nocnowoskich w

Piazenzy: Uchwaa ta nie miaa w praktyce wikszego znaczenia. O jej

wprowadzeniu w ycie moga zdecydowa tylko wyprawa wojenna

Henryka IV do Rzymu, na co jednak nie zezwalaa sytuacja wewn

trzna w Niemczech, gdzie wzmoga sw dziaalno antykr�lewsk opo

zycja. Czujc si nie zagroonym i wsp�dziaajc ze sprzyjajcymi si

ami na terenie Niemiec, Grzegorz VII rzuci na Henryka IV kltw,

zwalniajc jednoczenie wszystkich jego poddanych od zobowiza

wiernoci. Krok ten odni�s od razu sw�j skutek. Jeszcze w tym samym

roku wybucho powstanie w Saksonii, a ksita poudniowoniemieccy

pod przewodnictwem Rudolfa szwabskiego zaczli otwarcie spiskowa

przeciw kr�lowi, szukajc jego nastpcy.

Zarysowujce si coraz bardziej r�nice stanowisk wobec toczcej

si walki midzy Grzegorzem VII i Henrykiem IV oraz sytuacja we

wntrzna podzieliy niemieckich feuda�w na kilka ugrupowa, wr�d

kt�rych wikszo stanowili zwolennicy kompromisu. Oni to na zje

129

dzie ksit niemieckich w Triburze jesieni 1076 r. doprowadzili do

uchwalenia rezolucji przewidujcej przybycie papiea do Niemiec

i rozstrzygnicie na miejscu zoonych konflikt�w. Urzeczywistnienie

tego rodzaju postanowie byo r�wnoznaczne z upokorzeniem Hen

ryka i przekreleniem jego dotychczasowej polityki silnej rki wobec

Grzegorza VII. Wzmocnioby ponadto jeszcze bardziej najgroniej

szych przeciwnik�w kr�la, przygotowujcych w porozumieniu z papie

em jego detronizacj. Aby temu zapobiec, a z drugiej strony zadou

czyni ultymatywnemu daniu opozycji, domagajcej si od Henryka

uwolnienia si od kltwy, wadca ten wyruszy na pocztku 1077 r.

przez Burgundi i Alpy do p�nocnych Woch dla pojednania si z po

dajcym ju do Niemiec papieem. Do spotkania doszo przed bram

zamku Canossa, nalecego do wiernej sojuszniczki Grzegorza, mar

grabiny toskaskiej Matyldy, gdzie wyczekujcemu przez trzy dni w

pokutniczym stroju kr�lowi darowa papie win i zdjwszy z niego kl

tw uzna za prawowitego wadc niemieckiego.

130

Pojednanie to - jak si wkr�tce okazao - nie przynioso Henry

kowi wikszych korzyci. W trzy miesice p�niej najbardziej nieprze

jednani jego przeciwnicy wybrali na zjedzie w Forchheim nowego

; kr�la w osobie ksicia szwabskiego Rudolfa i przeszli do otwartej wal

ki. Rozgorzaa w peni wojna domowa, w kt�rej opr�cz feuda�w nie

mieckich brali take udzia Czesi i Polacy. Czesi z ksiciem Wratysa

wem na czele wspomagali Henryka, natomiast �wczesny wadca polski

Bolesaw miay, pozyskawszy dziki poparciu Grzegorza VII koron

kr�lewsk, znalaz si w przeciwnym obozie, udzielajc pomocy woj

skowej zbuntowanym Sasom. Henrykowi udao si jednak zgrupowa

wok� siebie odpowiednie siy, rekrutujce si przede wszystkim z dro

bnego rycerstwa, ministeria�w i mieszczastwa, i przechyli szal na

swoj korzy. W rozstrzygajcej bitwie pod Hohenm lsen w 1080 r.

wojska koalicji antykr�lewskiej zostay rozbite. W boju poleg take

g�wny przeciwnik Henryka, pretendent do korony niemieckiej Rudolf.

Opanowawszy sytuacj i zaprowadzaj c wzgldny spok�j, m�g

Henryk IV ponownie wystpi przeciw papieowi, kt�ry w tym czasie

oboy go zn�w kltw i odsdzi od korony kr�lewskiej. Tym razem

praw swoich postanowi dochodzi za pomoc siy. Zorganizowana w

tym celu wyprawa na Rzym napotkaa wiele trudnoci po drugiej stro

nie Alp, gdzie w dalszym cigu poza sprzymierzecami mia Henryk

' zacitych wrog�w, trzymajcych stron papiea. Dopiero wic po czte

rech latach udao mu si zmusi Grzegorza do opuszczenia Rzymu

i obsadzi tron papieski antypapieem w osobie Klemensa III, kt�ry w

marcu 1084 r. koronowa Henryka IV na cesarza. Grzegorz tymczasem

szuka schronienia u Norman�w, cho m�g ywi do nich uzasadnion

pretensj za nieskuteczn pomoc i barbarzyskie obejcie si z Rzy

mem w czasie walk z Henrykiem. Zmar w Salerno w 1085 r.

NOWE TRUDNOCI WEWNTRZNE I ABDYKACJA HENRYKA IV

Mimo pozor�w zwycistwo cesarza byo tylko poowiczne. Idea re

formy Kocioa zapucia gboko korzenie i zjednywaa papiestwu coraz to nowych sojusznik�w. Nowo obrany papie Urban II kroczy la

dami swego wielkiego poprzednika. Za jego to spraw doszo jeszcze

raz do odnowienia niebezpiecznego dla Henryka zwizku politycznego

na pograniczu niemiecko-woskim, kt�rego ukoronowaniem byo ma

estwo 43-letniej Matyldy toskaskiej z modszym od niej o 26 lat

ksiciem bawarskim Welfem V. Przedsiwzite przez Henryka IV

kroki militarne na terenie Woch nie day mu adnych korzyci. Gdy

do toskasko-bawarskiego bloku przyczyy si wkr�tce cztery miasta

p�nocnowoskie, Mediolan, Cremona, Lodi i Piazenza, oraz rodzony

syn cesarza Konrad, Henryk IV znalaz si w krytycznym pooeniu.

Osaczony ze wszystkich stron, znalaz schronienie w Wenecji, gdzie

przebywa do czasu zawarcia porozumienia z Welfami w 1097 r. , kt�re

umoliwio mu powr�t do wyniszczonego i osabionego dugotrwaymi

walkami wewntrzny mi kraju. I cho nie brakowao nadal powanych

r�nic politycznych wr�d czoowych przedstawicieli klasy feudalnej,

131

czyo ich przecie wsp�lne denie do ograniczenia wadzy kr�lew

skiej i osignicia jak najszerszych przywilej�w.

Henryk IV mimo doznanych niepowodze konsekwentnie zmierza

do opanowania sytuacji wewntrznej w Niemczech i definitywnego roz

prawienia si ze swymi wrogami. Zdawa sobie jednak spraw, e celu

tego nie da si osign od razu i wycznie rodkami militarnymi. Naj

pierw trzeba byo przywr�ci krajowi ad wewntrzny. Czekali na

przede wszystkim chopi, kt�rym niszczycielskie walki, bezprawie

i przemoc feudalna daway si szczeg�lnie we znaki. Zbrojne pora

chunki midzy panami feudalnymi uderzay w gruncie rzeczy w chop�w. Rujnoway ich gospodarstwa i obciay dodatkowymi ciarami.

W normalizacji stosunk�w wewntrznych i podniesieniu prestiu wa

dzy kr�lewskiej w Niemczech zainteresowane byy r�wnie miasta.

Niepok�j i rozruchy wewntrzne hamoway rozw�j rzemiosa i handlu

i utrudniay mieszczastwu emancypacj spod zalenoci feudalnej.

W miar aktywizacji mas ludowych i nasilania si ich oporu klasowego

w czasach anarchii wewntrznej ku pokojowi i umocnieniu aparatu

pastwowego skaniay si take liczne elementy klasy feudalnej. Idc

tym deniom naprzeciw, Henryk IV ogosi w 1103 r. dla caego pa

stwa niemieckiego tzw. pok�j boy, kt�ry w okresie czterech kolejnych

lat zakazywa pod surowymi karami wszelkich krok�w naruszajcych

porzdek publiczny. R�wnoczenie czyni starania o osabienie roli mo

nowadztwa poprzez pozbawienie go uprawnie w zakresie sdowni

ctwa wyszego i przenoszenie ich na wasnych ministeria�w. W majt

kach klasztornych ukr�ci wadz w�jt�w, kt�rzy sprawujc funkcje s

downicze nad poddanymi, dopuszczali si r�nych naduy dla osobi

stych korzyci materialnych. Aby tego unikn, Henryk IV ustanowi

cise terminy i kompetencje sd�w w�jtowskich, kt�rych przekrocze

nie pocigao za sob surowe kary. Wprowadzenie tego rodzaju obo

strze obliczone byo r�wnoczenie na pozyskanie sobie szerokich mas

chopskich, kt�re kr�l bra w obron przed samowol pan�w feudal

nych.

Postpowanie Henryka spotkao si szybko z reakcj jego politycz

nych przeciwnik�w, skupionych wok� jego wiaroomnego syna, p�

niejszego kr�la i cesarza Henryka V. Ju w 1104 r. doszo do gonych

incydent�w, kt�re przemieniy si wnet w otwart wojn domow o za

sigu og�lnokrajowym. Oparciem Henryka IV byy zn�w Frankonia

oraz miasta nadreskie i poudniowoniemieckie. W jesieni 1105 r. do

szo do walnej bitwy nad rzek Regen, w wyniku kt�rej cesarz zmu

szony zosta do abdykacji i przekazania wadzy niewiernemu synowi.

W niecay rok p�niej, opuszczony przez wszystkich, zakoczy w Leodium swe burzliwe ycie.

WZNOWIENIE AGRESYWNEJ POLITYKI WSCHODNIEJ

Henryk V (1105-1125) zawdzicza swoje zwycistwo przymierzu

wsp�dziaaniu z ksic opozycj, kt�rej przynajmniej w pierwszych

132

latach rzd�w musia okazywa daleko idc ulego. W ten spos�b odsunite zostay na jaki czas g�wne przyczyny walk midzy wadz kr�lewsk i najwikszymi feudaami oraz powstay warunki do zgodnego dziaania na zewntrz kraju. Nie jest wic przypadkiem, e na lata 1108—1109 przypada wzmoenie agresywnej polityki Niemiec wobec ich wschodnich ssiad�w — Wgier i Polski.

Stosunki z Wgrami ulegy skomplikowaniu za czas�w Henryka IV, na co niemay wpyw opr�cz wydarze wewntrznych w tym kraju miaa toczca si w�wczas walka papiestwa z cesarstwem o inwestytur, kt�ra take spoeczestwo wgierskie podzielia na dwa przeciwstawne sobie obozy. Po stronie Henryka IV opowiedzia si �wczesny kr�l wgierski Andrzej, a przyjazne stosunki midzy nimi umocni ukad z 1058 r. Jego gwarancj miao by przewidywane w�wczas maestwo syna Andrzeja, Salomona, z siostr Henryka IV, Judyt. W przeciwnym, antyniemieckim obozie znalaz si natomiast brat Andrzeja, Bela i jego synowie, szukajcy poparcia w nieprzyjaznej kr�lowi niemieckiemu Polsce. Dziki uzyskanej z tej strony pomocy Bela wystpi zbrojnie przeciw swemu bratu oraz posikujcemu go rycerstwu niemieckiemu, kt�rych rozgromi w bitwie pod Mosony w 1060 r. Opanowawszy do reszty sytuacj wewntrzn, Bela ogosi si kr�lem Wgier. Walka o koron wgiersk trwaa jednak dalej, podsycana ze strony Niemiec. W 1063 r. tron wgierski przeszed zn�w w rce proniemieckiego obozu reprezentowanego przez Salomona. Wywoao to z kolei powstanie stronnictwa opozycyjnego z synem Beli Gejz na czele, kt�ry dziki posikom z Polski pokona przeciwnik�w i obj rzdy nad krajem. Dokonany przewr�t uzyska aprobat papiea Grzegorza VII, kt�ry tym sposobem zjedna sobie nowego sojusznika w walce z Henrykiem IV. Kr�l niemiecki pr�bowa temu za wszelk cen przeszkodzi i podj nawet specjaln wypraw dla osadzenia na tronie wgierskim Salomona. Gdy jednak cae to przedsiwzicie polityczno-militarne z 1074 r. nie powiodo si, Henryk musia na razie pogodzi si z dokonanymi faktami, tym bardziej e sprawa stosunk�w z papiestwem i wydarzenia wewntrzne wysuny si na plan pierwszy. Do spraw wgierskich wr�cono dopiero w 1108 r., i to z miejsca z pozycji wojennych. Podjta w tym czasie wyprawa wojenna, na kt�rej czele stan sam Henryk V, miaa na celu odsunicie od wadzy wrogo do cesarstwa nastawionego kr�la wgierskiego Kolomana. Ale i tym razem zaborcze plany niemieckie w Europie rodkowej skoczyy si niepowodzeniem. Dua w tym niewtpliwie zasuga ksicia polskiego Bolesawa Krzywoustego, kt�ry zaprzyjanionym Wgrom przyszed z wydatn pomoc wojskow. Terenem jego dziaania byy Czechy, stanowice w�wczas zaplecze i miejsce przemarszu rycerstwa niemieckiego, walczcego z oddziaami Kolomana na zachodnim pograniczu wgierskim. Wynike std niebezpieczestwo odcicia armii niemieckiej dr�g zaopatrzenia i odwrotu zmusio Henryka V do zaniechania dziaa wojennych i powrotu do kraju. Ju wtedy przyrzek zemci si na Polsce, gdy tylko nadarzy si ku temu korzystna sposobno.

133

Niedugo musia na ni czeka. Wypraw na Polsk uatwi Henry

kowi brat Bolesawa Krzywoustego, Zbigniew, wystpujcy z preten

sjami do piastow skiego tronu. On to wanie zwr�ci si w 1108 r. do

Henryka V o pomoc, kt�rej ten nie m�g odm�wi, spodziewajc si,

e w osobie petenta bdzie mia wiernego wasala, a z Polski uczyni

lenno cesarskie. W takich okolicznociach wadca niemiecki rozpocz

na wielk skal przygotowania do powszechnej wyprawy poza Odr.

Ze r�de dowiadujemy si, e podobnie jak w czasach Henryka II

wzio w niej liczny udzia wysze duchowiestwo niemieckie, a wic

arcybiskupi koloski Fryderyk i trewirski Brunon, biskupi wurzburski

Erlung i spirski Brunon, a prawdopodobnie take arcybiskup magde

burski Adelgot i inni. Razem ze zwierzchnikami niemieckiego Kocioa

spieszyo rycerstwo niemieckie, kt�rego stan liczebny ocenia si na

okoo 10 tys. ludzi. Przed wydaniem rozkazu marszu na wsch�d Hen

ryk V pr�bowa za pomoc pokojowych rokowa zapewni pastwu

niemieckiemu odpowiednie korzyci w Polsce. da wic od Krzywou

stego podporzdkowania si cesarstwu jako lennik i dostarczania posi

k�w wojskowych. Postulat ten zosta odrzucony, wobec czego w pierw

szych dniach sierpnia 1109 r. armia niemiecka przystpia do dziaania.

Posuwajc si starym szlakiem niemieckich wypraw wojennych na Pol

sk, dotara w okolice Krosna, a nastpnie idc w g�r Odry wzdu

lewego jej brzegu zatrzymaa si pod Bytomiem. By to wany punkt

obronny strzegcy przeprawy przez rzek. Chcc zbada jego przygoto

wanie do obrony, Henryk V wysa na zwiad niewielki oddzia, sam

za z reszt swego rycerstwa poszed dalej na poudnie pod Gog�w

z zamiarem zdobycia tego wanego w�wczas grodu, kontrolujcego

krzyujce si tu szlaki handlowe i przejcia przez Odr. Nie przewidy

wa zapewne, e tu wanie skruszone zostanie ostrze inwazji niemiec

kiej i e zamiast atwych up�w wojennych wnet wypadnie mu wraca

z wozami penymi trup�w swoich wojownik�w. W Gogowie bowiem

napotka op�r, przechodzcy wszystkie oczekiwania. Przez kilkanacie

dni trway pod waami grodu zacite boje, kt�re zmusiy ostatecznie

Henryka V do likwidacji oblenia i pr�bowania jeszcze szczcia w in

nych stronach lska. Wszdzie jednak spotykay wojska niemieckie

niepowodzenia i straty w ludziach. Tak byo pod Wrocawiem na Psim

Polu i na pograniczu rodkowego lska, skd ostatecznie Henryk V

rozpocz odwr�t.

WZNOWIENIE WALKI O INWESTYTUR.

KONKORDAT WORMACKI

Zaamanie si ekspansywnych plan�w politycznych Henryka V

miay powetowa jego szybkie sukcesy w walce ideologicznej z papie

stwem, kt�re ju za Urbana II otrzsno si z kryzysu, jaki przyniosy

mu kocowe lata pontyfikatu Grzegorza VII. Nastpca Urbana II,

Paschalis II, broni interes�w Kocioa ze zmiennym szczciem. W

1110 r. zawar z Henrykiem V, przebywajcym w�wczas we Woszech,

134

tajny ukad, w kt�rym zobowiza si do zwrotu regali�w i ziem pa

stwowych znajdujcych si w rkach biskupstw i klasztor�w, uzyskujc

w zamian obietnic respektowania przez Henryka V zakazu inwesty

tury wieckiej. Ze strony wadcy niemieckiego by to tylko manewr tak

tyczny. Gdy bowiem udao mu si przecign na swoj stron cz

niedawnych sprzymierzec�w papiestwa, zerwa podpisane porozumie

nie i zada uznania praw do mianowania wyszych duchownych

i dziedzicznoci korony cesarskiej. Paschalis pocztkowo oponowa, ale

gdy znalaz si wraz z innymi jeszcze dostojnikami kocielnymi w r

kach Henryka, musia i na ustpstwa. Przyzna mu wic prawo do

inwestytury w stosunku do wybranych kanonicznie biskup�w i opat�w

oraz zgodzi si na koronacj cesarsk Henryka, kt�rej osobicie doko

na w 1112 r. Na wypadek ponownego konfliktu midzy nimi Paschalis

II zobowiza si do niestosowania wobec cesarza broni ideologicznej,

jak bya kltwa.

Opromieniony powodzeniami Henryk V przystpi do umacniania

swej wadzy w Niemczech, zabiegajc w pierwszym rzdzie o jej soli

dne podstawy gospodarcze. Temu celowi miaa suy rewindykacja

lenn pastwowych oraz zab�r ziem cudzych. Sojusznik�w widzia

przede wszystkim w ministeriaach oraz miastach, kt�rych walk z feu

daami o wyzwolenie si spod ich zalenoci usilnie popiera. Polityka

ta budzi zacza ze strony ksit niemieckich coraz wikszy sprzeciw,

kt�ry po pr�bie Henryka V narzucenia rodkowej Lotaryngii i Saksonii

powszechnych podatk�w przemieni si w otwarte powstanie. Zbrojne

starcie z buntownikami pod wodz ksicia saskiego Lotara przynioso

cesarzowi cik porak koo Mansfeldu w 1115 r. Skutki jej byy tym

doniolejsze, e zachwiay r�wnie chwilow przewag Henryka nad

papiestwem. Aby wic zahamowa niepomylny bieg wypadk�w w

Rzymie, Henryk V wyprawi si tam w 1121 r., szukajc bezskutecznie

porozumienia z papieem Kalikstem II. Dopiero po powrocie do Nie

miec i zawarciu pokoju ze zwycisk opozycj doszo midzy nimi do

ugody w Wormacji w 1122 r., kt�ra kada kres dugoletnim walkom

o inwestytur i ustalaa kompetencje obu wadz najwyszych, duchow

nej i wieckiej w tym zakresie. Zgodnie z postulatami reformist�w bi

skupi i opaci mieli by odtd wybierani przez duchowiestwo kapitulne

lub zgromadzenie klasztorne w obecnoci kr�la niemieckiego lub jego

penomocnika. Intronizacja i sakra elekta miay si odbywa w Niem

czech dopiero po nadaniu mu lenna przez panujcego, w innych nato

miast czciach cesarstwa, jak Wochy i Burgundia, kolejno miaa

by odwrotna. Henryk zobowiza si ponadto do zwrotu Kocioowi

wszystkich zabranych mu wczeniej majtk�w. Konkordat wormacki

by rozwizaniem kompromisowym. Koci� wywalczy kanoniczny wy

b�r najwyszych swoich dostojnik�w, cesarstwo za utrzymao nadal

sw�j wpyw na personaln obsad czoowych urzd�w kocielnych.

Walka o inwestytur najwiksze korzyci przyniosa monowadztwu niemieckiemu, umacniajc jego rol w pastwie jako decydujcego

czynnika politycznego, opartego na solidnych podstawach gospodar

135

czych, jakie stanowiy zwarte kompleksy d�br rodowych, ich sprawna

organizacja i administracja. Powstaway tym sposobem niezalene pa

stewka feudalne, kt�re w niedalekiej przyszoci stan si nieprzebyt

przeszkod na drodze do zjednoczenia Niemiec i r�dem dynastycz

nych walk o wadz kr�lewsk. Rozgorzay one ju nazajutrz po bezpotomnej mierci Henryka V w 1125 r.

WALKA O WADZ KR�LEWSK

MIDZY STAUFAMI I SUPPLINBURGAMI

W sporze o kr�lewsk sukcesj wystpiy przeciw sobie dwa najpo

tniejsze rody ksice rozsiedlone na przeciwlegych kracach Nie

miec - szwabscy Staufowie i sascy Supplinburgowie. Zgodnie z wol

zmarego cesarza Henryka V tron niemiecki przypa mia jego sio

strzecowi Fryderykowi Staufowi, �wczesnemu ksiciu Szwabii i dzie

dzicowi ogromnych d�br ziemskich w poudniowo-zachodnich Niem

czech. Kandydatura ta spotkaa si jednak z siln opozycj ze strony

wikszoci ksit niemieckich, kt�rzy w wyborze Fryderyka na kr�la

upatrywali powane niebezpieczestwo dla swych przywilej�w, wpy

w�w politycznych i interes�w majtkowych. Bardziej pod wieloma

wzgldami odpowiada im niedawny przyw�dca opozycji antycesarskiej

i pogromca Henryka V, ksi saski i r�wnoczesny margrabia Mini

i uyc Lotar z Supplinburga. Zar�wno pod wzgldem majtkowym,

jak i ambicji politycznych ustpowa kontrkandydatowi do najwyszej

godnoci pastwowej. On te uzyska j ostatecznie na zjedzie ksit

niemieckich odbytym latem 1125 r. w Moguncji, co stao si w duej

mierze za spraw tamtejszego arcybiskupa Adalberta. Elekcja Lotara

nie zyskaa, rzecz jasna, uznania ze strony Stauf�w, kt�rzy podjli od

razu militarne i dyplomatyczne kroki celem jej obalenia i wyniesienia

do godnoci kr�lewskiej swego reprezentanta. Rozptaa si na tym tle

niszczycielska wojna domowa, kt�ra obja swym zasigiem take po

dzielone na przeciwstawne sobie obozy Wochy. Oparciem Stauf�w w

tym kraju byli przeciwnicy papiea Honoriusza II z arcybiskupem Me

diolanu na czele, kt�rzy powierzyli koron wosk bratu Fryderyka,

Konradowi, wybranemu wczeniej take przez przeciwnik�w Lotara

kr�lem niemieckim i roszczcemu sobie prawa do spadku po margrabinie toskaskiej Matyldzie.

ROLA PAPIESTWA W WALKACH DYNASTYCZNYCH W NIEMCZECH

Powstaa sytuacja wymagaa wic interwencji zbrojnej Lotara III,

do kt�rej skaniay go take wydarzenia w samym Rzymie. Po mierci

Honoriusza II w 1130 r. doszo tu do niezgodnej elekcji dw�ch papiey,

Innocentego II i Anakleta II. Ten ostatni utrzyma si w Rzymie, Innocenty natomiast musia opuci Wochy i szuka schronienia na terenie

Burgundii, gdzie znalaz arliwego obroc w osobie opata klasztoru

cysterskiego w Clairvaux, gonego ideologa i propagatora wypraw

136

krzyowych, Bernarda. Po stronie Innocentego opowiedzia si take

Lotar, kt�ry w 1132 r. wyprawi si do Rzymu celem osadzenia na sto

licy papieskiej protegowanego zwierzchnika Kocioa i koronowania si

przy tej okazji na cesarza. Cele te osign Lotar stosunkowo atwo,

ale koron cesarsk i sojusz z papieem potrzebny mu do dalszej walki

ze Staufami okupi musia pewnymi wyrzeczeniami i uznaniem gowy

Kocioa zachodniorzymskiego za r�wnorzdny autorytet wadzy. W

tym duchu dziaajc, papie Innocenty II i cesarz Lotar dokonali po

dziau schedy po Matyldzie. Jej dobra rodowe przej miay jako lenno

papieskie w doywotnie wadanie Lotara, kt�ry z kolei przekaza je

cznie z margrabstwem toskaskim swemu ziciowi, ksiciu bawars

kiemu Henrykowi Pysznemu z potnego rodu Welf�w. Staufowie

zmuszeni zostali ostatecznie do zoenia broni i poddania si woli Lo

tara w 1134 r.

Usunity z Rzymu antypapie nie ustpowa. Podobnie jak niegdy

Grzegorz VII sprzymierzy si z woskimi Normanami, kt�rzy w tym

czasie tworzyli ju znaczn potg, a ich wadca Roger II uzyska od

Anakleta po raz pierwszy godno kr�lewsk. Druga wyprawa wojenna

Lotara poza Alpy, zorganizowana w 1136 r. przy wsparciu Innocentego

II, miaa w planach cesarskich doprowadzi nie tylko do zupenej kapi

137

tulacji antypapiea, lecz take do podporzdkowania cesarstwu kr�le

stwa normaskiego. W rzeczywistoci jednak przyniosa tylko poowi

czne rozstrzygnicie. Roger II uzna Innocentego za legalnego

zwierzchnika Kocioa, otrzymujc w zamian potwierdzenie zdobytej

wczeniej godnoci kr�lewskiej.

STOSUNKI LOTARA III Z POLSK

Trudnoci wewntrzne i zaangaowanie si w sprawy papiestwa ha

moway niewtpliwie ekspansywne zamysy Lotara w stosunku do

wschodnich ssiad�w cesarstwa. Tam gdzie nie mona byo uciec si

do siy, szuka korzyci za pomoc rodk�w dyplomatycznych, jak to

wanie miao miejsce w stosunkach z Polsk. Pretekstem by tu doko

nany przez Bolesawa Krzywoustego podb�j Pomorza Zachodniego i

jego chrystianizacja pod kierownictwem biskupa bamberskiego Ottona,

jak i pr�ba zawadnicia przez wadc polskiego ziemiami na lewym

brzegu Odry cznie z wysp Rugi, bdcych od dawna w zasigu

wpyw�w i roszcze pastwa niemieckiego. Strona polska zdawaa so

bie spraw, e trwao jej zdobyczy pomorskich zagwarantowa moe

tylko pokojowe porozumienie z Lotarem, do czego i on si skania.

Jak zwykle w takich wypadkach, jedynym wyjciem m�g by tylko

kompromis, kt�ry istotnie osignito w traktacie merseburskim z 1135 r.

Opanowane przez Krzywoustego ziemie pozostay przy Polsce w formie

lenna niemieckiego, z kt�rego zoy Lotarowi hod.

WALKA O WADZ W NIEMCZECH MIDZY STAUFAMI I WELFAMI

W 1137 r. w czasie powrotu z drugiej wyprawy woskiej Lotar zmar

w Tyrolu. Niemcy stay si zn�w widowni dynastycznych walk o wa

dz. Tym razem dcym uparcie do celu Staufom stan na przeszko

dzie potny r�d Welf�w, kt�ry dziki sprzyjajcym okolicznociom

wysun si na czoo potentat�w feudalnych w Niemczech. Ju w czasie

walki Lotara z opozycj Welfowie oddali mu niema przysug, wic

z nim daleko sigajce plany, kt�rych zapowiedzi byo maestwo

przedstawiciela tego rodu, ksicia bawarskiego Henryka Pysznego,

z c�rk Lotara Gertrud. Zwizek ten istotnie otwar Henrykowi drog

do najwyszych szczebli hierarchii feudalnej. Uzyskujc w spadku ksi

stwo saskie i znajdujce si tu posiadoci dziedziczne Supplinburg�w,

a wczeniej take powane zdobycze we Woszech, wadajc ksistwem

bawarskim i wielkimi posiadociami rodowymi w poudniowo-zachodnich Niemczech, Henryk Pyszny sta si teoretycznie najpowaniejszym

kandydatem na kr�la. W rzeczywistoci jednak ta wanie potga mate

rialna zagrodzia mu drog do tronu. Ksita, kt�rzy faktycznie ju

od dawna decydowali o koronie niemieckiej, obawiali si Henryka.

Woleli wic odda wadz w rce bardziej ulegego i sabszego od

Welfa Konrada II Staufa (1138-1152).

Wyb�r Konrada na kr�la niemieckiego w 1138 r. jeszcze bardziej

138

zaostrzy konflikt midzy dwoma wielkimi rodami ksicymi. Kon

rad III postanowi rozstrzygn go przy pomocy wiernych mu si i wy

korzystaniu sprzecznoci interes�w w onie elity monowadztwa nie

mieckiego. Zada wic najpierw od Henryka Pysznego zwrotu ksi

stwa saskiego, a gdy ten odm�wi, zwoa latem 1138 r. w tej sprawie

sejm do Wurzburga. Postanowienia sejmu byy dla Welfa jeszcze bar

dziej niekorzystne. Pozbawiay go bowiem nie tylko dziedzictwa po Lo

tarze, lecz take ksistwa bawarskiego. Byo to tylko porednie dziaa

nie na korzy Konrada, w gruncie rzeczy nie chodzio tu przecie o

umocnienie wadzy centralnej i zatrzymanie przez kr�la w bezpored

nim zarzdzie odebranych Henrykowi ziem, lecz o ich podzia midzy

stronnik�w zwyciskiego obozu. Tak wic ksistwo saskie otrzyma

margrabia Marchii P�nocnej, hrabia Ballenstetu, Albrecht Nied

wied, wykazujcy wiksze zainteresowania podbojami Sowiaszczy

zny Poabskiej ni sprawami wewntrznymi w Niemczech. Odpowia

dao to interesom Konrada. Drugim filarem stronnictwa prokr�lews

kiego by ksi austriacki Leopold z rodu Babenberg�w, osiadego

tam ju w czasach Ottona II i rywalizujcego z Welfami o godno ksi

cia bawarskiego. Rywalizacj t rozstrzygna na niekorzy Henryka

Pysznego arbitralna decyzja Konrada III, przyznajca Bawari Leopol

dowi. Welfowie nie zamierzali jednak kapitulowa bez militarnej pr�by

si, kt�r podjli r�wnoczenie w obu zagroonych czciach Niemiec,

i to z pomylnym skutkiem. Z Saksonii wyparty zosta Albrecht Nied

wied i zapewniona zostaa cigo wadzy Welf�w w tym ksistwie,

kt�r po mierci Henryka Pysznego obj jego syn Henryk Lew. Podo

bny przebieg miay take dziaania wojenne na terenie Bawarii, kt�rej

obron zrcznie kierowa brat Henryka Pysznego, Welf VI, wspierany

finansowo przez nieprzychylnego Staufom kr�la sycylijskiego Roge

ra II. Jedynym waciwie osigniciem Konrada w toczcej si wojnie

domowej byo zagarnicie posiadoci Welf�w na terenie Szwabii. Oka

zao si, e w �wczesnym ukadzie si pene zwycistwo nad Welfami

przekraczao moliwoci Konrada, zwaszcza gdy pod koniec swego pa

nowania da si wcign w wielkie og�lnochrzecijaskie poruszenie,

jakim byy wyprawy krzyowe przeciw Turkom selduckim.

WYPRAWY KRZYOWE I UDZIA W NICH KONRADA III

Plemiona tureckie utworzyy okoo X w. na terenie Azji rodkowej

organizacj pastwow i przyjwszy za porednictwem Arab�w religi

mahometask rozpoczy na szerok skal zakrojon ekspansj ku

wybrzeom Morza r�dziemnego. W poowie XI w. Turcy opanowali

zachodni Persj i resztki okrojonej monarchii arabskiej Abbasyd�w

ze stolic w Bagdadzie. By to dopiero, jak si okazao, pocztek wiel

kich podboj�w tureckich, kt�rych skutki miaa odczu dotkliwie take

Europa. Uderzenie poszo teraz g�wnie w dw�ch kierunkach, przeciw

syryjskopalestyskim posiadociom kalifatu kairskiego oraz panowa

niu bizantyjskiemu w Azji Mniejszej. W szybkim pochodzie, amic

139

op�r napotkanych na drodze armii, zdobyli Turcy w 1071 r. Damaszek

i Jerozolim, a niedugo potem zadali druzgocc klsk wojskom bi

zantyjskim pod Mauzikert, zabierajc cesarza Romana Diogenesa do

niewoli. Losy azjatyckiej czci cesarstwa wschodniorzymskiego wyda

way si przesdzone. Pastwo to bowiem opr�cz zagroenia zewn

trznego, zar�wno w Azji Mniejszej, jak i na Bakanach, przeywao

gboki kryzys wewntrzny, spowodowany ostrymi konfliktami spoe

cznymi i regresem gospodarczym, kt�ry z kolei pocign musia ogra

niczenie rodk�w na cele wojskowe. Do tego wszystkiego dochodziy

jeszcze krwawe rozgrywki arystokratycznych rod�w o wadz, siejce

zniszczenia materialne, i upadek wadzy centralnej. W takiej sytuacji

cesarz Aleksios I z dynastii Komnen�w zwr�ci si za porednictwem

papiea Urbana II do zachodniego wiata chrzecijaskiego o pomoc

przeciw agresji tureckiej. Apel ten spotka si w kurii rzymskiej z pen

aprobat i skoni j do natychmiastowego dziaania. Wypywao to nie

tylko z pobudek czysto ideologicznych, lecz take z rachuby na korzyci

polityczno-kocielne. Walka z Turkami pod kierownictwem papiestwa

miaa umocni jego stanowisko w chrzecijaskim wiecie, rozszerzy

utracony wskutek schizmy wschodniej w 1054 r. wpyw Kocioa zacho

dniorzymskiego na Bakany i Bliski Wsch�d. Tote na specjalnie zwoanym synodzie w Clermont jesieni 1095 r. papie Urban II wystpi

z pomiennym wezwaniem wiernych do podjcia zbrojnej wyprawy

przeciw Turkom celem wyzwolenia spod ich panowania kolebki chrze

cijastwa - Palestyny.

Apel papiea spotka si z powszechn akceptacj szerokich warstw

spoeczestwa zachodnioeuropejskiego, gotowego do natychmiasto

wego stawienia si pod rozkazy papiestwa. Wezwanie bowiem trafio

na podatny grunt. Pobudki ideologiczne wywoane hasem walki za

wiar, obrony Ziemi witej i znajdujcych si tam pamitek chrzeci

jaskich odegray niewtpliwie bardzo wan rol jako czynnik mobili

zujcy do zbrojnych, antytureckich wypraw. Ale dziaay tu take inne

jeszcze motywy. Stanowice podpor wypraw krzyowych rycerstwo

wszystkich szczebli od koronowanych g�w do drobnych wacicieli

ziemskich wizao z ekspedycjami militarnymi na Bliski Wsch�d kon

kretne nadzieje na cenne upy wojenne oraz bogate lenna, nieosigalne

ju w tych czasach w ustabilizowanej pod wzgldem majtkowo-spoecznym Europie. Nawoywania do wypraw krzyowych poruszay take

masy chopskie i biedot miast. One najwczeniej zdecydoway si wy

ruszy w znany im tylko z nauki Kocioa kraj mlekiem i miodem py

ncy, nie zdajc sobie sprawy z ryzyka caego przedsiwzicia. Poza

przekonaniem o wiernym wypenianiu obowizk�w chrzecijanina wy

prawy krzyowe miay by dla nich ucieczk przed godem i ndz,

przed przemoc i uciskiem feudalnym, ku lepszym warunkom ycia

i sprawiedliwoci spoecznej. W wyprawach krzyowych, zwaszcza w

ich p�niejszej fazie, wziy udzia take miasta, g�wnie woskie, jak

Genua, Piza i Wenecja, kt�rym chodzio przede wszystkim o wasne

interesy handlowe i dorane zyski czerpane z przewozu krzyowc�w na

140

wsch�d i zaopatrywanie ich w ywno i zbroj. Przed kupcami woskimi otwieraa si ponadto perspektywa zmonopolizowania handlu

r�dziemnomorskiego, czcego Europ Poudniow z wysoko rozwi

nitymi krajami Bliskiego Wschodu.

Ju w kilka miesicy po odezwie papiea Urbana II ruszya z okolic

Kolonii pierwsza wyprawa ludowa, rozpoczynajc sw dziaalno od

pogrom�w ydowskich w miastach nadreskich. Wr�d rozboju i gwa

t�w, bez dostatecznego uzbrojenia i organizacji szli krzyowcy przez

Europ rodkow i Bakany ku Konstantynopolowi, skd w stanie ju

zdziesitkowanym przeprawiali si na teren Azji. Tu w pierwszym star

ciu z Turkami zostali doszcztnie rozbici. Tylko nielicznym uczestni

kom zbrojnego pochodu do Palestyny udao si uratowa ycie i wr�ci

do swych dom�w.

Nie zraajc si tymi niepowodzeniami jeszcze w tym samym ro

ku 1096 ruszyo do walki z Turkami zachodnioeuropejskie rycerstwo,

g�wnie francuskie i niemieckie. Dowodzone przez kilku najprzedniej

szych pan�w wieckich, jak bracia Gotfryd i Baldwin z Bouillon, Raj

mund hrabia Tuluzy i inni, zmierzao r�nymi drogami do Konstanty

nopola, skd po zoeniu lennych zobowiza wobec cesarstwa wscho

dniorzymskiego przewiezione zostao na azjatycki brzeg. Tym razem

zaznaczya si przewaga krzyowc�w nad wojskami tureckimi, kt�re

wyparte zostay z najwaniejszych punkt�w oporu i centr�w ycia go

spodarczego, jak Antiochia, Tripolis i Edessa. Wreszcie w lipcu 1099 r.

po niezwykle krwawych i okrutnych walkach pada Jerozolima, stolica

Palestyny i g�wny cel wypraw krzyowych. Rozpocza si okupacja

zdobytych teren�w, z kt�rych krzyowcy utworzyli Kr�lestwo Jerozolimskie, urzdzone wedug znanej na zachodzie Europy organizacji lennej. Bya to federacja luno zwizanych ze sob pastewek feudalnych,

jak ksistwo Edessy, Antiochii, Galilei, hrabstwo Tripolis, w kt�rych

wadza i ziemia naleay do osiadego tu rycerstwa europejskiego, pod

legajcego bezporednio czy porednio kr�lowi rezydujcemu w Jero

zolimie. Pastwo to byo z natury tworem sabym, oddalonym od ma

cierzystych kraj�w zdobywc�w o tysice kilometr�w i naraonym na

ustawiczne niebezpieczestwo zewntrzne.

Gdy wic w czterdziestych latach XII w. nastpio nasilenie nacisku

Turk�w na najdalej na wsch�d wysunite czci Kr�lestwa Jerozolim

skiego i odebrana mu zostaa Edessa w 1144 r., papie Eugeniusz III

ogosi popiesznie now krucjat, na kt�rej czele stanli kr�l francuski

Ludwik VII oraz wadca niemiecki Konrad III. Wyprawa ruszya w

1147 r. dwoma kolumnami, dziaajcymi niezalenie od siebie, co osa

biao si uderzenia i przyczynio si do szeregu niepowodze. Naj

pierw wic rozbite zostao przez Turk�w rycerstwo niemieckie pod Doryleum, a potem taki sam los spotka krzyowc�w francuskich i wsp�

dziaajcych z nimi niedobitk�w niemieckich z Konradem na czele,

operujcych g�wnie na terenie Syrii przeciw tamtejszemu emiratowi

damasceskiemu. Na przeomie 1148 i 1149 r. rozpocz si odwr�t nie

pomylnej krucjaty, kt�ra nie tylko nie odzyskaa Edessy, lecz swoim

141

przebiegiem moga tylko omieli Turk�w do podjcia dalszych dziaa

zaczepnych.

WZROST EKSPANSJI FEUDA�W WSCHODNIONIEMIECKICH

Udzia Konrada III w drugiej krucjacie rycerskiej jeszcze bardziej

poderwa jego autorytet i osabi pozycj wobec welfowskiej opozycji.

Zawar wprawdzie w czasie wyprawy przymierze z cesarzem bizantyj

skim Manuelem skierowane przeciw wsp�lnemu zagroeniu ze strony

woskich Norman�w, ale w praktyce nie miao ono adnego znaczenia,

a jedynie skonio Rogera II do szukania przeciwwagi dla tego ukadu

w sojuszu z kr�lem francuskim Ludwikiem VII i niemieckimi przeciw

nikami Stauf�w, Welfami. Udzia Konrada III w krucjacie uniemoli

wi mu zajcie si sprawami sowiaskimi. Wprawdzie pr�bowa inter

weniowa w kwestii nastpstwa tronu w Polsce po mierci Bolesawa

Krzywoustego, ale podjta w tej intencji w 1146 r. wyprawa na Polsk,

majca poprze szwagra Konrada, Wadysawa Wygnaca, nie powioda si. Wreszcie dwuletnia nieobecno Konrada III w Niemczech ua

twia jego przeciwnikom podjcie we wasnym interesie ekspansji feu

dalnej przeciw Sowiaszczynie Poabskiej, prowadzonej przy popar

ciu papiestwa pod hasami wojen krzyowych z poganami. Oto w 1147 r.

ksi saski Henryk Lew sprowokowa wojn najpierw z Obodrytami,

kt�ra po walkach pod Dobinem zakoczya si ukadem pokojowym,

zobowizujcym ksicia obodryckiego Niklota do ulegoci lennej i pe

nej chrystianizacji jego poddanych. G�wna wyprawa rycerstwa sas

kiego skierowaa si przez ziemie wieleckie ku Pomorzu Zachodniemu,

gdzie chrzecijastwo od czas�w misji Ottona z Bambergu i erekcji bi

skupstwa woliskiego poczynio znaczne postpy. O wadze, jak przy

wizywano do tej wyprawy spod znaku krzya, wiadczy fakt, e znale

li si w niej obok zarzdcy marchii p�nocnej, Albrechta Niedwie

dzia, i jego poudniowego ssiada, margrabiego minieskiego Konra

da, posik�w czeskich i polskich, najwysi przedstawiciele Kocioa nie

mieckiego z arcybiskupem magdeburskim, biskupami Hawelbergu,

Halberstadtu, Munster i Brenny na czele. Wr�d okruciestw i zni

szcze dokonywanych na szlakach przemarszu krzyowcy dotarli a pod

chrzecijaski ju wtedy Szczecin, skd na skutek interwencji biskupa

woliskiego zawr�cili ku abie. Zdobyte w poowie XII w. tereny Hen

ryk Lew wcieli do swych posiadoci saskich, pozostawiajc ksiciu

obodryckiemu Przybysawowi cz obszaru wieleckiego. R�wnocze

nie prawie Albrecht Niedwied dokona podboju resztek teren�w wie

leckich, z kt�rych po zajciu Brenny, nazwanej p�niej Brandenbur

giem, oraz ksistwa kopanickiego powstaa Marchia Brandenburska,

jedno z najbardziej agresywnych niemieckich ksistw redniowiecza.

POLITYKA WEWNTRZNA FRYDERYKA I

Po mierci Konrada III w 1152 r. wadz w Niemczech obj jego

bratanek Fryderyk I zwany Rudobrodym. Poparcie, jakiego i tym ra

142

zem udzielia Staufom wikszo ksit niemieckich, zobowizywao

nowego nastpc tronu do prowadzenia ostronej polityki wewntrznej

i unikania napi midzy wadz centraln a najwikszymi panami feu

dalnymi duchownymi i wieckimi. Nie narusza wic ich przywilej�w

ani nie popiera przeciw nim komun miejskich, walczcych o pene wy

zwolenie spod zalenoci feudalnej senior�w. Inn natomiast polityk

prowadzi Fryderyk I wobec miast wasnych, kt�rym nie szczdzi im

munitet�w i samorzdowych koncesji. Sw�j wpyw na hierarchi ko

cieln stara si utrzyma poprzez uprawnienia, jakie przewidyway dla

wadzy kr�lewskiej w Niemczech postanowienia konkordatu wormackiego z 1122 r. Stara si wic o obsad stanowisk biskup�w i opat�w

swymi ludmi, kt�rych szuka przede wszystkim w szeregach niszego

rycerstwa.

Fryderyk I, podobnie jak i jego poprzednicy, docenia znaczenie

podstaw ekonomicznych dla umocnienia wadzy kr�lewskiej. Ale gdy

tamci widzieli je czsto w kr�lewszczyznach, o kt�rych zwrot toczy

musieli wyniszczajce walki z ksitami niemieckimi, Fryderyk g�wny

nacisk pooy na zagospodarowanie i dobr organizacj d�br rodo

wych. Korzystajc z dawniejszych i wypr�bowanych wzor�w, admini

stracj majtk�w wasnych powierza ministeriaom, czuwajcym nad

pen eksploatacj chop�w i wysokim poziomem produkcji rolnej.

Dalszych r�de dochod�w zamierza szuka poza granicami Niemiec.

Aby wic mie woln rk i zapewniony spok�j wewntrz kraju, na

leao w pierwszym rzdzie kosztem pewnych ustpstw uregulowa

ostatecznie stosunki z Welfami. W tym celu w 1155 r. przyzna Fryde

ryk ponownie Bawari Henrykowi Lwu. Wprawdzie rok p�niej wy

dzieli z niej osobne ksistwo austriackie i przekaza je Babenbergom

143

w dziedziczne wadanie, ale nie naruszy tym pocigniciem pokojo

wych stosunk�w z Henrykiem Lwem, kt�ry za stref swoich interes�w

politycznych uwaa przede wszystkim Saksoni. Wzrostowi jego zna

czenia i ambicji politycznych sprzyjao take nadanie mu przez Fryde

ryka I wikariatu cesarstwa na p�nocne Niemcy. W ten spos�b doszo

chwilowo do terytorialnego rozgraniczenia wpyw�w dw�ch najpot

niejszych rod�w ksicych w Niemczech. Podzia ten odpowiada r�w

nie geografii gospodarczej �wczesnych Niemiec.

SAKSONIA POD RZDAMI HENRYKA LWA

Saksonia wraz z podbitymi przez ni ziemiami sowiaskimi staa

si obok Nadrenii i Bawarii jednym z przodujcych pod wzgldem eko

nomicznym region�w kraju. Dua w tym zasuga Henryka Lwa. Sprzy

ja on rozwojowi podlegych mu miast, specjalizujcych si w daleko

sinej wymianie handlowej, z kt�rej porednio cign niemae docho

dy. Przez Saksoni i Meklemburgi prowadziy wane szlaki komunika

cyjne, czce Europ Zachodni ze Skandynawi i Rusi. Przemierzali

je liczni kupcy niemieccy obdarowywani przez Henryka Lwa korzyst

nymi przywilejami. Docierali tu take obcy przybysze, dostarczajc na

miejscowe rynki atrakcyjnych i poszukiwanych towar�w, pochodzcych

nieraz z bardzo odlegych kraj�w. Szczeg�lnymi wzgldami darzy

ksi saski Lubek, kt�ra wyrosa wkr�tce na g�wny orodek handlu

w p�nocno-zachodniej czci Europy. Kupcy lubeccy zwolnieni zostali

od opat celnych w obrbie caego ksistwa saskiego. Sprzyjao to ich

aktywnoci gospodarczej i bogaceniu si. Ranga tego miasta wzrosa

jeszcze bardziej, gdy z woli Henryka Lwa staa si siedzib biskupstwa

przeniesion tu z Oldenburga. Wr�d pozostaych orodk�w miejskich

wspomnie trzeba o Brunszwik-u i Luneburgu. Pierwszy z nich zdoby

sobie saw jako orodek handlu wyrobami tekstylnymi, Luneberg za

zaopatrywa Saksoni w s�l. Dbajc o rozw�j miast i ich samorzdow

organizacj, nie wypuszcza Henryk ze swych rk tych zwaszcza upra

wnie miejskich, kt�re byy dochodowe, jak na przykad sdownictwo

wysze, prawo targowe, ca, bicie monety i inne.

Opr�cz miast, kt�re byy g�wn podpor polityczn i finansow Hen

ryka Lwa, skarb ksicy wspomagay take jego majtki ziemskie, kt�re

poddane zostay sprawnej administracji i planowej gospodarce. Polegaa

ona zar�wno na intensyfikacji upraw zboowych i hodowli, jak i poszerza

niu areau ziemi uprawnej poprzez rozw�j nowego osadnictwa na tere

nach dotd nie zagospodarowanych, pokrytych lasami lub nadmiernie na

wodnionych. Do tego wszystkiego dochodziy jeszcze r�ne wiadczenia

poddanych w obrbie ksistwa i z ziem podbitych, kt�re uzupeniay do

chody Henryka pynce z innych r�de, czynic tego wadc obok kr�la

Fryderyka I najpotniejszym feudaem �wczesnych Niemiec. Nic wic

dziwnego, e kr�l angielski Henryk II Plantagenet odda mu za on sw

c�rk Matyld, a wielu jeszcze innych wadc�w europejskich utrzymy

wao z dworem Henryka Lwa bardzo bliskie stosunki dyplomatyczne.

WOCHY W DRUGIEJ POOWIE XII WIEKU

Pochonity wasnymi sprawami Henryk Lew odwr�ci chwilowo

swoj uwag od spraw og�lnoniemieckich, pozostajcych pod wpy

wem woskiej polityki Fryderyka I.

Wochy w poowie XII w. przedstawiay wielce zr�nicowany pod

wzgldem politycznym i ekonomicznym kraj. Sycyli i najdalej na po

udnie wysunit cz P�wyspu Apeniskiego mieli w swym wadaniu

Normanowie, kt�rzy utworzyli tu silne i zasobne kr�lestwo. Podstaw

jego bogactwa stanowio rzemioso metalurgiczne, jedwabnictwo,

a nade wszystko handel. Takie orodki miejskie, jak Palermo, Syraku

zy, Neapol, Amalfi, Salerno, Kapua czy Benewent, cieszyy si saw

midzynarodow jako centra gospodarki i kultury. Dogodne pooenie

geograficzne, sprzyj aj ce szerokiej wymianie towar�w midzy rynkami

europejskimi, arabskimi czy bizantyjskimi, zachcay kupc�w obcych

do osiedlania si na wyspie i przylegych do niej wybrzeach p�wyspu.

Normanowie nie tylko nie zahamowali tego rozwoju, ale sami pchnli

go jeszcze bardziej naprz�d poprzez zespolenie zawadnitych ziem w

jednolit organizacj pastwow.

rodkowe Wochy, wchodzce w skad Pastwa Kocielnego, byy

stosunkowo sabiej rozwinite pod wzgldem ekonomicznym od kr�le

stwa Norman�w. Poza Rzymem nie byo tu waciwie wikszych miast.

Ton caej gospodarce nadawao na odmian rolnictwo, zaspokajajce

lokalne potrzeby konsumpcyjne.

Jeszcze inaczej ksztatowao si oblicze gospodarczo-spoeczne i po

lityczne ziem p�nocnowoskich. Tu bowiem na bazie og�lnego oywie

nia gospodarczego, sigajcego koca X w. i spotgowanego w nastp

nych stuleciach wyprawami krzyowymi, na czoo wysuny si miasta

-republiki. W dugotrwaej walce z panami feudalnymi uzyskay nieza

leno, a kierujc nastpnie samodzielnie swoimi losami, rozwiny si

w potne centra rzemielniczo-handlowe z wasnymi instytucjami

ustrojowo-prawnymi, skarbowymi, administracyjnymi i wojskowymi.

Rzdy znajdoway si w rkach patrycjatu miejskiego, rekrutujcego

si nie tylko z bogatego kupiectwa i przedstawicieli niekt�rych dobrze

prosperujcych rzemios, lecz take - co byo specyficzn cech miast

italskich - z osiedlajcych si w miastach pan�w feudalnych. Reszta

natomiast spoecznoci miejskiej odsuwana bya coraz bardziej od

wpyw�w na polityk wadz miejskich i spychana do rzdu biernych wy

konawc�w ich zarzdze. Na tym tle toczya si w obrbie miast p�nocnowoskich ostra walka klasowa, kt�ra niejednokrotnie przybieraa

charakter otwartych powsta.

Wr�d licznych miast lombardzkich ju w XII w. na plan pierwszy

wysuny si tutejsze miasta portowe, jak Genua, Piza i Wenecja, b

dce g�wnymi orodkami handlu w basenie Morza r�dziemnego.

Byy one monopolistami w zaopatrywaniu Europy w towary wschod

niego pochodzenia, jak przyprawy korzenne, medykamenty, biuteria,

jedwab, bawena, poszukiwane przez zamoniejsze warstwy spoeczne.

145

Popyt na te przedmioty wzr�s w Europie Zachodniej od czas�w wy

praw krzyowych, kiedy ich uczestnicy nawizali bliszy kontakt z Bi

zancjum i krajami Bliskiego Wschodu. Handel i flota morska byy

g�wnymi r�dami potgi wymienionych wyej miast oraz ich aktywnoci politycznej we wschodnich rejonach Morza r�dziemnego.

P�nocnowoskie miasta ldowe w wikszym stopniu od tamtych

zajmoway si produkcj rzemielnicz. Niekt�re z nich, jak Mediolan

czy Florencja, zdobyy sobie w tej dziedzinie szeroki rozgos w wiecie.

Miasta lombardzkie czsto konkuroway midzy sob o rynki zbytu

i przewodnictwo polityczne. Rywalizacja ta, a czsto i zwyke zapdy

zaborcze, przeradzaa si w otwarte, niszczycielskie wojny, stwarzajce

pretekst do interwencji z zewntrz.

WALKA FRYDERYKA I Z MIASTAMI WOSKIMI

Na braku konsolidacji politycznej p�nocnych Woch budowa r�w

nie Fryderyk I swe plany cisego uzalenienia tego kraju od Niemiec.

T drog chcia take odzyska utracon w swej ojczynie pozycj

i znale przeciwwag wobec dziaajcych tam potnych si odrodko

wych z Welfami na czele. Mimo wielu zachcajcych okolicznoci pod

jcie krok�w wojennych przeciw niezalenym republikom miejskim w

p�nocnych Woszech byo niemoliwe bez gbszego zaangaowania

si po stronie kr�la niemieckiego jego rycerstwa, kt�re z wyprawami

zbrojnymi poza Alpy wizao rachuby na dorane zyski w podporzd

kowanym Fryderykowi bogatym kraju. Dla tych cel�w gotowe byo a

szeciokrotnie towarzyszy swemu wadcy w zbrojnych wyprawach

przeciw miastom lombardzkim.

Pierwsza z nich, podjta w 1154 r., nie bya jeszcze wymierzona

w ich niezaleny byt. Jej bezporednim powodem bya napita sytuacja

w Rzymie wywoana powstaniem posp�lstwa i drobnego rycerstwa

przeciw rzdom w tym miecie papiea Eugeniusza III i jego nastpcy

Hadriana IV. Przyw�dc buntu by ucze sawnego filozofa redniowiecza Abelarda, radykalny kaznodzieja Arnold z Brescji. Pod naci

skiem wzburzonych mas Eugeniusz III musia uchodzi z miasta, w kt�

rym ukonstytuowaa si republika rzymska. Wygnany papie zwr�ci

si do Konrada III o pomoc, ale mier tego wadcy w 1152 r. przekre

lia wszelkie jego nadzieje na przyjcie z tej strony odsieczy. Gdy apel

ten ponowi nastpca Eugeniusza, Hadrian IV, Fryderyk I z niewiel

kimi oddziaami wkroczy do p�nocnych Woch i nie napotkawszy

wikszego oporu m�g w kr�tkim czasie opanowa Rzym. Schwytany po

drodze Arnold zosta wydany w rce papiea i skazany na mier. W ten

spos�b bez adnych przeszk�d moga si odby w czerwcu 1155 r. korona

cja Fryderyka I na cesarza. Zasadniczy cel wyprawy zosta w ten spos�b

osignity. Na rozpraw natomiast z miastami lombardzkimi cesarz nie

by jeszcze naleycie przygotowany. Trzeba wic byo wr�ci do Niemiec,

tym bardziej e skomplikowana sytuacja wewntrzna w Polsce stwarzaa

Fryderykowi dogodn sytuacj do wystpienia tu w roli rozjemcy.

STOSUNKI FRYDERYKA I Z POLSK

Testament Bolesawa Krzywoustego z 1138 r., majcy w swym zao

eniu stabilizacj rzd�w piastowskich w kraju, w gruncie rzeczy sta

si powodem dugotrwaych walk domowych midzy synami Krzywou

stego o naczeln wadz w pastwie. Na tym to tle doszo w 1145 r. do

otwartego wystpienia junior�w przeciw spadkobiercy tronu, najstar

szemu potomkowi Krzywoustego, Wadysawowi. W 1146 r. musia on

opuci Polsk i szuka azylu i poparcia u swego powinowatego, kr�la

Konrada III, kt�remu zoy hod z caych ziem polskich. W rezultacie

jeszcze w tym samym roku ruszya na Polsk wyprawa niemiecka, kt�

rej jednak nie udao si sforsowa Odry i zapuci w gb kraju. Jedy

nym jej rezultatem byo zobowizanie si ksicia Bolesawa Kdzierza

wego, sprawujcego w�wczas wadz senioraln, do pacenia trybutu

i stawienia si na sejm niemiecki, kt�ry mia rozstrzygn spraw na

stpstwa tronu w Polsce. Zoonych przyrzecze strona polska nie

miaa jednak zamiaru dotrzyma, tym bardziej e ju w roku nastp

nym Konrada III pochona druga wyprawa krzyowa. Dopiero jego

nastpca po powrocie z wyprawy do Rzymu zaj si zn�w sprawami

polskimi. Chodzio mu przede wszystkim o ugruntowanie zwierzchni

ctwa niemieckiego nad Polsk, kt�re dotd miao bardziej charakter

teoretyczny ni praktyczny. Miaa do tego doprowadzi zakrojona na

szerok skal wyprawa zbrojna, kt�r w czerwcu 1157 r. poprowadzi

osobicie Fryderyk I, kierujc si przez lsk ku Wielkopolsce. Bez

wikszego oporu rycerstwo niemieckie dotaro do Poznania i wtedy

strona polska zdecydowaa si na rokowania. Doszo do nich w Krzysz

kowie, gdzie ksita polscy zoyli cesarzowi hod, a sprawujcy wa

dz senioraln Bolesaw Kdzierzawy zobowiza si do udziau w pla

nowanej przez Fryderyka I wyprawie do Woch i zapacenia mu trybu

tu. I tym razem narzucone rozbitej wewntrznie Polsce warunki nie

miay dla Niemiec wikszego znaczenia, gdy uwikane w dugoletnie

wojny z miastami lombardzkimi i papiestwem, pochonite wreszcie

wyprawami krzyowymi, nie miay si do egzekwowania postanowie

krzyszkowskich.

ZNIESIENIE SAMORZDU MIAST LOMBARDZKICH

I PONOWNY KONFLIKT Z PAPIESTWEM

W 1158 r. zjawi si Fryderyk I ponownie w Lombardii, tym razem

ju z konkretnym planem zamania niezawisoci tamtejszych miast i

poddania ich bezporedniej wadzy cesarskiej. Da temu wyraz na sej

mie w Roncaglia, gdzie opierajc si na prawnych wywodach boloskich

juryst�w uniewani samorzd i prawa miast p�nocnowoskich, mianu

jc w nich swoich urzdnik�w zwanych podestami. Oznaczao to w

praktyce przejcie przez cesarza wszystkich dochod�w pyncych dotd

do skarbu miejskiego z r�nego rodzaju podatk�w i opat drogowych,

mostowych, celnych, monetarnych, sdowych itp., kt�re stanowiy

pierwotnie regalia zawaszczone przez miasta.

147

Arbitralne decyzje ronkalskie tylko cz miast lombardzkich przy

ja bez zbrojnego oporu. Reszta zwlekaa z ich wprowadzeniem w ycie lub - jak to uczyni Mediolan - przeciwstawia si im si ora.

Aby ten bunt stumi w zarodku. Fryderyk powzi now wypraw

i w 1161 r. otoczy Mediolan piercieniem swych wojsk. Dziaania wo

jenne cigny si przez rok, doprowadzajc w kocu do kapitulacji

dzielnych obroc�w i cakowitego zniszczenia tego nieposusznego mia

sta.

Dopiero teraz podupadajce wskutek rabunkowej polityki Fryde

ryka miasta p�nocnowoskie zaczy porzuca wzajemne porachunki

i jednoczy swe siy do walki ze wsp�lnym wrogiem. Rol koordyna

tora tych wysik�w wzio na siebie papiestwo, gdy jego sternikiem zo

sta w 1159 r. zacity przeciwnik cesarza, Aleksander III. Wprawdzie

cz kolegium kardynalskiego, popierajca Fryderyka, nie uznaa tej

elekcji i wybraa kontrpapiea w osobie Wiktora IV, co popar take

zwoany przez Fryderyka synod biskup�w w Pawii, jednake poza ce

sarstwem nie zyska on uznania. Ju w dwa lata po zburzeniu Mediolanu powsta z inicjatywy Werony zwizek obronny czterech miast

(Werona, Wenecja, Vincenza i Padwa), kt�ry sta si zacztkiem po

wstaej w 1167 r. wielkiej koalicji 22 republik miejskich, zwanej lig

lombardzk.

Aby zapobiec niebezpieczestwu, wyprawi si Fryderyk jesieni

1166 r. po raz czwarty do Woch. Zdobywszy latem nastpnego roku

Rzym, rozpocz przygotowania do rozprawy z Normanami, sprzymie

rzonymi z Aleksandrem III i lig miast. Cay ten plan unicestwia gro

na epidemia, kt�ra zdziesitkowaa wojska cesarza i zmusia go do wy

cofania si z Woch i powrotu do Niemiec. Liga tymczasem przystpia

do dziaania, rozpoczynajc je od wypdzenia cesarskich podest�w i re

aktywowania samorzdu poszczeg�lnych miast. W odpowiedzi na ten

krok Fryderyk zjawi si ponownie w p�nocnych Woszech w 1174 r.,

jednak siy, jakimi rozporzdza, okazay si za sabe na przeciwnik�w

i musia si wycofa. Nie myla jednak kapitulowa bez walki. Sposo

bic si do niej, zamierza teraz pozyska dla swych plan�w swego naj

wikszego przeciwnika na terenie Niemiec, Henryka Lwa. W czasie za

inicjowanego w tym celu spotkania Fryderyk zwr�ci si do Welfa

o pomoc wojskow przeciw lidze. Ten jednak nie by skonny do bezin

teresownego wsparcia cesarza. Zada wic, aby Fryderyk odstpi mu

Goslar, kt�ry ze wzgldu na znajdujce si tam kopalnie srebra i zna

czenie strategiczne stanowi jedn z kluczowych posiadoci Stauf�w.

Odmowa spenienia tych warunk�w oznaczaa zerwanie rokowa i za

ostrzenie si przygasego na jaki czas konfliktu dynastycznego w Niem

czech. Pogbi go dodatkowo sp�r o majtki Welfa VI w Szwabii i Ba

warii. Fryderyk m�g wic liczy tylko na wasne siy, kt�re przy r�w

noczesnej konsolidacji ligi skazane byy z g�ry na niepowodzenie. Isto

tnie podjta w 1176 r. kolejna, a zarazem ostatnia zbrojna wyprawa

cesarza przeciw miastom lombardzkim przyniosa mu kompletn klsk

w bitwie pod Legnano. Bya to nie tylko poraka militarna, ale take

148

polityczna. W zawartym najpierw w Wenecji pokoju w 1177 r. Fryde

ryk uzna musia Aleksandra III za legalnego papiea, a odkupione od

Welfa VI dobra po Matyldzie toskaskiej za wasno papiestwa.

W sze lat p�niej zawar Fryderyk oddzielny pok�j z miastami wos

kimi w Konstancji, w kt�rym uniewani wszystkie postanowienia ron

kalskie i przyzna miastom peny samorzd.

Jedynym dyplomatycznym osigniciem Fryderyka I w caej jego

polityce woskiej byo maestwo jego syna Henryka VI z nastpczy

ni tronu w kr�lestwie normaskim, dziedziczk tronu Wilhelma II

Konstancj. �w zwizek otwar Staufom drog do tej czci Woch,

kt�rej nie udao si opanowa ani saskiej, ani frankoskiej dynastii.

UPADEK POTGI WELFbW

Po powrocie do kraju Fryderyk I postanowi rozprawi si w Welfa

mi. Pretekstem do wystpienia przeciw Henrykowi Lwu bya skarga

wniesiona na niego ze strony ksit saskich, kt�r mia si zaj spe

149

cjalnie w tym celu zwoany sejm w Wormacji w 1179 r. Poniewa wez

wany tam Henryk nie przyby, zwoa Fryderyk drugi sejm do Magde

burga, ale i tym razem Welf nie posucha wezwania. Zastosowano

wic wobec niego surowe sankcje. Ksistwa saskie i bawarskie zostay

Henrykowi odebrane i podzielone midzy jego przeciwnik�w. I tak ar

cybiskup koloski Filip otrzyma zachodni cz Saksonii, kt�ra prze

ksztacona zostaa w odrbne ksistwo westfalskie. Wschodnia Sakso

nia przypada synowi Albrechta Niedwiedzia, Bernhardowi anhalckie

mu. Nieco p�niej nada Fryderyk Ottonowi Wittelsbachowi Bawari,

jednak bez Styrii i Istrii, z kt�rych wczeniej utworzono odrbne ksis

twa. Zdegradowany i opuszczony nawet przez wasnych ministeria�w

i wasali Henryk musia si w kocu podda i zrzec wszystkich utraconych lenn pastwowych. Pozostay przy nim tylko dobra rodowe,

Brunszwik- i Luneburg, kt�re zreszt musia opuci, udajc si w 1182 r.

na dw�r swego tecia, kr�la Anglii, Henryka II. Cesarz odni�s wic

pene zwycistwo i pozby si najgroniejszego rywala. Ale najwiksze

korzyci wynieli z tego sukcesu Fryderyka I ksita niemieccy, kt�rzy

przejli odebrane Welfom lenna.

ZHODOWANIE POMORZA ZACHODNIEGO

Niemniej rzdy Stauf�w powoli stabilizoway si. Ju w 1169 r.

udao si Fryderykowi desygnowa jako nastpc tronu swego trzylet

niego syna Henryka VI. Zaamanie si potgi Welf�w i ich ekspansji

w kierunku ujcia Odry nie usuno niebezpieczestwa, jakie po pod

boju Sowiaszczyzny Poabskiej przez Henryka Lwa i Albrechta Nie

dwiedzia zawiso nad Pomorzem Zachodnim.

Kraj ten ju od poowy XII w. szuka oparcia w Polsce. W 1177 r.

ksi szczeciski Bogusaw przyby do Gniezna na zjazd ksit pol

skich celem uzyskania pomocy przeciw naciskowi saskiemu. Swe poczu

cie cznoci z reszt ziem polskich udokumentowa zawarciem mae

stwa z c�rk Mieszka Starego. Jednake wskutek zamtu, do jakiego

doszo w Polsce w zwizku z obaleniem zasady senioratu i wyniesie

niem na tron krakowski w miejsce Mieszka Starego najmodszego syna

Krzywoustego, Kazimierza, wpywy polskie na Pomorzu Zachodnim

zaczy raptownie si kurczy. Nie otrzymawszy odpowiedniego wspar

cia, Bogusaw musia w 1181 r. uzna zwierzchnictwo cesarza Fryde

ryka I i zoy mu hod. W ten spos�b ziemie, kt�re od zarania pastwa

polskiego stanowiy jego cz skadow, dostay si pod niemieckie

panowanie.

TRZECIA WYPRAWA KRZYOWA I MIERC FRYDERYKA I

Ostatnie lata swego panowania powici Fryderyk I wyprawom

krzyowym, kt�re zn�w stay si aktualne w zwizku ze wzrostem akty

wnoci militarnej Turk�w. Tym razem zagroenie Kr�lestwa Jerozolim

skiego wyszo od strony opanowanego przez Turk�w w 1171 r. Egiptu,

150

gdzie na gruzach tamtejszego kalifatu Fatymid�w powstao silne pa

stwo pod kierownictwem wybitnego wodza i polityka, Saladyna. W nie

dugim czasie w jego rkach znalaza si Syria i Kr�lestwo Jerozolim

skie zostao otoczone ze wszystkich stron. Byo rzecz jasn, e w naj

bliszym czasie stanie si ono kolejnym obiektem atak�w tureckich,

kt�remu - jak zwykle - nie mogo samo przeciwstawi si skutecznie.

Ukazaa to dobitnie bitwa pod Hattin nad jeziorem Genezaret w 1187 r.,

w kt�rej kr�l jerozolimski Gwidon z Lusignan zosta rozgromiony

i wzity do niewoli Saladyna. W wyniku tej klski w rce Turk�w do

staa si Jerozolima oraz szereg miast, umocnionych punkt�w w Syrii

i Palestynie.

Na wie o tych wydarzeniach podjto w Europie Zachodniej po

pieszne przygotowania do nowej krucjaty, kt�ra miaa odzyska straty

poniesione przez acinnik�w. Obok francuskiego i angielskiego wzio

w niej udzia rycerstwo niemieckie pod wodz cesarza Fryderyka I,

kt�ry w 1189 r. osobnym szlakiem poprowadzi swoj armi przez Azj

Mniejsz do Syrii, odnoszc po drodze szereg wielkich zwycistw. Zdo

by nawet stolic pastwa Selduk�w Ikonium. Pasmo tych sukces�w

przerwaa niespodziewanie mier cesarza, kt�ry w czasie nieszczli

wego wypadku uton w nurtach rzeki Salef. Dowodzone przeze od

dziay poszy w rozsypk. Tylko nieliczne ich grupy dotary do Palesty

ny, by razem z krzyowcami francuskimi i angielskimi wzi udzia

w zwyciskich walkach o twierdz Akkon. Po jej kapitulacji kr�l fran

cuski Filip August zaniecha dalszych walk z Turkami i wraz z podle

gymi mu oddziaami powr�ci do kraju. G�wny ciar obrony skraw

k�w Kr�lestwa Jerozolimskiego spad teraz na kr�la angielskiego Ry

szarda Lwie Serce, kt�ry obj naczelne dow�dztwo nad ca krucjat.

Jej ostateczny rezultat nie przyni�s korzystnych dla Kr�lestwa zmian.

Na mocy zawartego z Saladynem ukadu pokojowego w 1192 r. ograni

czone zostao terytorialnie do wskiego pasa wybrzea r�dziemnomorskiego od Tyru na p�nocy po Jaff na poudniu.

WALKA STAUFbW O KR�LESTWO NORMASKIE

mier Fryderyka I nie spowodowaa w Niemczech wikszego

wstrzsu, gdy jeszcze za ycia cesarza faktyczne rzdy w tym kraju

sprawowa jego syn Henryk VI (1190-1197). Wiksze trudnoci wyoniy si przed modym wadc w kr�lestwie sycylijskim, gdzie po

mierci kr�la Wilhelma II cz miejscowych feuda�w nieprzychylnych

Staufom powoaa na tron niejakiego Tankreda, popartego take przez

papiea Klemensa III. Sytuacja wymagaa wic interwencji ze strony

spadkobiercy korony sycylijskiej Henryka VI, a tymczasem w Niem

czech rozgorzay zn�w walki z Welfami po niespodziewanym powrocie

z Anglii Henryka Lwa. Gdy jednak konflikt udao si zakoczy obu

stronnym porozumieniem, Henryk VI ju w pocztkach 1191 r. wypra

wi si do Woch celem usunicia Tankreda i objcia osobicie wadzy

w kr�lestwie sycylijskim. Tankred zdoa jednak pozyska nowego

151

sprzymierzeca w osobie kr�la angielskiego Ryszarda Lwie Serce,

kt�ry w drodze powrotnej z wyprawy krzyowej zatrzyma si na Sycy

lii. Dziki jego pomocy wojskowej Tankred odpar atak Henryka VI

na Neapol i zmusi go do wycofania si poza Alpy. Jedynym osigni

ciem Henryka we Woszech bya korona cesarska, kt�r otrzyma w

1191 r. z rk papiea Celestyna III. Sytuacj Henryka VI pogorszy w

dodatku wzrost nieprzychylnych mu nastroj�w w Niemczech. Wywo

ay je przede wszystkim wr�d tamtejszych ksit denia cesarza do

umocnienia wadzy centralnej. Opozycja ta znalaza poparcie ze strony

Tankreda i jego poplecznik�w. W tej sytuacji Henryk VI musia take

szuka sojusznik�w. Sprzymierzy si wic z kr�lem francuskim Fili

pem II Augustem, majcym r�ne porachunki z Ryszardem Lwie Ser

ce, g�wn podpor Tankreda. Wsp�lnie te uknuli spisek na powraca

jcego z trzeciej wyprawy krzyowej przez terytorium Niemiec kr�la

angielskiego, kt�rego zatrzyma w Wiedniu ksi austriacki Leopold

i wyda w rce Henryka VI. Dopiero po zoeniu cesarzowi przysigi

lennej i zapaceniu wikszego okupu Ryszard Lwie Serce m�g wr�ci

do swojego kraju. Henryk VI podj wic now pr�b opanowania izolowanego od Anglii kr�lestwa sycyliskiego. mier Tankreda oraz po

moc, jak otrzyma ze strony Genui i Pizy, rywalizujcych z miastami

sycylijskimi o monopol w handlu ze Wschodem, uatwiy Henrykowi VI osignicie tego celu. Bez wikszego wysiku zaj najpierw naj

bardziej na poudnie wysunit cz P�wyspu Apeniskiego, a nast

pnie sign po sam wysp, gdzie pod koniec 1194 r. koronowa si w

Palermo na kr�la sycylijskiego.

Z t chwil punkt cikoci polityki Stauf�w przesun si zdecydo

wanie na poudnie do nowo pozyskanego kr�lestwa, kt�re w dalszych

planach Henryka VI miao stanowi centrum wielkiego imperium obej

mujcego nie tylko ca spucizn pokarolisk, lecz take kraje ba

senu Morza r�dziemnego od Aragonu na P�wyspie Pirenejskim i Af

ryki P�nocnej po Bizancjum na wschodzie. Okazao si jednak, e

osignicie tych cel�w przekraczao moliwoci Henryka VI. Ju na

zjedzie ksit niemieckich w 1196 r. w Wurzburgu przey cesarz

pierwsze rozczarowanie, gdy spotka si tam z odmow przyznania jego

rodowi dziedzicznych praw do korony niemieckiej. Wyb�r bowiem za

ycia Henryka jego dwuletniego syna Fryderyka II na kr�la Niemiec,

by jak si okazao, tylko chwilowym ustpstwem ksit niemieckich

na rzecz ich zwierzchnika. Niezadowolenie z rzd�w Henryka VI zaz

naczyo si najsilniej w jego sycylijskim kr�lestwie. Nastroje buntu ob

jy przede wszystkim tamtejsze rycerstwo, cile podporzdkowane

wadzy kr�lewskiej, tracce urzdy na rzecz sprowadzanych z Niemiec

kadr oraz schodzce na dalszy plan wobec wprowadzania przez Hen

ryka wojsk najemnych. Na tym tle wczesn wiosn 1197 r. feudaowie

sycylijscy uknuli spisek na ycie ich wadcy. Spisek jednak zosta wy

kryty i udaremniony, a uczestnicy sprzysienia ponieli surowe kary.

W par miesicy p�niej w trakcie przygotowa do kolejnej wyprawy

krzyowej Henryk VI zmar na malari.

152

PONOWNE WALKI O WADZ MIDZY STAUFAMI I WELFAMI

Moment ten zaktywizowa ponownie opozycyjnie do Stauf�w nasta

wionych ksit niemieckich z arcybiskupem koloskim na czele.

Grupa ta po porozumieniu si z kr�lem angielskim Ryszardem Lwie

Serce wysuna jako swego kandydata do tronu niemieckiego syna nie

yjcego ju ksicia Henryka Lwa, Ottona, i w niedugim czasie, bo

ju w poowie 1198 r., dokonaa jego wyboru i koronacji kr�lewskiej

w Akwizgranie. Partia Stauf�w odpowiedziaa na ten krok oddzieln

elekcj gowy pastwa w osobie brata Henryka VI, ksicia szwabskiego

Filipa. Aby z miejsca zdystansowa przeciwnika, prostaufowscy ksi

ta wbrew ustalonemu porzdkowi nadali sami swemu wybracowi go

dno cesarza, kt�r aprobowaa sprzymierzona ze Staufami Francja.

Przewaga Filipa nie polegaa tylko na tytulaturze. G�rowa on nad

kontrkandydatem do tronu take pod wzgldem majtkowym i militar

nym, zwaszcza gdy wraz ze mierci Ryszarda Lwie Serce ustaa po

moc finansowa Anglii dla Ottona. W tej sytuacji pozyskanie wpywo

wych czynnik�w poza Niemcami byo dla zagroonych Welf�w zagad

nieniem pierwszorzdnej wagi.

Deniom Ottona sprzyjao papiestwo, kierowane w�wczas przez

jednego z najwybitniejszych przedstawicieli Kocioa w redniowieczu,

papiea Innocentego III. Ten wybitny teolog i prawnik, idc ladem

swego wielkiego poprzednika Grzegorza VII, postanowi wprowadzi

w czyn swoje teokratyczne koncepcje, majce zapewni papiestwu

zwierzchnictwo nad caym wiatem. Pierwszym etapem owej walki o

dominium mundi miao by podporzdkowanie gowie Kocioa zacho

dniorzymskiego caych Woch, od kr�lestwa sycylijskiego na poudniu

po Alpy na p�nocy. Na przeszkodzie tym planom staa przede wszyst

kim polityka Stauf�w, dcych do skupienia w swym rodzie godnoci

kr�l�w sycylijskich i cesarzy rzymskich. Welfowie pocztkowo takich

ambicji nie mieli, dlatego w osobie Innocentego III znaleli oddanego

sprzymierzeca. Otto IV ze swej strony godzi si na zasady polityki

papiea, uznajc jego zwierzchnictwo nad cesarstwem i kr�lestwem sy

cylijskim oraz prawa do spornego od przeszo stu lat dziedzictwa Ma

tyldy toskaskiej. Niezalenie od korzyci, na jakie obie sprzymierzone

siy liczyy, Innocenty III szuka teoretycznego uzasadnienia prawa do

dysponowania koron niemieck i cesarsk. Widzia te prawa w trady

cji sigajcej czas�w Karola Wielkiego, kt�rego koronacja cesarska od

bya si za zgod papiea. Tylko zatem taka elekcja zwierzchnika pa

stwa niemieckiego moe otwiera drog do tronu cesarskiego, kt�ra

jest zgodna ze stanowiskiem papiea.

Mimo poparcia ze strony Kurii Rzymskiej pozycja Ottona IV w

Niemczech stawaa si coraz bardziej niepewna, w zwizku z czym In

nocenty III rozpocz tajne pertraktacje z drugim pretendentem do tro

nu, Filipem szwabskim. Ale jego naga mier w 1208 r., poniesiona

z rki Ottona Wittelsbacha, przerwaa te kontakty i przechylia szal

zwycistwa na stron Ottona IV. W rok p�niej Innocenty III koro

153

nowa go w Rzymie na cesarza, otrzymawszy przy tej okazji obietnic

respektowania przez Ottona praw i posiadoci Kocioa, szczeg�lnie

za zdobyczy papiestwa w rodkowych i poudniowych Woszech. Ot

ton IV traktowa te zobowizania jako zo konieczne. Tote w miar

umacniania swej wadzy w Niemczech sprawa przywr�cenia cesarzowi

dominujcej roli we Woszech wysuna si na plan pierwszy w jego

dziaalnoci politycznej. Jej kulminacyjnym punktem byo nage ude

rzenie Ottona w 1210 r. na kontynentaln cz kr�lestwa sycylijskiego,

pozostajcego pod senioralnym zwierzchnictwem Innocentego III. Za

wiedziony papie uciek si do wypr�bowanej metody zwalczania nie

wygodnych wadc�w, jak byy kltwy i zwolnienia poddanych wykl

tego od przysigi wiernoci. R�wnoczenie wszed ponownie w porozu

mienie z parti prostaufowsk w Niemczech, kt�ra w czasie przygoto

wa Ottona do inwazji sycylijskiej popiesznie i wedug z Rzymu py

ncych instrukcji wybraa na zjedzie w Norymberdze w 1211 r. kr�lem

niemieckim 15-letniego syna Henryka VI, Fryderyka II (1211-1250).

Kandydatura ta zyskaa take poparcie wsp�dziaajcego z Innocen

tym III kr�la francuskiego Filipa II Augusta, zainteresowanego w osa

bieniu sojuszu Welf�w z Plantagenetami, z kt�rymi czekaa go nieba

wem rozstrzygajca wojna o rozlege lenna kr�l�w angielskich na tere

nie Francji.

Na wiadomo o decyzjach norymberskich Otto IV uda si naty

chmiast z poudnia w drog powrotn do kraju, gdzie z kadym dniem

sytuacja zmieniaa si na jego niekorzy. Ca nadziej pokada je

szcze w kr�lu angielskim Janie bez Ziemi, z kt�rym wsp�lnie wystpili

przeciw Francji i zwizanym z ni sojuszem Staufom. Wojna ta podko

paa do reszty presti zdetronizowanego wadcy. Prowadzone przez

niego na pomoc Anglikom wojska niemieckie i posiki zbuntowanej

Flandrii poniosy w bitwie pod Bouvines w 1214 r. druzgocc klsk.

Osamotniony i zaamany, wycofa si Otto IV do swoich posiadoci

rodowych w Saksonii, gdzie w 1218 r. zakoczy ycie.

WALKA FRYDERYKA II Z PAPIESTWEM

Staufowie zn�w zatriumfowali, ale byo to zwycistwo okupione

koncesjami na rzecz g�wnego ich protektora, jakim by w tym okresie

Innocenty III. Ju na dwa lata przed przybyciem do Niemiec Fryderyk

II przyj na siebie jako kandydat na kr�la wszystkie niedotrzymane

zobowizania Ottona IV wobec papiestwa, uznajc si za jego lennika.

Dziki podporzdkowaniu si polityce papieskiej m�g Fryderyk odby

w 1215 r. uroczyst koronacj na kr�la Niemiec, kt�r w tym samym

jeszcze roku zatwierdzi zwoany przez Innocentego wielki synod late

raski. Nowo wybrany wadca nie myla jednak zrezygnowa z idei,

kt�ra przywiecaa jego wielkim rodowym poprzednikom, a kt�rych ce

lem byo zespolenie Woch z Niemcami i osignicie supremacji wadzy

cesarskiej nad papiesk. mier Innocentego III w 1216 r. bya sygna

em do dziaania w tym kierunku, kt�re rozpocz od samodzielnych,

154

a wic godzcych w interesy papiestwa, rzd�w w kr�lestwie sycylij

skim. Jeszcze wikszy niepok�j wywoao w Rzymie uchylenie si Fry

deryka II od wypeniania zoonego w czasie koronacji lubowania, zo

bowizujcego do wzicia udziau w organizowanej przez papiestwo

kolejnej krucjacie do Palestyny. Nastpca Innocentego III, Honoriusz

III, tolerowa co najmniej podejrzane zachowanie si Fryderyka II, u

dzc si, e wywie si on w kocu ze swych chrzecijaskich obowi

zk�w. W 1220 r. dokonal nawet koronacji Fryderyka na cesarza rzym

skiego. Ten jednak jeszcze bardziej usztywni swe stanowisko wobec

papiestwa, odmawiajc nadal uczestnictwa w wyprawie krzyowej,

kt�ra miaa odzyska utracon pod koniec XII w. Jerozolim i poweto

wa klsk, jak w 1221 r. zadali Turcy krzyowcom w delcie Nilu.

W samych Woszech Fryderyk przesta si liczy z papiestwem, i to nie

tylko na poudniu, gdzie mia ku temu pewne prawa, lecz take na tere

nie Lombardii, kt�ra od czas�w klski Fryderyka I pod Legnano uzna

wana bya raczej za domen wpyw�w Kurii Rzymskiej. Fryderyk II

dy wszelkimi sposobami do osabienia ligi miast p�nocnowoskich

i przygotowania tym sposobem gruntu do ponownego ataku na ich nie

zaleno.

Tym coraz mielszym i groniejszym dla papiestwa poczynaniom ce

sarza przeciwstawia si zdecydowanie nastpca Honoriusza III, Grze

gorz IX, kt�ry wezwa jeszcze raz Fryderyka do udania si na Bliski

Wsch�d i wyzwolenia Jerozolimy z rk tureckich. Gdy ten nadal nie

reagowa na rozkazy z Rzymu, oboy go kltw. I wtedy dopiero wy

klty cesarz na wasn rk wyruszy do Palestyny, kierujc si tam

przede wszystkim w celach politycznych, kt�rych zapowiedzi byo ju

kolejne maestwo Fryderyka zawarte w 1225 r. z c�rk kr�la jerozolimskiego, Jolant. W drodze do Palestyny cesarz podporzdkowa so

bie Cypr, a nastpnie rezygnujc z otwartej walki z Turkami, w drodze

ukad�w z sutanem egipskim Al-Kamilem odzyska cz Kr�lestwa

Jerozolimskiego z trzema najwaniejszymi miastami, Jerozolim, Bet

lejem i Nazaretem. Uwieczeniem tych sukces�w bya koronacja Fry

deryka II na kr�la jerozolimskiego, odbyta w 1229 r. w Jerozolimie

mimo bojkotu duchowiestwa i sprzeciwu miejscowego patriarchy, sto

jcego po stronie Grzegorza IX. Gwarancj trwaoci zdobyczy teryto

rialnych cesarza w Palestynie miao by jego cise przymierze z suta

nem egipskim, w kt�rym obaj przyrzekli sobie wzajemn pomoc na wy

padek czyjejkolwiek ingerencj i w wewntrzne sprawy podzielonego

Kr�lestwa Jerozolimskiego. Pakt ten wiadczy dodatkowo o tym, e

motywy religijne w krucjacie kierowanej przez Fryderyka II odgryway

ju drugorzdn rol.

Tymczasem korzystajc z nieobecnoci cesarza, Grzegorz IX przy

stpi do energicznego dziaania. Wprowadzi swe wojska na teryto

rium kr�lestwa sycylijskiego celem wyparcia std Stauf�w i penego

poddania tego pastwa wadzy papieskiej. Sukcesy, jakie towarzyszyy

pocztkowo wyprawie, okazay si kr�tkotrwae. Fryderyk II na czele

powracajcych z Palestyny krzyowc�w i oddzia�w najemnych, a take

155

wiernej mu czci normaskiego rycerstwa, rozbi armi papiea i zmu

si go do zawarcia pokoju w San Germano w 1230 r. Grzegorz IX mu

sia zdj z cesarza kltw i przyzna mu pene prawa zwierzchnie w

ponormaskim dziedzictwie.

KR�LESTWO SYCYLII POD RZDAMI FRYDERYKA II

Fryderyk II przystpi te od razu do reorganizacji kr�lestwa sycy

lijskiego, kt�re pragn przeksztaci w monarchi absolutn. Wprowa

dzone w tym celu reformy eliminoway z aparatu pastwowego daw

nych urzdnik�w feudalnych, kt�rych zastpili cile podporzdkowani

wadcy i z jego rodk�w opacani funkcjonariusze administracyjni. Fry

deryk II dokona take zasadniczych zmian w skadzie i organizacji

sycylijskich si zbrojnych, wprowadzajc w miejsce pospolitego rusze

nia oddziay najemnik�w r�nych narodowoci, pobierajcych za sw

sub od ze skarbu centralnego, gotowych do wykonania kadego

rozkazu swego chlebodawcy.

Reformy administracyjno-wojskowe pocigny za sob wzrost wy

datk�w pieninych, kt�re pokrywano z dochod�w pastwowych, py

ncych z ce, ze zmonopolizowanego handlu najbardziej poszukiwa

nymi artykuami, jak s�l, zboe, elazo, jedwab, oraz podatk�w wiad

czonych przez mieszkac�w miast i wsi kr�lestwa. Fryderyk II popiera

rozw�j miast, stanowicych orodki rzemiosa i wymiany handlowej,

kt�rej sprzyjay ustabilizowane i na mocnych podstawach oparte sto

sunki monetarne.

Drugim obok klasy pan�w wieckich czynnikiem spoeczno-polity

cznym w pastwie sycylijskim byo duchowiestwo. Jego ingerencja w

ycie polityczne pastwa od czas�w zwaszcza pontyfikatu Innocentego

III stanowia jedn z g�wnych przeszk�d na drodze Fryderyka II,

zmierzajcego do ugruntowania swych jednowadczych rzd�w. Tote

jednym z pierwszych jego rozporzdze byo oddzielenie Kocioa od

pastwa i ograniczenie przywilej�w duchowiestwa uniezaleniajcych

je od wadzy monarszej. Odebra wreszcie klerowi prawo tropienia

i karania heretyk�w, przenoszc tego rodzaju kompetencje, wcznie

z prawem konfiskaty ziemi skazanych za odstpstwa od prawowitej

wiary, na organa wadzy pastwowej.

Fryderyk, starannie wyksztacony i wychowany w tradycjach wyso

kiej kultury staroytnego Rzymu, docenia potrzeb jej badania i roz

wijania, zwaszcza w tych dziedzinach, kt�re mogy suy idei uniwer

salnego cesarstwa. W tym celu zaoy w Neapolu uniwersytet, kt�ry

mia ksztaci przede wszystkim prawnik�w i rozwija studia nad pra

wem rzymskim, uzasadniajce teoretycznie koncepcje polityczne i ideologiczne monarchy. Wanym orodkiem ycia umysowego i kultural

nego by dw�r Fryderyka II, skupiajcy elit intelektualn kr�lestwa.

156

USTFPSTWA NA RZECZ FEUDA�W NIEMIECKICH

Zupenie odmienn polityk prowadzi Fryderyk II na terenie Nie

miec, gdzie chodzio mu przede wszystkim o przychylno wielkich feu

da�w, ju od dawna g�wnych dysponent�w korony niemieckiej. Dla

tego te stan zdecydowanie po ich stronie w walce z miastami, kt�re

w zwizku z rozwojem ekonomicznym i demograficznym staway si orodkami si antyfeudalnych. Miasta dyy nie tylko do uzyskania pe

nej niezalenoci od swoich pan�w i decydowania o swych losach. Zainteresowane byy take w przezwycieniu rozdrobnienia feudalnego

Niemiec i umocnieniu wadzy centralnej. Na pocztku XIII w. siedem

miast zachodnioniemieckich: Wormacja, Spira, Moguncja, Bingen,

Frankfurt, Gelnhausen i Fedberg, zawaro pierwszy zwizek obronny,

w kt�rym przyrzeky sobie wzajemn pomoc przeciw ksicej samo

woli. Jednake ju w 1226 r. na danie przebywajcego z dala od

kraju i zajtego sprawami woskimi Fryderyka II zwizek ten zosta roz

wizany. Byo to dziaanie na korzy pan�w terytorialnych, dcych

do zapewnienia sobie peni wadzy w granicach podlegych im ksistw.

W tym kierunku idce ustpstwa Fryderyka II sigaj roku jego ko

ronacji cesarskiej, kiedy to nada ksitom duchownym w Niemczech

szerokie przywileje. Ich terytoria miay by wolne od nowych podat

k�w, ce i innych opat na rzecz monarchy, kt�ry zobowiza si po

nadto do niezakadania tam wasnych miast i grod�w oraz przekaza

ksitom peni wadzy sdowniczej wraz z prawem rozporzdzania

dobrami kocielnymi. W 1232 r. przywileje te zostay rozcignite r�w

nie na ksit wieckich. Miasta poddane zostay kontroli ich urzdni

k�w feudalnych, kt�rzy decydowali o wyborze organ�w miejskich, kon

trolowali przypyw ludnoci do miast i nabywanie przez mieszczan ziemi. W ten spos�b proces rozpadu Niemiec na szereg suwerennych pastewek uleg za rzd�w Fryderyka II dalszemu pogbieniu.

Tej polityki nie podziela syn cesarza Henryk, sprawujcy w jego

imieniu rzdy w Niemczech. Liczc na poparcie miast, w tym take re

publik woskich, regent wypowiedzia posuszestwo ojcu. W celu po

skromienia buntownika Fryderyk II uda si w 1235 r. do Niemiec i przy

poparciu ksit pozbawi syna wadzy i osadzi w wizieniu we Woszech,

gdzie zmar w 1242 r. W czasie swego pobytu w Niemczech Fryderyk II

jeszcze raz da wyraz swoim ustpstwom wobec ksit Rzeszy Niemieckiej. W dokumencie z 1235 r. spisanym w jzyku niemieckim potwierdzi

dawne ich przywileje i doda do nich nowe uprawnienia. Akt ten mia

suy pokojowi wewntrznemu w Niemczech, tak potrzebnemu cesarzowi w przededniu decydujcej rozgrywki z lig miast lombardzkich.

WALKA Z MIASTAMI WOSKIMI I ZATARG Z PAPIESTWEM

Ju w roku nastpnym armia cesarska rozpocza dziaania wojenne

we Woszech zakoczone jej penym zwycistwem pod Cortenuova

157

pod koniec 1237 r. Mimo to losy sprzymierzonych republik miejskich

nie zostay jeszcze rozstrzygnite. Jak za czas�w Fryderyka I Rudobrodego dusz oporu sta si zn�w Mediolan, poparty przez kilka innych

miast lombardzkich. Cesarz zacz sposobi si do wojny, gromadzc

wielk armi, stanowic zbieranin wojsk najemnych i oddzia�w ry

cerskich z caej prawie Europy. W 1238 r. rozpocz wojn, kt�ra tym

razem przyniosa mu pasmo niepowodze. Zaczy si one ju pod nie

wielk Brescj, kt�rej skuteczna obrona wpyna na jeszcze wiksz

konsolidacj si bronicych niezalenoci Woch. Wspar je take s

dziwy papie Grzegorz IX, rzucajc na Fryderyka II kltw.

Szeregi przeciwnik�w panowania niemieckiego we Woszech, zwa

nych tu gwelfami, szybko rosy, obejmujc coraz to nowe miasta i ro

dowiska spoeczne. W takich warunkach cesarz nie m�g myle o ge

neralnej konfrontacji si. Dziaania wojenne musia ograniczy do oble

gania poszczeg�lnych miast, siania spustosze i dywersji. Sporadyczne

zwycistwa, jak zdobycie Faenzy czy skuteczny atak na flot genue

sk, nie byy w stanie powstrzyma nastroj�w zwtpienia w pene zwy

cistwo, jakie ogarniay zar�wno wojska cesarskie, jak i stronnik�w

niemieckich we Woszech, nazywanych tu gibelinami. Gdy w dodatku

nadeszy wieci o gronym najedzie mongolskim na Europ, kt�ry do

tar w najblisze ssiedztwo cesarstwa, obie strony skania si zaczy

do chwilowego przerwania walki w obliczu wsp�lnego niebezpieczest

wa. O trwaym pokoju nie mogo by jednak mowy. Tote ju w 1245 r.

nowo wybrany papie Innocenty IV przeprowadzi na soborze w Lyonie detronizacj Fryderyka II jako cesarza i zada od ksit niemiec

kich wyboru nowego kr�la w miejsce powoanego na t godno jeszcze

w 1237 r. syna Fryderyka II, Konrada IV. Wezwaniu temu podporzd

kowali si niezwocznie elektorzy duchowni, kt�rzy, nie czekajc na

zgod pan�w wieckich, na zjedzie w Wurzburgu w maju 1246 r. prze

kazali koron niemieck landgrafowi Turyngii, Henrykowi Raspe.

UPADEK RZD�W STAUF�W I UTRATA KR�LESTWA SYCYLII

Spoeczestwo niemieckie podzielio si zn�w na dwa wrogie obo

zy, a o tym, komu ostatecznie przypadnie korona niemiecka, zadecydo

wa miaa sia ora. Istotnie ju w kilka miesicy po elekcji wurzbur

skiej doszo do tzw. bitwy dw�ch kr�l�w, ale nie daa ona ostatecznego

rozstrzygnicia. Przyniosa je dopiero niespodziewana mier Henryka

Raspe w pocztkach 1247 r. Mimo to Konrad znajdowa si nadal w

trudnym pooeniu. Brak mu byo poparcia czci wielkich pan�w nie

mieckich i miast, kt�re do Stauf�w nastawione byy raczej nieprzy

chylnie. Na domiar zego opozycja antystaufowska, kt�rej przewodzi

arcybiskup moguncki Zygfryd, obwoaa kr�lem hrabiego Holandii

Wilhelma. Skomplikowao to jeszcze bardziej sytuacj wewntrzn w

kraju, cho ten przeciwnik Konrada nie zdoa skupi wok� siebie po

waniejszych si i zagrozi pozycji: Stauf�w w Niemczech.

O wiele gorzej dla nich ukaday si sprawy w samych Woszech,

158

gdzie od czas�w objcia urzdu papieskiego przez Innocentego IV Fry

deryk II wraz ze stronnictwem gibeliskim znajdowa si w cigej de

fensywie, doznajc szeregu niepowodze. Zaliczy do nich trzeba w

pierwszym rzdzie utrat miast Viterbo i Parmy oraz dostanie si do

niewoli Boloczyk�w syna cesarza, Enzio. Nier�wna walka trwaa jed

nak nadal i zmierzaa ku cakowitej klsce Fryderyka II i jego najwier

niejszych woskich poplecznik�w. Ostatnie ich nadzieje przerwaa

mier cesarza w grudniu 1250 r.

Katastrofalny stan dziedzictwa Stauf�w pr�bowa jeszcze ratowa

Konrad IV, jednake podjta przez niego wiosn 1251 r. wyprawa

przeciw antykr�lowi Wilhelmowi nie daa podanych rezultat�w. Je

szcze wiksze trudnoci narastay przed Konradem w Kr�lestwie Sycylii

i we Woszech, gdzie papiestwo prowadzio nadal konsekwentnie poli

tyk majc na celu cakowite wyeliminowanie panowania niemiec

kiego w tym kraju. Dlatego te, nie czekajc na wyjanienie anormal

nej sytuacji wewntrznej w Niemczech, popieszy Konrad wraz ze

swym przyrodnim bratem Manfredem na poudnie, aby przynajmniej

tam broni swych monarszych praw. Podjte w tej sprawie pertraktacje

z g�wnym przyw�dc przeciwnik�w Staufa, papieem Innocentym IV,

ujawniy wielkie r�nice stanowisk, kt�re rozstrzygn moga tylko

wojna. Konrad nie rozporzdza w tym wzgldzie odpowiednimi siami,

wola wic unika generalnej konfrontacji militarnej z woskimi wroga

mi. Postanowi zatem przenie sw dziaalno ponownie na teren

Niemiec. W czasie przygotowa do drogi zmar w 1254 r. , majc zaled

wie 26 lat.

Konrad pozostawi wprawdzie po sobie nastpc w osobie jedynego

syna Konradyna, ale z powodu jego maoletnoci faktyczne rzdy w

pastwie sycylijskim obj Manfred, nie ukrywajcy zreszt zamiar�w

zdetronizowania podopiecznego wadcy i zawadnicia koron kr�lew

sk. Gdy zawiody w tym kierunku prowadzone zabiegi dyplomatyczne

na dworze papieskim, Manfred uciek si do uycia siy i przy pomocy

wojsk najemnych ogosi si kr�lem sycylijskim w 1258 r. Krok ten, jak

i rozpoczte przez uzurpatora rzdy silnej rki wywoay ostr reakcj

ze strony papiestwa kierowanego przez Urbana IV. Papie ten, rodem

z Francji, zwr�ci si o pomoc do czonka tamtejszej rodziny kr�lew

skiej, Karola Andegaweskiego, proponujc mu w zamian objcie

Kr�lestwa Sycylii jako lenna papieskiego. Inicjatywa i propozycja Urbana IV zostay zrealizowane za jego nastpcy Klemensa IV, kt�ry w

1265 r. nada Karolowi kr�lestwo sycylijskie jako lenno. Manfred nie my

la jednak kapitulowa bez walki. Gdy wic we Woszech wyldoway

wojska francuskie, Manfred stawi im czoo, lecz w bitwie pod Benewen

tem latem 1266 r. zosta pokonany, ponoszc mier na placu boju. Naj

zagorzalsi woscy stronnicy Stauf�w spod znaku gibelin�w skupili si teraz

przy modocianym Konradynie, kt�ry nie zamierza godzi si z zaistnia

sytuacj i utrat rodowych zdobyczy. Siy, jakimi dysponowa, okazay

si jednak za sabe. Poniosy one kolejn klsk, a sam Konradyn dosta

si w rce interwent�w francuskich, kt�rzy skazali go na mier w 1268 r.

159

Niemcy tymczasem wkraczay w okres najwikszego upadku wadzy

centralnej i anarchii feudalnej. Po zgonie Wilhelma holenderskiego w

1256 r. doszo tu ponownie do niezgodnej elekcji kr�lewskiej. Cz

elektor�w reprezentujcych orientacj polityczn waciw Staufom

wyniosa na tron ich krewnego, kr�la kastylijskiego Alfonsa X, przeci

wnicy natomiast, wywodzcy si g�wnie z p�nocno-wschodnich pro

wincji kraju i nawizujcy do tradycji Welf�w, obwoali kr�lem ksicia

angielskiego Ryszarda z Kornwalii. Elekci byli jednak za sabi, aby in

terweniowa zbrojnie w Niemczech i sign tu po wadz. Ich wyb�r

nie mia wic adnego praktycznego znaczenia, dlatego te okres od

mierci Wilhelma w 1256 r. do objcia rzd�w przez dynasti Habsbur

g�w w 1273 r. nosi w historii Niemiec nazw wielkiego bezkr�lewia.

ROZW�J NOWEGO OSADNICTWA

I ZWIZANE Z NIM PRZEMIANY SPOECZNE

Od XI w. gospodarka feudalna zacza powoli wkracza na wyszy

poziom rozwoju we wszystkich jej gaziach, przynoszc coraz wiksze

efekty produkcyjne. By to rezultat postpu technicznego, jaki zazna

czy si w siach wytw�rczych wzbogaconych o dowiadczenia pokole

i nowe zdobycze techniczne. Wielkie znaczenie miao coraz szersze

wykorzystywanie przez czowieka nowych r�de energii, jak wiatr,

a zwaszcza woda, do poruszania urzdze przydatnych w rzemiole,

rolnictwie, przede wszystkim za w g�rnictwie. Wzroso wic wydoby

cie rud elaza, co wpyno z kolei na upowszechnianie si narzdzi wy

konywanych z tego metalu i polepszenie si ich jakoci. Narzdzia ela

zne staway si tasze, mogli wic je nabywa nawet chopi. Coraz

wiksz rol zacza odgrywa sia pocigowa zwierzt, najpierw w go

spodarstwie feudalnym, a od XI w. take w gospodarstwie chopskim.

Z upowszechnieniem si sprzaju podstawowym narzdziem ornym

stawa si pug elazny, za pomoc kt�rego lepiej uprawiano ziemi

i dziki temu zbierano wysze plony. Dalszy postp w rolnictwie stanowi tr�jpolowy system eksploatacji gleby, umoliwiajcy bardziej racjonalne jej wykorzystanie pod uprawy zboowe i pastwiska. Podzia areau uprawnego na trzy czci, przeznaczane kolejno pod zboe ozime,

jare i na ug�r, pojawi si najwczeniej nad Renem, skd rozprzestrze

nia si dalej na wsch�d.

Rozw�j produkcji rolniczej wpyn na przyrost ludnoci. Oblicza

si, e w okresie od poowy XI do poowy XIII stulecia ludno Nie

miec podwoia si z okoo 6 do okoo 12 mln mieszkac�w. Sprzyjao

to z kolei rozwojowi nowego osadnictwa na terenach nie objtych do

td kultur roln i pomnaania uytk�w rolnych. Od XI w. karczowa

nie las�w, osuszanie bagien i zagospodarowywanie pustkowi stao si

g�wnym zagadnieniem wielkiej wasnoci feudalnej. Dziaalno ta,

zapocztkowana najpierw w zachodnich i poudniowych czciach Nie

miec, nabraa wielkiego rozmachu po podboju przez ksit niemie

ckich obszar�w sowiaskich na wsch�d od aby i Sali w drugiej poowie XII w. Odtd w zwarte poacie lene i podmoke tereny wkracza

zaczli nowi osadnicy, przybywajcy tu nieraz z dalekich stron, g�wnie

za z p�nocno-zachodniego pogranicza francusko-niemieckiego.

Kolonici, kt�rzy dobrowolnie podejmowali si tej cikiej pracy,

otrzymywali pewne uprawnienia, kt�re stawiay ich w nowej, o wiele

lepszej sytuacji gospodarczo-spoecznej. A wic na pewien okrelony

czas wolni byli od wszelkich powinnoci feudalnych. Potem wiadczyli

je w cile okrelonym wymiarze, kt�rego podstaw stanowia wielko

gospodarstwa osadnika, wynoszca zazwyczaj 1 an. Daniny skaday

si z produkt�w rolnych lub pacone byy w pienidzu. Kolonici wolni

byli od bezpatnych robocizn na paskim gruncie, a posugi przy budo

wie i naprawie grod�w feudalnych oraz sub wojskow penili tylko

doranie. Kolonici mieli take prawo zmiany miejsca zamieszkania

i przeniesienia si do innego pana bd te do miasta. Uytkowan zie

mi mogli przekazywa w spadku swoim nastpcom, otrzymywali j bo

wiem z rk waciciela na prawach dziedzicznych. Nowo powstajce wsi

posiaday pewne uprawnienia samorzdowe, do kt�rych przede wszyst

kim naleao sdownictwo nisze, wykonywane poprzez wybieranych

spor�d chop�w awnik�w i sotysa jako reprezentanta interes�w wa

ciciela wsi. Urzd ten sprawowa zazwyczaj przedsibiorca, kt�ry zaj

mowa si werbunkiem osadnik�w i organizacj ich pracy.

Ustr�j wsi zakadanych na surowym korzeniu sta si wzorem dla

reorganizacji ycia gospodarczo-spoecznego starszych osad. Ich waci

ciele rozpoczli parcelacj gospodarstw wasnych, oddajc ziemi chopom w dzieraw lub osadzajc na niej kolonist�w za czynsz w naturaliach i pienidzu. Likwidacja grunt�w paskich w Niemczech nie prze

biegaa jednakowo. W poudniowo-zachodnich regionach tego kraju

doszo jedynie do ograniczenia areau gospodarstw wasnych feuda�w

bd ich rozbicia na mniejsze jednostki. Parcelacja rezerwy paskiej

najwiksze rozmiary osigna w Saksonii i Westfalii. Ale jako og�ln

tendencj dla caych Niemiec trzeba przyj postpujcy od drugiej po

owy XII w. zanik gospodarki dworskiej i upowszechnianie si systemu

czynszowego.

Owe zmiany ustrojowe wsi pojawiy si najpierw na terenach osad

nictwa waloskiego, flamandzkiego i holenderskiego. Uformowane

tam wzorce prawne rozpowszechniy si nastpnie na Niemcy, gdzie

ulegy pewnym modyfikacjom, dostosowujcym je do miejscowych

warunk�w. W tej wersji jako tzw. prawo niemieckie dotaro take do

Polski, przeobraajc si tu w dalsze lokalne odmiany (jak np. prawo

redzkie od rody lskiej), oraz innych kraj�w Europy rodkowej

i Wschodniej.

WALKA KLASOWA CHOPbW

Scharakteryzowane wyej przemiany gospodarczo-spoeczne wpy

ny w pocztkowym okresie na popraw sytuacji chop�w, jeli si

zway, e dawniej znaczna ich cz pozbawiona bya wolnoci osobi

161

stej i musiaa odrabia darmow paszczyzn bd uiszcza powinnoci

arbitralnie narzucane przez pan�w.

W okresie pogbiajcego si upadku wadzy centralnej w Niem

czech i wzrostu potgi wielkich feuda�w duchownych i wieckich za

gwarantowane dokumentem prawa chop�w lokowanych na nowych,

korzystnych dla nich warunkach znalazy si w niebezpieczestwie. Ilu

struj to dobitnie wypadki, kt�rych widowni na pocztku XIII w. byy

p�nocno-zachodnie rejony Niemiec. Na nowo zagospodarowanych te

renach hrabiowie Oldenburga i arcybiskupi bremescy rozpoczli pod

koniec XII w. budow szeregu zamk�w, w kt�rych osadzali swoich

urzdnik�w. Odczua to wkr�tce miejscowa ludno przybya w te

strony przede wszystkim z Niderland�w dla osuszania bagien i meliora

cji grunt�w. Wbrew przyznanym jej szerokim uprawnieniom, przysu

gujcym kolonistom, urzdnicy ci zaczli nakada na okolicznych mie

szkac�w r�nego rodzaju wiadczenia i ciary feudalne. Scignli

tym sposobem na siebie nienawi szerokich mas chopskich i pobudzili

je do czynnego oporu. W wyniku zbrojnego powstania zamki zostay

zburzone, a ich zarzdcy wypdzeni. Na tym jednak walka nie zako

czya si.

Korzystajc z og�lnego zamieszania w Niemczech, spowodowanego

rywalizacj o wadz midzy Welfami i Staufami, chopski ruch po

wstaczy stawa si coraz bardziej radykalny. Jego uczestnicy przestali

wypenia swe powinnoci feudalne i domagali si cakowitej niezale

noci od wacicieli ziemskich. Gdy arcybiskupem bremeskim wy

brany zosta Gerhard II, antyfeudalny zryw chopski wszed w rozstrzy

gajc faz. Zim 1229 r. powstacy, bronicy si za urzdzeniami

obronnymi, jakie stanowiy dla nich way, groble i kanay, odrzucili

wojska biskupie i przeszli do kontrofensywy, kt�ra doprowadzia do

zniszczenia okolic Bremy. Na apel Gerharda, kt�ry ogosi powstac�w

heretykami, zaczy napywa posiki pan�w wieckich z caych p�nocnych i zachodnich Niemiec. W lecie 1233 r. doszo do bitwy z powsta

cami na wsch�d od Wezery, gdzie ponieli klsk. Resztki wycofay si

do swego kraju, powstrzymujc ofensyw oddzia�w feudalnych. Pod

Hemmelskamp nawet osabione szeregi powstacze potrafiy jeszcze

rozbi siy przeciwnik�w, kt�re straciy w boju jednego ze swych przy

w�dc�w, grafa Oldenburga. Dopiero wiosn 1234 r. w bitwie pod Altenesch przypiecztowane zostay losy powstania chopskiego, kt�re

zgniecione zostao przewag liczebn i uzbrojenia wojsk feudalnych.

Zwycizcy obeszli si z pokonanymi bardzo surowo. Chopi musieli

przyj na siebie narzucone im ciary feudalne i wr�ci do sytuacji

sprzed powstania. Cz z nich szukaa schronienia w miastach lub emi

growaa na zach�d.

162

EKSPANSJA FEUDA�W NIEMIECKICH

W REJONACH MORZA BATYCKIEGO. KRZYACY

Po ujarzmieniu Sowiaszczyzny Poabskiej w drugiej poowie XII w.

feudaowie niemieccy zaniechali na kilkadziesit lat zbrojnych wy

praw celem dokonania podboj�w obcych etnicznie ziem. Podj je do

piero w drugiej wierci XIII w. niemiecki zakon pod wezwaniem Panny

Marii, zwany zakonem krzyackim. Krzyacy naleeli do grupy tzw. za

kon�w rycerskich, jak templariusze i joannici, powoanych w czasie

krucjat w celu obrony pielgrzym�w przed muzumanami oraz walki

zbrojnej z niewiernymi, za kt�r kryy si zwyke feudalne podboje.

Dzieje Krzyak�w s tego najlepszym przykadem. Zakon skada si

z rycerzy zobowizanych dobrowolnie skadanym lubowaniem do za

chowania celibatu, posuszestwa wobec przeoonych, ub�stwa osobi

stego i gotowoci do walki za wiar. Krzyacy, podobnie jak pozostae

zakony rycerskie, mieli du swobod dziaania, poniewa podlegajc

bezporednio papieowi wyjci byli spod wadzy miejscowych bisku

p�w. Zakon ten w niedugim czasie usamodzielni si r�wnie pod

wzgldem politycznym, tworzc wasn organizacj pastwow na pod

bitych ziemiach.

Regua nakazywaa indywidualne ub�stwo, nie zabraniaa nato

miast gromadzenia majtk�w zakonowi jako caoci. W drodze daro

wizn i zabor�w zdobyy zakony rycerskie ogromne bogactwa i posiadoci ziemskie, kt�re wysuny je w kr�tkim czasie na czoowe miejsce w

hierarchii feudalnej Europy. Majtki Krzyak�w byy pocztkowo roz

rzucone od brzeg�w Lewantu przez Sycyli i Wochy a po Niemcy.

Utrudniao to ich administracj i koncentracj potencjau militarno-po

litycznego Zakonu. Dlatego chtnie przyjli propozycj przeniesienia

si do Siedmiogrodu celem walki z napierajcymi od wschodu koczow

niczymi plemionami Poowc�w. Z walk t wizali Krzyacy nadzieje

na opanowanie zwartego terytorium i przeksztacenie go w pastwo za

konne. Plany te spotkay si jednak z oporem feuda�w wgierskich

i kr�la Wgier Andrzeja II, kt�ry na przeomie 1224 i 1225 r. wydali

si Krzyak�w ze swego kraju.

Odtd obiektem zainteresowa Zakonu stay si ziemie na wsch�d

od ujcia Wisy, zamieszkane w�wczas przez pogaskie plemiona Pru

s�w. Tym razem w sukurs Krzyakom przyszed ksi mazowiecki

Konrad, kt�ry szuka pilnie pomocy do walki z owym nadbatyckim lu

dem. Rozpocz wic z Krzyakami rokowania, kt�re w 1226 r. dopro

wadziy do porozumienia z mistrzem Zakonu, turyngczykiem Hermannem von Salza i zawarcia odpowiedniego ukadu. Przewidywa on opa

nowanie Prus i poddanie ich pod zwierzchnictwo Konrada, w zamian

za co ksi mazowiecki got�w by odstpi Krzyakom na prawach

lennych ziemi chemisk. Sporzdzony w tej sprawie dokument,

przedstawili Krzyacy natychmiast do zatwierdzenia protektorowi eks

pansji niemieckiej na poudniowych brzegach Batyku, Fryderykowi II, kt�ry w wydanym w tej sprawie uroczystym pimie przyznawa

Krzyakom zdobyte na Prusach ziemie na wasno, prawo wykonywa

nia sdownictwa nad podbit ludnoci, wydawania rozporzdze, po

bierania ce i myt i wprowadzenia wasnej organizacji pastwowej.

Te zachcajce perspektywy skoniy Krzyak�w do szybkiego

dziaania. Ju w 1230 r. sprowadzili si na ziemi chemisk, a w rok

163

mapa 164

p�niej, korzystajc z pomocy rycerstwa niemieckiego, polskiego i cze

skiego, rozpoczli systematyczny podb�j Prus. Wobec opornych byli

bezwzgldni i okrutni. Tpili ich mieczem, niszczyli domostwa, burzyli

umocnienia obronne i zabierali w niewol. Na opanowanych terenach

powstaway potne zamki krzyackie speniajce rol baz wypado

wych i orodk�w wadzy pastwowej.

R�wnolegle z akcj militarn prowadzili Krzyacy oywion dziaal

no dyplomatyczn w Kurii Rzymskiej celem uzyskania take z tej

strony poparcia dla dokonywanych zabor�w ziem pruskich i zakadania

na nich zakonnej organizacji pastwowej. W tym celu przedstawili pa

pieowi Grzegorzowi IX do zatwierdzenia sfaszowany dokument, w

kt�rym zmienili na swoj korzy istot porozumienia zawartego z ksi

ciem Konradem w 1226 r. W ten spos�b w 1234 r. uzyskali papieskie

zatwierdzenie penego i niezalenego od Polski posiadania nie tylko

ziemi chemiskiej, lecz take wszystkich zdobyczy terytorialnych w

Prusach.

Umocniwszy tym sposobem prawny tytu do otrzymanych w drodze

nadania i zawojowanych ziem pruskich, Krzyacy wzmogli jeszcze bar

dziej swoj aktywno. Obok wic dzialalnoci militarnej przystpili

z miejsca do zagospodarowywania zniszczonego i wyludnionego kraju,

otwierajc szeroko wrota do kolonizacji niemieckiej. Pocztkowo ob

ja ona silniej miasta, w kt�rych osiedlali si kupcy i rzemielnicy nie

mieccy. R�wnoczenie trwa moe powolniejszy, ale stay napyw feu

da�w i chop�w niemieckich, kt�rzy przynosili ze sob wzory ustro

jowe wsi waciwe wsp�czesnym stosunkom gospodarczo-spoecznym

feudalnych Niemiec. Dla ludnoci miejscowej, kt�ra w masie nie wy

sza jeszcze poza ustr�j wsp�lnoty, feudalizacja oznaczaa gwatown

zmian pooenia na gorsze, spowodowan nowymi obcieniami na

rzecz pan�w ziemi i Zakonu. Ciemieni gospodarczo, poddawani w

zaleno feudaln i zmuszani si do przyjmowania religii chrzecija

skiej, Prusowie zrywali si do walki z agresj. W 1242 r. op�r ten przy

bra rozmiary powszechnego powstania, kt�re zasigiem swym objo

cay kraj. Po stronie Prus�w stan take wadca Pomorza Gdaskiego,

witopek, traktujcy sw�j udzia w powstaniu jako samoobron

przed niebezpieczestwem krzyackim. Inni natomiast ksita polscy

z Kazimierzem kujawskim na czele znaleli si w przeciwnym obozie,

przyczyniajc si w niemaym stopniu do kocowego zwycistwa Krzy

ak�w i umocnienia ich wadzy na objtych powstaniem terenach. ko

rzystajc z pomocy kr�la czeskiego Przemysa Ottokara II z tym wiksz si wzmogli Krzyacy swoje ataki na wschodnie tereny Prus, kt�re

opanowali w poowie XIII w. Wzniesiona tu twierdza Kr�lewiec staa

si czoow baz wypadow dalszych podboj�w krzyackich skierowa

nych przeciw wolnym jeszcze posiadociom pruskim oraz mieszka

com poludniowych wybrzey Morza Batyckiego.

W poczynaniach tych nie byli Krzyacy osamotnieni, gdy od 1202 r.

dziaa w tych rejonach ich sojusznik, Zakon Kawaler�w Mieczowych,

powoany przez biskupa Rygi do walki z pogaskimi plemionami do

165

rzeczy Dwiny i Niemna. Jego ofiar padli otysze, Zemgaowie i Ku

roni. Jednoczenie Kawalerowie Mieczowi podjli pr�b podboju Li

twin�w. Tu jednak napotkali zacity op�r i po niepowodzeniach, zwa

szcza w 1236 r., poczyli si w 1237 r. z Zakonem Krzyackim, stanowic odtd jego autonomiczn fili.

Wzmocniwszy swe siy, Krzyacy ujli w rce przewodnictwo nie

mieckiej, szwedzkiej i duskiej ekspansji feudalnej na ziemie p�nocno-zachodniej Rusi. Ju w 1240 r. signli po jej wany orodek

handlowy - Psk�w, a nastpnie zagrozili ksistwu nowogrodzkiemu.

W obliczu niebezpieczestwa bojarowie nowogrodzcy zmobilizowali

wszystkie swe siy, oddajc je do dyspozycji powoanego na tron no

wogrodzki ksicia Aleksandra Jarosawowicza, okrytego saw po

gromcy wojsk szwedkich nad rzek New (std jego przydomek

Newski) i oswobodziciela Pskowa. Wiosn 1242 r. doszo na zamar

znitym jeziorze Pejpus do decydujcego starcia obroc�w nowogrodzkich z Krzyakami. Bitwa zakoczya si zupen klsk agre

sor�w i zaamaniem si ich ekspansji na ziemie ruskie. G�wnym

obiektem atak�w poczonych zakon�w stali si teraz Litwini. W

1260 r. zadali oni Krzyakom dotkliwe straty, kt�re stay si sygna

em do wielkiego powstania Prus�w, trwajcego a do 1271 r. Do

piero po jego stumieniu przystpili Krzyacy do podboju reszty ziem

pruskich, zakoczonego w 1283 r.

Na opanowanych obszarach utworzyli Krzyacy swoist organizacj

pastwow opart na zasadach centralizmu i zapewniajc Zakonowi

niepodzieln wadz. Na czele pastwa krzyackiego sta obierany do

ywotnio wielki mistrz, kt�ry mia do pomocy kapitu generaln, zoon z najwyszych dostojnik�w zakonnych. Kraj podzielono na wik

sze okrgi administracyjne z komturami na czele, sprawujcymi na pod

legych im terenach w imieniu mistrza peni wadzy administracyjnej,

sdowniczej i wojskowej. Siedzibami ich byy potne zamki. Komtu

rostwa rozpaday si z kolei na mniejsze jednostki administracyjne,

zwane w�jtostwami, kt�rymi kierowali w�jtowie. Mistrz krajowy pod

lega wielkiemu mistrzowi Zakonu, rezydujcemu w zamku Montfort

koo Akkonu, a nastpnie w Wenecji. Po mocnym usadowieniu si

Krzyak�w nad Wis i Batykiem wielki mistrz Zakonu przeni�s sw

siedzib do Malborka nad Nogatem i uj bezporednio w swe rce kie

rownictwo agresywnej polityki skierowanej przeciw poudniowym i

wschodnim ssiadom. Jej wyrazem jest m.in. odebranie Polsce Pomo

rza Gdaskiego w 1308 r.

Narastajce stale konflikty midzy Krzyakami a Polsk i poczon

z ni uni Litw doprowadziy do wybuchu wojny, kt�rej kulminacyj

nym punktem bya wielka klska Zakonu w bitwie pod Grunwaldem w

1410 r. Polska nie odzyskaa jednak Pomorza Gdaskiego a do pokoju

toruskiego w 1466 r., kt�ry zakoczy trzynastoletni wojn polsko-krzyack o dostp Polski do Batyku.

166

KULTURA NIEMIECKA

Druga poowa XI w. zapocztkowaa nowy rozdzia w historii lite

ratury niemieckiej. Powraca do niej jzyk rodzimy, ale nie w formie

potocznego dialektu - jak to miao miejsce w okresie poprzednim

lecz jako og�lnoniemiecki jzyk artystyczny, uywany przez ekskluzy

wne rodowiska pisarskie i zrozumiay jedynie dla wskiego krgu czy

telnik�w.

Pod wzgldem treci i wartoci ideologicznych niemiecka tw�rczo

pisarska w drugiej poowie XI i w XII w. jest kontynuacj dominujcej

literatury religijnej, podporzdkowanej w zupenoci wiatopogldowi

chrzecijaskiemu, majcej wic zwr�ci myli czowieka przede wszy

stkim ku celom nadprzyrodzonym. Do tej grupy utwor�w naley zali

czy m.in. pie Ezzolied, napisan okoo 1063 r. przez kanonika bam

berskiego Ezzona, oraz wierszowany ywot arcybiskupa koloskiego

Annona (Annolied), pi�ra anonimowego poety z okoo 1085 r., osnuty

na wtkach historycznopolitycznych.

Obok dzie o tematyce religijnej od poowy XII w. pojawiaj si

coraz czciej oparte na wzorach francuskich utwory epickie, sawice

ideay rycerskie i kierujce przez to swe zainteresowania ku doczesno

ci i sprawom ziemskim. Prd ten poprzez oddziaywania z zewntrz

(Francja) i rosnce potrzeby kulturalne feudalnych dwor�w udzieli si

r�wnie kocielnym rodowiskom pisarskim w Niemczech. Ju okoo

poowy XII w. ksidz z Trewiru, Lamprecht, napisa pie o Aleksan

drze Wielkim (Alexanderlied), w kt�rej da wyraz gbokiemu zachwy

towi dla czyn�w wojennych pogromcy Pers�w. Szczytowym osigni

ciem poezji epickiej w drugiej poowie XII w. (okoo 1170 r.) jest Pie

o Rolandzie (Rolandlied), kt�rej autorem by kleryk regensburski,

Konrad. Jest to niemiecka wersja francuskiego poematu, kt�rego g�w

nym bohaterem jest rycerz Roland polegy w walkach Karola Wiel

kiego z hiszpaskimi Arabami. Rolandlied zapocztkowaa w Niem

czech rozkwit poezji rycerskiej, kt�ra w czasaFh panowania dynastii

Stauf�w wzniosa si na wyyny. Pod patronatem dwor�w ksicych

powstaj wybitne dziea epiki rycerskiej, jak Tristan und Isolde Eil

harta von Oberge (ok. 1170) czy Eneit Heinricha von Veldeke. Jeszcze

wiksz saw zdobyy sobie utwory epickie trzech poet�w worskich z

przeomu XII i XIII w., jak Erek i Iwein Hartmanna von Aue, Parsival

Wolframa von Eschenbach i Tristan Gotfryda ze Strasburga. Baniowe

i historyczne wtki posuyy tym autorom do ukazania w piknej sza

cie jzykowej i literackiej kultury duchowej i mentalnoci wiata rycer

skiego, jego uczu, przey i tsknot do szczcia doczesnego. Szcze

g�lne miejsce w dworskiej poezji epickiej zajmuje anonimowa Pie

o Nibelungach (Niebelungenlied), powstaa prawdopodobnie w rodo

wisku rycerskim okoo 1200 r. Liczne rkopisy tego utworu wiadcz

o jego wielkiej poczytnoci w redniowieczu. Popularno t zapew

nia mu opr�cz wartoci czysto artystycznych r�norodno wtk�w

narracyjnych, legendarnych i historycznych, pogaskich i chrzecija

167

skich. Pie o Nibelungach wywara take wpyw na dalsz tw�rczo

epick. Widoczny on jest zwaszcza w powstaej przed 1250 r. w Austrii

Gudrunlied.

W omawianym okresie pojawiaj si te nowe gatunki literackie,

wr�d kt�rych dominuje dworska liryka miosna (Minnengesang). Ry

cerz i kobieta, ich mio prawdziwa i trwaa znalazy chtne pi�ra

w poudniowo-zachodnich ksistwach niemieckich. Niemaa w tym za

suga wpywu francuskich wdrownych poet�w i pieniarzy, zwanych

trubadurami. Nie brak tu jednak i rodzimych pierwiastk�w zaczerpni

tych z poezji wagant�w i pieni ludowej. Pocztki tego rodzaju tw�r

czoci zwizane s z Kurenbergerem dziaajcym w latach 1115-1170.

W ostatnich latach XII w. wytworzy si nowy styl w liryce rycerskiej

zwizany z takimi jej piewcami, jak Albrecht von Johannsdorf, Hein

rich von Morungen, Reinar von Hagenau i Walter von Vogelweide.

Ostatni z wymienionych by najwybitniejszy. W jego utworach przebija

mio do otaczajcego czowieka wiata przyrody, pochwaa ycia to

warzyskiego i pena optymizmu wiara w ludzi. On pierwszy take pod

j liryk polityczn, w kt�rej bra w obron swego chlebodawc, Fry

deryka II, przed Welfami i aspiracjami papiestwa do panowania nad

wiatem.

Okoo poowy XIII w. poezja dworska zanika. Jej miejsce zajmuje

literatura mieszczaska, kt�ra ju w drugiej poowie XII w. daa zna

o sobie pierwszymi utworami, zawierajcymi akcenty antyfeudalne

i antykocielne.

Wielkim przemianom ulego take dziejopisarstwo niemieckie,

kt�re oywia walka cesarstwa z papiestwem o inwestytur i panowanie

nad wiatem. Z tych czas�w zachoway si dziesitki zabytk�w historiograficznych odzwierciedlajcych idee i denia obu zwalczajcych si

stron, majce przewanie charakter polemiczny i du si oddziaywa

nia na opini publiczn. Dziejopisarstwo dworskie suyo interesom

poszczeg�lnych dynastii i wraz z ich zmianami przesuway si centra

tego pimiennictwa.

Jzykiem historyk�w bya nadal acina, ale w XII w. obok niej za

czto posugiwa si jzykiem niemieckim, jak tego dowodz najstarsze

znane nam pomniki tej tw�rczoci, powstae okoo poowy XII w.

Kaiserchronik i Saska kronika wiata. W przeciwiestwie do poprzed

niego okresu ulega znacznemu wzbogaceniu tre dzie historycznych,

interesujcych si nie tylko Niemcami i ich ssiadami, lecz take wa

niejszymi zagadnieniami og�lnodziejowymi. Coraz wyszy stopie wy

ksztacenia ludzi uprawiajcych historiografi pozwala im na wiksz

samodzielno w ujmowaniu zjawisk dziejowych, krytyczny stosunek

do starszych opracowa, a take na stosowanie doskonalszych form sty

listyczno-literackich, z kt�rych syn dziea Lamperta z Hersfeldu,

Adama Bremeskiego i Ottona, biskupa Freisingu. Ulegay take

ewolucji pogldy na zadania i cele utwor�w dziejopisarskich. Gdy daw

niej widziano je przede wszystkim w potrzebie rejestrowania fakt�w hi

storycznych, teraz podejmuje si take pierwsze pr�by interpretacji

168

procesu dziejowego ze stanowiska filozoficznoteologicznego. Wyst

piy one najpeniej w Chronika sive historia de duabus civitatibus i Ge

sta Friderici imperatoris Ottona, biskupa Freisingu, oraz w Dialogi libri

tres Anzelma, biskupa hoboliskiego.

Orodkiem dziejopisarstwa w Niemczech od poowy XI do poowy

XIII w. byy w dalszym cigu klasztory i siedziby biskupstw. W XIII w.

wkraczaj do dziejopisarstwa miasta rozpoczynajce swymi rocznikami

i kronikami, jak Annales Wormatienses (1221-1298), nowy okres w hi

storiografii niemieckiej.

SZTUKA

Druga poowa XI i pierwsza wier XII stulecia to czasy penego

rozkwitu stylu romaskiego w architekturze i sztukach plastycznych.

W budownictwie monumentalnym najpeniejszy wyraz znalaz on w tr�j

nawowych katedrach nadreskich w Trewirze, Spirze i Moguncji oraz

nieco p�niejszych dzieach architektury sakralnej, jak katedra w Wor

macji i koci� pod wezwaniem w. Aposto�w w Kolonii. W stosunku

do obiekt�w wczesnoromaskich budowle te odznaczaj si wikszym

zr�nicowaniem wntrz i pomysowoci rozwiza technicznych. Jedy

169

nie architektura cysters�w trzymaa si starych wzor�w waciwych sty

lowi ottoskiemu, charakteryzujcemu si prostot struktury i surowoci wyrazu tr�jnawowych bazylik.

Rzeba p�noromaska nie poczynia wikszego postpu. Jest ra

czej naladownictwem wzor�w wypracowanych przez francuskie i woskie warsztaty rzebiarskie.

Podobnie byo z malarstwem ciennym. Najcenniejsze jego frag

menty pochodzce z kocio�w w. Gerona w Kolonii, Schwarzrheindorf

i Knechtsteden wskazuj na kontynuacj temat�w i technik malarskich

okresu wczesnoromaskiego. Najwikszym i najbardziej prnym orodkiem malarstwa p�noromaskiego w Niemczech bya Ratyzbona.

Kwito take nadal malarstwo ksikowe, uprawiane w przyklasztor

nych pracowniach iluminatorskich, rozpowszechnionych g�wnie w po

udniowo-zachodnich Niemczech i Saksonii.

Wzrastajce potrzeby kulturalne rycerstwa i mieszczastwa, a take

og�lny postp ekonomiczny, techniczny i cywilizacyjny znalazy swoje

najpeniejsze odzwierciedlenie w rozwoju architektury, w kt�rej pod

170

wpywem zastosowania doskonalszych rozwiza konstrukcyjnych wy

twarza si nowy styl zwany gotyckim. Jego istot byo wprowadzenie

nowej techniki sklepie lekkich, podtrzymywanych nie - jak dotd

przez cae ciany boczne, lecz przez szkielet kamiennych eber, opiera

jcych si z kolei na silnych kolumnach lub filarach, wzmacnianych od

zewntrz ukami przyporowymi. Drug charakterystyczn cech stylu

gotyckiego byo zastosowanie ostrych uk�w, za pomoc kt�rych roz

kadano cinienie sklepie i uzyskiwano podane efekty: konstruk

cyjno-dekoracyjne. Dziki tym usprawnieniom w technice budowlanej

wznoszone obiekty mogy osign znaczn wysoko, lekko oraz ja

sne wntrze owietlane wiatem dziennym, wpadajcym tam przez li

czne i vielkie ostroukowe otwory okienn Rozw�j budownictwa mu

rowanego, kt�remu rozmach zaczy nadawa w pierwszym rzdzie

miasta, pocign za sob wzrost zapotrzebowania na materia budow

lany, kt�rym teraz staa si cega.

Kolebk gotyku bya Francja, skd styl ten rozpowszechni si na

Niemcy i inne kraje Europy Zachodniej i rodkowej. W Niemczech bu

downictwo wczesnogotyckie pojawio si w pierwszych dziesitkach lat

XIII w. w rodkowych rejonach tego kraju (Magdeburg, Maulbrunn).

Wkr�tce jednak rozpowszechnio si na cay kraj, wypierajc architek

tur p�noromask. Do najcenniejszych zabytk�w wyksztaconego

gotyku w Niemczech nale katedry w Kolonii i Marburgu oraz koci�

w. Elbiety w Strasburgu.

171

Pewne odrbnoci gotyku niemieckiego ujawniy si w XIII w. w

p�nocno-zachodnich czciach Niemiec w postaci kocio�w halowych

o kopulastych sklepieniach krzyowoebrowych. Natomiast w miastach

poudniowych Niemiec wystpiy tr�jnawowe bazyliki bez transeptu,

zamknite przewanie wielobocznymi apsydami (Ratyzbona, Esslingen). Ten typ budowli sakralnych przy niewielkich modyfikacjach by

praktykowany w XIV w.

R�wnie w sztukach plastycznych nastpi w XIII w. wyrany prze

om. Na plan pierwszy wysuna si teraz rzeba. W pocztkowym

okresie pozostawaa ona pod silnymi wpywami obcymi, g�wnie fran

cuskimi, cho zdarzay si ju wtedy indywidualnoci na miar tworz

cego w pierwszej poowie XIII w. mistrza naumbirskiego, kt�rego

dziea figuralne odznaczaj si niezwyk ekspresj stan�w psychicznych i gestu.

W tyle za rzeb pozostawao nadal malarstwo gotyckie. W pierw

szej poowie XIII w. dominoway w nim jaskrawe zestawienia barw

i niezaradno w portretowaniu postaci ludzkich. Widoczne to jest za

r�wno w malarstwie ciennym, jak i tablicowym, kt�re upowszechnia

si w okresie p�nogotyckim. Jedyn dziedzin, w kt�rej malarstwo

poczynio wikszy postp, byy witrae, wypowiadajce si pomysowoci tematyki obrazu oraz zestawieniami ywych kolor�w. Najwikszy

rozkwit tej sztuki przypada jednak na czasy p�niejsze.

173

V. NIEMCY OD POOWY XIII

DO KOCA XV WIEKU

POLITYCZNO-GOSPODAR

CZE SKUTKI WIELKIEGO

BEZKR�LEWIA KREs wielkiego bezkr�lewia pogbi

jeszcze bardziej rozdrobnienie feudalne Niemiec i umocni stanowisko

tamtejszych ksit jako decydujcego czynnika politycznego w kraju.

W obrbie podlegych im ksistw, przeksztacajcych si w niezalene

pastewka feudalne, byli suwerennymi wadcami. Rozporzdzali wa

snym skarbem, silami zbrojnymi i sprawowali najwysz wadz sdow

nicz. Dobrze zorganizowany aparat urzdniczy obslugiwali w duej

mierze opacani ministeriaowie ksicy, cile zaleni od swych chle

bodawc�w. rodki finansowe na pokrycie szervkich potrzeb dworu

czerpali ksita z wasnych majtk�w ziemskich, regali�w i ce, a take

ze wiadcze publicznych podwadnych, nakadanych pocztkowo oka

zyjnie, p�niej przeksztaconych w podatki stae.

Rozdrobnienie feudalne Niemiec wpywao niekorzystnie na rozw�j

gospodarczy kraju jako caoci. W miar bowiem wyamywania si daw

nych wielkich lenn pastwowych spod wadzy centralnej i przeksztaca

nia si ich w samodzielne feudalne organizmy pastwowe rozluniy si

take zwizki ekonomiczne midzy poszczeg�lnymi regionami kraju. W

tych warunkach powstaway r�norakie przeszkody w produkcji rze

mielniczej i integracji wymiany handlowej poprzez szeroki rynek we

wntrzny. W dodatku g�wne miasta niemieckie leay na peryferiach

Niemiec i z tej racji bardziej zainteresowane byy w handlu zagranicz

nym ni w wymiaie wewntrz kraju. Tak wic, gdy wsp�czenie w

innych krajach Europy zachodniej miasta staway si g�wnym czynni

kiem proces�w zjednoczeniowych i tworzenia si silnych, scentralizowanych monarchii, to w Niemczech orodki miejskie zadania tego nie

podjy. Inna rzecz, e brako tu koordynatora wszystkich si dorod

kowych, kt�rymi we Francji czy Anglii kierowaa wadza kr�lewska w

sojuszu z mieszczastwem i drobnym rycerstwem. amic krok po

kroku op�r wielkich feuda�w, zapewnia sobie dziedziczno korony.

W Niemczech rozw�j polityczny szed w odwrotnym kierunku,

przynoszc pene zwycistwo partykularyzmowi, kt�rego g�wnymi no

sicielami byli ksita duchowni i wieccy, przeciwstawiajcy si solida

rnie wszelkim pr�bom umocnienia wadzy centralnej. Mogli to uczyni

z penym powodzeniem, poniewa dysponowali nie tylko wystarczajc

si wojskow, lecz take prawem decydowania o obsadzie tronu, kt�re

175

OPOZYCJA ANTYHABSBURSKA I WYBbR ADOLFA

Z NASAU. UPADEK JEGO RZDbW

Istotnie zaraz po mierci Rudolfa I wybuchy powane rozruchy anty

habsburskie w Styrii oraz krajach alpejskich, pragncych wyzwoli si

spod wadzy Habsburg�w. Syn Rudolfa, Albrecht, zaabsorbowany wa

snymi kopotami, nie by w stanie rozwin skuteczniejszych zabieg�w

o koron niemieck. Niedawni stronnicy Habsburg�w, elektorowie du

chowni, kt�rzy wynieli na tron Rudolfa, odwr�cili si od nich zdecydo

wanie i wybrali kr�lem zn�w drugorzdnego feudaa, grafa Adolfa

z Nassau. G�wnym jego protektorem by arcybiskup koloski Zyg

fryd, kt�remu elekt odwdziczy si bogatymi nadaniami ziemi pa

stwowej. Ksita rescy uzyskali ponadto gwarancj respektowania

ich praw i interes�w politycznych.

Zapewniwszy sobie poparcie ze strony najwpywowszych i najpot

niejszych pan�w niemieckich, m�g Adolf przystpi z nadziej do

uoenia stosunk�w z drugim pretendentem do tronu, synem Rudolfa,

176

Albrechtem, tym bardziej e przeciwnik znajdowa si - jak zaznaczy

limy wyej - w kopotliwym poloeniu. W tej sytuacji doszo szybko,

bo ju w listopadzie 1292 r., do porozumienia, w kt�rym Albrecht

uzna Adolfa za kr�la, ten za zgodzi si na zatrzymanie przez Habs

burg�w dotychczasowych ich zdobyczy jako lenn niemieckich.

Rachuby, jakie z osob nowego kr�la wizali jego stronnicy, szybko

okazay si zawodne. Adolf z Nassau, podobnie jak jego poprzednik,

rycho odstpi od zoonych obietnic i podj pr�b umocnienia swej

pozycji na terenie Niemiec. Dziki znacznej pomocy finansowej otrzy

manej od kr�la angielskiego Edwarda I, z kt�rym w 1294 r. zawar so

jusz obronny, zebra odpowiedni armi i nie ogldajc si na zgod

ksit, w dw�ch zbrojnych wyprawach zaj Turyngi i Mini, kt�re

nastpnie odsprzeda Albrechtowi z rodu Wettyn�w. Postpowanie

Adolfa zaczo budzi niepok�j i niezadowolenie w gronie jego nieda

wnych stronnik�w, a przede wszystkim arcybiskupa mogunckiego Ger

harda II, posiadajcego na terenie Turyngii pewne majtki ziemskie

i traktujcego ten kraj jako domen wycznie swych wpyw�w. On te

by jednym z g�wnych tw�rc�w opozycji antykr�lewskiej, w kt�rej

skad opr�cz niego weszli m. in. kr�l czeski Wacaw II, elektorzy saski

i brandenburski oraz ksi austriacki Albrecht.

W 1297 r. Adolf zosta zdetronizowany, po czym dokonano wyboru

nowego kr�la w osobie odsdzonego od tronu przed siedmiu laty syna

Rudolfa, Albrechta Habsburga. Ostateczny upadek Adolfa przypiecz

toway jego niepowodzenia militarne w walce z przeciwnym mu obo

zem. Jej kulminacyjnym punktem bya bitwa pod G llheim w pobliu

Wormacji, w kt�rej Adolf z Nassau poni�s mier. Byo to zarazem

ponowne zwycistwo ksit niemieckich nad politycznymi ambicjami

wybieranych przez nich kr�l�w. Nie przewidywali jednak, c rzdy Albrechta I, kt�re zwycistwo to miay utrwali, w gruncie rzeczy dopro

wadz po raz pierwszy od czas�w wielkiego bezkr�lewia do pewnej

zmiany ukadu si midzy wadz centraln i pastwami terytorialnymi.

POLITYKA WEWNTRZNA ALBRECHTA I

Albrecht I od pocztku i konsekwentnie dy do ograniczenia wa

dzy ksit niemieckich i umocnienia swej pozycji w pastwie. Cel taki

przywieca wprawdzie i obu jego poprzednikom, ale aden z nich nie

potrafi tak umiejtnie i skutecznie wprzc w swoj sub tych czynni

k�w spoecznych, kt�re zainteresowane byy w przezwycieniu si odrodkowych. Ju uoenie pokojowych stosunk�w z kr�lem francuskim

Filipem Piknym wywoao niezadowolenie zachodnioniemieckich

elektor�w, obawiajcych si wzrostu potgi Francji i zagroenia z jej

strony pogranicznym ksistwom niemieckim, a gdy nastpnie Albrecht I

zaj si energicznie zabezpieczaniem lenn pastwowych, czterech

elektor�w nadreskich utworzyo w 1300 r. koalicj skierowan wyra

nie przeciw kr�lowi. Albrecht I nie ugi si. Na otwart walk z sil

nymi przeciwnikami nie m�g sobie jednak pozwoli. Obra wic tak

177

tyk rozprawiania si z kadym z nich oddzielnie. Konflikty mi

dzy ksitami a zalenym od nich rycerstwem i miastami uatwia

y Albrechtowi I realizacj tych plan�w. Cennym sojusznikiem kr�

la okazao si zwaszcza mieszczastwo, kt�re pozyska sobie bez

reszty, gdy uwolni je od wszelkich opat celnych na Renie, wpro

wadzonych po 1250 r., i upowani do zawierania zwizk�w obronnych.

Tylko przy szerokim poparciu w cisym wsp�dziaaniu wszyst

kich wrogich wadcom terytorialnym si m�g Albrecht I wyj zwy

cisko z walki z tak potnymi panami feudalnymi, jak arcybiskupi

moguncki, trewirski i koloski. Sukces ten wpyn take niewtpli

wie na popraw stosunk�w Albrechta I z kuri rzymsk kierowan

przez papiea Bonifacego VIII, kt�ry dopiero w 1303 r. uzna wyb�r

Habsburga na kr�la niemieckiego za legalny i zagwarantowa obron

praw Rzeszy. Albrecht za ze swej strony przyrzek zwierzchnikowi

Kocioa wierno, posuszestwo i gotowo wspierania go w kadej

potrzebie.

NIEUDANA PR�BA OPANOWANIA CZECH

Nie zaniedbujc ani na chwil stara o umacnianie podstaw mate

rialnych wadzy kr�lewskiej w Niemczech, Albrecht I dy do zapew

nienia swojemu rodowi przodujcego stanowiska w obrbie Rzeszy

Niemieckiej. Szczeg�lnym obiektem jego zainteresowa stay si Cze

chy. Jeszcze za ycia tamtejszego kr�la Wacawa II wystpi Albrecht

pod jego adresem z daniem zwrotu pewnych dzieraw odstpionych

mu w 1298 r. na terenie uyc i Turyngii oraz odstpienia na okres

szeciu lat dochod�w ze synnych na ca Europ kopal srebra w Kut

nej Horze. mier Wacawa w 1305 r., a w rok p�niej zab�jstwo jego

syna i nastpcy Wacawa III jako ostatniego przedstawiciela Przemyli

d�w na tronie czeskim omieliy Albrechta do ujawnienia w peni

swych zaborczych zamiar�w wobec pastwa czeskiego. Wkroczywszy

wic tam ze swymi wojskami, wymusi Albrecht na panach czeskich wy

b�r nowego kr�la w osobie swego syna Rudolfa. Jak si rycho okaza

o, bya to zdobycz kr�tkotrwaa. W 1307 r. zatarg Albrechta I z Wet

tynami przeksztaci si w otwart wojn domow, w kt�rej wojska

Habsburg�w poniosy klsk pod Lucka koo Altenburga. Niebawem

zmar syn Albrechta, Rudolf, a korzystajc z niepowodze Habsbur

g�w panowie czescy obrali swym kr�lem Henryka, ksicia Karyntii. Albrecht ywi jeszcze nadziej, e uda mu si opanowa sytuacj. I nie

wiadomo, jaki by obr�t sprawy przybray, gdyby nie nagy i skuteczny

zamach na jego ycie, dokonany w 1308 r. przez bratanka kr�la, Jana

Parricid.

mier Albrechta bya niekorzystnym wydarzeniem dla dynastycz

nej polityki Habsburg�w, kt�rzy na przecig 130 lat odsunici zostali

od tronu niemieckiego i polityki Rzeszy.

178

HENRYK VII LUKSEMBURSKI I JEGO POLITYKA WOSKA

Elektorzy z arcybiskupami Nadrenii na czele mogli jeszcze raz skorzysta z nadarzajcej si okazji, by wynie na tron zaufanego sobie

przedstawiciela klasy feuda�w, brata arcybiskupa trewirskiego Baldwi

na, hrabiego Henryka z Luksemburga (1308-1313), kt�ry ju wcze

niej zagwarantowa im wszelkie prawa i posiadoci.

Pierwsze lata panowania tego wadcy ukaday si dla bardzo po

mylnie. Udao mu si bowiem uzyska przy pomocy arcybiskupa mo

gunckiego znaczne wpywy w Czechach i doprowadzi do detronizacji

niepopularnego tu Henryka z Karyntii i zastpienia go w 1310 r. swoim

synem Janem. To wic, co w stosunku do Czech nie powiodo si Habs

burgom, udao si Luksemburgom, zaoycielom nowej dynastii w tym

kraju.

Henryk VII w przeciwiestwie do swego poprzednika unika kon

flikt�w z ksitami niemieckimi i postpowa zgodnie z przyrzeczenia

mi, zoonymi im w czasie elekcji. Po opanowaniu Czech ca sw

uwag skierowa ku Wochom, kt�rych zwizki z kr�lestwem niemiec

kim od poowy XIII w. zostay faktycznie zerwane. Nawizujc do da

wnej koncepcji cesarstwa, pragn nie tylko odzyska jego insygnia,

lecz take podporzdkowa Wochy swej wadzy. Idea cesarstwa miaa

w tym kraju nadal zar�wno zwolennik�w skupionych w stronnictwie gi

belin�w, jak i przeciwnik�w spod znaku gwelf�w. Byy to przeciwsta

wne obozy polityczne, kt�rych geneza siga koca XII w. i wie si

z walk o wadz kr�lewsk w Niemczech pomidzy Staufami i Welfa

mi. Wanie zwolennik�w Stauf�w nazywano we Woszech gibelinami,

Wef�w natomiast gwelfami. Z czasem nazwy te utraciy swoje pierwotne, dynastyczne znaczenie, a stay si synonimami ugrupowa polity

cznych, dzielcych si na zwolennik�w (gibelinowie) i przeciwnik�w

(gwelfowie) wadzy cesarskiej we Woszech. G�wnym ideologiem gi

belin�w by w tym czasie poeta woski Alighieri Dante, kt�ry swoje

pogldy polityczne wyoy w rozprawie pt. O monarchii.

Wykorzystujc poparcie gibelin�w, oczekujcych od kr�la niemiec

kiego pomocy w zwalczaniu demokratycznych i narodowych ruch�w w

obrbie miast woskich, Henryk VII w 1310 r. na czele niewielkiego

orszaku wyruszy poza Alpy. Droga do Rzymu wioda przez lombar

dzkie republiki miejskie, kt�rych stosunek do kr�la niemieckiego by

r�ny. Mediolan, w kt�rym Henryk odby pod koniec grudnia 1310 r.

uroczyst koronacj na kr�la Lombardii, wita go bardzo okazae, ale

inne miasta jak np. Brescja czy Florencja, stawiay mu czynny op�r,

kt�rego nie by w stanie zama. Wszystko to spowodowao, e dopiero

w pocztkach 1312 r. Henryk VII zbliy si do Rzymu, kt�ry r�wnie

zamkn przed nim bramy i postanowi si broni. Rezultatem rozgorzaych walk byo opanowanie przez Niemc�w i ich woskich sojuszni

k�w tylko czci miasta, gdzie w czerwcu 1312 r. za zezwoleniem pa

piea Klemensa V Henryk zosta ukoronowany na cesarza. Akt ten wo

bec narastajcej we Woszech opozycji antyluksemburskiej i chwiejnej

179

postawy papiea mia dla Henryka jedynie prestiowe znaczenie. Odzyskanie penej wadzy nad Wochami zaleao w dalszym cigu od za

mania oporu miast oraz pozbycia si mocnego konkurenta w tym kraju,

jakim by kr�l neapolitaski Robert. W tym te celu Henryk VII za

war przymierze z antagonist Andegawen�w woskich, kr�lem sycylijskim Fryderykiem III, i wr�d wielu trudnoci, zwaszcza na terenie

Toskanii, sposobi si do wyprawy wojennej na Neapol. Przygotowania

te przerwaa jednak niespodziewana mier Henryka VII w lecie 1313 r.

niedaleko Sieny.

Na wie o zaistniaym bezkr�lewiu rozpoczy si w Niemczech

przetargi i walki o wadz, kt�re przecigay si miesicami, by dopro

wadzi w kocu do podw�jnej elekcji w padzierniku 1314 r.

WALKA O KORON KR�LEWSK MIDZY HABSBURGAMI

I WITTELSBACHAMI

Cz ksit obwoaa kr�lem syna Albrechta I, Fryderyka Pikne

go. Cz za opowiedziaa si za ksiciem g�rnobawarskim Ludwikiem

Wittelsbachem. O tym, kt�remu ostatecznie przypadnie korona nie

miecka, zadecydowa miaa wojna domowa. Zmierzy si w niej miay

siy nier�wne. Habsburgowie bowiem jeszcze przed militarn pr�b

g�rowali pod wieloma wzgldami nad Wittelsbachami, jeli jednak ci

ostatni wyszli z niej zwycisko, to dua w tym zasuga Szwajcar�w.

Bya to ludno wolna, zamieszkujca nalece do Niemiec g�rzyste te

reny alpejskie, zajmujca si g�wnie pasterstwem i gospodark len.

Specyficzne warunki geograficzne i pewne op�nienie spoeczno-ustrojowe w stosunku do reszty ziem wchodzcych w skad Rzeszy Niemiec

kiej byy powodem powolnego wyodrbniania si tych obszar�w i de

ia ich mieszkac�w do niezalenoci politycznej. Aspiracje te wzrosy

gwatownie, gdy usadowieni na tronie niemieckim Habsburgowie

wzmogli feudalny ucisk alpejskich g�rali.

W 1291 r. zaraz po mierci kr�la Rudolfa I trzy kantony szwajcar

skie: Uri, Schwyz i Unterwalden, zawizay sprzysienie, przyrzekajc

sobie wzajemn pomoc w walce o niepodlego. Nastroje wolnociowe

zaczy ogarnia coraz wiksze obszary g�rskie, a gdy Habsburgowie

wystpili zbrojnie przeciw konfederacji wolnych kanton�w, spotkali si

ze zdecydowanym odporem powstac�w. Pod Morgarten p�n jesie

ni 1315 r. walczcy pieszo ucznicy szwajcarscy rozbili doszcztnie

wojska Habsburg�w dowodzone przez brata Fryderyka Piknego, Leopolda, i zmusili swych pan�w zwierzchnich do zaniechania na pewien

czas akcji wojennych, wymierzonych przeciw bronicej swych swob�d

ludnoci.

Niepowodzenia Habsburg�w w walce ze Szwajcarami miay powa

ny wpyw na ostateczne rozstrzygnicie sporu o koron niemieck. po

zycja Ludwika Wittelsbacha ulega dalszemu umocnieniu. Z wolna za

rysowywaa si jego przewaga militarna, kt�ra przyniosa mu w kocu

pene zwycistwo. W bitwie pod Muhldorfem we wrzeniu 1322 r. roz

181

bi Ludwik wojska Fryderyka Piknego i wzi kontrkandydata na

kr�la niemieckiego do niewoli.

WALKA LUDWIKA WITTELSBACHA Z PAPIESTWEM.

ZAAMANIE SI POLITYKI WOSKIEJ

Okazao si, e opanowanie przez Ludwika sytuacji wewntrz Nie

miec byo dopiero pierwszym etapem walki o koron kr�lewsk. Pozostay bowiem do pokonania powane trudnoci na arenie midzynaro

dowej, przede wszystkim uregulowanie stosunk�w z papieem Janem

XXII, kt�ry wstrzymywa si z uznaniem Ludwika za kr�la niemieckie

go. Jako gorcy zwolennik wyszoci wadzy duchownej nad wadz

wieck got�w by to uczyni pod warunkiem cakowitego podporzd

kowania si Bawarczyka kurii papieskiej i wyrzeczenia si przeze

praw zwierzchnich w stosunku do Woch. Gdy wic po zwycistwie pod

Muhldorfem Ludwik wysa do tego kraju swego reprezentanta, maj

cego sprawowa w jego imieniu wadz zwierzchni, Jan XXII zada

od Ludwika abdykacji i podporzdkowania si decyzjom papieskim w

tej sprawie. Ludwik nie myla jednak kapitulowa, wobec czego nara

stajcy konflikt potoczy si szybko naprz�d wedug wzor�w z czas�w

najgwatowniejszych walk papiestwa z cesarstwem za Henryka IV i

Stauf�w. Jan XXII rzuci na Ludwika kltw, kt�ry w odwet w pa

dzierniku 1324 r. ogosi papiea heretykiem, a za najwyszy autorytet

w Kociele, zgodnie z goszonymi w�wczas pogldami wybitnego

tw�rcy ideologii antypapieskiej, Marsyliusza z Padwy, uzna sob�r.

Walka Ludwika z papieem zaktywizowaa w Niemczech wrogie

Wittelsbachom siy, skupione wok� rywalizujcych ze sob o tron nie

miecki Habsburg�w i Luksemburg�w. Jedynym wyjciem z niepomyl

nej dla Ludwika sytuacji byo w tych warunkach zblienie do mniej

gronych w�wczas dla niego Habsburg�w. Doprowadzi do niego ko

sztem niewielkich ustpstw i wypuszczenia z niewoli Fryderyka Pikne

go. Odizolowani tym sposobem Luksemburgowie nie byli w stanie

przeszkodzi Ludwikowi w jego wyprawie do Woch w 1327 r. przed

siwzitej celem rozstrzygnicia na miejscu wielu palcych spraw. Za

cht do podjcia takiej decyzji by take sprzyjajcy rozw�j wypad

k�w w tym kraju, gdzie doszo do napicia midzy Janem XXII a nie

kt�rymi miastami p�nocnowoskimi z Mediolanem na czele. Sp�r

przerodzi si w otwart wojn, w kt�rej Mediolan, dowodzony przez

Marka Viscontiego, odni�s zwycistwo pod Monz nad wojskami pa

pieskimi uatwiajc tym samym Ludwikowi realizacj plan�w polityc

nych na terenie Woch. Znajdujc specjalne poparcie w Mediolanie,

Ludwik koronowa si tu w maju 1327 r. na kr�la lombardzkiego,

a w styczniu 1328 r. otrzyma w Rzymie z rk przyw�dcy antypapie

skiego powstania w Rzymie, Sciarry Colonny, koron cesarsk.

O uznaniu tego faktu przez Jana XXII nie mogo by mowy, dla

tego Ludwik ogosi jego detronizacj i mianowa spor�d swoich wier

nych stronnik�w antypapiea Mikoaja V.

182

Krok ten jak si okazao, nie przyni�s Ludwikowi Wittelsbachowi

nie tylko korzyci, ale jeszcze bardziej usztywni stanowisko opozycji

zar�wno we Woszech, jak i w Niemczech. We Woszech zaczy wzra

sta wpywy Jana XXII, nawoujcego do krucjaty przeciw Ludwikowi,

uznanemu za heretyka, i jego poplecznikowi, antypapieowi Mikoa

jowi V. Niedawni wrogowie zaczli przechodzi na stron papiea,

wr�d nich take Mediolan. Narastao wic niezadowolenie z sytuacji,

jaka wytworzya si we Woszech po koronacji cesarskiej Ludwika. Re

szty dopeniy naoone przez niego ciary podatkowe, naduycia fi

nansowe ludzi z jego otoczenia oraz brak ywnoci spowodowany w du

ej mierze przez stacjonujc we Woszech armi cesarsk. Gdy w do

datku na Rzym ruszy zbrojnie sprzymierzony z papieem awinioskim

kr�l Neapolu Robert, Ludwik wraz ze swoim papieem opuci popie

sznie Rzym i uda si do Niemiec.

Tu jednake propaganda antycesarska Jana XXII czynia zamiesza

nie, znajdujc posuch g�wnie w Dolnej i G�rnej Lotaryngii, gdzie

wadza kr�l�w niemieckich miaa od dawna raczej formalny charakter.

Na pocztku XIV w. o wiele silniejsze byy tu wpywy Francji i rywali

zujcej z ni Anglii. W toczcej si walce midzy Ludwikiem i Janem

XXII wysze duchowiestwo lotaryskie z arcybiskupem koloskim na

czele opowiedziao si waciwie po stronie awinioskiego papiea,

a widzc bezsilno cesarza w tej czci Niemiec, rozwaao nawet mo

liwo utworzenia tu odrbnego pastwa kocielnego, zoonego

z trzech arcybiskupstw i Palatynatu reskiego. Tak wic walka Ludwika

z papiestwem, z Janem XXII, a potem z jego nastpc Benedyktem

XII, moga doprowadzi do podziau spoeczestwa niemieckiego na

dwa obozy. Za Ludwikiem opowiadao si mieszczastwo, kt�re byo

niechtne wyszemu duchowiestwu, cieszcemu si szeregiem przywi

lej�w podatkowych i sdowniczych. Za poparcie okazywane Ludwi

kowi nabyway miasta szereg korzystnych uprawnie. W 1331 r. 22

miasta kr�lewskie Szwabii zawary zwizek i stany po stronie swego

wadcy. Stanowisko duchowiestwa niemieckiego wobec konfliktu Lu

dwika z papiestwem nie byo jednolite. Cz duchownych mimo inter

dyktu nadal odprawiaa msze i udzielaa posug religijnych. Zdecydo

wanie po stronie kr�la znaleli si franciszkanie.

Pilnym zadaniem Ludwika byo niedopuszczenie do ideologicznego

rozamu w Niemczech i pozyskanie dla swych koncepcji o wyszoci

wadzy cesarskiej nad papiesk najbardziej wpywowych si na arenie

midzynarodowej. Po stronie papiestwa, kt�rego stolic od 1309 r. sta

nowi Awinion, staa przede wszystkim Francja, bdca r�wnoczenie

sojuszniczk zwalczajcych Ludwika Luksemburg�w. Zwizek ten na

bra szczeg�lnego znaczenia po mierci Fryderyka Piknego, gdy Jan

Luksemburczyk wysun si na czoo opozycji antycesarskiej w Rzeszy.

Celem osabienia tej koalicji Ludwik Wittelsbach zawar przymierze

z kr�lem angielskim Edwardem III, przygotowujcym si do wojny

z Francj. Jednak najwikszym niewtpliwie osigniciem dyplomaty

cznym Ludwika byo doprowadzenie do zblienia stanowisk ksit nie

183

mieckich wobec toczcej si walki cesarstwa z papiestwem w duchu od

powiadajcym polityce Wittelsbacha. Na zjedzie w Rhense w lipcu

1338 r. pod nieobecno Jana Luksemburczyka podjli elektorzy nie

mieccy uchwa, odmawiajc papieowi prawa kadorazowego zatwie

rdzania wyboru i koronacji cesarskiej kr�la niemieckiego, kt�rego po

woywanie miao by odtd ich wycznym przywilejem. Nie chodzio,

rzecz jasna, w tym wypadku specjalnie o podtrzymanie strony Ludwi

ka, o kt�rym w postanowieniach w Rhense nie wspomniano ani so

wem, lecz o podkrelenie i umocnienie rangi ksit niemieckich, stoj

cych w sprawach polityki wewntrznej Rzeszy zar�wno ponad wadz

papiesk, jak i cesarsk. Wnet zreszt dali temu stanowisku peny wyraz.

Ludwik, wykorzystujc chwilowe uspokojenie kraju, jakie zazna

czyo si po zjedzie w Rhense w 1338 r., przystpi ladem swoich po

przednik�w do rozbudowy d�br rodowych Wittelsbach�w, kt�re ju

wczeniej pomnoy zdobyciem po wymarciu w 1320 r. linii askaskiej

Marchii Brandenburskiej i obsadzeniem jej przez syna Ludwika w 1323 r.

By to bardzo wartociowy nabytek. Za nastpc�w Albrechta Nied

wiedzia Brandenburgia znacznie rozszerzya swoje granice i przekszta

cia si w silne pastwo terytorialne. Podstaw prawn ku temu da ju

w 1231 r. dokument cesarza Fryderyka II dla margrabi�w Jana i Ottona

III, przekazujcy im zwierzchno lenn nad Pomorzem Zachodnim.

Realizacja tych postanowie wobec ekspansji duskiej na tym terenie,

a take z powodu oporu ksit pomorskich, nie poczynia do poowy

XIII w. wikszych postp�w. Dopiero zawadnicie w latach 1249-1252 Ziemi Lubuskiej po obu stronach Odry, bdcej dotd w posiada

niu ksit lskich otwaro Brandenburczykom drog do penej i szybkiej realizacji ich zaborczych plan�w. W bezporednim zagroeniu zna

laza si teraz take Wielkopolska. Mimo oporu jej ksit w 1270 r.

Brandenburczycy signli ju po Santok, bardzo wany gr�d o znacze

niu kluczowym, oraz Drze. Posuwajc si szlakiem Noteci na p�nocny wsch�d, zagrozili caemu Pomorzu. Pomorze Zachodnie wobec

niezdecydowanej postawy ksicia Barnima I dostao si pod wpywy

Brandenburgii. Natomiast Pomorze Wschodnie zwizao si uni poli

tyczn z Wielkopolsk, co mogo utrudni margrabiom osignicie za

mierzonego celu, jakim byo opanowanie caego Pomorza i Wielkopol

ski. Niekorzystnemu obrotowi sprawy postanowiono przeciwdziaa,

knujc spisek przeciw spadkobiercy Pomorza Wschodniego, kr�lowi

polskiemu Przemysawowi II w 1296 r. Jego mier istotnie rozpocza

nowy etap w zaborczej polityce Brandenburgii, kt�ra na pocztku XIV w.

odcia Wielkopolsk od Pomorza Zachodniego, a na Pomorzu Wschod

nim zetkna si z pastwem krzyackim, zamykajc Polsce dostp do

Morza Batyckiego.

Dalsze nabytki, kt�re Ludwikowi udao si pozyska, tworzyy po

przeciwnej stronie Niemiec dwa zwarte obszary - poudniowy, w kt�

rego skad wchodziy: Karyntia, Tyrol, zdobyte przez maestwo syna

cesarza, Ludwika, z dziedziczk tych ziem, ksiniczk Magorzat,

184

oraz Dolna Bawaria jako zdobycz po bocznej linii Wittelsbach�w,

kompleks p�nocny natomiast obejmowa Holandi, Zelandi, Fryzj

i Hainaut jako spadek ony Ludwika, Magorzaty, po mierci jej brata,

hrabiego holenderskiego w 1345 r.

Sukcesy majtkowe Wittelsbach�w potraktowali ksita niemieccy

jako naruszenie swoich interes�w i postanowili pozby si niewygod

nego wadcy. Szczeg�lnie nieprzychylne stanowisko wobec Ludwika za

j Jan Luksemburczyk, pr�bujcy r�nymi sposobami wzmocni sw�j

presti kosztem Wittelsbacha. W tym wanie celu, cho bez powodze

nia, rozpocz awanturnicze dziaania w Lombardii, kt�re miay mu

przynie zdobycze terytorialne w tej czci Woch. To zn�w na drodze

dyplomatycznej poprzez maestwo swego modszego syna Jana Hen

ryka z c�rk Henryka, ksicia karynckiego, usiowa Luksemburczyk

odzyska Karynti, Tyrol i Krain. W obliczu tych poczyna Ludwik

IV szuka pocztkowo zabezpieczenia swej pozycji w sojuszu z Habs

burgami, zawierajc z nimi sojusz w 1330 r. Ukad ten okaza si nie

trway, do czego w duej mierze przyczynia si polityka dynastyczna

samego Ludwika. W myl zawartego ukadu z Habsburgami cesarz po

mierci Henryka karynckiego w 1335 r. nada im Karynti i Krain.

W sze lat p�niej uniewani maestwo Magorzaty z Janem Henry

kiem Luksemburczykiem i skoni j do wyjcia za m za swego syna

Ludwika brandenburskiego. Krok ten wywoa og�lne oburzenie i spo

wodowa konsolidacj opozycji, w kt�rej znaleli si nie tylko Luksem

burgowie, lecz take niedawni sojusznicy Ludwika, Habsburgowie.

Wr�d takich nastroj�w zgromadzeni w lipcu 1346 r. w Rhense elekto

rzy niemieccy, z wyjtkiem obu Wittelsbach�w z Palatynatu Reskiego

i Brandenburgii, zdetronizowali Ludwika IV i obrali nowym kr�lem

syna Jana Luksemburczyka, Karola. Rozpocza si zn�w walka o ko

ron niemieck, w czasie kt�rej w padzierniku 1347 r. Ludwik zakoczy ycie.

USTPSTWA KAROLA IV NA RZECZ PAPIESTWA

I KSIT NIEMIECKICH

Sytuacja nowego elekta nie bya pocztkowo w peni wyjaniona.

Wittelsbachowie nie rezygnowali, majc poparcie ze strony wiernych

im znaczniejszych miast nadreskich. Z tego to m.in. powodu Karol

nie m�g odby tradycyjnej koronacji kr�lewskiej w Akwizgranie, lecz

w maym miecie Bonn, nalecym do ksistwa kocielnego. Powt�rna

koronacja, tym razem w Akwizgranie, odbya si dopiero po mierci

Ludwika w 1347 r.

Partia Wittelsbach�w opieraa si nadal i w 1349 r. wybraa kr�lem

swego przedstawiciela, hrabiego Gunthera ze Schwarzburga, kt�ry

ustpi jednak za odpowiednim wynagrodzeniem pieninym. Sojusz

Luksemburg�w z papiestwem zrodzony z ich wsp�lnej walki z Wittels

bachami uleg za panowania Karola IV (1346-1378) dalszemu zacie

nieniu. Wadca ten by bowiem od dawna osobicie zaprzyjaniony

185

z Klemensem VI, kt�ry przed objciem swego urzdu by wychowawc

i nauczycielem Karola. Niezalenie od tego wadca niemiecki z g�ry

zrezygnowa z polityki swego poprzednika w stosunku do Woch, sta

nowicych odtd nieograniczon domen wpyw�w papieskich i ande

gaweskich, oraz uzna prawo papiea do zatwierdzania wybor�w kr�lewskich w Niemczech.

Podjta wic przez Karola w 1355 r. wyprawa do Rzymu.miaa wy

ranie zawone cele. Po koronacji cesarskiej z rk legata papieskiego

ruszy natychmiast w drog powrotn do kraju, uwoc ze sob znaczne

sumy pienine uzyskane z podatk�w i opat miejscowych wadc�w.

Miay one suy dalszej rozbudowie czeskiego dziedzictwa Luksem

burg�w, kt�re przeszo na Karola po mierci Jana Luksemburczyka w

1346 r. , a kt�re w planach cesarza sta si miao orodkiem Rzeszy Nie

mieckiej. Urzeczywistnienie tych zamiar�w zaleao jednak nie tylko

od potgi rzdzcej dynastii, lecz take od sytuacji wewntrznej w Nie

mczech, a przede wszystkim od ukadu stosunk�w midzy cesarzem

i elektorami, dysponujcymi nie tylko koron kr�lewsk, lecz take de

cydujcymi o trwaoci wadzy monarszej.

Aby pozyska elektor�w, Karol poszed na dalsze ustpstwa, nada

jc im w 1356 r. szereg fundamentalnych przywilej�w, skodyfikowa

nych w specjalnym dokumencie, opatrzonym zot pieczci cesarsk,

zwanym Zot bull Karola IV. Ustanawiaa ona w pierwszym rzdzie

ordynacj wyborcz kr�la, obowizujc a do pocztk�w XIX w.,

i skad kolegium wyborczego, kt�re odtd tworzy miao siedmiu czon

k�w, a mianowicie: arcybiskupi Moguncji, Kolonii i Trewiru jako

przedstawiciele wadzy duchownej oraz czterech reprezentant�w pa

n�w wieckich, a to kr�l czeski, palatyn reski, ksi sasko-wittem

berski i margrabia brandenburski. Przy elekcji kr�la obowizywa

miaa zasada wikszoci gos�w, majca zapobiega podw�jnym wybo

rom i zwizanym z nimi wojnom domowym. Przewodnictwo wybor�w

naleao do arcybiskupa mogunckiego, kt�rego gos oddawany na

kocu mia decydujce znaczenie. Zota bulla gwarantowaa elektorom

niepodzielno ich terytori�w, a wieckim ponadto prawo przekazywa

nia elektorstw w spadku najstarszym synom. Dochodzio do tego je

szcze szereg przywilej�w, jak prawo pobierania ca, rozwoju g�rnictwa,

bicia monety i wykonywania penego sdownictwa w obrbie podle

gych elektorom obszar�w. Mieli oni r�wnie zastrzeone najwaniej

sze centralne stanowiska administracyjne, wojskowe i dworskie, a przez

to bezporedni wpyw na rzdy pastwa. Zota bulla zakoczya wic

dugotrway proces rozdrobnienia Niemiec i przeksztacia je prawnie

w Rzesz bdc federacj niezalenych i suwerennych pastw feudal

nych pod przewodnictwem cesarza. Miasta i drobne niezalene rycer

stwo pozbawione zostay prawa zawierania zwizk�w, a tym samym

moliwoci wpywania na polityk wewntrzn i zagraniczn Niemiec.

Postanowienia Zotej bulli, odmawiajce ostatecznie papieowi

prawa wsp�decydowania o koronie niemieckiej, godziy niewtpliwie

w polityk papiea Klemensa VI. O przeciwdziaaniu z tej strony nie

186

mogo by jednak mowy, gdy popierajca interesy papiestwa Francja

przeywaa w�wczas gboki kryzys, spowodowany wielkimi niepowodzeniami w wojnie z Angli i zaostrzeniem si wewntrznych konflik

t�w spoeczno-politycznych. Malay take wpywy papiestwa w samych

Niemczech w miar krystalizowania si tu sytuacji politycznej i wzrostu

popularnoci dynastii Luksemburg�w.

CZECHY POD RZDAMI KAROLA IV

G�wnym terenem dziaalnoci Karola IV byo kr�lestwo czeskie,

kt�re - jak ju wspominalimy - pragn przeksztaci w najmocniej

sze ogniwo Rzeszy Niemieckiej. Jedn z dr�g wiodcych do tego celu

widzia �w wadca w rozwoju gospodarczym kraju, kt�ry otoczy szcze

g�ln opiek, a w wielu gaziach, jak g�rnictwo srebra, rzemioso

i handel, rozwin do niespotykanych przedtem rozmiar�w. Czechy

stay si w�wczas wanym centrum handlu midzynarodowego. Wr�d

licznych, ttnicych yciem miast czeskich na plan pierwszy wysuna

si Praga, stajc si prawdziw metropoli caego cesarstwa. Dziki

osobitej trosce Karola IV miasto to znacznie rozbudowao si prze

strzennie i wzbogacio w wiele wspaniaych budowli. Rang miasta

wzmocnio podniesienie biskupstwa praskiego do godnoci arcybiskup

stwa w 1343 r. Tu wreszcie Karol IV zaoy w 1348 r. pierwszy w Eu

ropie rodkowej uniwersytet, kt�ry sta si wanym orodkiem kultu

ralnym, promieniujcym daleko poza granice Czech.

Panowanie Karola Luksemburczyka w Czechach miao take i pe

wne ujemne skutki, kt�re widzie trzeba przede wszystkim w dalszym

wzmocnieniu si elementu niemieckiego, zwaszcza w g�rnych war

stwach spoeczestwa tego kraju. Doprowadzi to w niedalekiej przy

szoci do ostrych konflikt�w klasowych i narodowociowych brzemiennych w skutki zar�wno dla Czech, jak i cesarstwa.

Rozw�j ekonomiczny Czech i pynce std dochody sprzyjay eks

pansywnej polityce Karola IV, kt�ra przyniosa mu szereg nowych na

bytk�w terytorialnych. Najwaniejszym z nich bya niewtpliwie Bran

denburgia, znajdujca si dotd w rkach Wittelsbach�w. Ju w poczt

kach swoich rzd�w postawi ich w trudnej sytuacji, popierajc dziaa

jcego w Brandenburgii samozwaca, podajcego si za przedstawi

ciela wymarej dynastii askaskiej. W 1363 r. zawar Karol korzystny

ukad z margrabiami brandenburskimi Ludwikiem i Ottonem Wittels

bachami, na mocy kt�rego po mierci pierwszego z nich w 1365 r. prze

j Brandenburgi w zarzd na sze lat. Wreszcie w 1373 r. zmusi

zbrojnie Ottona do ostatecznej rezygnacji z praw do Brandenburgii.

G�wny cel polityki Karola w tej czci Niemiec zosta osignity m�g

wic zrekompensowa Wittelsbachowi straty wysokim odszkodowa

niem pieninym, odstpieniem kilku zamk�w w G�rnym Palatynacie

oraz przyznaniem mu doywotnio godnoci elektorskiej. W rok p�niej

kraj ten zosta wcielony do Czech, kt�re poprzez zawadnite ju wcze

niej G�rne i Dolne uyce uzyskay z Brandenburgi bezporednie

187

poczenie i moliwoci dalszego rozszerzania wpyw�w ku p�nocy na

Meklemburgi i Pomorze Zachodnie.

Karolowi IV przypado take w udziale podporzdkowanie Luk

semburgom reszty Dolnego lska. Proces politycznego zespalania

ksistw lskich z koron czesk rozpocz si ju u schyku rzd�w

Przemylid�w, ale dopiero za panowania Jana Luksemburczyka wszed

w decydujce stadium. Wykorzystawszy umiejtnie dziaajce na l

sku obce interesom polskim siy odrodkowe, reprezentowane przez

niemiecki patrycjat miejski i pewne elementy feudalne, jak r�wnie

niezbyt konsekwentn polityk Wadysawa okietka wobec tej dziel

nicy, wadca ten odebra w 1327 r. hod od ksit g�rnolskich i uzy

ska tytu do ksistwa wrocawskiego po mierci jego wadcy Henry

ka VI. Dwa lata p�niej zwierzchno Jana Luksemburczyka uznali

ksita dolnolscy: brzeski, agaski i olenicki, a w 1331 r. sign

on po Gog�w. Dokonane zmiany zostay zaakceptowane przez Kazi

mierza Wielkiego na zjedzie w Wyszehradzie w 1335 r. w zamian za

zrzeczenie si przez Jana Luksemburczyka praw do korony polskiej.

Porozumienie to zostao potwierdzone przez stron polsk ponownie

w 1339 r. Poza zasigiem czeskim pozostay tylko biskupie ksistwo ny

sko-otmuchowskie oraz ksistwo widnicko-jaworskie. Ich uzalenienie

byo trosk zar�wno Jana Luksemburczyka, jak i jego nastpcy w Czechach, Karola. Pierwszemu z nich udao si osign sw�j cel w stosu

nku do posiadoci biskup�w wrocawskich w 1342 r., reszty dokona

Karol dopiero po trzechletniej wojnie z ksiciem widnicko-jaworskim

Bolkiem II oraz wspierajcym go kr�lem polskim Kazimierzem Wiel

kim, zakoczonej pokojem namysowskim w 1348 r. Zawarty ukad

przewidywa przejcie ksistwa widnicko-jaworskiego w rce czeskie

po mierci Bolka, co nastpio w 1368 r. Ekspansywne plany Karola

zwracay si take ku Polsce i Wgrom, a droga do ich urzeczywistnie

nia prowadzi miaa poprzez powizanie dynastyczne midzy panuj

cymi w tych krajach Andegawenami i Luksemburczykami. Zapocztko

wao je maestwo syna Karola, Zygmunta, z Mari, c�rk Ludwika,

kr�la Polski i Wgier, przewidywan dziedziczk obu kr�lestw zczonych uni personaln.

Podobne dynastyczne plany ksztatoway stosunki Karola z Habs

burgami. W 1357 r. wyda swoj c�rk Katarzyn za Rudolfa IV, ksi

cia Austrii i Styrii, a w siedem lat p�niej zawar z nim w Brnie umow

o wzajemnym dziedziczeniu posiadoci po wymarciu jednej z wchodz

cych w gr dynastii. Na traktat ten, jeszcze dwukrotnie p�niej odna

wiany, mogli zatem powoa si Habsburgowie, zgaszajc pretensje do

spadku po Luksemburgach, gdy dynastia ta w 1437 r. wymara.

188

WZROST NIEZADOWOLENIA W NIEMCZECH Z RZD�W

LUKSEMBURSKICH. ZATARG Z MIASTAMI

Odmienn polityk zagraniczn prowadzi Karol jako wadca nie

miecki, cechoway j bowiem ustpstwa terytorialne, jak to miao miej

sce na terenie Burgundii, kt�r z wyjtkiem dw�ch pogranicznych

okrg�w odstpi francuskiemu nastpcy tronu Karolowi VI. Nie pod

j do koca swych rzd�w cesarskich pr�by odnowienia wpyw�w nie

mieckich we Woszech, cho zaostrzajce si walki polityczne i klasowe

w tym kraju, a take pogbiajcy si stale kryzys papiestwa stwarzay

ku temu dogodne warunki. Druga wyprawa Karola IV do Rzymu z

przeomu 1368 i 1369 r. miaa na celu jedynie udzielenie poparcia pa

pieowi Urbanowi V i wyudzenie na bogatych miastach woskich dora

nych sum pieninych, kt�re pokry miay cz wielkich wydatk�w

zwizanych z nabytkiem Brandenburgii i przygotowywaniem elekcji,

ju za ycia cesarza, desygnowanego przeze nastpcy tronu niemiec

kiego w osobie syna Karola, Wacawa, kt�ry mirro sprzeciwu papiea

Grzegorza XI zosta wybrany na kr�la niemieckiego i koronowany w

1376 r.

Ten niewtpliwy sukces dynastycznej polityki Karola IV zosta nie

chtnie przyjty przez miasta poudniowoniemieckie, nastawione

wrogo do cesarza za obarczanie nadmiernymi podatkami i oddawanie

ich w zastaw w rce prywatne celem zjednania sobie opozycyjnie nastawionych ksit, g�wnie Wittelsbach�w, oraz uzyskania odpowiednich

funduszy potrzebnych Karolowi do przeprowadzenia kr�lewskiej elek

cji syna. Miasta podlege cesarzowi staway si wic przedmiotem dy

nastycznej polityki Karola. Std te dla obrony swych praw i wolnoci

czternacie miast szwabskich zawaro w lecie 1376 r. w Ulm zwizek

i odm�wio nowo obranemu wadcy zoenia hodu. Karol IV postanowi si zmusi rebeliant�w do cakowitego posuszestwa i respekto

wania postanowie Zotej bulli. Zorganizowana w tym celu jesieni

1376 r. pod jego osobistym dow�dztwem wyprawa wojenna pod Ulm

nie przyniosa jednak rozstrzygnicia, a w rok p�niej wojska ksice,

prowadzone przez Eberharda II, hrabiego wirtemberskiego, poniosy

pod Reutlingen zdecydowan klsk. W wyniku tych niepowodze Ka

rol musia si zgodzi na postulaty Zwizku Miast Szwabskich, a tym

samym na jego istnienie, i zobowiza si do zaniechania praktyki prze

targ�w miastami kr�lewskimi. Osignicia te, dalej mier Karola IV

w 1378 r. i objcie wadzy przez nieporadnego i niezdecydowanego

Wacawa IV (1378-1400) wpyny na dalsze wzmocnienie i rozszerze

nie Zwizku Miast Szwabskich, kt�ry wnet osign liczb 40 czon

k�w, wr�d kt�rych g�wn rol odegray Ulm, Konstancja, Esslingen

i Augsburg. Bya to ju powana organizacja, dysponujca znacznymi

rodkami finansowymi i siln armi. W miar konsolidacji si miasta

zaczy wysuwa postulaty polityczne, domagajc si udziau w sej

mach Rzeszy i prawa wsp�decydowania z ksitami o polityce pa

stwa niemieckiego.

Wydarzenia w poudniowo-zachodnich Niemczech wpyny niewt

pliwie na aktywizacj polityczn miast nadreskich (Strasburg, Spira,

Wormacja, Moguncja, Frankfurt) i alzackich, kt�re w 1381 r. utwo

rzyy odrbny zwizek dla obrony swych praw i interes�w przed zaku

sami ksit i solidaryzujcego si z nimi kr�la. Jeszcze w tym samym

189

roku doszo do porozumienia obu organizacji miejskich, Zwizku

Szwabskiego i Nadreskiego oraz wsp�lnego ich wystpienia przeciw

armii feuda�w. Zadawszy im powane straty, narzuciy miasta swym

przeciwnikom zawieszenie broni w Esslingen w 1382 r. Wobec takiego

rozwoju wypadk�w Wacaw okaza jeszcze raz nieporadno, a swoim

postpowaniem na sejmie w Norymberdze w 1383 r. doprowadzi do

dalszego zaostrzenia sytuacji. Ogaszajc tam pok�j krajowy, pr�bowa

r�wnoczenie osabi przymierze miast i ograniczy ich swobod decy

zji, co w �wczesnej sytuacji byo z g�ry skazane na niepowodzenie.

Tymczasem Zwizek Miast Szwabskich rozrasta si, obejmujc coraz to dalsze miasta poudniowoniemieckie, wr�d kt�rych obok Bazylei i Ratyzbony znalaza si nawet, stojca dotd wiernie po stronie

Wacawa, Norymberga. O sile tej koalicji wiadczy jej kolejny ukad

z ksitami, zawarty w Heidelbergu w 1384 r., w kt�rym Zwizek

Szwabski doczeka si oficjalnego uznania z ich strony. Skania si po

woli w tym kierunku take i kr�l, zwaszcza gdy pogarsza si zaczy

190

jego stosunki z ksitami niemieckimi z obaw spogldajcymi na

umacnianie si potgi rodowej Luksemburg�w, kt�rzy po mierci Lud

wika Andegaweskiego w 1382 r. zawadnli koron wgiersk. Tote

gdy w 1385 r. miasta szwabsko-nadreskie zawary w Konstancji sojusz

ze Szwajcarami, skierowany przeciw Habsburgom, a nastpnie popary

ich w walce zbrojnej, zakoczonej penym zwycistwem Szwajcar�w

pod Sempach w 1386 r. i Nafels w 1388 r., Wacaw IV zbliy si do

zwizk�w miejskich i got�w by je uzna, dajc dla siebie tylko wier

noci i suenia pomoc. Rycho jednak okazao si, e by to tylko

manewr taktyczny ze strony kr�la, kt�ry nie docenia miast jako wa

nego czynnika politycznego, zainteresowanego w ograniczeniu wadzy

ksit Rzeszy i umocnieniu autorytetu kr�la. Dowiody tego raz jesz

cze najblisze wydarzenia, niepomylne dla miast, kt�re w odnowionej

nagle wojnie z ksitami poniosy dwie dotkliwe klski. Pod D ffin

gen rozbite zostay wojska miast szwabskich przez oddziay dowodzone

przez hrabi�w wirtemberskich, koo Wormacji za podobn klsk po

niosy miasta nadreskie w starciu z przeciwnikami dowodzonymi przez

palatyna reskiego Ruprechta II. Kryzys ten wykorzysta natychmiast

Wacaw IV, kt�ry na specjalnie zwoanym sejmie w Eger w 1389 r.

przeprowadzi uchwa rozwizujc oba zwizki miast i zakazujc im

zrzeszania si.

Poza postanowieniami sejmu w Eger pozosta najsilniejszy zwizek

miast niemieckich XIV w., jakim bya tzw. Hanza. Jej zalkiem byo

zjednoczenie miast lecych na dawnych ziemiach Sowiaszczyzny

Poabskiej: Lubeki, Wismaru, Rostocka, Stralsundu i Greifswaldu,

191

a od 1241 r. take Hamburga i Soest, celem wsp�lnego zabezpieczenia

handlu morskiego na Batyku i Morzu P�nocnym. Rozrastajc si

stopniowo, Hanza obja swym zasigiem wszystkie miasta p�nocnoniemieckie, lece g�wnie w pasie nadmorskim, oraz szereg miast nad

reskich, krzyackich, szwedzkich i polskich, tak e w poowie XIV w.

liczya ju 90 czonk�w, a w stuleciu nastpnym liczba ta ulega prawie

podwojeniu. Rozmieszczenie miast czonkowskich na tak rozlegych

obszarach dyktowao konieczno podzielenia ich wedug kryterium geograficznego na cztery grupy: nadresk, w kt�rej g�wn rol odgry

waa Kolonia, Duisburg, Andernach, sask z Brunszwik-iem, Munste

rem, Dortmundem, Soestem, Goslarem i Hildesheimem na czele, wendyjsk, obejmujc m. in. Szczecin, Koobrzeg, Stargard, Berlin, Fran

kfurt nad Odr, oraz prusko-inflanck, w kt�rej skad wchodziy wr�d

innych takie miasta, jak Gdask, Ryga, Toru, Elblg, Kr�lewiec

i Dorpad.

W miar rozrastania si zwizku zmieniay si i jego cele. Z organi

zacji obronnej, skierowanej przeciw ekspansji brandenburskiej pod

rzdami Askaczyk�w, przeksztacia si Hanza w koalicj miast d

192

cych do monopolizacji handlu p�nocnoeuropejskiego zar�wno na szla

kach ldowych, jak i morskich. Cel ten osigna dziki konsolidacji

si, jaka dokonaa si w poowie XIV w., oraz licznym przywilejom,

kt�re kupcy hanzeatyccy otrzymywali od wadc�w kraj�w europejs

kich, zwizanych z Hanz poprzez stosunki handlowe. Ha za posiadaa

wasne, eksterytorialne faktorie handlowe w wielu wielkich orodkach

handlowych Europy, jak Nowogr�d Wielki, Londyn, Brugia, potem

Antwerpia, Bergen, Malm i inne, w kt�rych kupcy hanzeatyccy pro

wadzili wymian handlow z okoliczn ludnoci z pominiciem miej

scowych porednik�w. Proceder ten wywoywa ich niezadowolenie

i wrogo wobec Hanzy. Dla koordynacji poczyna miast czonkows

kich odbyway si co trzy lata zjazdy delegat�w hanzeatyckich poszrrze

g�lnych miast, tzw. Hansetage, obowizujce wszystkie miasta zwizko

we. W praktyce jednak g�wna rola naleaa tu do miast nadmorskich,

gdy miasta r�dldowe, jak Krak�w, Wrocaw, Halle czy Magdeburg,

rzadko wysyay swych delegat�w. Zjazdy byy najwyszym organem

Hanzy. Podjte tu uchway obowizyway wszystkich czok�w. Za

uchylenie si od ich wykonania grozio konfederatowi wydalenie z or

ganizacji. Hanza bya nie tylko zwizkiem powstaym dla obrony swych

interes�w gospodarczych. W miar rozwoju gospodarczo-spoeczne

go miast czonkowskich, narastania w nich konflikt�w klasowych inter

weniowaa w sprawy wewntrzne, wystpujc solidarnie przeciw wszel

kim pr�bom podwaenia ze strony niszych warstw mieszczastwa,

drobnych kupc�w i rzemielnik�w wadzy patrycjatu kupieckiego.

193

Dominacj Hanzy na Morzu P�nocnym i Batyku pr�bowa ograni

czy kr�l duski Waldemar IV poprzez pen kontrol nad cieninami

czcymi Batyk z Morzem P�nocnym oraz pozbawienie Hanzy domi

nujcej roli w handlu midzynarodowym. Zapowiedzi takiego wanie

kursu byo odzyskanie na Szwedach poudniowego cypla P�wyspu

Skandynawskiego, majcego nie tylko znaczenie strategiczne, lecz

take gospodarcze jako najwaniejszego rejonu poowu ledzia i handlu

t ryb, z kt�rego Hanza cigna ogromne zyski. Za korzystanie z tych

przywilej�w handlowych zada rekompensaty pieninej. Nie czeka

jc na zakoczenie toczcych si w tej sprawie pertraktacji, zaj han

zeatyckie miasto Visby w 1361 r. , wywoujc tym krokiem otwart woj

n. Pierwsze starcie Danii z Hanz w 1362 r. pod Helsingborgiem sko

czyo si dla Waldemara IV pomylnie. Flota hanzeatycka w sile 52

okrt�w, dowodzona przez burmistrza Lubeki, Wittenberga, zostaa

zmuszona do odwrotu, za co obwiniono dow�dc i skazano go na kar

mierci. Zawarty na trzy lata rozejm Hanza wykorzystaa na przygoto

wanie si do akcji odwetowej, kt�rej powodzenie zapewni miay obok

mobilizacji wasnych si przymierza zawarte z Holandi, Szwecj, Me

klemburgi i Holsztynem. W 1367 r. na zjedzie w Kolonii miasta han

zeatyckie postanowiy wystpi zbrojnie przeciw Danii, tym razem

z penym powodzeniem. Flota hanzeatycka i sprzymierzecy opanowali

w latach 1368-1369 kluczowe miasta i zamki nad cienin Sund. Wal

demar IV ju po pierwszych niepowodzeniach opuci kraj, a urzdu

jca rada kr�lewska rozpocza w 1369 r. rokowania z hanzeatami, za

koczone ostatecznie ukadem pokojowym w Stralsundzie w 1370 r.

Hanza uzyskaa w nim nie tylko potwierdzenie swych praw handlowych

i swobod eglugi morskiej w cieninach duskich, lecz take pewnego

rodzaju protektorat polityczny nad pokonanym krajem, w kt�rym od

td m�g rzdzi tylko wadca przez ni aprobowany.

Hanza znalaza si u szczytu potgi, gdy pozostae dwa zwizki miast

niemieckich, szwabskich i nadreskich, podjy walk z ksitami i kr�

lem Wacawem IV o swoj niezaleno. Hanza nie przysza im jednak z

pomoc, stronic od spraw og�lnoniemieckich i wydarze politycznych

kraju, nastawiajc si wycznie na wasne, wskie interesy gospodarczospoeczne. �w separatyzm polityczny nie wyszed Hanzie na dobre. Gdy

od drugiej poowy XV w. zaczy zagraa jej w handlu midzynarodo

wym konkurencja ze strony Holandii i Anglii oraz denie poczonych

uni kalmarsk kr�lestw skandynawskich do wyeliminowania kupc�w

hanzeatyckich z obrot�w handlowych, zwizek ten znalaz si w odosob

nieniu. Reszty dopeniy ujawniajce si z czasem coraz ostrzej sprzeczno

ci interes�w midzy poszczeg�lnymi miastami zwizkowymi. Na przeomie XV i XVI w. doprowadzio to do stopniowego upadku caej federacji.

DETRONIZACJA WACAWA IV

I POWR�T DO WADZY WITTELSBACH�W

Postanowienia sejmu w Eger, idce na rk ksitom niemieckim,

nie zdoay w niczym poprawi sytuacji Wacawa IV, kt�ra z dnia na

194

dzie ulegaa pogorszeniu. W Czechach narastaa przeciw niemu opo

zycja, szczeg�lnie wr�d odsuwanych od wpyw�w na rzdy miej

scowych wielkich feuda�w. Rozdwiki nie ominy take samej ro

dziny kr�lewskiej. Wanie jeden z jej czonk�w, margrabia Moraw

Jodok, powodowany ambicj skupienia w swym rku wikszoci kra

j�w luksemburskich, by g�wnym organizatorem i przyw�dc spisku

pan�w czeskich, skierowanego przeciw Wacawowi w 1394 r. Uwi

ziony wadca musia si zgodzi na oddanie Jodokowi Brandenbur

gii, kt�ra wedug rozporzdzenia Karola IV stanowi miaa dzielnic

brata Wacawa, Zygmunta. Powsta wic w ten spos�b nowy sp�r

dynastyczny, kt�ry jeszcze bardziej rozbudzi wrogie Wacawowi

nastroje i osabi jego pozycj zar�wno w kr�lestwie czeskim jak

i w Niemczech.

Nieumiejtno kierowania sprawami og�lnopastwowymi, ustawi

czne lawirowanie midzy zwalczajcymi si ugrupowaniami, brak kon

cepcji politycznej, a z upywem czasu take zainteresowania sprawami

niemieckimi zgotoway Wacawowi IV ostateczny upadek. W 1400 r.

elektorzy duchowni na zjedzie w Rhense ogosili jego detronizacj

jako kr�la Niemiec i wynieli na tron palatyna reskiego, Ruprechta

Wittelsbacha. Wacawowi pozostaa wic tylko korona czeska. Ruprecht tymczasem, majcy naprawi bdy nieudolnego Wacawa, po

gry kraj w jeszcze wikszym chaosie i bezprawiu. G�wnym bowiem

jego marzeniem byo uzyskanie korony cesarskiej i temu celowi podpo

rzdkowa pierwsze kroki polityczne, podejmujc na przeomie 1401

i 1402 r. wypraw do Woch. Nie bra jednak pod uwag swych ograni

czonych moliwoci, jak i skomplikowanej sytuacji po drugiej stronie

Alp, liczc przede wszystkim na pomoc niekt�rych miast lombardzkich,

zwlaszcza Florencji. Rozczarowanie przyszo jednak r�wnie szybko,

jak decyzja wznowienia cesarstwa. Koo Brescii wojska Ruprechta zo

staly rozbite przez Mediolaczyk�w pod dow�dztwem ksicia Galeazzo

Viscontiego i niedoszy cesarz, opuszczony take przez Florentczyk�w,

musia popiesznie wycofa si do Niemiec bez korony kr�lewskiej,

kt�r zastawi na pokrycie koszt�w powrotu do kraju, Tu pr�bowa

cho czciowo powetowa sobie niepowodzenia woskie poprzez po

wikszenie Palatynatu Reskiego i zabezpieczenie pokoju wewntrzne

go. Ale i tutaj napotka zdecydowany op�r ksit oraz miast kr�lew

skich, obarczonych wysokimi podatkami, majcymi pokry wzrastajce

potrzeby finansowe kr�la. W 1405 r. w Marbach zawizaa si anty

kr�lewska konfederacja, w kt�rej skad weszo 17 miast kr�lewskich

oraz cz ksit niemieckich i dopiero za cen pewnych ustpstw

wobec jej lidera, arcybiskupa mogunckiego Jana, niedawnego protek

tora kr�la, udao si Ruprechtowi unikn losu swego poprzednika.

Nadszarpnitego prestiu nie zdoa ju nigdy odbudowa. Zabrak

lo mu na to nie tylko rodk�w, lecz take i czasu, gdy wr�d przy

gotowa do rozprawy z przyw�dc opozycji w 1410 r. zakoczy

ycie.

ZYGMUNT LUKSEMBURCZYK

I JEGO STOSUNEK DO RUCHU SOBOROWEGO

Po mierci Ruprechta rozpoczy si zn�w rozgrywki o wadz,

w kt�rych jeszcze raz dominujc rol odegrali Luksemburgowie. Nie

wiadomo byo tylko, kt�ry z trzech ich czoowych przedstawicieli sig

nie po koron - Wacaw ponownie, Jodok czy Zygmunt. Pierwszy z

nich nie mia jednak wikszych szans wobec nieprzychylnego mu stanowiska wikszoci elektor�w, co do dw�ch za pozostaych stanowiska

wyborc�w byy podzielone. W konsekwencji doprowadzio to do po

dw�jnej elekcji. Wikszo popara Jodoka, mniejszo wybraa Zyg

munta. Poniewa Wacaw nadal uwaa si za prawowitego kr�la rzym

skiego, powstaa sytuacja analogiczna do wielkiej schizmy w Kociele,

kiedy to po soborze w Pizie w 1409 r. istniao wsp�czenie trzech pa

piey. Do wojny domowej midzy przeciwnikami jednak nie doszo,

gdy ju w kilka miesicy po wyborze zmar Jodok i wobec braku po

parcia dla powrotu na tron Wacawa jedynym kandydatem do tej god

noci pozosta Zygmunt, piastujcy ju w�wczas godno kr�la wgier

skiego. On te w 1411 r. zosta ponownie obwoany kr�lem Niemiec.

Rzdy Zygmunta przypady na czas wielkiego upadku Kocioa za

chodniego we wszystkich jego ogniwach, od szeregowego kleru zakon

nego i wieckiego po urzd papiea wcznie. Gboki kryzys dotkn

zwaszcza zakony ebrzce, kt�rych czonkowie zaczli odrzuca nie

tylko pierwotne nakazy penego ub�stwa, lecz take zliberalizowan

z upywem czasu regu, starajc si dor�wna pod wzgldem bogactwa

i wygody ycia benedyktyskim czy cysterskim konwentom. Nadmierna

troska o dobra doczesne i pogo za dochodami budziy w szerokich

warstwach �wczesnego spoeczestwa odraz, podryway autorytet

ksiy i byy jednym z g�wnych r�de ich upadku moralnego i intelek

tualnego. Do tych ujemnych objaw�w w niemaym stopniu przyczynio

si i samo papiestwo, kt�re nie przebierao w rodkach dla osignicia

swych doranych cel�w. Protekcja, przekupstwo, skrupulatne ciganie

naoonych na wiernych danin, a take bezwzgldna walka o wadz

wiadcz najlepiej o zewiecczeniu i ideologicznym upadku najwy

szych zwierzchnik�w Kocioa zachodniego. Do tego wszystkiego w

zwizku z przeniesieniem stolicy papiestwa z Rzymu do Awinionu w

1309 r. wymyka zacza si papieom wadza w Pastwie Kocielnym.

W drugiej poowie XIV w. panowa tam ju taki chaos, e nawet przy

uyciu powanych si zbrojnych nie udao si dwom kolejnym

zwierzchnikom awinioskim, Innocentemu VI i Urbanowi V, powr�ci

do Rzymu i osiedli si tam na stae. Osign ten cel dopiero nastpca

Urbana V, Grzegorz XI, w 1377 r.

Przeniesienie siedziby papiestwa do Rzymu miao by jednym z wa

runk�w odnowy Kocioa, a tymczasem stao si ono pocztkiem jego

najwikszego upadku i ponienia. Po mierci Grzegorza XI kolegium

kardynalskie wybrao na jego nastpc arcybiskupa Bari, kt�ry przy

bra ilni Urbana VI. Po kilku miesicach rzd�w popad w zatarg

196

z kardynaami i zosta zoony z urzdu papiea. Zastpi go Francuz

z pochodzenia, kt�ry odtd wystpowa jako Klemens VII. Poniewa

jednak Urban VI nie zamierza ustpowa, rozpocza si midzy obu

papieami zacita walka, kt�ra podzielia wiat chrzecijaski na dwa

przeciwstawne obozy. Konflikt, wywoujcy powszechne zgorszenie

przeni�s si na nastpc�w obu rywali, Bonifacego IX i Benedykta

XIII, i wtedy zaczy odzywa si gosy w r�nych czciach Europy,

domagajce si pooenia kresu rozamowi, zwanemu wielk schizm.

Wobec oporu obu papiey jedynym wyjciem z sytuacji byo zwoanie

soboru powszechnego, jako najwyszej wadzy w Kociele i jedynej siy

zdolnej do przywr�cenia mu jednoci oraz uzdrowienia zaistniaych sto

sunk�w. Z inicjatywy najwyszych osobistoci duchownych, popartych

teoretycznymi wywodami zwolennik�w koncyliaryzmu, profesor�w

uniwersytetu paryskiego Piotra d'Ailly i Jana Gersona, zgromadzenie

takie zostao zwoane w 1409 r. do Pizy, gdzie postanowiono odsun

od najwyszego urzdu w Kociele obu antagonist�w i powoa na to

stanowisko kardynaa Piotra Fhilargi, kt�ry przyj imi Aleksandra V.

Decyzja ta okazaa si jednak zgubna w swych skutkach, zdetronizowani bowiem papiee nie podporzdkowali si decyzjom soboru i za

miast dw�ch byo odtd trzech papiey.

197

W tym wanie momencie w uregulowanie palcego problemu zaan

gaowa si nowo wybrany kr�l niemiecki, Zygmunt Luksemburczyk,

kt�rym opr�cz pobudek czysto religijnych kieroway i osobiste intere

sy. Z przezwycieniem schizmy wiza bowiem plany zorganizowania

wielkiej og�lnochrzecijaskiej krucjaty, kt�ra miaa zabezpieczy Wgry, Czechy i kraje niemieckie przed grob tureckiej inwazji, kt�rej

widmo po podboju przez Turk�w w kocu XIV w. Serbii i Bugarii

oraz zwycistwo pod Nikopolis w 1396 r. nad krucjat, dowodzon

przez Zygmunta, zawiso nad Europ rodkow. W celu umoliwienia

sobie bezporedniego oddziaywania na bieg burzliwych vydarze w

Kociele i umocnienia swego stanowiska w pastwie wystpi z inicja

tyw zwoania nowego soboru powszechnego na terenie Rzeszy Nie

mieckiej w mieie Konstancji. Inicjatywa ta spotkaa si z powszechnym uznaniem. Popar j take papie soborowy Jan XXIII, nastpca

Aleksandra V, kt�ry liczy na poparcie swej sprawy i odzyskanie Pas

twa Kocielnego, zajtego przez kr�la Neapolu, Wadysawa, protek

tora antypapiea Grzegorza XII.

W 1414 r. sob�r rozpocz obrady. G�wnym ich celem byo pooenie kresu pogbiajcej si z roku na rok wielkiej schizmie. Poniewa

dotychczasowe kolegialne decyzje okazay si niewykonalne z powodu

oporu papiey, uwaajcych si za najwyz wtadz w Kociele, zgro

madzenie w Konstancji ju na wstpie swego potpowania uch valio

dekret, uznajcy sob�r za jedyny autorytet; kt�remu winni s posusze

stwo wszyscy chrzecijanie, nie wyczajc papiea. Wychodzc z tego

zaoenia, wezwa sob�r wszystkich trzech papiey do ustpienia, ale i tym razem napotka z ich strony sprzeciw. Sp�r ten trwa a do 1417 r.,

kiedy to po usuniciu bd te ustpieiu wszystkich papiey kardyna

owie dokonali wyboru nowego papiea, kt�rym zosta Marcin V. W

ten spos�b po 39 latach rozbicia Koi� zachodni zosta zn�w zjedno

czony wok� swego zwierzchnika; kt�ry zyska powszechne uznanie.

W 1418 r. sob�r w Konstancji zakoczy swe obrady, odkadajc

wiele jeszcze nie zaatwionych spraw, wr�d kt�rych najwaniejsz

bya reforma Kocioa. Zaj i ni dopiero kole jny sob�r bazylejski

(1431-1447). Ale zaledwie rozpoczto dyskusj, doszo do nieporozu

mienia z �wczesnym papieem Eugeniuszem IV, kt�ry dla zapewnienia

sobie wikszego wpywu na obrady usi�wa przenie sob�r do Bolo

nii, miasta nalecego do Pastwa Kocielnego. Pod naciskiem jednak

Zygmunta Luksemburczyka i uczestnik�w soboru zrezygnowa ze

swych plan�w. Niebawem doszo. do ponownego rozdwiku midzy

papieem a zgromadzeiem soborowym, gdy to w deniu do naprawy

stosunk�w w Kociele powzito uchwa zabraniajc Kurii Rzymskiej

pobierania opat od duchownych, obejmujcych wysze stanowiska ko

cielne, oraz powikszyo uprawnienia biskup�w. Dotknity tymi po

stanowieniami Eugeniusz IV opuci Bazylej i z czci swych zwolen

nik�w przeni�s si najpierw do Ferrary (1438), a nastpnie do Floren

cji (1439), koncentrujc si g�wnie na kwestii stosunk�w z Kocioem

bizantyjskim. Rezultatem soboru florenckiego byo zawarcie unii z ko

198

cioem wschodniorzy mskim, kt�ra miaa zakoczy istniejcy od po

owy XI w. rozam midzy Rzymem i Konstantynopolem. Postanowie

nia florenckie nie miay jednak - jak si okazao - wikszego prakty

cznego znaczenia i nie zdoay wej w ycie z powodu r�nych przeszk�d.

Odpowiedzi pozostaych w Bazylei uczestnik�w soboru na samo

wolne i nielegalne z ich punktu widzenia poczynania papiea Eugeniu

sza IV bya ponowna uchwaa o wyszoci soboru nad papieem i pit

nujca kadego mianem heretyka, kto by si odway w jakikolwiek

spos�b narusza legalnie zwoane soborowe zgromadzenie. Poniewa

takiego wanie wykroczenia dopuci si Eugeniusz IV, zosta wic po

tpiony i pozbawiony urzdu papiea, kt�ry powierzono hrabiemu Sa

baudii, wystpujcemu odtd pod imieniem Feliksa V. Rozpocz si

nowy okres spor�w w Kociele i dysput, kt�re przy niosy ostatecznie

zwycistwo Eugeniuszowi IV. Byo ono w duym stopniu zasug kr�la

niemieckiego Fryderyka III, kt�ry popar tego papiea, gotowego do

wsp�dziaania z Habsburgami w ochronie podlegych im kraj�w przed

niebezpieczestwem tureckim. Zwycistwo Eugeniusza IV przekrelio

definitywnie wszelkie rachuby na ukr�cenie autokratycznych rzd�w

papiey i poddanie ich dziaalnoci soborowej kontroli. Jego nastpca

Mikoaj V umocni jeszcze bardziej swoj pozycj wobec topniejcego

obozu zwolennik�w koncyliaryzmu poprzez zwizanie si specjalnym

ukadem z Rzesz Niemieck w 'Viedniu w 1448 r., na mocy kt�rego

uzyska pene poparcie ze strony ksit niemieckich i kr�la Frydery

ka III w zamian za przyznanie im decydujcego gosu przy obsadzie

wyszych stanowisk duchownych.

HUSYTYZM

Wielkie zaangaowanie si kr�la Zygmunta Luksemburczyka w

ruch soborowy wynikao take z czysto politycznych pobudek. Za

r�wno bowiem w Konstancji, jak i w Bazylei szuka wypado temu

wadcy oparcia i pomocy w krytycznych momentach jego panowania,

jakie na pocztku XV w. zgotowa mu wielki ruch religijno-spoeczny

w Czechach, z any husytyzmem. Jego tw�rc by profesor uniwersy tetu

praskiego, wybitny teolog Jan Hus. Pod wpywem pism angielskiego

reformat�ra Kocioa, Wiklefa, oraz wasnych rozwaa i obserwacji

stosunk�w panujcych w Kociele i yciu spoecznym wystpi z ich

ostr krytyk. Swoje pogldy sformuowa w wielu pismach, a take w

ywym sowie jako wybitny kaznodzieja w mieszczaskiej kaplicy betlejemskiej w Pradze. Postulowa, m. in. ograniczenie wadzy papiey,

sekularyzacj majtk�w duchownych, wprowadzenie jzyka czeskiego

do liturgii i wykorzenienie wszelkiego rodzaju naduy religijno-moral

nych i spoecznych, jakich dopuszcza si kler, patrycjat miejski i

wielcy waciciele ziemscy.

Nauka Husa znalaza w Czechach odpowiedni grunt. By to bowiem

kraj rozdzierany w�wczas ostrymi konfliktami klasowymi, kt�re ogar

199

ny zar�wno wie, jak i miasto. Potgoway je dodatkowo antagonizmy narodowociowe. W Czechach, bdcych od dawna lennem cesar

stwa, ywio niemiecki stanowi powany procent ludnoci, zwaszcza

wr�d g�rnych warstw mieszczaskich i duchowiestwa, kt�rego majt

ki, przywileje i gorszcy tryb ycia budziy powszechne niezadowolenie.

Narasta wic skierowany przeciw Kocioowi, uciskowi spoecznemu

i przewadze niemczyzny og�lnonarodowy ruch czeski, kt�remu Jan

Hus da doktrynaln podbudow.

Walka o przywr�cenie charakteru narodowego we wszystkich dzie

dzinach ycia wewntrznego Czech znalaza szybko swe urzeczywistnie

nie na uniwersytecie praskim. Kr�l czeski Wacaw IV pod wpywem

antyniemieckich nastroj�w dekretem wydanym w Kutnej Horze w 1409 r.

przekaza wadz w tej uczelni nacji czeskiej, w nastpstwie czego nie

mieccy profesorowie i studenci opucili Prag, udajc si do Lipska,

gdzie zaoyli sw�j nowy uniwersytet.

Tymczasem pogldy Husa staway si coraz bardziej radykalne. W

1412 r. wystpi ju otwarcie przeciw papiestwu, za co Praga oboona

bowiem zostaa interdyktem. Byo to skuteczne pocignicie, Wacaw

200

zmieni sw�j stosunek do nowego ruchu i ukarany kltw Hus musia

opuci Prag. Wbrew jednak przewidywaniom jego przeciwnik�w po

cignicia represyjne wobec Husa nie byy w stanie zahamowa roz

przestrzeniania si idei i rewolucyjnych nastroj�w, kt�re ogarny sze

rokie rzesze spoeczestwa czeskiego. Nauka Husa staa si wic

wkr�tce palcym problemem og�lnokocielnym, wymagajcym dysku

sji i autorytatywnego rozwizania na szerszym forum.

W tym wanie celu Zygmunt Luksemburczyk wezwa Husa na so

b�r w Konstancji, gwarantujc mu nietykalno osobist i ywic na

dziej przekonania praskiego teologa o niesusznoci jego tez. Ale ra

chuby te okazay si nierealne. Wobec tego wtrconego do wizienia

wbrew kr�lewskim zapewnieniom Husa uzna sob�r heretykiem i ska

za na mier przez spalenie na stosie. Wyrok wykonany 6 lipca 1415 r.

wywoa w Czechach ogromne poruszenie i wzm�g antykocielne i antyniemieckie nastroje. G�r bray elementy radykalne, kt�re wystpiy

szczeg�lnie aktywnie na terenie Pragi. Przyczyni si do tego w duym

stopniu tamtejszy kaznodzieja Jan elivsky, wok� kt�rego pod ha

sami zbrojnej walki z Kocioem i patrycjatem skupiy si plebs i po

sp�lstwo praskie. On te da haso do czynu, stojc na czele tumu,

kt�ry 30 lipca 1419 r. opanowa ratusz praski i wyrzuci przez okna

siedmiu rajc�w na bruk (defenestracja praska), gdzie ich podobijano.

Wydarzenia praskie rozpoczy fal rozruch�w, kt�re ogarny wiele

miast czeskich, czc walk antykocieln i spoeczn z antyniemiec

kimi nastrojami. Powstanie praskie Wacaw IV przey tak gboko, e

stao si ono bezporednim powodem jego mierci.

R�wnoczenie w szybko rozprzestrzeniajcej si w Czechach ideolo

gii husyckiej zaczy ujawnia si r�ne orientacje co do cel�w i rod

k�w dokonywanych reform w wielu dziedzinach ycia. R�nice te byy

odbiciem skadu spoecznego ruchu husyckiego, w kt�rym obok biedo

201

ty miejskiej i zuboaego chopstwa znalaza si take szlachta i cz

bogatszego mieszczastwa.

Masom ludowym odpowiada kierunek rewolucyjny, zmierzajcy

do generalnej przebudowy ustroju spoecznego w drodze walki z kla

sami posiadajcymi i Kocioem. Pod wpywem radykalnych kazno

dziej�w husyckich, jak Wacaw Koranda i Martinek Huska, ich zwolennicy zaczli gromadzi si w wyznaczonych miejscach, kt�re prze

ksztaciy si rycho w varowne obozy. Najwiksze znaczenie i rozgos

zdoby ob�z na g�rze, kt�rej nadano biblijn nazw Tabor. Taboryci

to biedota miejska i zbiedniae chopstwo, a take cz przedstawicieli

niszych warstw feudalnych. Gosili oni hasa rewolucyjne tak pod

wzgldem religijnym, jak i spoecznym. Domagali si wic nie tylko likwidacji obrzd�w i praktyk religijnych, zniesienia hierarchii kociel

nej, lecz take wprowadzenia wsp�lnoty majtkowej, r�wnoci spoecz

nej wszystkich ludzi i zniesienia wiadcze feudalnych.

Hasa taboryt�w i innych bojowo nastawionych orodk�w husyckich

wywoay niepok�j nie tylko wr�d duchowiestwa i uprzywilejowa

nych kla posiadajcych, lecz take wr�d bardziej umiarkowanie na

stawionych zwolennik�w nauki Husa, zwanych kalikstynami lub utrak

wistami. Rekrutowali si oni z element�w zamoniejszych, drobnego

202

rycerstwa, mieszczastwa i lepiej sytuowanego chopstwa. Ich program

zamyka si w postulatach natury kocielno-religijnej, jak sekularyzacja

majtk�w kocielnych, wprowadzenie jzyka narodowego do liturgii

oraz przyjmowanie komunii pod dwiema postaciami.

Na tle tych r�nic doszo do pierwszych bratob�jczych walk midzy

taborytami i kalikstynami. W samym Taborze w 1421 r. rozprawiono

si krwawo pod rozkazami dow�dcy obozu Jana iki ze skrajnie rady

kalnymi ugrupowaniami. W rok p�niej w Pradze stracony zosta Jan

elivsky.

Zarysowujcy si rozam w ruchu husyckim stwarza pomylne per

spektywy umocnienia si pozycji Luksemburg�w w Czechach. Gdy po

nagej mierci Wacawa IV w 1419 r. Zygmunt, uznajcy si za jego na

stpc, pr�bowa sign po tron czeski, spotka si ze zdecydowanym

�porem husyt�w, w�wczas jeszcze nie sk�conych midzy sob. Teraz

pod wpywem rozwoju sytuacji w Czechach umiarkowani zwolennicy

husytyzmu gotowi byli poprzez jego pretensje do korony czeskiej za

cen przywr�cenia adu w kraju i uznanie podstawowych, g�wnie reli

gijnych, postulat�w husyckich. Zygmunt nie myla jednak o adnych

ustpstwach, dc do cakowitej likwidacji husytyzmu i wszelkich bunt�w przeciw istniejcym stosunkom spoecznym. Ju w 1420 r. da temu

wyraz skazujc na kar mierci dwudziestu trzech przyw�dc�w powsta

nia mieszczan wrocawskich przeciw tamtejszemu patrycjatowi. Gdy

i husyci nie myleli kapitulowa, doszo do otwartej wojny, cigncej

si z przerwami przez kilkanacie lat.

Stumienie ruchu husyckiego leao r�wnie w interesach papiest

wa. Wsp�lnymi tedy siami organizowano przeciwko Czechom szereg

niszczycielskich wypraw wojennych, kt�rym przez dugi czas opieraa

si skutecznie wietnie zorganizowana i stosujca specyficzn taktyk

bojowa armia husycka. Wykazaa to ju pierwsza zwyciska bitwa

obronna, stoczona przez husyt�w dowodzonych przez Jana ik ze

stutysiczn armi Zygmuta Luksemburczyka pod Prag w 1420 r.

W ogniu walk r�nice dzielce husyt�w zeszy. na plan dalzy. po

waga sytuacji wymagaa zjednoczenia wszystkich si wok� programu

moliwego do przyjcia przez wszystkie odamy. Istotnie celem odpar

cia zewntrznego zagroenia do porozumienia takiego doszo, a jego

postanowienia zawarte zostay w czterech tzw. artykuach praskich: postanawiay one: 1. swobod goszenia religii chrzecijaskiej, 2. komu

ni pod dwiema postaciami, 3. konfiskat majtk�w kocielnych, 4. eg

zekucj przez wadze wieckie kar za cikie grzechy. Wnet jednak

okazao si, e ugoda praska bya tylko chwilowym sukcesem. Gdy

przyszo do wcielenia w ycie jej postanowie, day zna o sobie inte

resy klasowe i r�nice doktrynalne w ruchu husyckim.

203

Na razie niebezpieczestwo zbrojnej interwencji Zygmunta hamo

wao przez duszy czas narastanie antagonizm�w midzy obu obozami.

Sukcesy militarne husyt�w zmusiy ugrupowania proluksemburskie w

Czechach do zmiany swego stanowiska i taktyki. Zgromadzeni na sej

mie w Czasawiu w 1421 r. przedstawiciele szlachty i mieszczastwa

ogosili detronizacj Zygmunta, a koron czesk postanowili ofiarowa

kr�lowi polskiemu Wadysawowi Jagielle, szukajc z tej strony wspar

cia przeciw Luksemburczykowi. Wadca polski jednak z oferty tej nie

skorzysta. Przyj j natomiast wielki ksi litewski Witold, ale nie

angaujc si osobicie w sprawy czeskie, nie uzyska uznania. Nastpi

wic okres faktycznego bezkr�lewia, w okresie kt�rego rzdy sprawowaa powoana na sejmie czasawskim rada.

G�wn rol odgrywaa jednak armia husycka pod dow�dztwem

Jana iki, kt�ry nie tylko gromi najazdy zorganizowane przez Zyg

munta Luksemburczyka, lecz take rozprawia si z buntami miejscowej reakcji zoonej z pan�w i bogatego mieszczastwa. Po mierci i

ki v 1424 r. dow�dztwo nad wojskami polowymi dostao si w rce

godnego nastpcy, taboryty Prokopa Wielkiego, kt�ry rozgromi kilka

kolejnych wypraw wojennych Zygmunta przeciw Czechom, w 1426 r.

pod Usti nad ab, w 1427 r. pod Tachowem i w 1431 r. pod Domalicami. Zachceni sukcesami militarnymi w obronie swych zdobyczy, hu

syci sami przeszli do ofensywy, zapuszczajc si w gb kraj�w nieprzy

jacielskich, m.in. do Saksonii, Turyngii, Bawarii i Brandenburgii, a na

wet w okolice opanowanego przez Krzyak�w Gdaska.

Odniesione zwycistwa nie zdoay jednak zapobiec pogbiaj

cemu si rozkadowi ruchu husyckiego i polaryzacji przewijajcych si

w nim nurt�w. W takiej sytuacji doszo z inicjatywy Zygmunta Luk

semburczyka do rokowa kalikstyn�w z soborem bazylejskim w 1432 r.,

204

zakoczonych w 1436 r. zgod Kocioa na uywanie przez husyt�w j

zyka czeskiego w liturgii, przyjmowanie komunii pod dwiema posta

ciami oraz zatrzymanie skonfiskowanych d�br kocielnych. Ukad ten

uniewaniony zosta przez papiestwo dopiero w 1462 r.

Natomiast taboryci stawali si coraz bardziej odosobnieni. W doda

tku oddziay ich, dotd nie pokonane, zaczy zaamywa si w walce

z miejscow reakcj i ponosi klski. Wreszcie sejm czeski uchwali roz

wizanie wojsk polowych. A gdy te odm�wiy podporzdkowania si

temu postanowieniu, doszo do wojny domowej, zakoczonej komple

tn klsk taboryt�w w krwawej bitwie pod Lipanami w 1434 r.

Po usuniciu ostatniej przeszkody, jak stanowio radykalne skrzy

dlo ruchu husyckiego, Zygmunt Luksemburczyk zawar w 1436 r. porozumienie z prawicowym odamem husyt�w i w tyme roku uznany zosta za kr�la czeskiego.

Zaangaowanie Zygmunta w sprawy wgierskie, w ruch soborowy i

wojny husyckie wywaro niekorzystny wpyw na jego pozycj w Niem

czech, gdzie zreszt bardzo rzadko bywa. Ju na pocztku swoich rz

d�w w 1416 r. zrzek si Brandenburgii na rzecz burgrabiego norymber

skiego Fryderyka Hohenzollerna. Jako kr�l Wgier (od 1387 r.) prze

bywa przewanie w Budzie i musia powica wiele uwagi interesom

tego kraju, nad kt�rym od koca XIV w. zawiso niebezpieczestwo ze

strony Turk�w. Jako wadca niemiecki unika konflikt�w z ksitami

i dy do zjednania sobie przychylnoci miast kr�lewskich i wasnej

szlachty. Liczy przede wszystkim na odnowiony w 1390 r. zwizek

dwunastu miast szwabskich, ale te, nauczone niedawnymi dowiadcze

niami, zachoway pewn rezerw. Pod nieobecno kr�la w kraju ksi

ta elektorzy sami zwoywali sejmy Rzeszy i organizowali krucjaty

przeciw husytom. Sejm z 1422 r. zobowiza stany do dostarczenia odpowiednich kontyngent�w wojskowych na wyprawy do Czech. Wykonanie tego postanowienia napotkao jednak due opory, dlatego

uchwaami sejmu frankfurckiego z 1427 r. wprowadzono po raz pierw

szy powszechny podatek z przeznaczeniem na werbunek najemnych o

nierzy. Zebranymi tym sposobem funduszami dysponowa miaa spe

cjalna komisja, zoona z szeciu elektor�w i trzech przedstawicieli

miast. Zarzdzenia fiskalne napotkay jednak powany op�r patnik�w

i nie przyniosy spodziewanych rezultat�w. Zawiody przede wszystkim

miasta, wobec czego Zygmunt szuka poparcia u podlegej mu bezporednio szlachty. Dla przycignicia jej na swoj stron wyda w 1431 r.

zarzdzenie zezwalajce jej na zawieranie zwizk�w do walki z miasta

mi, tym za r�wnoczenie prawa takiego odm�wi.

Sab pozycj w Niemczech, nadszarpnit dodatkowo niepowodze

nia ni krucjat antyhusyckich, pr�bowa Zygmunt podreperowa zabie

gami o koron cesarsk. W tym celu w 1431 r. wyprawi si do Woch

i po wielu kopotach, wynikajcych z braku rodk�w finansowych i od

powiednich oddzia�w wojskowych, a take spor�w z kuri rzymsk

o sob�r bazylejski, dopiero w 1433 r. za cen przejcia na stron pa

piea Eugeniusza IV zosta przeze w Rzymie koronowany na cesarza.

205

Fakt ten na tle stosunk�w wewntrznych Rzeszy nie mia wikszego

znaczenia. Wadza centralna bya bowiem uzaleniona od stanowiska

poszczeg�lnych stan�w, g�wnie za od ksit elektor�w, dysponuj

cych peni przywilej�w i reprezentujcych siy odrodkowe. W dal

szym cigu nie uregulowane stosunki midzy miastami i panami feudal

nymi wywoyway zbrojne konflikty i utrudniay rozw�j ycia gospo

darczego i kulturalnego kraju. Nic wic dziwnego, e zaczy odzywa

si coraz czciej gosy domagajce si uporzdkowania stosunk�w we

wntrznych w Niemczech i nadania im konstytucyjnej formy. Postulaty

te wychodziy przede wszystkim od zainteresowanych w adzie wewntrznym i wzmocnieniu pozycji kr�la miast niemieckich. Std zapew

ne wywodzi si anonimowy autor pisma znanego pod nazw Reformacja cesarza Zygmunta, ogoszonego ju po jego mierci, okoo 1438 r.,

w kt�rym zawar program radykalnych reform w wielu dziedzinach y

cia. Postulowa m. in. oddzielenie Kocioa od pastwa, ograniczenie

uprawnie fiskalnych ksit, uregulowanie spraw monetarnych oraz

wymiaru sprawiedliwoci w duchu centralistycznym. Reformacja wysu

waa take miae postulaty natury spoecznej i gospodarczej, jak znie

sienie poddastwa i uciliwych wiadcze feudalnych, kontrola cen,

zniesienie cech�w i inne. Stajc wyranie w obronie niszych warstw

spoecznych Reformacja cesarza Zygmunta dowodzi, i budzi zaczy

si w Niemczech nowe siy, kt�re na przeomie XV i XVI w. doprowa

dziy w tym kraju do epokowych wydarze.

Pod wpywem narastajcego kryzysu w stosunkach polityczno-spo

ecznych Niemiec z pewnymi projektami reform ustroju pastwa wyst

pi take sam cesarz w 1434 r. Mia on na celu przede wszystkim zape

wnienie og�lnokrajowego pokoju oraz uregulowanie stosunk�w mone

tarnych i sdownictwa. Propozycje te zostay jednak odrzucone przez

ksit Rzeszy, kt�rzy ze swej strony na sejmie w Eger w 1437 r. wysu

nli wasny program, przewidujcy jeszcze wiksze ograniczenia jurys

dykcyjne monarchy na rzecz wadc�w terytorialnych, o czym ani on,

ani miasta nie chcieli sysze. W kilka miesicy p�niej pod koniec 1437 r.

Zygmunt zmar jako ostatni przedstawiciel Luksemburg�w na tronie

niemieckim, czeskim i wgierskim.

NIEPOWODZENIA HABSBURGbW W POLITYCE ZAGRANICZNEJ

Zgodnie z ukadem sukcesyjnym zawartym midzy Luksemburgami

i Habsburgami w Brnie.w 1364 r. prawa do korony wgierskiej i cze

skiej przej miay na zicia Zygmunta Luksemburczyka, ksicia au

striackiego Albrechta. Na Wgrzech bez wikszych przeszk�d obj on

wadz ju na pocztku 1438 r. W Czechach natomiast spotka si

z oporem kalikstyskich husyt�w, kt�rzy szukajc ponownie zblienia

do Polski, wysunli jako kandydata do tronu czeskiego kr�lewicza pol

skiego Kazimierza Jagielloczyka. Dopiero gdy strona polska szans t

zaprzepacia, wikszo stan�w czeskich opowiedziaa si za Albrechtem, kt�ry wnet zosta take wybrany przez elektor�w kr�lem nie

mieckim (1438-1439). W ten spos�b po przeszo stu latach Habsbur

gowie objli zn�w wadz w Rzeszy. Tym razem na kilka stuleci.

Zmiana dynastii nie zmienia ukadu si politycznych w Niemczech.

Problem reform pastwowych by nadal czoowym zagadnieniem inte

resujcym zar�wno kr�la, jak i szerokie krgi spoeczestwa niemiec

kiego. Zaj si nimi take sejm norymberski. W centrum jego obrad

znalaza si sprawa pokoju wewntrznego, popieranego zar�wno przez

Albrechta II, jak i ksit niemieckich. R�nice zda wyoniy si nato

miast co do sposob�w zabezpieczenia adu. Ksita nawracali do nie

dawnej wasnej koncepcji podziau kraju na cztery okrgi pokojowe

i poddania ich kontroli ksicej, podczas gdy kr�l rezerwowa t funk

cj dla wybranych przez stany nadzorc�w. Obie powysze propozycje

odrzucay stanowczo miasta. Sprawa wymagaa wic ze strony Albrechta dalszych dyplomatycznych zabieg�w. Nie mia jednak sposobnoci

wykazania si inicjatyw i politycznymi umiejtnociami, gdy z uwagi

na niebezpieczestwo tureckie absorboway go przede wszystkim losy

Wgier i Austrii. W dodatku zmar ju w 1439 r. , a wic w niecae dwa

lata po objciu tronu niemieckiego.

Wyb�r nowego monarchy nastpi stosunkowo szybko i przy zgod

nych stanowiskach elektor�w. Zosta nim ksi Styrii Fryderyk III

1440-1493). Rzdy rozpocz od niepowodze, i to na terenie dynastycznych posiadoci Habsburg�w. Nie powioda mu si bowiem pr�ba

opanowania Austrii, kt�r zarzdza w zastpstwie maoletniego jej

dziedzica, syna Albrechta II, Wadysawa Pogrobowca. Dopiero po

jego mierci w 1457 r. zawadn Doln, a w sze lat p�niej take

G�rn Austri, majc tu nadal przeciwnik�w, kt�rzy przysporzyli mu

niemao kopot�w. W kocu Austria, Styria i Karyntia stay si obiek

tem ekspansywnej polityki kr�lestwa wgierskiego, kt�re w osiemdzie

sitych latach XV w. signo po znaczne ich obszary. Odpady od

Habsburg�w take Czechy, kt�re po mierci Wadysawa Pogrobowca

przeszy w rce przyw�dcy husyt�w, Jerzego z Podiebrad�w. Podobne

byy losy korony wgierskiej, kt�r w 1458 r. otrzyma Maciej Korwin,

- syn zasuonego dow�dcy wgierskiego w wojnie z Turkami, Jana Hunyadyego. Korzystajc z poparcia papiea Pawa II oraz czeskich przeciwnik�w Jerzego, Maciej zamierza poczy oba kr�lestwa pod swoim

berem i w tym celu rozpocz z Jerzym wojn. Nie przyniosa ona jednak rozstrzygnicia. Dopiero po mierci Jerzego w 1471 r. Maciej Korwin zawar w 1478 r. z nastpc Jerzego, Wadysawem Jagielloczykiem, rozejm, na kt�rego mocy Czechy pozostay przy Wadysawie,

- natomiast Morawy, lsk i uyce przypady Maciejowi z zastrzee

niem wykupu tych ziem przez kr�la czeskiego.

Pasmo niepowodze Fryderyka III dopeni jego zatarg ze Szwajca

rami. Korzystajc z chwilowego osabienia ich zwizku, spowodowa

nego konfliktem midzy Zurychem a pozostaymi federatami na tle ry

walizacji o hrabstwo Toggenburg, rozpocz Fryderyk III dziaania wo

jenne, majc do pomocy rycerstwo Szwabii i zacine wojska francus

kie. Szwajcarzy i tym razem stawili agresorowi zacity op�r, zadajc

207

mu cikie straty i zmuszajc niedobitk�w do odwrotu. Zurich musia

podporzdkowa si zwizkowi, kt�ry konsolidowa siy do obrony nie

zalenoci politycznej. Kart niepowodze Fryderyka III odwr�ci do

piero nieoczekiwany rozw�j wydarze na zachodnich granicach Rzeszy

Niemieckiej, w kt�rym centraln rol odegra ksi burgundzki Karol

miay.

POZYSKANIE BURGUNDII I NIDERLAND�W

Przejwszy po swym ojcu Filipie Dobrym ksistwo burgundzkie

i Niderlandy, Karol miay podj szereg krok�w politycznych, kt�re

miay go nie tylko w peni uniezaleni od Francji, ale take podnie

jego dziedzictwo do rzdu najsilniejszych kr�lestw zachodniej Europy.

Dop�ki jednak obie czci skadowe ksistwa, Burgundia i Niderlandy,

oddzielone byy obcymi terytoriami, dop�ty osignicie tych ambitnych

plan�w byo niemoliwe. Wykorzystujc swoj potg materialn, roz

pocz Karol miay pocztkowo pokojow ekspansj terytorialn, kt�

rej pierwszym wikszym osigniciem byo pozyskanie w 1469 r. Alza

cji w charakterze zastawu od swego dunika, ksicia Tyrolu Zygmunta

Habsburga. Potem przysza kolej na Lotaryngi, kt�r postanowi opa

nowa si.

Niebezpiecznej dla Niemiec ekspansji Fryderyk III pr�bowa pocz

tkowo przeciwdziaa na drodze rokowa z Karolem, zapocztkowa

nych w Trewirze w 1473 r. Wysunity tam przez Habsburga projekt dy

nastycznych powiza poprzez maestwo c�rki Karola, Marii, z sy

nem Fryderyka, Maksymilianem, spotka si ze sprzeciwem elektor�w,

obawiajcych si wzrostu potgi panujcej dynastii. Tymczasem Karol

miay, posuwajc si ku p�nocy, zdoby kilka wanych zamk�w i do

tar pod Koloni, gdzie spotkay go pierwsze niepowodzenia militarne.

R�wnoczenie Zygmunt Habsburg zada od Karola zwrotu Alzacji,

w kt�rej w tym czasie wybucho powstanie antyburgundzkie, wywoane

nadmiernymi ciarami fiskalnymi naoonymi na tamtejsz ludno.

Wszed take w porozumienie ze Szwajcarami, tworzc z nimi oraz bi

skupami Bazylei, Strasburga; a take z kilkoma miastami kr�lewskimi

(Bazylea, Kolmar, Schlettstadt, Strasburg) w Konstancji w 1474 r.

zwizek wymierzony przeciw Karolowi. Zagroenie ze strony Burgun

dii uwiadamiay sobie coraz szersze krgi spoeczestwa niemieckiego

i z tym naley m. in. wiza pojawienie si po raz pierwszy w latach

siedemdziesitych XV w. w krajach nadreskich pojcia "cesarstwa

rzymskiego narodu niemieckiego".

W wyniku tych nastroj�w w obozie przeciwnik�w Karola znalaz si

r�wnie sam Fryderyk III, cho nie angaowa si zbytnio w dziaania

wojenne, snujc dalej plany habsbursko-burgundzkiego zblienia dla

osignicia dynastycznych korzyci. Takie stanowisko Habsburga umo

liwio Karolowi skoncentrowanie dziaa militarnych przeciw Lotaryn

gii i Szwajcarom. Najpierw zamierza rozprawi si ze Szwajcarami,

kt�rzy z obawy przed ekspansj Karola w krajach alpejskich dali si

208

wcign do wojny z Burgundi przez kr�la francuskiego Ludwika XI,

dcego do zaamania potgi swego nieposusznego wasala. By to

zwrotny moment w prowadzonej na szerokim froncie walce z wadc

burgundzkim, kt�ry po dw�ch kolejnych porakach pod Granson i Mo

titt w 1476 r. wycofa si do Lotaryngii, gdzie spotkaa go ostateczna

k tastrofa w bitwie pod Nancy w 1477 r. Karol Smiay poni�s w niej

mier, a Francja i Habsburgowie mogli przystpi do rozbior�w jego

spucizny. Rywalizacj wygrali ostatecznie Habsburgowie, gdy przez

2wizek maeski syna Fryderyka, Maksymiliana, z jedyn c�rk Ka

rola, Mari, stali si wacicielami Niderland�w, przodujcej pod

wzgldem gospodarczym czci ksistwa burgundzkiego. Francuzom

natomiast przypada waciwa Burgundia.

209

DALSZY UPADEK WADZY KR�LEWSKIEJ W NIEMCZECH

UMOCNIENIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO

Pozyskanie Niderland�w byo powanym wzmocnieniem podstaw

majtkowych Habsburg�w. Chwilowo jednak pozycja ich w dobrach

dziedzicznych ulega powanemu zachwianiu wskutek utraty Austrii w

1479 r. na rzecz kr�la wgierskiego Macieja Korwina, odzyskanej do

piero po jego mierci w 1490 r. Mimo czasowych niepowodze w swym

rodzinnym krajLi Fryderyk III zmierza konsekwentnie ku wytknitemu

celowi, jakim byo przede wszystkim przeksztacenie Austrii w potg

wiatow. Urzeczywistnienia tych ambicji szuka mieli Habsburgowie

nie na polach bitewnych, lecz na drodze ukad�w dynastycznych, kt�re,

w niedalekiej przyszoci utoroway im drog do sukcesji w kilku kra

jach Europy Zachodniej, Poudniowej i rodkowej.

Nie przejawia natomiast Fryderyk III wikszego zainteresowania

sprawami niemieckimi. Dugi, bo trwajcy a pidziesit trzy lata,

okres swoich rzd�w najpierw jako kr�l, a od koronacji w Rzymie w

1452 r. jako cesarz spdzi przewanie z dala od Niemiec, gdzie pog

bia si partykularyzm, a sprzecznoci interes�w midzy poszczeg�l

nymi klasami i stanami stwarzay permanentne ogniska walk wewn

trznych. Ten stan rzcezy, jak wiemy, niepokoi ju od dawna coraz

szersze krgi opinii publicznej, domagajcej si g�wnie ustami mie

szczastwa gruntownych reform pastwowych, centralizmu politycz

nego i ograniczenia praw ksit Rzeszy. Fryderyk III nie przykada

jednak do tych problem�w wikszej wagi. Podjte przez niego u progu

swych rzd�w pr�by zaprowadzenia pokoju wewntrznego w pastwie

nie dotykay najwikszych jego saboci i nie odegray prawie adnej

roli. Poszczeg�lni wadcy terytorialni sprawowali nadal suwerenne

rzdy w obrbie swych pastw. Najwiksze z nich prowadziy wasn

polityk dynastyczn nastawion na poszerzenie swych posiadoci za

r�wno w Niemczech, jak i poza ich granicami.

W XV w. wkroczyy na widowni dwie takie nowe potgi dynasty

czne - Hohenzollernowie i Wettynowie. Hohenzollernowie wywodzili

si ze Szwabii, nie odgrywajc do koca XII w. wikszej roli. Dopiero

w drugiej poowie XIII w. pooyli podwaliny pod sw p�niejsz pot

g, zdobywajc we wschodniej Frankonii zwarte kompleksy majtko

we. Punktem zwrotnym w ich karierze byo pozyskanie w 1415 r. od

Zygmunta Luksemburczyka Brandenburgii, kt�ra staa si podstaw

potgi Hohenzollern�w i ich ekspansji terytorialnej. Omieleni upad

kiem autorytetu wadzy centralnej w Niemczech, dopucili si nawet

agresywnych krok�w przeciw posiadociom monarszym. Klasycznym

przykadem samowoli tego rodu jest postpowanie margrabiego Albre

chta Achillesa, kt�ry z rozrzuconych posiadoci rodowych wok� Bam

bergu, Wurzburga, Norymbergi i Eichstatt chcia utworzy jedn ca

o. Planom tym przeciwstawia si zdecydowanie Norymberga. Za

groone i zdane na wasne siy miasto zwr�cio si o pomoc do reak

tywowanego w 1441 r. zwizku trzydziestu jeden miast szwabskich

210

i wsp�lnymi siami przystpiono do obrony. Decydujca bitwa pod Pillenreuth w 1450 r. przyniosa zwycistwo Norymberdze i jej sojusznikom, ale i tak okupi musiaa sw�j dotychczasowy status powan sum pienin. W 1455 r. Hohenzollernowie odkupili od Krzyak�w Now Marchi. Podjli take pr�by usadowienia si na Pomorzu Zachodnim, zakoczone jednak niepowodzeniem.

R�wnie Wettynowie zawdziczaj sw�j wielki awans Zygmuntowi Luksemburczykowi. By to stary r�d niemiecki, kt�ry w pierwszej poowie XIII w. otrzyma w lenno marchi miniesk i Turyngi i odgrywa do znaczn rol. Tote szukajc pomocy w walce z husytami, Zygmunt Luksemburczyk, aby pozyska sobie Wettyn�w, nada ich przedstawicielowi, margrabiemu minieskiemu Fryderykowi I, zwolnione w 1423 r. po wymarciu dynastii askaskiej ksistwo saskie wraz z prawami elektorskimi. Powstao w ten spos�b nowe i rozlege pastwo ksice, kt�rego dalszy rozw�j zosta zahamowany przez dokonany w 1485 r. podzia na dwie czci, sask wraz z elektoratem i miniesk. Midzy dwoma liniami tego rodu powstay na tym tle dugotrwae spory.

LITERATURA NIEMIECKA

Upadek idea�w rycerskich, jaki obserwujemy od przeomu XIII i XIV w., odbi si ujemnie na poezji dworskiej. Zanika wyranie tw�rczo epicka i obnia si jej poziom literacki. W caym tym okresie, od poowy XIII w. a po schyek redniowiecza, nie spotykamy wybitniejszych piewc�w czyn�w rycerskich. Jako wyjtek mona przytoczy zaledwie trzy nazwiska: Heinricha von Mugeln, Heinricha Wittenweilera i Johannesa Rothe, kt�rzy tworzyli na przeomie XIV i XV w. W ich utworach zaznacza si jednak odchodzenie od klasycznych wzor�w poemat�w epickich, wyraajce si m.in. w rozszerzaniu wtk�w treciowych poza ramy waciwe dla stanu rycerskiego, jak to ma np. miejsce w wierszowanym dziele Der Ring Heinricha Wittenweilera, powstaym okoo 1400 r. Jest to zreszt zgodne z dokonujcymi si w Niemczech po okresie wielkiego bezkr�lewia przemianami spoecznymi i kulturalnymi, kt�re przybliay upadek wiata rycerskiego i toroway drog kulturze i literaturze mieszczaskiej. Der Ritterspiegel Johannesa Rothe, napisany okoo 1410 r., jest najpeniejszym odzwierciedleniem tych przeobrae. Podobnie jak epos r�wnie liryka dworska jest w wyranym odwrocie. Jej przeywanie si widoczne jest ju w kocu XIII w., o czym wiadczy poemat Renner Hugona von Trimberg, zwracajcy si wprost przeciw kulturze rycerskiej.

Powstanie zakon�w ebrzcych, franciszkan�w i dominikan�w, powoanych w XIII w. do zwalczania ruch�w heretyckich za pomoc goszonego sowa, sprzyjao odrodzeniu si pimiennictwa religijnego, g�wnie za prozy kaznodziejskiej. Cechuje j mistyczny stosunek do problem�w wiary. G�wnym zagadnieniem w literaturze tego kierunku s rozwaania nad doskonaleniem czowieka i wskazywanie mu ostatecznego

211

celu, jakim jest ponadzmysowe zespolenie duszy z Bogiem. Wtek ten przewija si w utworze Mechthildy von Magdeburg (ok. 1210— 1280) pt. Das fliessende Licht der Gotthes. Najpeniej wystpi w tw�rczoci najwybitniejszego mistyka niemieckiego Mistrza Eckharta (1260—1327), w jego kazaniach oraz w dziele dedykowanym kr�lowej wgierskiej Agnieszce pt. Buch der g�ttiichen Tr�stung. Pogldy i myli Mistrza Eckharta rozwijali jego uczniowie. Do najwybitniejszych z nich naleeli Heinrich Seuse (ok. 1295—1366) oraz Johannes Tauler (ok. 1300—1361).

Mistycy niemieccy, goszcy hasa mioci bliniego, dowodzcy moliwoci zespolenia czowieka z Bogiem poprzez gbokie, indywidualne przeywanie wiary, znaleli si z jednej strony w konflikcie z oficjaln doktryn Kocioa, z drugiej za stawali si niewiadomymi ideologami radykalnych ruch�w spoecznych, kt�re ogarny Niemcy na przeomie XV i XVI w. Wnieli take powany wkad w rozw�j jzyka niemieckiego, wzbogacajc jego sownictwo pojciami abstrakcyjnymi.

Wanym czynnikiem kulturotw�rczym w Niemczech u schyku redniowiecza by tzw. Meistersang, czyli ruch piewaczy, skupiajcy si wok� specjalnie w tym celu powoanych szk�. Powstaway one w miastach g�wnie w Niemczech poudniowych, gromadzc amator�w poezji i piewu. Byli nimi przewanie rzemielnicy. Do najstarszych tego rodzaju instytucji naleay szkoy w Moguncji, Augsburgu i Norymberdze. Pocztkowo tematyka Meistersangu miaa przewanie charakter religijny. P�niej ulega ona pewnej laicyzacji, stajc si niejednokrotnie rozrywk i instrumentem krytyki �wczesnych obyczaj�w. Do

212

najwybitniejszych meistersinger�w z przeomu XV i XVI w. nalea Hans Rosenpliit (ok. 1400—1470) oraz Hans Folz (ok. 1450—1513).

Dalszy rozkwit przeywao dziejopisarstwo, kt�rego orodki przenosz si do wielkich miast. Powstaj tam nie tylko kroniki, bdce przejawem wiadomoci mieszczaskiej, lecz take dziea o szerszym zasigu tematycznym i geograficznym, jak kronika rymowana Gotfryda Hagena z koca XIII w. czy rymowane dziea historiograficzne z XIV w., Ottokara Styryjskiego Kronika austriacka i Ernesta von Kirchberg Kronika meklemburska.

Rola literatury niemieckiej u schyku redniowiecza wzrosa niepomiernie od momentu wynalezienia druku przez Jana Gutenberga okoo 1455 r. Dziki jego pomysowi mogy rozchodzi si po caym kraju powielane mechanicznie w wielu egzemplarzach teksty pism zawierajce r�ne treci i idee. Docierajc do coraz szerszych krg�w spoeczestwa literatura budzia i umacniaa poczucie wsp�lnoty narodowej,

213

kt�re sw�j wyraz znalazo m. in. w formowaniu si og�lnoniemieckiego

jzyka literackiego.

ARCHITEKTURA I SZTUKI PLASTYCZNE

Druga poowa XIV i wiek XV przyniosy dalszy rozw�j budownictwa gotyckiego, kt�remu patronoway przede wszystkim wielkie orodki miejskie. W architekturze sakralnej dominuj w�wczas budowle tr�j nawowe typu halowego, charakteryzujce si subtelnoci konstrukcji, rozmaitoci form sklepie oraz bogactwem element�w wystroju architektoniczno-dekoracyjnego.

Budownictwo wieckie z tego okresu reprezentowane jest przede wszystkim przez ratusze miejskie i rezydencje ksice.

Bardziej podatne na zmiany stylu i artystycznego wyrazu okazay si w Niemczech sztuki plastyczne. Zapowiedzi pewnych innowacji w tej dziedzinie bya dziaalno Parter�w, rodziny budowniczych i rzebiarzy dziaajcych w XIV i XV w. w Niemczech i Czechach, kt�ra wywara decydujcy wpyw na rozw�j i charakter rzeby p�nogotyckiej w Niemczech i krajach Europy rodkowej (Austria, Czechy, Polska). Jej charakterystyczn cech jest subtelno stylu i wytworno realistycznego modelunku, opartego na bezporedniej obserwacji wzoru.

214

W drugiej poowie XV w. pod wpywem oddziaywa sztuki niderlandzkiej i woskiej realistyczna tw�rczo rzebiarska przeywaa sw�j wspaniay rozkwit, koncentrujc si przede wszystkim w orodkach miejskich poudniowozachodnich Niemiec. Ju w pierwszej poowie XV w. spotka mona wybitnych mistrz�w duta, reprezentujcych nowy styl, wr�d kt�rych warsztat Multschera w Ulm zdoby sobie szczeg�ln saw. Ale bya to dopiero zapowied wielkiego rozkwitu rzeby niemieckiej, jaki za spraw takich rzebiarzy, jak Wit Stwosz, Michael Pacher, Peter Vischer czy Tilman Riemenschneider, mia miejsce w Niemczech w drugiej poowie tego stulecia. Dominujcym orodkiem sztuki bya w�wczas Norymberga, gdzie dziaali m. in. wspomniani W. Stwosz i P. Vischer.

Podobnymi drogami szed w Niemczech rozw�j malarstwa. Od XIV w. pozostawao ono pod silnymi wpywami czeskimi. G�wnymi jego orodkami byy Norymberga i Kolonia. Wiek XV przyni�s w dziedzinie malarstwa zasadniczy zwrot. Podobnie jak w rzebie pod wpywem impuls�w idcych z pracowni malarzy niderlandzkich i woskich zaczy w Niemczech coraz mielej torowa sobie drog elementy realizmu, czerpane z obserwacji otaczajcego wiata. Wida to wyranie ju w obrazach Hansa Multschera czy Konrada Laiba, ale najpeniej w malarstwie Konrada Witza (ok.1400—1446) i Stefana Lochnera (ok. 1410—1451).

CZC DRUGA

WADYSAW CZAPLISKI

HISTORIA NIEMIEC 1492-1789

I. NIEMCY W PIERWSZEJ

POOWIE XVI WIEKU

PRZEOM REDNIOWIECZA I NOWOYTNOCI IEK XV, ostatnie stulecie kocz

cego si redniowiecza, nie by pomylny dla Niemiec. W wielu wypad

kach przyni�s on mianowicie cofanie si wpyw�w niemczyzny, zagro

enie stanu posiadania ywiou niemieckiego.

G�wne poraki musia ywio niemiecki zarejestrowa na wscho

dzie. Wystarczy tu przypomnie najwaniejsze momenty. Tak wic

w 1410 r. najsilniejszy eksponent nienlczyzny na wschodzie, Zakon

Krzyacki, poni�s z rk wojsk polsko-litewsko-ruskich miadc kl

sk pod Grunwaldem. Niecae p� stulecia p�niej zacza si 13-letnia

wojna Polski z Zakonem, w wyniku kt�rej pokojem 1466 r. musia Za

kon odda Polsce Pomorze Gdaskie i Warmi oraz zgodzi si na u

znanie zwierzchnoci polskiej. Na p�nocy Hanza, potna do nieda

wna niemiecka organizacja handlowa, musiaa pogodzi si z powol

nym upadkiem silnego kantoru kupieckiego na terenie Rusi w Nowogrodzie, kt�ry ostatecznie w 1478 r. utraci niezawiso na rzecz pa

stwa moskiewskiego, zajty przez Iwana III.

W pierwszej poowie XV w. wojny husyckie w Czechach, aczkol

wiek prowadzone pod hasami religijnymi i spoecznymi, przyczyniy

si do wzmocnienia poczucia narodowego w Czechach i oabienia ele

mentu niemieckiego. Zewntrznym wyrazem tego stao si wybranie

Jerzego z Podiebrad�w (1458), a potem przedstawiciela dynastii Jagiel

loskiej Wadysawa na wadc�w Czech. Jak wiadomo, ten ostatni zo

sta r�wnie i kr�lem Wgier. Tym samym dwa kraje, do niedawna pod

lege niemieckiej dynastii Luksemburg�w, na duszy czas przestay

by rzdzone przez Niemc�w.

Wczeniej jeszcze poczy si od Niemiec odry wa kraje szwajcarskie.

W 1474 r. musieli Habsburgowie faktycznie uzna niezaleno kanton�w

szwajcarskich, aczkolwiek formalne zrzeczenie si zwierzchnoci nad Federacj nastpio w 1648 r. Na p�nocy Niemiec pogodziy si z tym, e

praktycznie zar�wno Szlezwik, jak i Holsztyn w 1460 r. zostay przy

czone do Danii, z chwil gdy tamtejsze stany obray ksiciem Chrystia

na I, kr�la duskiego. O saboci Niemiec wiadczy te fakt, e za pano

wania Fryderyka III (cesarz 1447-1493) nawet Austria Dolna ze stolic

Wiedniem dostaa si w 1485 r. w rce kr�la wgierskiego Macieja Korwima.

219

Fryderyk III nie odznaczy si niczym jako cesarz niemiecki: "nie

troszczy si wiele o Rzesz i przez 27 lat nie odwiedzi adnego zgro

madzenia ksit". Niemniej jednak przez sw polityk otwar per

spektywy rozszerzenia znaczenia swego domu, a z tym do pewnego sto

pnia i wpyw�w niemieckich. Tak wic na mocy ukadu zawartego je

szcze z ksiciem burgundzkim Karolem miaym syn Fryderyka III,

Maksymilian I, oeni si z c�rk Karola, Mari, i w ten spos�b wszed

w posiadanie Niderland�w, a przejciowo nawet i Burgundii.

Sytuacja w Niemczech, rozrywanych walkami wewntrznymi za Fry

deryka III, w pewnym stopniu poprawia si za panowania jego syna

Maksymiliana I (1493-1519). Nowy wadca usiowa uporzdkowa ist

niejce w Rzeszy stosunki. Tak wic na sejmie w Wormacji w 1495 r.

ogoszono przede wszystkim "wieczny pok�j krajowy". Na mocy tego po

stanowienia wszelkie spory i wykroczenia miay odtd by sdzone przez

waciwe sdy, przez co kadziono kres nieustannym wojnom domowym.

Wyrazem pewnej wsp�lnoty Rzeszy sta si stworzony w�wczas naczelny

sd (Kammergericht), w kt�rym zasiadali sdziowie wybrani przez stany.

Pr�ba r�wnoczesnego wprowadzenia powszechnego opodatkowania na

rzecz wadzy centralnej nie udaa si wobec braku istnienia og�lnoniemie

ckiego aparatu pastwowego. Podobnie nie udaa si pr�ba stworzenia

obok cesarza stanowej wadzy centralnej, tzw. Reichsregiment.

Nic dziwnego, e przy braku jednolitej centralnej wadzy umacniaa

si wadza ksit. Wr�d nich na pierwsze miejsce wybijali si elekto

rowie duchowni - arcybiskupi Kolonii, Moguncji i Trewiru - oraz

wieccy, kr�lowie Czech, wadcy Saksonii (z dynastii Wettyn�w), Bran

denburgii (z dynastii Hohenzollern�w), wreszcie Palatynatu (z dynastii

Wittelsbach�w). Powan rol odgrywali ksita Bawarii z dynastii

Wittelsbach�w, Pomorza, potomkowie dawnych ksit sowiaskich.

Z pozostaych mniejszych ksistw naley jeszcze wymieni Hesj nad

g�rn Wezer, Wirtembergi nad Neckarem, wreszcie Badeni nad

rodkowym Renem oraz Meklemburgi nad Batykiem.

Maksymilian I prowadzi do aktywn polityk, mieszajc si za

r�wno do spraw woskich, gdzie stara si ograniczy wpywy Francji,

jak i do spraw wschodnich, gdzie udao mu si nawiza kontakty na

wet z odleg Moskw. Najwaniejszym jednak posuniciem Maksymi

liana, kt�re z czasem miao zapewni Habsburgom nowe terytoria, by

jego ukad w 1515 r. z Jagiellonami w Wiedniu, gdzie doszo do zar

czyn midzy modymi przedstawicielami Jagiellon�w i Habsburg�w, w

zwizku z czym zawarto ukad zapewniajcy w razie wymarcia jednej

z rodzin nastpstwo drugiej rodziny bd to w pastwie czesko-wgier

skim, bd w pastwach austriackich. Do nieoczekiwanie w 11 lat po

zawarciu tego ukadu otwary si dla Habsburg�w moliwoci zajcia

kr�lestwa Czech i Wgier.

220

STOSUNKI GOSPODARCZE I SPOECZNE

Wprawdzie nie udao si, jak widzielimy, Niemcom zorganizowa

nie jednolitego i silnego organizmu pastwowego, jednak w dziedzinie go

spodarczej osignicia ich byy powane. Trzeba tu wpierw stwierdzi,

e Niemcy szesnastowieczne byy krajem ludnym. Liczc 12-13 mln

ludnoci zajmoway drugie po Francji miejsce w Europie. Gdy chodzi

o terytorium, to majc okoo 400 tys. km' powierzchni naleay do

wikszych kraj�w europejskich, zajmujc pod tym wzgldem si�dme

miejsce na naszym kontynencie. Dziki duej liczbie mieszkac�w byy

do gsto zaludnione, albowiem przyjmuje si, e w Niemczech mie

szkao w�wczas przecitnie 29 ludzi na km'. Pod tym wzgldem zajmo

way czwarte miejsce w Europie.

Gospodarczo byy Niemcy, jak prawie wszystkie w�wczas europej

skie kraje, pastwem agrarnym, w kt�rym 75% ludnoci pracowao na

roli lub te z niej yo. Jedynie w wyjtkowo dobrze zagospodarowanej

Saksonii ludno miejska tworzya 1/3 cz caej ludnoci. Mimo to

Niemcy byy krajem do silnie zurbanizowanym. Przyjmuje si, e w

zachodnich Niemczech, poruszajc si za pomoc �wczesnych rodk�w

lokomocji, trafiao si co 6-8 godzin na miasto. Wprawdzie miasta te

nie byy due, najwiksze liczyy 20 0 tys. mieszkac�w, byo ich

jednak stosunkowo wiele.

Miasta przeyway ju pod koniec redniowiecza okres rozkwitu

dziki rozwojowi handlu i rzemiosa. W wielu wypadkach jest to je

szcze dawny, may handel. Coraz czciej jednak spotykamy si ze

sp�kami, a potem wielkimi przedsibiorstwami handlowymi, gdzie ku

piec zasiada przy kantorze, dziaa przez agent�w, utrzymuje filie w ob

cych miastach. Do czsto mamy tu do czynienia z wielkimi firmami

rodzinnymi: Fugger�w, Welser�w, Manlich�w, Imhof�w i in. Niekt�re

z nich dysponuj jedynie kapitaem rodzinnym, inne wykorzystuj r�w

nie i kapita obcy.

Rozmaitymi drogami dochodziy te rodziny do wikszych kapita

�w. Najczciej bogaciy si uprawiajc r�nego rodzaju dziaalno,

angaujc kapita w r�ne przedsiwzicia. Tak Fuggerowie eksploa

tuj kopalnie w Tyrolu, w Istrii, w Hiszpanii, w Sowacji. Z chwil

otwarcia nowych rynk�w w Ameryce niekt�re z nich angauj i tam

kapitay. Tak wic np. Welserowie przystpuj w 1528 r. do zorganizowania handlu niewolnikami w Ameryce. Kapitay, kt�rymi te firmy dy

sponuj, s pokane i rosn stosunkowo szybko. Fuggerowie, kt�rzy

zaczynali sw dziaalno dysponujc kapitaem okoo 100 tys. gulden�w* reskich, w 1527 r. posiadaj majtek oceniany na 2000 tys. gulden�w, by w poowie stulecia doj do 6 i p� miliona.

Obok firm rodzinnych obserwujemy w�wczas te powstawanie sp�ek akcyjnych.

Wszystkie te przedsibiorstwa w pogoni za zyskiem gotowe s zapo

1 zoty polski liczy w XVI-XVIII w. 30 groszy, 1 dukat liczyl okolo 1585 r. 56 groszy polskich dawnych, okolo 1627 r. 1fi0 gr pol. dawnych; 1 talar mial okolo 1585 r. 35 gr pol. dawnych, okoto 16?7 r. 40 gr pol. dawnych; 1 gulden srebrny pod koniec XVI w. = 2/3 talara, w XVII w. = 1 zlp; I gulden zloty = 1 dukat, 1 floren = 1 gulden srebrny.
221

mina o wskazaniach etycznych. Niekt�re z nich dc do zmonopoli

zowania handlu pewnymi artykuami w swych rkach niszcz niewygodnych konkurent�w, chociaby za pomoc okresowego obniania cen.

Tote wr�d biedniejszego kupiectwa, a nawet w szerokich koach mie

szczaskich odnoszono si z niechci do wielkich kupc�w, przypisujc

im m. in. zwyk cen artyku�w codziennej potrzeby. Niemoralno

swego postpowania �dczuwali czasem i sami kupcy. Na przykad nie

jaki kupiec Rynk zaklina swych syn�w a testamencie, by ze wzgldu

na zbawienie swych dusz porzucili kupiectwo. R�wnoczenie jednak

spotykamy si u niekt�rych kupc�w grosist�w z prawdziw pasj zara

biania, powikszania swego majtku. Jakub II Fugger, gdy synowie na

kaniali go, by ze wzgldu na podeszy wiek wycofa si z interes�w

i pdzi spokojny ywot, owiadczy, e ma w tej sprawie inny pogld,

e chce zarabia, p�ki mu ycia starczy.

Drugim obok handlu r�dem wzbogacania si miast niemieckich

byo, jak wpomnielimy, rzemioso. W tej dziedzinie utrzymuj si da

wne tradycje, sigajce jeszcze redniowiecza. Nadal syn noe produ

kowane w Solingen, p�tna z Sankt Gallen, bro z Augsburga, sukna

z r�nych rejon�w Niemiec. Wyroby rzemielnicze s nadal produkowane przez cechy, w ramach jednak produkcji cechowej dochodzi do

coraz wikszej specjalizacji oraz wybijania si na pierwszy plan bar

dziej przedsibiorczych i tym samym bogaccych si mistrz�w, kt�rzy

z kolei usuwaj w cie sabszych ekonomicznie koleg�w.

R�wnoczenie obserwujemy w tej dziedzinie powstawanie systemu

nakadczego. Dysponujcy wikszym kapitaem przedsibiorcy dostar

czaj poszczeg�lnym rzemielnikom surowiec, wykupuj nastpnie ich

produkty i w coraz wikszym stopniu uzaleniaj od siebie. Niejedno

krotnie te wykorzystuj rzemielnik�w wiejskich, niezalenych od ce

ch�w, r�wnoczenie nieraz mniej przedsibiorczych. Zjawisko to wy

stpuje g�wnie w przemyle tkackim, kt�ry tworzy specjalne okrgi

tkackie w G�rnej Szwabii, Saksonii i Westfalii. I w tej dziedzinie obser

wujemy zjawisko sygnalizowane wyej, mianowicie silniejsze rozwar

stwienie spoeczne, wyrabianie si warstwy zamonych przedsibiorc�w

uzaleniajcych od siebie liczne rzesze biednych rzemielnik�w, kt�rzy

schodz do rangi robotnik�w w najlepszym razie dysponujcych jeszcze

wasnym warsztatem.

Na ten okres przypada te w Niemczech rozkwit g�rnictwa. Wydo

bywano w do duych ilociach rudy elaza w G�rnym Palatynacie

koo Amberg, w Austrii w Steyer i Eisenberg, w poudniowej Westfa

lii. Srebro kopano w g�rach Harcu, w Saksonii, w Schwarzwaldzie,

wreszcie w Czechach w Jachymowie. Cesarz Karol ocenia w 1525 r.,

e produkcja g�rnicza w Niemczech warta jest okoo 2 mln gulden�w,

a zatrudnia okoo 100 tys. ludzi.

R�wnoczenie dochodzi tu do powanych zmian. Czasy kopalni od

krywkowych czy te pytkich naleay przewanie do przeszoci.

Trzeba byo schodzi w gb, tak e na pocztku XVI stulecia poszczeg�lne sztolnie osigay powan gboko 400 m, w konsekwencji za

222

trzeba byo powica wiele energii. by przy uyciu odpowiednich ma

szyn poruszanych za pomoc siy ludzkiej czy zwierzcej odwadnia

chodniki, obudowanie za cian pochaniao znaczne iloci drewna.

Tym potrzebom nie mogli podoa g�rnicy skupiajcy si poprzednio

w sp�kach i gwarectwach. Tote w coraz wikszym stopniu poczli bo

gaci finansici miejscy wykupywa udziay kopal, stajc si tym sa

mym ich wsp�wacicielami, podczas gdy g�rnicy schodzili do rzdu

wykwalifikowanych robotnik�w wyzyskiwanych przez kapitalist�w.

W parze z g�rnictwem rozwij a si w Niemczech hutnictwo. Przej

cie od pieca dymarkowego do wielkich piec�w pozwala topi nawet

trudno topliwe materiay, po czym obrabia si je w kuniach, w kt�rych

miechy i moty coraz czciej s poruszane za pomoc siy wodnej.

I w hutnictwie uycie nowych maszyn wymaga wikszych kapita�w,

kt�re mog zmobilizowa miejscy finansici, czerpicy nastpnie z tego

powane zyski. Tote wanie wielkie firmy niemieckie chtnie angauj swe kapitay w g�rnictwie i hutnictwie. Tak np. Fuggerowie eksploatuj kopalnie miedzi w Sowacji, kopalnie rtci w Istrii i Hiszpanii, cignc z tego zarobki idce w setki tysicy.

W zwizku z tym, co powiedzieliny wyej, obserwujemy na po

cztku XVI w. w Niemczech powan akumulacj kapita�w. W sa

mym Augsburgu w przecigu 80 lat na przeomie XV i XVI w. liczba

wikszych majtk�w wzrasta z 39 do 278, og�lna za suma pienidzy

skupiona w rkach przedsibiorc�w ronie w tym czasie z 464 tys. do

10 321 tys. gulden�w.

Dalsz konsekwencj tego zjawiska jest denie jednostek dysponu

jcych tak powanymi kapitaami do wpywania na bieg wypadk�w po

litycznych poprzez uzalenianie od siebie wadc�w za pomoc udziela

nych im poyczek. Zaczynao si to pocztkowo skromnie. Bdcy

stale w kopotach finansowych cesarz Maksymilian I poycza od Fugger�w, Herwartha, Gosembrota znaczne, aczkolwiek nie nazbyt wielkie kwoty pienine. Gdy jednak po mierci tego wadcy trzeba byo w

zwizku z koniecznoci przekupienia elektor�w stawi do dyspozycji

Karola Habsburga powaniejsz sum, Fuggerowie dostarczyli elek

towi z wasnych zasob�w ponad p� miliona gulden�w. Tym samym za

pewnili mu zwycistwo nad kontrkandydatem, kr�lem francuskim

Franciszkiem I. Tote Jakub Fugger przypomi potem cesarzowi:

"Jego Cesarska Mo nie zdobyby korony bez mojej pomocy".

Odtd dalsza polityka Karola V bdzie w duej mierze uzaleniona

od poyczek Fugger�w i innych finansist�w niemieckich, mona te

miao powiedzie, e jego p�niejsze zwycistwo nad wojskami fran

cuskimi pod Pawi w 1525 r. byo moliwe dziki poyczkom Fugge

r�w, albowiem bez nich nie zdoaby zmobilizowa i utrzyma przez

duszy czas tak wielkiej armii zacinej.

Wadcy niemieccy umieli te zasugi doceni. Ju w 1511 r. Maksymi

lian I nada Jakubowi Fuggerowi tytu hrabiego Rzeszy. Gdy potem w

latach dwudziestych sejm Rzeszy kaza rozwiza wszystkie sp�ki

223

o kapitaach wyszych ni 50 tys. gulden�w, na specjalny rozkaz cesa

rza nie zastosowano tego prawa wobec Fugger�w i Welser�w.

Tote Fuggerowie zachowywali si jak magnaci. W 1518 r. zbudo

wali w Augsburgu dla swej rodziny pikn kaplic nagrobn w stylu

renesansowym, zaoyli jako jedni z pierwszych wielk prywatn bibliotek, zbudowali okaza siedzib-paac, w 1519 r. za zaoyli tzw.

Fuggerei, osiedle liczce 53 domki z 106 mieszkaniami.

Powstawanie wielkich fortun byo nieodcznie zwizane z zuboe

niem wielu jednostek, w ten czy inny spos�b pozbawionych warsztatu

pracy. Tote w miastach �wczesnych obserwujemy wraz ze wzrostem

bogactwa zwikszanie si liczby ludzi biednych. W Hamburgu w tym

czasie okrela si okoo 20% mieszkac�w jako element zuboay. We

Frankfurcie nad Menem stwierdzamy na podstawie ksig podatkowych,

e znaczna ilo mieszka stoi pustk, gdy zuboali mieszkacy nie

mog paci czynsz�w. Ronie te liczba ebrak�w, dziewczyn ulicz

nych, ludzi nie majcych staego zatrudnienia, szukajcych dorywczo

pracy. Wr�d tych ludzi, niejednokrotnie pamitajcych o swej lepszej

przeszoci, istniao rozgoryczenie, ywa te bya niech do zamo

nych kupc�w, kt�rym przypisywali sw obecn sytuacj.

Nie tylko w miastach wyrastaa grupa ludzi niezadowolonych. Poza

miastami niezadowolone byo przede wszystkim rycerstwo. Rycerstwo

niemieckie, uwaajce si za przodujc warstw w kraju, poczuo si

zagroone skutkiem wprowadzenia broni palnej i wojowania g�wnie

przy pomocy piechoty. Zmiany w tej dziedzinie odbyway si powoli

i przy odrobinie energii i przedsibiorczoci moga szlachta dostosowa

224

si do nowych warunk�w. Tego jednak nie uczynia. Nadal uwaaa,

e winna suy jedynie w konnicy i walczy na bia bro. Tym samym

znaczenie jej jako siy zbrojnej poczo si zmniejsza. Naturalnie nie

mona m�wi o wyeliminowaniu roli szlachty w wojsku. Nadal przecie

istniaa jazda, poza tym szlachta dostarczaa elementu na stanowiska

oficerskie nawet w tej pogardzanej piechocie.

R�wnoczenie otwieray si przed szlacht perspektywy odegrania

pewnej roli w charakterze coraz liczniejszych urzdnik�w dwor�w ksi

cych. Nadal wreszcie istniaa moliwo zaopatrzenia swego potom

stwa w dobre dochody poprzez skierowanie go na sub otarza. Nie

mniej w zwizku z zakoczeniem wielkich wojen prowadzonych pospo

litym ruszeniem szlachty, pooeniem tamy walkom wewntrznym mi

dzy rodami rycerskimi zmniejszay si powanie moliwoci zapewnie

nia obie znaczniejszego dochodu. Ostatecznie rycerstwo, obserwujce

z niechci wzrost wadzy ksit, rosnce bogactwo patrycjatu, zamo

no wyszej hierarchii duchownej, starao si o zwikszenie docho

d�w poprzez odpowiedni eksploatacj wociastwa.

Sytuacja wociastwa, tworzcego, jak wiadomo, wikszo naro

du, stawaa si pod koniec redniowiecza coraz trudniejsza. Zwykle

m�wi si o podziale Niemiec na cz wschodni i zachodni, po czym

przyjmuje si, e we wschodniej powoli wprowadzano gospodark typu

folwarcznego poczon z paszczyzn, gdy w zachodniej czci panowa system czynszowy, kt�ry zobowizywa siedzcych na gruntach

paskich wolnych chop�w (czyli olbrzymi wikszo) do opacania

czynszu i r�nych danin na rzecz pana. Nie w tym jednak leaa istota

rzeczy. Mimo istnienia gospodarki czynszowej w Niemczech zachod

nich i rodkowych sytuacja chopa bya trudna wobec tego, e panowie

starali si zmieni jego poddastwo gruntowe, a wic stosunek, w kt�

rym chop pozostawa osobicie wolny, w poddastwo osobiste (Leibeigenschaft), by potem narzuci mu wiadczenia, do kt�rych poprzednio

nie by zobowizany. Do tego typu wiadcze naleaa danina pobie

rana od chopa przy zmianie waciciela, tzw. Besthaupt, polegajca na

tym, e spadkobierca zmarego chopa musia w celu osignicia dzie

dzictwa ofiarowa panu najlepsz sztuk swego bydlcego inwentarza

oraz opaci tzw. Laudemium, czyli opat wynoszc w wielu wypad

kach 10-30% wartoci posiadoci chopskiej.

Na rzecz ksit panujcych paci chop podatek bezporedni oraz

odczuwany coraz boleniej podatek poredni nakadany na ywno

i napitki. Wreszcie powanym obcieniem chopa bya dziesicina pa

cona na rzecz Kocioa.

Wymienione ciary spoczywajce na chopie niemieckim nie wy

czerpuj caoci jego obcie. Te zreszt byy bardzo r�norakie, za

lene od kaprysu i woli pana. Wystarczy powiedzie, e np. w hrabstwie Stuhlingen panowie zatrzymywali na wasno rzecz skradzion

chopu przez zodzieja, w wypadku za skazania zodzieja na mier za

bierali jeszcze dodatkowo, bez wzgldu na rodzin zabitego, ca jego

majtno. Bardzo przykro odczuwano powszechne w�wczas odmawia

225

nie chopu prawa do zaopatrywania si w drewno w lasach paskich,

do rybo�wstwa w rzekach przepywajcych przez wsie itp. ogranicze

nia praw chopskich.

Zmuszony do ponoszenia r�nego rodzaju opat chop niemiecki za

poycza si u finansist�w miejskich, kt�rzy wyzyskiwali go potem nie

miosiernie, a poniewa zwykle domagali si od niego zastawu w po

staci p�l bdcych jego wasnoci, w wypadhu niepacenia wyg�rowa

nych procent�w zajmowali jego majtnoci.

W koach rycerstwa i zamonego patrycjatu zdawano sobie spraw

z rosncego niezadowolenia chopa, tote traktowano go nie tylko z po

dejrzliwoci, ale i wyran niechci. Jeszcze w XV w. jeden z pisarzy

wyraa si tak o chopach: "rustica gens, optima flens, pessima gau

dens". Innymi sowy, chop jest najpewniejszy, gdy pacze uciskany,

jeli weseli si, zapowiada to co niedobrego.

Istniejce niezadowolenie z panujcych stosunk�w wyadowywao

si jeszcze przed reformacj w ruchach spoecznych zar�wno na wsi,

jak i w miastach.

Ruchy wiejskie zaczy si w drugiej poowie XV w. Za pierwszy

taki ruch ludowy uwaa si wystpienie w 1476 r. niejakiego Hansa

B heima z Niklashausen, kt�ry powoujc si na objawienia obiecywa

chopom zniesienie czynsz�w i posug na paskim, zapewnienie swobo

dnego korzystania z las�w i rzek. Do goszcego te hasa w formie ka

za B heima, schodzili si chopi w wielkich gromadach. Zanim jednak

doszo do ruchu, biskup Wurzburga aresztowa kaznodziej, a przyby

wajcych na pomoc chop�w rozpdzi przy pomocy swych onierzy.

Odtd kolejno w r�nych czciach Niemiec rozpalay si ruchy ludo

we. Z czasem symbolem powstaczych oddzia�w sta si chodak chopski (Bundschuh) i jego wizerunek umieszczano na sztandarach. Pierw

sze powstanie, kt�re przybrao sobie chodak jako godo, miao miejsce

w Alzacji w 1493 r. Na jego czele stanli byy burmistrz miasta Schlettstadt i sotys wiejski, niejaki Jakub Hauser. I to powstanie zostao

krwawo stumione. R�wnoczenie obserwujemy w�wczas zar�wno

pr�by wcignicia do akcji biedniejszych mieszczan, jak i uzyskania

wyranego umotywowania swych da. Ideologiczne poparcie dla

da chopskich znalaz jeden z organizator�w powstaczych, Joss Fritz,

w og�lnym pojciu prawa boego. Tote na sztandarze powstaczym

umieszczono haso: "Nichts denn die Gerechtigkeit Gottes" (Niczego

wicej jak tylko sprawiedliwoci boej). Jak susznie ju dawno zauwa

ono, rzucajc to haso znaleziono bro, za pomoc kt�rej mona byo

obali istniejcy porzdek. Sprzysienie organizowane przez Jossa

Fritza objo par wsi, a miao obj w przyszoci dziesitki tysicy

chop�w, zanim jednak do tego doszo, zdradzony Fritz dosta si do

wizienia. Wydostawszy si na wolno usiowa Fritz w 1513 r. ponow

nie organizowa sprzysienie chopskie, jednak z mniejszym powodzeniem.

W 1514 r. doszo do otwartego powstania w Wirtembergii, wywoa

nego nowymi podatkami naoonymi przez ksicia. Powstanie objo

226

znaczn cz ksistwa, a uzbrojeni chopi zorganizowali ob�z powsta

czy na g�rze Cappel. Jednak wadzom udao si cz chop�w pozy

ska drobnymi ustpstwami, opornych za na g�rze Cappel pokonano

przy pomocy wojska. Powstacy wirtemberscy przybrali nazw Ubogi

Konrad. R�wnoczenie wybucho powstanie chopskie w Badenii. Tu

domagano si zniesienia nowych praw i zlikwidowania znanego i w Pol

sce sdu rugowego po wsiach, czyli instytucji, kt�ra wykorzystywaa

donosicielstwo najlichszych element�w wiejskich.

R�wnie i w miastach niezadowolenie biedniejszej ludnoci znalazo

ujcie w powstaniach. Objy one wiele miast, i to nieraz duych, jak

Kolonia, Hamburg, Augsburg, Halle, Ratyzbona. Przewanie byy to

ruchy organizowane przez przedstawicieli uboszych, odsunitych od

udziau w rzdach miejskich cech�w, przy czym niejednokrotnie byy

spowodowane niedba czy wrcz niedon gospodark prowadzon

przez patrycjat danych miast. Jak lekkomylnie gospodaroway dawne

rady miejskie, moe wiadczy chociaby fakt, e w Erfurcie dug miej

ski wzr�s do 550 tys. gulden�w, w bogatej za Kolonii a do 3243 tys.

marek. Prawie wszdzie biedniejsi mieszczanie tworzyli swoj repre

zentacj, kt�ra z wikszym czy mniejszym powodzeniem usiowaa ob

j wsp�rzdy w miecie. W przewaajcej liczbie wypadk�w udawao

si patrycjatowi opanowa sytuacj, przy czym zwykle trzeba byo do

puci do wsp�rzd�w mniej zamone warstwy. Gdzieniegdzie jednak

zwyciali powstacy, jak np. w Kolonii w 1513 r. , gdzie pozwano czonk�w dawnej rady przed sd awniczy i skazano kilku radnych oraz

burmistrza na mier. Ruchy te miay miejsce najpierw w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych XV w., nastpnie za powt�rzyy si

na pocztku XVI w., g�wnie w latach 1509-1514.

Konsekwencj ruch�w spoecznych byo to, e w niekt�rych mia

stach trzeba byo dopuci biedniejsze cechy do wsp�udziau w rz

dach, czyli tym samym zgodzi si na demokratyzacj administracji

miejskiej. Niejednokrotnie rozruchy wykorzystywali wadcy poszcze

g�lnych ksistw, mieszajc si w walki i zapewniajc sobie wiksze

wpywy na sprawy miejskie. Starali si zwykle o to, by powstanie za

koczy kompromisem. Czsto jednak popierali warstwy posiadajce,

cignc korzyci z interwencji w postaci odpowiednich kwot wypaca

nych im przez zagroony patrycjat. Dla przykadu, kiedy cesarz zaprotestowa przeciw skazaniu dawnych radc�w miejskich w Kolonii, cofn

protest otrzymawszy 11400 gulden�w w zocie.

DUCHOWIESTWO I SPRAWY RELIGIJNE

Instytucja, kt�ra przez cae prawie redniowiecze decydowaa

o wiatopogldzie narodu niemieckiego - Koci� katolicki, przeya

pod koniec redniowiecza powany wstrzs. Wielka schizma, pomyki

w rodzaju skazania na mier Joanny d'Arc i rehabilitowanie jej nie

dugo p�niej podwayy w jakim stopniu powag i znaczenie Kocioa. Niemniej Koci� katolicki w Niemczech reprezentowa jeszcze

227

wielk si. Jak wiadomo, poszczeg�lni biskupi byli r�wnoczenie wad

cami wieckimi, trzech za z nich piastowao godno duchownych elek

tor�w, co zapewniao im wpyw na wyb�r cesarza. Te bogate biskup

stwa opanowywali, stosujc r�nego rodzaju przekupstwa, przedstawi

ciele rodzin ksicych. W przededniu reformacji wikszo biskupstw,

w sumie 18, bya obsadzona przez osoby pochodzenia ksicego.

W dodatku mimo wyranego zakazu kumulowano kilka biskupstw w

jednym rku, przy czym niekt�rzy nie zajmowali si cakowicie sub

kocieln, utrzymujc do tego celu biskup�w sufragan�w. Tak wic

o biskupie Rupercie v. Simmern m�wiono, e majc 38 lat nie odprawi

jeszcze ani jednej mszy. Niejednokrotnie praaci ci okazywali si wyzyskiwaczami prostego ludu, wycigajc wszelkimi sposobami pienidze

od swych podwadnych.

Nie wszystkim duchownym Koci� by w stanie zapewni odpowie

dnie dochody, przede wszystkim dlatego, e byo ich wielu. Niemoliwe jest obliczenie og�lnej liczby duchownych w Niemczech. Nawet

ostroni historycy przyjmuj, e w miastach stanowili oni okoo 10%

ludnoci, nie liczc zakonnic. Z tej ogromnej, liczonej ju na setki ty

sicy masy duchownych stosunkowo najlepiej miewali si kanonicy ka

pitu, std te miejsca w niekt�rych kapituach byy zarezerwowane dla

szlachty. W zwizku z tym Erazm z Rotterdamu pisa, e sam Chrystus

nie m�gby uzyska miejsca w kapitule sztrasburskiej bez otrzymania

specjalnej dyspensy.

Proletariat duchowiestwa tworzyli liczni wikarzy i altaryci. Tych

za byo niesychanie wielu. Przy poszczeg�lnych kocioach byo ich

i ponad 100. W katedrze w Mini, stosunkowo niewielkim miecie, byo

14 kanonik�w, 14 altaryst�w, 60 wikarych, 12 ch�rzyst�w. W wikszoci wypadk�w wikarzy i altaryci szukali sposob�w zapewnienia sobie

dochodu, a do prowadzenia karczem na wasny rachunek wcznie. W

tej ogromnej masie tylko nieliczni zostali duchownymi z powoania.

Tote do czsto zdarzao si ycie w konkubinacie, pijastwo. Nie

wolne od tych wykrocze byway klasztory, w kt�rych niejednokrotnie

zapominano o ascezie i prowadzono ycie pr�niacze. Popularny ka

znodzieja stwierdza otwarcie: "Chrzecijastwo jest zburzone od pa

piea a do zakrystianina". Rzecz jasna, wiedzieli to dobrze wieccy,

gotowi te byli z tego wyciga odpowiednie wnioski.

Wbrew temu bowiem, co czasem twierdzono, nie mona w�wczas

m�wi o upadku religijnoci w szerokich masach ludu niemieckiego.

Przeciwnie, koniec redniowiecza to w Niemczech okres wzmoenia poczucia religijnego, kt�re nie zaspokojone przez oficjalny Koci� szu

kao ujcia w inny spos�b. Tak wic mno si r�nego rodzaju bra

ctwa, rozpowszechnia si kult witych i cudownych obraz�w, do kt�

rych spiesz pielgrzymki, subtelniejsze za jednostki szukaj kontaktu

z Bogiem na drodze mistyki, wiadomo za, jak atwo na tej drodze

doj do wniosk�w cakowicie innych ni te, kt�re podaje Koci�.

W niekt�rych krajach niemieckich, zwaszcza pooonych bliej Czech,

tl si pod pokrywk oficjalnego wyznania nauki goszone przez Husa

228

i jego uczni�w. Naley wreszcie stwierdzi, e jeszcze na dugo przed

wystpieniem Lutra pojawiy si w Niemczech tumaczenia Pisma w.

na jzyk niemiecki, znajdujce, dziki wynalazkowi druku, dostp do

szerokich k� spoeczestwa. Wsp�czesny pisarz Sebastian Brant w

dziele Okrt szalec�w stwierdza: "Cae Niemcy s zalane wydaniami

Biblii, r�nych nauk o zbawieniu, pismami Ojc�w Kocioa i podob

nymi ksikami. Dochodzi do wielu naduy w naszym kraju. Wertuje

si Bibli, znajduje si w niej to, co kto chce, naraajc tym samym na

niebezpieczestwo tak wiar, jak Bibli, podwalin wiary... Fale zale

waj �d Piotrow". Wedug oblicze historyk�w do 1520 r. ukazay

si na terenie Niemiec 22 wydania Biblii.

Na warstwy owiecone oddziayway liczne pisma humanist�w gru

pujcych si w�wczas w miastach uniwersyteckich, takich jak Wiede,

Erfurt i in. Niewtpliwie najwikszym uznaniem cieszyy si pisma

Erazma z Rotterdamu, zwaszcza jego Enchiridion wydany w 1501 r.,

bdcy atakiem na formalizm w religii, na obdarzanie szacunkiem tych,

kt�rzy na szacunek nie zasuguj, czy te Pochwaa gupoty, demasku

jca pych, zarozumiao wielkich tego wiata, wzywajca do szcze

rego przejcia si nauk ewangeliczn, uderzajca r�wnie silnie w �wczesny kler tak wiecki, jak i zakonny.

R�wnie wielkie wraenie zrobio pismo pt. Listy ciemnych m�w,

wydane anonimowo w 1515/16 r. , kt�rego autorami byli humanici nie

mieccy Crotus Rubeanus, Ulryk Hutten i Herman Busche. Pismo to

powstao w zwizku z gonym zatargiem wybitnego filologa, jednego

z pierwszych znawc�w hebraistyki, Jana Reuchlina, z wadzami kociel

nymi w sprawie niszczenia czy te tolerowania pism ydowskich, zwa

szcza Talmudu. Reuchlin wzi te pisma w obron przed gorliwcem ne

ofit, niejakim Janem Pfefferkornem, przez co cign na siebie ataki

dominikan�w, potpienia przez gremia uniwersyteckie, w tym nawet

przez Sorbon. Listy te, niby atakujce Reuchlina, przedstawiay w

gruncie rzeczy nico moraln jego adwersarzy, teolog�w i uczonych

uniwersyteckich, ich aosny poziom intelektualny, kt�ry pozwala im

np. widzie zasadnicz r�nic midzy pojciem "nasz magister" a "ma

gister nasz".

Pisma humanist�w trafiay do stosunkowo nielicznych, elitarnych

k�. Szerokie jednak rzesze zamoniejszego mieszczastwa, trzewo,

po kupiecku patrzce na ycie, spoglday z niechci na nier�bstwo

zakonnik�w, na nie usprawiedliwiony niczym majtek praat�w i klasz

tor�w, zarozumiao i pewno siebie, r�wnoczenie za niski poziom

umysowy i moralny kleru. Std te przekonanie, e Koci� wymaga

reformy, byo gboko zakorzenione w �wczesnym spoeczestwie. W

poszczeg�lnych za wypadkach widzc bezczynno wadz kocielnych

pr�bowano na wasn rk usuwa naduycia, rozciga kontrol nad

Kocioem, dokada stara, by pienidze, kt�re wobec saboci wadz

centralnych w Niemczech Kuria papieska pod r�nymi postaciami wy

dobywaa z kraju, zatrzyma na miejscu.

Okazj do takich krok�w dawa, trzeba przyzna, sam Koci�. Tak

229

wic jeszcze w czasie wielkiej schizmy niekt�rzy papiee, by zapewni

sobie uznanie wadc�w niemieckich, przyznawali im daleko idce mo

liwoci ingerencji w sprawy kocielne. Niekt�rzy ksita wykorzysty

wali to w caej peni. Hrabia Eberhardt Brodaty w Wirtembergii podej

mowa decyzj e w sprawie liturgii kocielnej, rozporzdza ofiarami na

Koci�. O ksiciu Kleve m�wiono wrcz, e "jest papieem w swym

kraju". Gdzieniegdzie dla rozpowszechniania edykt�w biskupich trzeba

byo pozwolenia wadzy wieckiej. Tu i �wdzie dozwalano gosi od

pusty jedynie pod warunkiem, e cz dochodu skieruje si do kas

ksicych. Co waniejsze, nawet w koach kocielnych odzyway si

gosy apelujce do wadzy ksicej o pomoc przy przeprowadzaniu re

form w klasztorach. Nic dziwnego, e poszczeg�lni ksita wgldali w

sprawy klasztorne i usiowali na wasn rk zaprowadzi tam porzdek.

Za przykadem ksit szy i wadze miejskie. Tu, jak wspomnieli

my, patrzono z najwysz niechci na odpyw wielkich pienidzy do

Rzymu, np. przy okazji goszenia odpust�w. Gdy w Bremie w czasie

goszenia odpustu otwarto skrzyni kaznodziei i przekonano si, e za

wiera kilka tysicy talar�w, burmistrz miasta zanotowa z oburzeniem,

e pogascy cesarze nie cigali gwatem takich podatk�w z Germanii,

jakie obecnie Rzym ciga z niej podstpem. Tote niejednokrotnie za

kazywano wrcz w poszczeg�lnych miastach gosi odpusty, kontrolo

wano stosunki w klasztorach, administracj szpitali i szk�, ba, nawet

kasowano zbyt liczne zdaniem pracowitych mieszczan wita kocielne.

Sowem, mona m�wi, e powszechne w Niemczech denie do re

formy Kocioa wyprzedzao niejako p�niejsze wystpienia reformator�w.

Ale i w pewnych krgach duchowiestwa niemieckiego zdawano so

bie spraw z koniecznoci przeprowadzenia gbokiej reformy stosun

k�w kocielnych. Z poszczeg�lnych kierunk�w pr�bujcych odnowi

Koci� od wewntrz naley wymieni zwolennik�w tzw. devotio moderna - nowej pobonoci - goszonej jeszcze pod koniec XIV w. przez

Holendra Geerta de Groote. Zwolennicy tego kierunku, pozostajc

wiernymi wobec oficjalnego Kocioa, starali si pogbi osobist po

bono przez indywidualne czytanie Pisma w. , rozpamitywanie mki

Chrystusowej.

W innych koach kocielnych przyjmowa si w tym czasie kierunek

nominalizmu filozoficznego, goszonego w XIV w. przez Wilhelma Ockhama, kt�ry z naciskiem podkrela, e jedynie objawienie si Boga

w Pimie w. umoliwia czowiekowi poznanie wiata nadnaturalnego.

Tym samym kierunek ten niejako wyprzedza p�niejsze przekonanie

Lutra, e jedynie Pismo w. , "sola scriptura", moe stanowi podstaw

wiary chrzecij anina.

Oba te kierunki przyjmoway si w Niemczech i posiaday swych

zwolennik�w w klasztorach, w kt�rych mnisi zwalczali wewntrzne roz

bicie i upadek umysowy i moralny.

Na kocu wreszcie naley podkreli, e spoeczestwo niemieckie

230

przeywao w�wczas okres typowego napicia, wzburzenia, jakie towa

rzyszyo czsto okresom przejciowym. W niekt�rych rodowiskach

szerzyy si pogldy apokaliptyczne, wiara w bliski koniec wiata. Na

str�j ten wzmagaa pami nie tak dawno panujcej "czarnej mierci",

obawa przed szerzcym si w�wczas w formie niemal zarazy syfilisem.

W takiej sytuacji przeywano ze szczeg�lnym przejciem wypadki kata

strof - kt�rych nie brakowao - jak trzsienia ziemi, wylewy rzek,

okresowe epidemie, czy te nage skoki cen. Jeden z objaw�w tego pod

niecenia to wzrost wiary w czarownice i diaba.

MARCIN LUTER I JEGO PIERWSZE WYSTPIENIA

Czowiekiem, kt�ry mia w najbliszej przyszoci na sw�j spos�b

speni pragnienie tysicy Niemc�w, kt�ry jak mao kto zaciy nad

dalszym rozwojem narodu niemieckiego, by Marcin Luter. Przyszy

ideolog reformacji niemieckiej urodzi si dnia 10 XI 1483 r. w maej

miejscowoci Eisleben w hrabstwie Mansfeld. Ojciec jego, Jan, by z

pochodzenia chopem, co zreszt Luter niejednokrotnie z dum pod

krela. W gruncie rzeczy, gdy Luter przyszed na wiat, jego ojciec by

ju g�rnikiem. Nie znajdujc naleytej pracy w Eisleben, w rok po uro

dzeniu si Marcina przeni�s si do Mansfeld, gdzie pracowa dalej w ko

palni. W miar upywu lat, ciko pracujc, sta si czowiekiem stosun

kowo zamonym.

Jan Luter czy Luder, bo i tak si w�wczas pisa, zadba o wykszta

cenie syna, przewidujc dla niego do lukratywn w�wczas karier

prawnika. Pocztkow nauk pobiera Marcin Luter w Mansfeld, po

tem w szkoach w Magdeburgu i w Eisenach. Latem 1501 r. zapisa si

w Erfurcie na uniwersytet. Wczenie zetkn si Luter z reformistycz

nymi prdami w Kociele, szkoa bowiem w Magdeburgu bya prowa

dzona przez zwolennik�w devotio moderna.

W Erfurcie zapozna si Luter z literatur klasyczn, zetkn si

z humanistami, pdzi do swobodny tryb ycia wsp�lny �wczesnym

studentom niemieckim, kt�rym przepisy burs studenckich i panujce

obyczaje nie zabraniay uczszczania do karczem, chodzenia z mieczem

u boku, ba, nawet nie krpoway ich zbytnio pod innym wzgldem,

skoro np. w Erfurcie rada miejska, jakby zabezpieczajc spok�j za

monym mieszczanom, utrzymywaa dom publiczny, niewtpliwie prze

znaczony przede wszystkim dla modziey.

Zgodnie z �wczesnym zwyczajem Luter studiowa pocztkowo

nauki wyzwolone, osigajc w 1502 r. stopie bakaarza, w 1505 r. za

magistra filozofii. Nic te nie zapowiadao, e "wawy i wesoy kom

pan", za jakiego uchodzi w�wczas Luter, wyronie na reformatora re

ligijnego. Mona powiedzie, e dalszymi jego losami pokierowa przy

padek. W 1505 r. zaskoczony przez nag burz w polu pod wpywem

przemonego strachu lubowa, e jeli wyjdzie cao, wstpi do klaszto

ru. Jeszcze w tym samym roku wstpi do zakonu eremit�w w. Augu

styna. Zakon ten sta na do dobrym poziomie, jednak z czysto osobi

231

stych wzgld�w pobyt jego w klasztorze nie ukada si dobrze. Nie

mniej w 1507 r. zosta wywicony na ksidza, po czym zosta bakaa

rzem. W 1512 r. zacz wykady Pisma w. na uniwersytecie w Wittenberdze, co zmuszao go do staego studiowania Starego i Nowego Testamentu.

Wstpujc do zakonu Luter w adnym wypadku nie myla o dzia

alnoci reformatorskiej, szuka jedynie wasnego zbawienia, utwier

dzenia si w wierze. Znacznie p�niej, kiedy ju porwa za sob zna

czn cz Niemc�w, pisa: "Byem pocztkowo sam i dla tego wiel

kiego dziea zbyt prostoduszny i niewyksztacony, tylko na skutek okolicznoci, nie dobrowolnie i z rozmysem, wpadem w t burz, B�g

wiadkiem tego". W gruncie rzeczy sprawa przedstawiaa si nieco ina

czej. Trapiony r�nymi wtpliwociami, poszukujc pewnoci zbawie

nia, penego przeycia religijnego, doszed Luter poprzez studiowanie

Pisma w. do przekonania, e czowiek ma natur kompletnie zepsut

przez grzech i sam siebie zbawi nie moe, zbawienie moe zyska jedy

u a g , uv ccur uv Iccxul at d, "ze nie na sxutex naszycn uczyn

k�w, ale przez wiar w Chrystusa stajemy si sprawiedliwymi i zbawionymi". Formuujc swe pogldy Luter by pocztkowo daleki od zer

wania z oficjalnym Kocioem, r�wnoczenie jednak widzc, jak ulg

przyniosy mu nowe przekonania, ulega typowej dla aktywnych jedno

stek pokusie podzielenia si swymi pogldami z innymi, pomoenia im

w trudnej sytuacji, zwalczania pogld�w innych.

Pogldy Lutra krystalizoway si w czasie jego wykad�w na uni

wersytecie. May stosunkowo wpyw na nie mia jego kr�tki pobyt w

Rzymie. W kadym razie nie mona m�wi o przewrocie w pogldach

Lutra spowodowanym jego pobytem w mocno zewiecczonej stolicy

�wczesnego chrzecijas wa.

Wobec szerszych k� wystpi ze swymi pogldami Luter dopiero

przy okazji sporu o odpusty w 1517 r. Sprawa goszonych w�wczas od

pust�w przedstawiaa si wyjtkowo niemio. Oto 23-letni ksi Albrecht Hohenzollern zosta w 1513 r. arcybiskupem w Magdeburgu

i administratorem w Halberstadcie. W 1514 r. kapitua moguncka wy

suwaa jego kandydatur na arcybiskupa Moguncji, z tym zastrzee

niem, e mody biskup zapaci zwizane z tym opaty w Kurii Rzym

skiej w wysokoci 14 tys. dukat�w. Sprawa wygl laaby prosto, gdyby

nie to, e Albrecht obejmujc godno w Moguncji chcia zachowa

r�wnie biskupstwa poprzednio otrzymane. Na to bya potrzebna dy

spensa, kt�r Albrecht otrzyma za cen 10 tys. dukat�w. Nie dysponu

jc tak wielkimi kwotami, zapoyczy si za rad kurialist�w u Fugge

r�w, biorc od nich 29 tys. dukat�w. Nawet przy powanych dochodach

pyncych z obu biskupstw nie byo rzecz prost spaci ten dug.

W�wczas kurialici zaproponowali mu taki handel: Albrecht bdzie przez

osiem lat w swych diecezjach gosi odpust na koci� w. Piotra i poow

czystego dochodu wemie dla siebie w celu rychego spacenia dugu.

232

By pozyska jak najwiksz liczb wiernych, kt�rzy staraliby i

o odpuszczenie kar za grzechy, pozwalano kupowa specjalny list od

pustowy, uprawniajcy okaziciela listu do otrzymania przy najbliszej

spowiedzi absolucji za grzechy, kt�rych odpuszczenie zarezerwowane

byo wycznie dla papiea. Podobnie zapowiadano, e dla zmarych

mona bdzie uzyskiwa odpust wybawiajc ich z czyca tylko na pod

stawie zoenia odpowiedniej ofiary. Dominikanin Tetzel rozwin te

niepowan propagand, by na terenie Saksonii, w kt�rej gosi od

pust, sprzeda najwiksz ilo odpust�w.

Luter, kt�ry co nieco wiedzia o nieprzyzwoitym handlu poprze

dzajcym goszenie odpustu, a kt�rego nowe pogldy nie zgadzay si

z nauk Kocioa o odpustach, wystpi przeciw Tetzlowi. Wedug roz

powszechnionej, ale niepewnej tradycji mia przybi na drzwiach ko

cioa zamkowego w Wittenberdze dnia 31 X 1517 r. 95 tez. Najprawdo

podobniej jednak ograniczy si do przesania ich do miejscowego bi

skupa Hieronima Schulza oraz do komisarza papieskiego do spraw od

pust�w Albrechta Hohenzollerna. I w tym wypadku nie myla Luter

o zerwaniu z Kocioem, tym bardziej e jego tezy jedynie nieznacznie

naruszay �wczesne oficj alne pogldy.

Tezy przesane przez Lutra r�wnie i innym teologom zostay na

przeomie 1517 i 1518 r. bez jego wiedzy wydane drukiem i zdobyy

duy rozgos, zar�wno ze wzgldu na ich proste i przemawiajce do

szerokich k� ujcie, jak i ze wzgldu na to, e sprawa odpust�w bya

od dawna cierniem w oku rozsdnych Niemc�w. Z pocztkiem 1518 r.

wystpi Luter przy pomocy swych uczni�w z dalszymi tezami swej

233

nauki. Znalazy si tu ju takie zdania, jak np. : "nie ten jest sprawiedli

wy, kto spenia wytrwae dobre uczynki, ale ten, co bez uczynk�w wy

trwae wierzy w Chrystusa". Tezy te wzbudziy wtpliwoci u starszych

teolog�w, z entuzjazmem natomiast przyja je modzie teologiczna.

Wczeniej jeszcze spopularyzowa Luter swe pogldy na odpust w prze

znaczonym dla szerokich k� pisemku pt. Kazanie o odpucie i asce.

W tym samym roku wezwano Lutra przed legata papieskiego do

Augsburga. Uczony kardyna, legat papieski na sejm Rzeszy, Cajetan,

zada od Lutra odwoania jego bdnych, zdaniem Rzymu, tez, jednak bez skutku. Obawiajc si aresztowania, opuci Luter potajemnie

Augsburg, po czym zoy apelacj " a papa male informato ad papam

melius informandum" - od papiea le poinformowanego do papiea,

kt�ry ma by lepiej poinformowany.

W lecie 1519 r. odbya si w Lipsku otwarta, trwajca prawie trzy

tygodnie, dysputa midzy Lutrem a teologiem Janem Eckiem, w czasie

kt�rej Luter stwierdzi m. in., e nawet sobory mog si myli, biorc

asumpt z orzeczenia soborowego potpiajcego Husa.

Obie dysputy, szereg pism polemicznych powstaych w zwizku z

tezami uczyniy Lutra powszechnie znanym i popularnym w Niemczech.

Jak pisze historyk niemiecki, "Reformacja staa si popularna, zanim

zorientowano si, e ma si do czynienia z nowym wyznaniem, i dlate

go, e nie widziano w niej takowego". Fakt, e nar�d niemiecki stan

po stronie Lutra, uczyni z niego reformatora. Ju w 1518 r. zdano so

bie w koach katolickich spraw z tego, e ewentualne potpienie Lu

tra wywoa antykocieln rewolt w Niemczech. Jedn z przyczyn, dla

kt�rych Rzym, uznajcy w gruncie rzeczy ju w 1518 r. pogldy Lutra

za heretyckie, nie zdoby si na zdecydowane posunicia, byo to, e

po stronie Lutra stan wadca Saksonii Fryderyk III Mdry. Odm�wi

on wydania Lutra w rce papiea, zanim nie bdzie zdecydowanie prze

konany, e Luter jest rzeczywicie heretykiem. Tymczasem wobec

mierci Maksymiliana 12 I 1519 r. i czekajcej Niemcy elekcji nowego

cesarza, Kuria Rzymska, kt�ra obawiaa si wyboru Karola I Habsbur

ga, kr�la Hiszpanii, i pragna na tronie cesarskim ujrze wanie elek

tora saskiego, w adnym wypadku nie chciaa sobie zraa protektora

buntowniczego mnicha. W zwizku z tym przez cay 1518 i 1519 r.

wstrzymywano si z oficjalnym potpieniem Lutra, zwikszajc tym sa

mym zamt wiatopogldowy w Niemczech, gdzie coraz szersze krgi

ludnoci opowiaday si za Lutrem. Dopiero gdy 28 VI 1519 r. nastpi

wyb�r Karola Habsburga na cesarza, zaczto w Rzymie myle o bar

dziej stanowczym dziaaniu.

ZASADNICZE POGLDY LUTRA, ZERWANIE Z RZYMEM,

ROZW�J LUTERANIZMU

Dysputa lipska, liczne pisma redagowane przez Lutra, a rozpowsze

chniane dziki drukowi w duych nakadach, sprawiy, e nar�d nie

miecki ujrza w Lutrze swego duchowego przyw�dc. Przyczyni si do

234

tego fakt, e Luter, przekonany o tym, i zosta powoany do walki

z naduyciami Kocioa, przemawia w tych pismach z gbok wiar

w suszno swych pogld�w, z patosem prawie profetycznym. Std te

masy ludowe, mieszczastwo, nawet rycerstwo niemieckie, kt�re nie

zawsze zdolne byo orientowa si w subtelnociach teologicznych,

uwierzyo, e Luter jest powoany do przeprowadzenia koniecznej

i upragnionej reformy Kocioa, tym samym za przyczyni si do uleczenia politycznych i spoecznych stosunk�w.

Luter zdawa sobie spraw z tego, e wczeniej czy p�niej zostanie

potpiony przez Rzym, dlatego pospiesznie postanowi jeszcze w 1520 r.

odezwa si do narodu i wyoy swe zasadnicze pogldy. Uczyni to w

trzech tekstach zwanych popularnie trzema wielkimi pismami reforma

cyjnymi: Do chrzecijaskiej szlachty narodu niemieckiego o poprawie

stanu chrzecijaskiego (po niemiecku), O niewoli babiloskiej Ko

cioa (po acinie), O wonoci chrzecijanina (po niemiecku).

Pomijajc subtelnoci teologiczne, w pismach tych znalazy si po

gldy, kt�re przem�wiy do szerokich rzesz niemieckich i nie tylko nie

mieckich. Tak wic w pierwszym wystpi przeciw uwaaniu duchowie

stwa za stan uprzywilejowany, albowiem dziki chrztowi "wszyscy

chrzecijanie s duchownego stanu". Zaatakowa zar�wno wadz pa

piesk, celibat ksiy, jak i bogactwo Kocioa. "Jeli kto chce by bo

gaty, niech przyoy rki do puga i zdobywa majtek z ziemi". Drugie

pismo byo przede wszystkim skierowane przeciw zbyt wielkiej iloci

sakrament�w, z kt�rych uznawa chrzest i komuni. W wietle jego po

gld�w niepotrzebna stawaa si funkcja ksidza. W ostatnim pimie

podkrela znaczenie sowa boego zawartego w Ewangelii oraz wszechmocn rol wiary. " Czowiek chrzecijanin - twierdzi - wolny jest

od wszystkiego i jest ponad wszystkim, tak i nie potrzeba mu adnych

uczynk�w do tego, by by sprawiedliwym i zbawionym".

W tym samym roku w pimie O papiestwie w Rzymie zaatakowa

Luter zwierzchnika Kocioa, stwierdzajc, e Koci� nie potrzebuje

takiej wadzy, i przypominajc, jak papiestwo wyzyskuje Niemc�w.

Wzywa wrcz do krwawego rozprawienia si z Kuri Rzymsk.

Tymczasem ju 13 czerwca papie Leon X podpisa bull Exsurge

Domine potpiajc 41 zda z pism Lutra i wzywajc go do odwoa

nia w cigu 60 dni swych twierdze. Luter zapozna si z bull je

szcze pod koniec wrzenia. Czujc za sob coraz silniejsze poparcie

narodu, zdecydowa si dnia 10 grudnia na palenie ksig prawa kanoni

cznego poza murami Wittenbergi, po czym r�wnie rzuci w ogie

egzemplarz bulli. Rozpalony stos sta si do pewnego stopnia sygnaem

nowej epoki w Niemczech. Poszczeg�lne twierdzenia Lutra, jego wy

stpienia przeciw znaczeniu stanu kapaskiego, atak na papiestwo,

walka o swobodn interpretacj Pisma w., nauka o maym znaczeniu

dobrych uczynk�w, w tym umartwie, jamuny (w jednym z pism

utrzymywa, e rodzice do maj umartwie wychowujc dzieci), akcenty spoeczne brzmice w niekt�rych jego pismach - wszystko to od

powiadao nastrojom panujcym w spoeczestwie niemieckim, zda

235

wao si zapowiada, e Luter bdzie przyw�dc narodu w walce o re

form Kocioa i pastwa. Tote mimo oficjalnego potpienia nauk Lu

tra przez papiea wielu jego zwolennik�w nie byo przekonanych

o tym, e istotnie nauka Lutra jest niezgodna z nauk Kocioa.

Po oficjalnym potpieniu Lutra przez wadz duchown wiele zale

ao od tego, jak zachowa si wadza wiecka. Jak wiemy, cesarzem od

1519 r. by Karol V Habsburg, wnuk cesarza Maksymiliana, wadca Hi

szpanii, Kr�lestwa Neapolu, Niderland�w, wreszcie nie okrelonych

dotd jeszcze kolonii hiszpaskich w Ameryce. Wadajc tak wielkimi

pastwami marzy o wskrzeszeniu uniwersalnej monarchii chrzecija

skiej dawnych Otton�w i Henryk�w. Pierwszymi osobami w wiecie

mieli by cesarz i sprzymierzony z nim papie. W Niemczech witano go

jako potomka Habsburg�w z pewnym zadowoleniem, tym bardziej e

w kapitulacjach przyjtych przed koronacj w padzierniku 1520 r. zo

bowizywa si ten wadca - wychowany z dala od Niemiec, m�wicy

g�wnie po francusku - mianowa na stanowiska urzdnicze w Niem

czech tylko urodzonych Niemc�w, uywa w sprawach Rzeszy jedynie

niemieckiego lub aciskiego jzyka. Ten wadca, kt�ry obieca elekto

rom broni ich w wypadku buntu poddanych, kt�ry chcia utrzyma jak

na razie dobre stosunki z papieem, nie myla wcale wbrew nadziejom

Lutra o popieraniu buntownika w jego walce z papiestwem.

Tote po koronacji cesarza, kiedy w styczniu 1521 r. zwoano sejm

do Wormacji, wezwano tam i Lutra, by wadza pastwowa moga zaj

stanowisko wobec wykltego mnicha. Luter, kt�remu zapewniono bez

pieczestwo dajc mu glejt, zdecydowa si przyby do Wormacji,

a jego podr� przez Niemcy zamienia si w poch�d triumfalny. Przyj

mowano go wszdzie z entuzjazmem i suchano z przejciem jego kaza wygaszanych w kocioach, do kt�rych po drodze zawita. Obser

wujcy w Wormacji nastroje ludowe nuncjusz papieski donosi: "Grozi

powstanie ludowe albo, powiedziawszy dokadniej, cae Niemcy s w

stanie wrzenia. Dziewi dziesitych narodu jest za Lutrem, pozostaa

dziesita cz krzyczy: mier Kurii Rzymskiej". Gdy 17 kwietnia zja

wi si Luter na sejmie, zadano, by odwoa swe twierdzenia. Luter

odm�wi powoujc si na to, e "postpowa przeciw sumieniu nie jest

rzecz bezpieczn ani zbawienn". Na cesarzu zrobi Luter mae wrae

nie, od pierwszej te chwili uzna, e Luter jest w bdzie, albowiem

bdzi, kto "wystpuje przeciw przekonaniu caego chrzecijastwa".

Tak stary si tu dwie zasadnicze postawy ludzkie, kt�re odegraj p�

niej w dziejach Niemiec powan rol.

Cesarz byby chtnie zatrzyma i skaza Lutra, albowiem uwaa,

e nie jest zobowizany "dotrzyma sowa heretykowi' ; liczc si jed

nak z nastrojami spoeczestwa niemieckiego, pozwoli mu 26 kwietnia

opuci Wormacj. Dopiero p�niej wyda edykt, na mocy kt�rego u

zna Lutra, po upywie terminu przewidzianego w licie elaznym, za

banit, kt�rego kady winien by wyda w rce wadz pastwowych.

Notoryczna jednak sabo wadzy cesarsk ej uratowaa Lutra.

Elektor saski bowiem, nie przejmujc si edyktem cesarskim, pojma

236

Lutra i osadzi go pod stra w zagubionym w lasach zamku Wartburg,

gdzie Luter m�g si swobodnie zaj przekadem Nowego Testamentu

na jzyk niemiecki, czekajc dalszego przebiegu wypadk�w. Przekad

Biblii dokonany w cigu 11 tygodni by wspaniaym dzieem literackim,

odznaczajcym si doskonaym wyczuciem jzykowym, zrozumieniem

tekstu, wreszcie dobitnoci wyrae. Tumaczc Nowy Testament na

jzyk niemiecki przyczyni si Luter w duym stopniu do ujednolicenia

jzyka niemieckiego, dotd wystpujcego w dwu odmianach: hochdeutsch i niederdeutsch.

Luter przebywa w Wartburgu od 4 V 1521 do 3 III 1522 r. , a wic

niecay rok. Pr�cz tumaczenia Biblii powici czas na przemylenie

zaoe swego wyznania i pisanie r�nych dzie polemicznych.

Tymczasem w poszczeg�lnych miejscowociach, przede wszystkim

jednak w Wittenberdze, przystpiono do realizowania pogld�w Lutra.

Polegao to pocztkowo na reformie liturgii, usuwaniu obraz�w z ko

cio�w, zezwoleniu na wystpowanie mnich�w z klasztor�w, zakazie

ebractwa i stworzeniu funduszu socjalnego z d�br kocielnych. Pod

koniec grudnia 1521 r. zjawili si w Wittenberdze tzw. prorocy zwikaw

scy (z miasta Zwickau) - Mikoaj Storch, Tomasz Drechsel i in.

Odrzucali oni ca teologiczn wiedz, m�wic jedynie o wewntrznym

owieceniu, r�wnoczenie za domagali si zniesienia wszelkich spoe

cznych przywilej�w, zr�wnania wszystkich stan�w. Doszo ponownie

do szturmu na kocioy poczonego z usuwaniem obraz�w, zaatakowano te klasztory i ksiy. Wystpienia prorok�w zwikawskich poka

zay dowodnie, e lud wyciga z nauki Lutra daleko idce konsekwencje.

Przeraony tym Luter wr�ci pospiesznie do Wittenbergi i przez 7

dni w marcu wygasza kazania w kociele parafialnym, w kt�rych wy

powiedzia si zdecydowanie przeciw zbyt pospiesznym zmianom, zwa

szcza przeprowadzanym przez lud. Ostatecznie udao mu si pozyska

- opini mieszczan. Upartych przeciwnik�w zmusi do opuszczenia Saksonii.

Prorocy zwikawscy nie byli jedynymi ludmi, kt�rzy na sw�j spos�b

chcieli realizowa haso wolnoci chrzecijaskiej goszonej przez Lutra, jego zapowied uwolnienia Niemc�w od "haniebnych i diabelskich

rzd�w Rzymian". Walk o "niemieck wolno i sprawiedliwo" pod

jo te rycerstwo Nadrenii, kt�re latem 1522 r. obrao sobie za przy

w�dc znanego rycerza Franciszka von Sickingen. Mimo silnej propa

gandy prowadzonej przez stojcego przy Sickingenie humanist Ulryka

Huttena pewna cz rycerstwa nie przystpia do zwizku. Sickingen

pocign ze swymi oddziaami na Trewir rachujc na to, e uda mu si

pokona arcybiskupa trewirskiego Ryszarda Greifenclaua i zaj sto

lic ksistwa. Usiowa on wyprawie tej nada charakter wojny ideolo

gicznej, jednak bez powodzenia. W kocu wobec przybywajcych z od

siecz arcybiskupowi trewirskiemu ksit Sickingen musia zwin

oblenie, po czym przeciwnicy zajli kolejno jego zamki. Sam Sickin

gen zgin w zdobytym przez ksit zamku Landstuhl. W tym samym

237

roku zmar jego zwolennik Ulryk Hutten. Latem tego roku uspokojono

burzcych si rycerzy Szwabii i Frankonii, niszczc w przecigu 6 tygodni 32 zamki rycerskie i rzucajc tym samym postrach na cay stan rycer

ski, kt�remu odesza ochota do dalszych wystpie.

Luter ledzi z uwag zar�wno dalsz dziaalno prorok�w zwikawskich, jak i wypadki w Nadrenii. Jeszcze w czasie trwania rozru

ch�w wyda pismo O wieckiej wadzy i jak dalece winnimy jej posu

szestwo, w kt�rym owiadczy si za koniecznoci istnienia wadzy

wieckiej, kt�ra jedyna jest w stanie zbrojnym ramieniem utrzyma

zych ludzi w posuszestwie. R�wnoczenie widzc, e ksita wyst

puj przeciw jego zwolennikom, opowiedzia si stanowczo przeciw in

gerencji wadzy wieckiej w sprawy duchowne. W pimie tym znalazy

si ostre sowa skierowane pod adresem ksit. "Powiniene wiedzie

pisa tam - e od pocztku wiata ksi mdry jest rzadkim zjawi

skiem, a jeszcze rzadszym ksi pobony. Zazwyczaj ksita to naj

viksze bazny i obuzy na ziemi". Istnienie wadzy wieckiej tumaczy

tym, e "B�g jest wielkim panem, dlatego musi posiada takich dobrze

urodzonych kat�w i siepaczy... wiat jest bardzo zy i niewart tego, by

mie wielu mdrych i pobonych ksit. aby musz mie bociana".

Piszc tak nie spodziewa si chyba Luter, e wielu czytelnik�w moe

z jego uwag wycign bardzo daleko idce wnioski.

Tymczasem w Niemczech dokonywa si powoli rozam. Nauk Lu

tra przyjmowali przede wszystkim duchowni, i to zar�wno zakonnicy

z zakonem augustian�w na czele, jak i wieccy. Nie brak te byo biskup�w, kt�rzy odnosili si przychylnie do nowego kierunku. W odle

gych Prusiech Zakonnych biskup Sambii Jerzy Polenz ju w 1523 r.

owiadcza si po stronie luteranizmu. W wikszoci jednak ksistw wy

stpowano przeciw nowatorom. Poniewa Saksonia bya krajem Rze

szy, w kt�rym Fryderyk Mdry nie dopuszcza do przeladowania zwolennik�w Lutra, kraj ten sta si miejscem schronienia zwolennik�w

nowoci, a Wittenberga g�wn kwater reformatora, z kt�rej na cae

Niemcy rozchodziy si drukowane pisma. Przodowa w tej pracy Lu

ter. I tak kiedy w 1518 r. ukazao si 20 pism jego pi�ra, to w 1520 r.

wydano ju 123, a w 1523 r. 183. W jego najbliszym otoczeniu wyra

sta te sztab wsp�pracownik�w i wyznawc�w. Najpowaniejszym z

nich by Filip Melanchton (wac. Philipp Schwarzerd, 1497-1560).

Jako filolog obj stanowisko profesora w uniwersytecie w Wittenber

dze liczc 21 lat. Z czasem za sta si dobrym teologiem, autorem

dziea dogmatycznego Loci communes rerum theologicarum. Dziki

swej solidnej wiedzy humanistycznej i zr�wnowaeniu odegra te

wielk rol w dalszym rozwoju luteranizmu. Drugim towarzyszem Lu

tra by Jan Bugenhagen (1485-1558), p�niejszy aposto luteranizmu

w p�nocnych Niemczech i Danii, trzecim - Georg Burckhardt

(1484-1545), zwany od miejsca urodzenia Spalatinem, cieszcy si

zaufaniem elektora, dziki czemu m�g by pomocny reformatorowi.

R�wnoczenie jednak dane byo ju w�wczas Lutrowi przeywa

gorycz pierwszych rozam�w ideowych w gronie swych zwolennik�w.

238

Jednym z pierwszych oponent�w w najbliszym otoczeniu reformatora sta si z czasem Andreas Bodenstein (1480—1541), zwany od miejsca urodzenia Karlstadt. Wszechstronnie wyksztacony doktor teologii i prawa, by on pocztkowo wiernym sprzymierzecem Lutra w czasie jego pocztkowych wystpie przeciw papiestwu. Z czasem sta si zwolennikiem radykalnego ruchu, kt�ry da zna o sobie w czasie pobytu Lutra w Wartburgu. Po powrocie reformatora do Wittenbergi doszo do zupenego zerwania Lutra z Karlstadtem, kt�remu zakazano wygasza kazania w Wittenberdze.. Rozgoryczony Karlstadt uda si do Orlamiinde, gdzie zrzuciwszy ubi�r ksiy stara si realizowa idea wieckiego chrzecijastwa, bez chrztu dzieci, organ�w, obraz�w witych. Gdy Luter w 1524 r. zjawi si w Orlamiinde, przekona si, e nawet wr�d zwolennik�w nowoci istniej grupy ludzi, kt�re przestay go uwaa za swego proroka. Zaskoczony tym Luter, obawiajc si, e Karlstadt pozyska sobie wicej zwolennik�w, spowodowa jego wygnanie z Orlamiinde. Karlstadt z czasem poszuka schronienia w Szwajcarii.

Drugim reformatorem ulegajcym pocztkowo wpywowi Lutra, potem jednak wystpujcym zdecydowanie przeciw niemu, by Tomasz Mtinzer (lub Muntzer, 1490?—1525) z miejscowoci Stolberg, jeden z oryginalnych i wpywowych mylicieli reformacji, umiejcy pozyska sobie zwolennik�w. Oczytany w dzieach teologicznych, zwaszcza w pismach mistyk�w, wystpi on przeciw sztywnemu trzymaniu si przez Lutra litery Pisma w. Jego zdaniem Pismo w. mona zrozumie jedynie dziki wewntrznemu owieceniu. Marzcy o stworzeniu sprawiedliwego kr�lestwa boego na ziemi, zarzuca Lutrowi, e pochlebia ksitom i monym, e poprzez nauk o zbawczej wierze chce swym wyznawcom uczyni ycie lekkie, podczas gdy B�g wymaga od czowieka podjcia krzya.

Miinzer byby gronym przeciwnikiem Lutra, zwaszcza dziki goszonemu przez niego programowi spoecznemu, gdyby nie przedwczesna jego mier w zwizku z powstaniem chopskim, o kt�rym bdziemy m�wi niej.

Mimo jednak takich rozam�w nauka Lutra znajdowaa ju w pierwszej poowie lat dwudziestych XVI stulecia coraz liczniejszych zwolennik�w. Po jego stronie staj pocztkowo przede wszystkim miasta. W Strasburgu, gdzie dziaa zwolennik Lutra, Marcin Bucer, rada miejska obja nadz�r nad kocioami, szpitalami i szkoami, reformujc je w nowym duchu. Z czasem owiadczyy si za luteranizmem Augsburg, Norymberga, Ulm, N�rdlingen i inne.

Powoli w Niemczech uwidoczniy si do oczywiste tendencje. Tak wic nawet wr�d katolik�w zarysowa si wyranie ob�z, kt�ry domaga si podjcia reform w Kociele. Proponowano odbycie zwoanego przez papiea i cesarza synodu niemieckiego, na kt�rym miano om�wi sytuacj kocieln, a Kuria miaa odpowiedzie na pretensje wysuwane pod adresem wadz kocielnych. Odbywajcy si w styczniu 1524 r. sejm Rzeszy postanowi, by 11 XI 1524 r. odbyo si w Spirze

239

“powszechne zgromadzenie narodu niemieckiego". Kuria jednak nie

chciaa zgodzi si na taki zjazd i wymoga na cesarzu wydanie zakazu

odbycia zgromadzenia w lipcu 1524 r. Wczeniej jeszcze, mianowicie w

czerwcu 1524 r., zwoano zgromadzenie katolickich ksit do Ratyz

bony, gdzie zjawili si brat cesarski, arcyksi Ferdynand, rzdzcy w

krajach austriackich, ksita bawarscy i biskupi poudniowoniemiec

cy. Usunito tu pewne naduycia w Kociele, r�wnoczenie jednak po

stanowiono twardo trzyma si dawnych obyczaj�w kocielnych. Zaka

zano czytania ksig Lutra, odwiedzania uniwersytetu w Wittenberdze,

wreszcie postanowiono surowiej bada prawomylno ksiy.

Zaraz potem zaczto w poudniowych prowincjach niemieckich z

ca surowoci wystpowa przeciw zwolennikom Lutra i pozostaym

innowiercom.

W ten spos�b zarysowywa si coraz wyraniej ideologiczny podzia

Niemiec, tym bardziej e ju od 1524 r. nauka Lutra zacza przenika

do coraz dalszych teren�w Niemiec. W 1524 r. przystpi do reformacji

landgraf heski Filip. Nie budzce wtpliwoci sympatie dla luteranizmu

zdradzali ksita luneburscy. Nieco p�niej, mianowicie w 1526 r. ,

landgraf heski zawar przymierze z nowym elektorem saskim Janem,

po czym na zjedzie w Magdeburgu przystpili do tego zwizku, maj

cego na celu obron wyznawc�w nowej wiary, ks. Ernest luneburski,

Henryk meklemburski, Wolf z Anhaltu, hrabia Albrecht von Mansfeld

i kilku innych wadc�w. Tym samym ju w�wczas mona m�wi o roz

biciu ideologicznym Niemiec.

240

WIELKIE POWSTANIE CHOPSKIE, JEGO ZNACZENIE I SKUTKI

Reformacja ze swym atakiem na Koci� katolicki, jedn z podp�r

porzdku feudalnego, z ponownym zwr�ceniem uwagi na Ewangeli,

w kt�rej znajdowano tyle s�w potpienia bogaczy tego wiata, przy

czynia si do rozbudzenia na nowo ruch�w chopskich, i to w rozmia

rach nie znanych poprzednio. Idea sprawiedliwoci boej, znana ju

wczeniej, myl o prawie boym mogy si obecnie sta hasem og�lnochopskim jednoczcym poszczeg�lne ruchy chopskie, dotd niejedno

krotnie zbyt silnie zajte swymi lokalnymi sprawami i pretensjami.

Ruch ten zacz si jeszcze w 1524 r. w podg�rskich, lenych okolicach

hrabstwa Stuhlingen, lecego na poudniowych stokach Schwarzwaldu, w bliskim ssiedztwie wolnej Szwajcarii, powiedzielibymy na kracach poudniowych Niemiec. Na czele stan Hans Muller von Bulgenbach, byy landsknecht. Pr�bowa on z pocztku moliwie jak najszerzej rozkolportowa hasa powstania. Stosunkowo szybko udao si chopom ze Stuhlingen, sprzymierzonym z mieszczanami niekt�rych

miast, poruszy chop�w w tzw. Szwabii, na pogranicznych terenach

midzy Renem, Dunajem a Lechem. dania szwabskich chop�w byy umiarkowane i ograniczay si g�wnie do postulatu usunicia miejscowych naduy.

Zim ruch przygas nieco, by oywi si znowu wiosn. W cigu lutego i marca powstao tu 6 wielkich gromad. Najsilniejsza z nich liczya

okoo 10 tys. chop�w, druga po niej 7 tys. Z oddziaami tymi po

czyo si miasto Memmingen. Ludzie z tego miasta, zwaszcza kazno

dzieja Krzysztof Schappeler, byli autorami znanych "12 artyku�w, w

kt�rych ujto dania chopskie i kt�re te znalazy szeroki oddwik.

We wstpie podkrelono, e w adnym wypadku goszenie Ewangelii

nie stao si przyczyn buntu, albowiem Ewangelia wzywa do "mioci,

pokoju, cierpliwoci i jednoci". Istotnie w artykuach bya mowa o po

suszestwie wobec zwierzchnoci, a dania chopskie streszczay si

w ostrym potpieniu poddastwa osobistego, domaganiu si swobod

nego wyboru proboszcz�w, kt�rzy by mieli gosi czyst Ewangeli, da

lej usunicia r�nych narosych z czasem ciar�w, jak nadmierna dzie

sicina, podatek w zwizku ze mierci gospodarza, przywr�cenia

prawa mylistwa, rybo�wstwa i zbierania drewna w lesie.

Na pocztku marca obradujcy w Memmingen "parlament chops

ki" uoy postanowienia co do porzdku zwizku chopskiego. Uzna

wano tu w zasadzie zwierzchno i zobowizania wobec niej, chciano

utrzyma pok�j w kraju, wzywano szlacht, by zamki swoje obsadzia

ludmi nalecymi do zwizku. Gdy jednak pr�by porozumienia ze

szlacht nie day rezultatu, wziy g�r w zwizku chopskim elementy

radykalne i doszo do uderzenia na dwory, zamki i klasztory i ich rabo

wania. Od pocztku bowiem istniao wr�d chop�w skrzydo radykal

ne, kt�rego ideologi ujmowa krcy w�wczas wr�d chop�w tzw.

Artikelbrief. W pimie tym autorzy wypowiadali si zasadniczo przeciw

porzdkowi feudalnemu. Szlachta miaa by tolerowana, pod warun

241

kiem jednak, e odda swe majtki i sama wemie si do uprawy roli;

to samo miao dotyczy duchownych. Oba stany miay si wyrzec

wszystkich swych przywilej�w. Program ten powsta niewtpliwie pod

wpywem wspomnianego wyej Tomasza Munzera ze Stolbergu. Munzer, aczkolwiek dobry agitator, nie nadawa si na wodza i kierownika

ruchu. W gruncie rzeczy chopi nie dysponowali dowiadczeniem za

r�wno politycznym, jak i wojskowym, co utrudniao ich dziaalno.

Szlachta tymczasem, kt�ra po pewnym wahaniu zorganizowaa siy

zbrojne, zastosowaa wszelkie sposoby dziaania - od dyplomacji do

walki. Gdy w pocztkach kwietnia siy chopskie ze Szwabii spotkay

si pod Leipheim z wojskiem zwizku szwabskiego pod wodz zdol

nego przyw�dcy. Jerzego Truchsessa v. Waldburg, zostay bez trudu

rozbite przez majcego przewag Truchsessa. Gdy jednak niedugo po

tem znalaz si on wobec przewaajcych si powstaczych pod Weingarten, nie zaryzykowa walki, ale wykorzystujc niedowiadczenie

chop�w zawar z nimi ukad 17 kwietnia, obiecujc zaatwienie wszel

kich spor�w na drodze sdowej. Luter powita ten ukad, kt�ry ocali

szlacht w okrgu szwabskim, jako szczeg�ln ask Boga.

Chopi, zawierzywszy ukadowi, rozeszli si, pozbawiajc si wa

nego atutu w dalszej rozprawie, gdy nieco wczeniej powstanie chop

skie przerzucio si na Frankoni. Powstanie organizowao si tu we

dug geografii terenu. Tak wic powstay gromady chopskie w dolinie

Neckaru i na ssiednim pog�rzu Odenwaldu; tworzc razem tzw. gro

mad jasn, liczc okoo 8 tys. ludzi, o programie bardziej radykal

nym ni powstanie szwabskie. Powstanie to objo te dolin rzeki Tauber. Wr�d jego uczestnik�w znalaz si w�wczas byy kanclerz hrabiego Hohenlohe, Wendel Hipler, posiadajcy wyksztacenie uniwersyteckie, oraz szlachcic Florian Geyer, kt�ry z przekonaniem przyczy si do powstac�w. Tu doszo do najostrzejszego wystpienia chop�w przeciw feudaom, mianowicie w Weinsberg, gdzie zabito znienawidzonego hrabiego Ludwika von Helfenstein. Razem z nim zgino okoo

dwudziestu kilku szlachty. Zamek hrabiego zrabowano i spalono. Nic

dziwnego, e pod wraeniem tego faktu poszczeg�lni szlachcice przy

czyli si do zwizku chopskiego, wr�d nich znany potem G tz von

Berlichingen. W wikszoci jednak wypadk�w szlachta ta mylaa

o moliwie szybkim przejciu na drug stron. Nic lepiej nie dokumentuje braku dowiadczenia chop�w, jak to, e uczynili G tza von Berlichingen przyw�dc jednego z oddzia�w.

W kwietniu powstanie rozszerzyo si na dalsze tereny Niemiec,

mianowicie na Turyngi. Tu grunt by podminowany wczeniejsz pro

pagand Munzera i dziki temu w wielu wypadkach plebejskie ele

menty miejskie czyy si z gromadami chopskimi. Najwaniejszym

centrum powstania byo miasto Muhlhausen. Starano si pozyska jak

najliczniejszych sprzymierzec�w, skaniajc i szlacht do czenia si

z powstacami. Powstanie w Turyngii miao wyjtkowo szeroki zasig,

a zwolennicy Munzera istnieli i w Halle, i w Lipsku. Bardzo silna gro

mada powstaa w dolinie rzeki Werra.

242

Munzer dy konsekwentnie do obalenia podstaw feudalizmu, mia

nowicie likwidacji zamk�w, posiadoci rycerskich, klasztor�w i planowa poczenie si turyngskich z pozostaymi siami powstaczymi.

Sw�j plan przebudowy ustroju chcia Munzer przeprowadzi w miar monoci bez rozlewu krwi. Nie by te, jak nieraz przyjmowano, gosicielem komunizmu.

Kwiecie i maj to szczytowy okres powstania chopskiego. powstacy mogli zarejestrowa powane sukcesy na poudniowych tere

nach. 25 kwietnia wpad w ich rce Stuttgart. Wczeniej jeszcze przyczy si do ruchu Heilbronn, w kt�rym partia mieszczaska uoya

program reform, biorc zreszt pod uwag g�wnie potrzeby mieszczastwa. Proponowano zwoanie w tym miecie parlamentu chopskiego.

Nieoczekiwanie jednak przyszo zaamanie si ruchu. Mimo e powstanie przybrao wielkie rozmiary, e objo wielkie tereny i zgroma

dzio w tych miesicach, jak si przyjmuje, okoo 100 tys. ludzi, brakowao powstacom jednolitego kierownictwa, dowiadczenia politycz

nego oraz zdecydowanej woli walki. Wr�d nich by silny ob�z umiar

kowany, kt�rego przedstawiciele dawali si atwo pozyska stronie

przeciwnej nadziejami na jakie porozumienie. R�wnie ksita po

chwili zaskoczenia zdoali przy finansowej pomocy Fugger�w zmobili

zowa do powane siy, g�rujce technik, uzbrojeniem, a przede

wszystkim karnoci i jednolitym kierownictwem nad przeciwnikiem.

Ju pod koniec kwietnia 1525 r. udao si Truchsessowi, zwanemu

"Bauern J rg" (chopski Jerzy), rozbi znaczne siy chopskie pod Beblingen. W krwawej bitwie pod Frankenhausen wojska ksice pod

wodz landgrafa heskiego Filipa i ks. saskiego Jerzego w dniach 14-15

maja rozbiy wojska powstac�w turyngskich dowodzone przez Mun

zera. Sam Munzer, kt�ry pr�bowa si ukry, rozpoznany, zosta w kil

kanacie dni potem stracony. Dnia 2 czerwca pobito potn gromad

, odenwaldzk w dolinie rzeki Tauber.

Powstanie chopskie nie zostao tym samym cakowicie uspokojone.

W samych Niemczech ruchy powstacze tlay do grudnia 1525 r. W ssiednich krajach dziedzicznych austriackich, zwaszcza w g�rzystych okolicach Tyrolu, trwao powstanie pod wodz Michaa Gaismaira jeszcze w 1526 r. Ostatecznie jednak feudaowie zdoali narzuci sw wadz chopom..

' Wojna chopska oznaczaa niewtpliwie pod wielu wzgldami zwrot

w dziejach �wczesnego ruchu reformacyjnego. Jej bezporednim skut

kiem staa si surowa pacyfikacja przeprowadzona przez zwyciskich

ksit. Tysice chop�w pado na polu walki, zniszczono wiele wsi.

Wzitych do niewoli chop�w cinano, karano obciciem palc�w lub te

wyupieniem oczu. Wedug zezna kata margrabiego Kazimierza bran

denburskiego ci on 80 powstac�w, 69 wyupi oczy, wielu obci

palce. W miejscowoci Rothenburg cito 29 os�b, w Wurzburgu 60.

R�wnoczenie nakadano na chop�w cikie kary pienine, w wielu

wypadkach powikszano obcienia feudalne.

Jeli dodamy, e uprzednio we Frankonii zniszczono okoo 300 dwo

243

r�w i zamk�w, okoio 50 klasztor�w, to mona wyrobi sobie pojcie

o materialnych szkodach, jakie poniosy �wczesne Niemcy. Wielkie po

wstanie nie przynioso te chopu niemieckiemu, poza nielicznymi wy

jtkami, adnej korzyci. Wsp�czesny historyk, obserwujcy naocznie

te wydarzenia, stwierdza, e chopom zdjto powrozy, kt�rymi byli

przywizani do taczek, "za to przyprzono ich acuchami do woz�w".

Na cae 4 stulecia usunito chopa od jakiegokolwiek udziau w yciu

politycznym. Chop stawa si jedynie istot pracujc ciko na roli,

pacc podatki i dostarczajc onierzy do armii ksicych.

Waniejsze jednak byy dalsze konsekwencje. Wielu wsp�czesnych

widziao w wojnach chopskich skutki goszenia reformacji przez Lutra,

przeciw czemu sami powstacy gorco protestowali. W kadym razie

ju w "12 artykuach" byy zawarte proby o goszenie czystego sowa

boego i wybieranie proboszcz�w przez gminy. Byy to niewtpliwie

hasa przejte od Lutra. Z pocztkiem wojen chopskich oczy Niemc�w

skieroway si na Lutra, kt�ry wyda Wezwanie do pokoju w odpo

wiedzi na 12 artyku�w chopskich w Szwabii. W pimie tym usiowa

wzywa do pokoju upominajc zar�wno ksit, jak i - surowiej je

szcze - chop�w. Przyznajc, e pewne ich dania s usprawiedliwione, odmawia im prawa upominania si o nie na drodze rewolucji.

Pod wpywem jednak bezporedniego zetknicia si z powstacami,

gdy podejmowane przez niego pr�by uspokojenia zawiody, a r�wno

czenie doszo do ostrych nieporozumie midzy reformatorem a Munzerem, kt�ry nie przebierajc w sowach atakowa "papiea z Wittenbergi", Luter zmieni swe stanowisko wobec powstac�w. W pimie

Przeciw rabujcym i mordujcym bandom chopskim stwierdza m.in.,

e "czowiek, kt�remu mona dowie, e si buntuje, jest tym samym

banit wedug prawa boskiego i cesarskiego, tote ten, kto pierwszy

moe go zabi, ma prawo po sobie i czyni dobrze". Zarzucajc chopom, e zmuszaj niewinnych ludzi do wsp�udziau w powstaniu, wzy

wa ksit do akcji. "Kuj, bij, daw tu, kto moe. Jeli poniesiesz

mier przy tej okazji, chwaa ci. Szczliwszej mierci nie m�gby

oczekiwa. Albowiem umrzesz w posuszestwie sowu boemu, w

subie mioci, ratujc bliniego z pieka i wiz�w szatana".

Nie wdajc si w subtelnoci pojmowania przez Lutra Kocioa

Chrystusowego, trzeba stwierdzi, e pocztkowo pod wpywem roz

praw z prorokami zwikawskimi, nastpnie pod wraeniem powstania

chopskiego zmieni on swe pogldy na moliwo stworzenia organiza

cji kocielnej jedynie na podstawie gminy, zespou wiernych, podobnie

jak zmieni swe pogldy na tolerancj. W tej ostatniej sprawie poczt

kowo gosi: "chc, by nikt nie stosowa przymusu i gwatu, poniewa

wiara jest wolna i dobrowolna i winna by przyjta bez przymusu".

Obecnie, przeraony tym, e w masach istniej tendencje, kt�re uwa

a za anarchiczne, got�w by zgodzi si, by wadza wiecka przeja

w swe rce kontrol nad sprawami religijnymi. Uwaajc, e jedynie

wadza wiecka ma do siy w rku, przyznawa pastwu mono

i prawo wystpowania przeciw inaczej w kwestiach religijnych myl

244

cym, albowiem jak ju w�wczas stwierdza: "w kadym kraju moe by

goszona tylko jedna nauka".

Byo to naturalnie wyrane przyznanie pastwu zwierzchnoci nad

nowym kocioem i jego organizacj. Pamitajmy jednak, e w tej dzie

dzinie wadza pastwowa uczynia pierwszy krok, gdy ju wiosn 1526 r.

elektor saski nakaza wizytacj kocio�w. Luter zaakceptowa to ca

kowicie i jesieni tego roku zaproponowa wrcz elektorowi saskiemu

wzicie w swe rce organizacji nowego kocioa w swym pastwie, al

bowiem - jak pisa - ludzie przestali cokolwiek dawa ksitom,

yj "jak wieprze", "kady czyni, co chce", wzywa wic elektora, by

wysa wizytator�w, kt�rzy by zorganizowali ycie kocielne i parafie.

W 1528 r. ukazaa si instrukcja w sprawie wizytacji kocio�w spisana

przez Melanchtona, a zaakceptowana przez Lutra, kt�ra dotyczya za

r�wno nauki, jak i organizacji nowego kocioa przez wadz pastwow.

Rzecz jasna, e tym samym Luter uczyni krok o niesychanej doniosoci i znaczeniu dla caego narodu niemieckiego, kt�rego przecie

wiksza cz przyjmie protestantyzm i przyzwyczai si widzie we wa

dzy wieckiej r�wnie i wadz duchown.

DALSZY ZAMT IDEOLOGICZNY W NIEMCZECH

Uspokojenie chop�w i zdawienie powsta byo spraw stosun

kowo prost. Ruch ideologiczny, kt�ry by jakby drug stron ruchu

chopskiego, nie da si tak atwo uspokoi. Przez duszy czas w Niem

czech rozwijay si r�nego rodzaju odamy religijne, czerpice swe siy

z pierwotnych pogld�w Lutra, z czasem oddalajce si znacznie od

oficjalnego luteranizmu, przybierajc postacie r�nych sekt, kt�re tru

dno tu wszystkie dokadnie omawia. Jedn z najpowaniejszych byo

wyznanie organizowane w ssiedniej, niemieckiej Szwajcarii przez tam

tejszego reformatora Ulryka Zwingliego.

Zwingli, urodzony w 1484 r., studiowa na uniwersytetach w Wied

niu i Bazylei, zapoznajc si g�wnie z literatur antyczn. Nie odbywszy studi�w teologicznych, zosta majc 22 lata wybrany proboszczem

w Glarus. Z czasem przeszed do Zurychu, gdzie zar�wno skutkiem zetknicia si z nauk Lutra, jak i samodzielnych studi�w zerwa z nauk

katolick i w 1523 r. sformuowa g�wne swe tezy. Opierajc si na

Pimie w. wystpi on przeciw papiestwu, mszy w. , zakonom, celiba

towi. Szczeg�lnie ostro wypowiedzia si przeciw sakramentom, zwa

szcza sakramentowi otarza.

Nauka Zwingliego, kt�ra w 1525 r. zwyciya w Zurychu, pocza

si rozszerza w innych kantonach szwajcarskich, powoli za przedosta

waa si do Niemiec. Po obu stronach odezwaa si ch doprowadze

nia do porozumienia midzy reformatorami, jednak nie dao to rezulta

tu. Pr�bna rozmowa midzy obu dziaaczami w Marburgu wykazaa za

sadnicze r�nice midzy Lutrem a Zwinglim (1529). Wprawdzie Zwin

gli ustpi do szybko z widowni, albowiem pad w walce z katolickimi

g�rskimi kantonami szwajcarskimi w bitwie pod Kappel 11 X 1531 r.,

245

jego nastpca jednak, Henryk Bullinger, nie doszed do porozumienia

z Lutrem i w 1536 r. sformuowa g�wne zasady tzw. pierwszego wyznania helweckiego (Confessio helvetica prior).

Jeszcze zanim Zwingli zwyciy w Zurychu, utworzya si w tym

miecie grupa ludzi, kt�rzy pod przyw�dztwem zdolnych humanist�w

poczli ksztatowa inne, r�nice si od nauki Zwingliego pogldy.

Gosili oni konieczno stworzenia kocioa z ludzi wybranych ("witych"), w przeciwiestwie do oficjalnego, podlegego wadzy miejskiej

czy pastwowej, organizmu kocielnego. Zwolennicy tego ruchu, na

wizujcego w pewnej mierze do ideologii Munzera, wywodzili si

g�wnie z k� drobnomieszczaskich i plebejskich. Uznawali oni teore

tycznie wadz pastwow, jednak odrzucali zasad rozszerzania swej

ideologii na drodze przymusu, zakazywali te swym wyznawcom przyj

mowania urzd�w pastwowych. Zewntrznym symbolem ich pogl

d�w byo odrzucanie chrztu dzieci i wprowadzanie zasady chrztu ludzi

dorosych, wiadomych tego, co robi. Nazywano ich z tej racji anabaptystami.

Wadze miejskie Zurychu odniosy si do wyznawc�w tej sekty nie

oczekiwanie ostro, stosujc wobec nich kar mierci przez utopienie.

W wyniku tego sekta ta zostaa kompletnie rozproszona w latach

1526-1527, po czym ci, kt�rzy uszli przeladowaniom, rozprzestrzenili

si w innych prowincjach niemieckich - w Alzacji, Nadrenii, Palatyna

cie, Wirtembergii. Wanymi orodkami ruchu staj si Strasburg i Augsburg. W 1527 r. w tzw. artykuach szletheimskich wyznawcy anabap

tyzmu skodyfikowali zasady takie, jak odrzucenie chrztu dzieci, wolny

wyb�r duchownych, odmowa posugiwania si mieczem, odmowa skadania przysigi itp. Odseparowanie si zwolennik�w tej sekty od zepsutego wiata byo utopijn pr�b stworzenia nowej, lepszej spoecznoci ludzkiej.

Anabaptyci spotkali si ze zdecydowan wrogoci wadz. W 1529 r.

mandat Karola V przewidywa kar mierci na wyznawc�w anabaptyz

mu. Surowe zarzdzenia, notabene w wielu wypadkach nie wykonywa

ne, nie przeszkodziy dalszemu rozszerzaniu si anabaptyzmu. Jego

zwolennicy wystpuj ostro przeciw przeladowaniu heretyk�w. Z pew

nym op�nieniem (w latach 1528-1532) przyjmowao si nowe wyzna

nie w miastach p�nocnych Niemiec, przy czym towarzyszyy temu tar

cia midzy patrycjatem rzdzcym w�wczas w tych miastach a rzemie

lnikami skupionymi w cechach. Anabaptyci wykorzystywali te okazje

i w wielu wypadkach zyskiwali w tych miastach do duy wpyw. R�w

noczenie przyjmowa si anabaptyzm w miastach Niderland�w, jak

Amsterdam, Lejda, Haarlem, Deventer i in.

Uderzajcy jest fakt, e zazwyczaj kwietystycznie i pokojowo usposobieni anabaptyci w nowych dla nich warunkach stawali si czasem

aktywni i wojowniczy. W 1534 r. opanowali rzdzone ju przez rzemie

lnik�w miasto Munster w Westfalii i zmusili wadze miejskie do przy

znania im penej swobody wyznania. Na wiadomo o tym przybyy tu

liczne rzesze anabaptyst�w z r�nych stron Niemiec i Holandii, co

246

pozwolio im z czasem cakowicie opanowa sytuacj i stworzy tu "nowe Jeruzalem" pod kierownictwem najpierw piekarza, proroka Jana

Matthijsa, a po jego mierci Jana z Lejdy. Pr�bowano tu stworzy

nowe spoeczestwo. Wprowadzono zakaz chrztu dzieci, wygnano ludzi

zamonych, z czasem za, powoujc si na przykady ze Starego Testa

mentu, wprowadzono wieloestwo. Jesieni 1534 r. okrzyknito Jana

z Lejdy kr�lem. Radykalne zachowanie si anabaptyst�w wywoao ry

cho reakcj ksit. Jesieni 1534 r. biskup Munsteru Franciszek von

Waldeck przystpi do oblenia miasta, kt�re zaopatrzone do do

brze w ywno bronio si z niesamowitym uporem. Dopiero w czer

wcu 1535 r. wojska biskupie wtargny do miasta urzdzajc rze

obroc�w. Jana z Lejdy torturowano w okrutny spos�b, potem cito,

a ciao jego wywieszono w elaznej klatce na wiey kocielnej.

Katastrofa miasta Munster zaciya silnie na dalszym rozwoju sekt

protestanckich w Niemczech. Odtd obserwujemy wr�d nich zwrot ku

tolerancji i spirytualizmowi. Przedstawicielem tego kierunku i tw�rc

nowego odamu anabaptyst�w by Menno Simons rodem z Fryzji. po

tpi on stanowczo naduycia w Munster. Przeladowany i cigany (za

gow jego wyznaczono cen 100 floren�w), pdzi ywot tuacza, goszc wszdzie idee pacyfistyczne. "Odrodzeni - pisa - nie id na

wojn i nie walcz. S oni dziemi pokoju, kt�re zamieniy miecz sw�j

na lemiesz, a lance na sierpy... Oddaj co cesarskie cesarzowi, a co

boskie Bogu". Zwolennik�w Simonsa, kt�rzy rozprzestrzenili si mimo

przeladowa w p�nocnych Niemczech, nazywano potem mennonitami.

Wr�d dziaaczy religijnych w Niemczech naley jeszcze wymieni

Sebastiana Francka (1491-1542) z Donauw rth. Kadc nacisk na oso

bisty wysiek czowieka owieconego rozsdkiem, wzywa on do walki

z egoizmem ludzkim i poddania si nauce Chrystusa. Przekonany o

tym, e na wiecie jest wicej ludzi zych ni dobrych, znajc dobrze

swych ziomk�w, patrza z pesymizmem w przyszo. "wiat chce i

musi mie papiea - pisa - by w subie u niego wierzy we wszyst

ko, nawet gdyby trzeba go wykra lub wykopa z ziemi; a gdyby mu

go codziennie zabierano, wyszuka sobie wnet innego".

W wyranie spirytualistycznym kierunku szed szlachcic lski Kas

per Schwenckefeld (1489-1561). Autor wielu pism, uznany przez lute

ran za anabaptyst, pdzi ywot tuaczy. Kad on duy nacisk na ycie

pobone i prawe, albowiem uczynki czowieka wiadcz o jego pobo

noci. Pisma jego cieszyy si du popularnoci, zwaszcza u ludzi

szukajcych wasnej drogi zbawienia.

SYTUACJA ZEWNTRZNA NIEMIEC.

UMOCNIENIE SI REFORMACJI

Ktokolwiek ledzi rozw�j protestantyzmu w Niemczech, musi nie

uchronnie zada sobie pytanie, dlaczego wadza centralna w Niemczech

po wydaniu dekretu w Wormacji skierowanego przeciw luteranizmowi

247

nie interweniowaa nastpnie i pozwalaa spokojnie rozwija si ru

chowi reformacyjnemu. Ot� przyczyn takiego stanu rzeczy byo to,

e �wczesny cesarz niemiecki, Karol V Habsburg, by w gruncie rzeczy

bardziej kr�lem Hiszpanii ni cesarzem niemieckim, e pierwsze lata

swych rzd�w powici pr�bom odzyskania dziedzictwa swych przod

k�w, mianowicie Burgundii, potem za realizacji marze o uniwersal

nym cesarstwie. Obie te tendencje doprowadziy do wojen toczonych

g�wnie na terenie Woch z rywalem cesarza, Franciszkiem I, kr�lem

francuskim.

Walki te zaczy si w 1521 r. i toczyy si na ziemiach woskich

oraz poudniowej Francji, przerywane kolejnymi pokojami. Ich prze

bieg nie naley waciwie do historii Niemiec, jednak nie spos�b pomi

n pewnych fakt�w, skoro ich skutki day si odczu w Niemczech.

Tak wic trzeba stwierdzi, e 24 II 1525 r. wojska francuskie poniosy

druzgocc klsk pod Pawi, przy czym sam kr�l francuski dosta si

w rce cesarza i powdrowa jako jeniec do Hiszpanii. W 1526 r. Ka

rol V podyktowa pokonanemu warunki pokojowe w tzw. pokoju mad

ryckim z dnia 19 XII 1526 r.

Konieczno zajcia si do tego czasu wycznie sprawami wojenny

mi, dbanie o naleyte zaopatrzenie armii, stae mobilizowanie, zreszt

nie zawsze z powodzeniem, wielkich sum pieninych na opacenie ar

mii sprawiy, e Karol V nie m�g zajmowa si bliej sprawami Rzeszy

i reformacji.

Zajty Hiszpani, gdzie jeszcze w 1520 r. na dobitk wybucho gro

ne powstanie tzw. communeros, Karol V zdecydowa si w 1521 r. od

stpi swemu 18-letniemu bratu Ferdynandowi wadz ksic nad

obiema Austriami, Styri, Karynti i Krain. W nastpnym roku Ferdynand zosta regentem wszystkich posiadoci habsburskich w Rzeszy,

co oznaczao przejcie przez niego wadzy w Alzacji, Bryzgowii i Wirtembergii.

Mody wadca kraj�w habsburskich w Niemczech nie by do silny,

by podj walk z protestantami, tym bardziej e przez jaki czas mia

sporo roboty ze zwalczaniem silnych w jego krajach ruch�w chop

skich, a wobec coraz wyraniej zarysowujcego si niebezpieczestwa

tureckiego od wschodu musia rachowa na pomoc stan�w niemieckich.

W zwizku z tym wszystkim, wobec dalszego rozszerzania si nauki

Lutra wr�d ludnoci niemieckiej, nie byo mowy o przeprowadzeniu

edyktu wormackiego na terenie caych Niemiec. Realizowano jego po

stanowienia jedynie w niekt�rych ksistwach, gdzie z tych czy innych

wzgld�w ksita trwali przy katolicyzmie i mieli do siy, by wyst

pi przeciw nowatorom.

Rozszerzaniu si nowej nauki sprzyja r�wnie fakt, e wielu jej

zwolennik�w nie uwaao, by przyjcie zasad Lutra byo r�wnoznaczne

z zerwaniem z Kocioem katolickim. W gruncie rzeczy nie zamierzano

dokonywa podziau Niemiec na dwa wrogie wyznania i ywiono na

dziej, e albo synod og�lnoniemiecki, albo te sob�r og�lnochrzeci

jaski doprowadzi do uleczenia naduy w Kociele i przywr�ci jedno

248

wyznaniow w Niemczech. Cesarz by przeciwnikiem synodu narodo

wego i myla o og�lnym soborze. O tym jednak, by m�g wol sw

narzuci stanom niemieckim i powstrzyma do tego czasu rozw�j nowej

nauki, trudno byo myle.

Na sejmie 1526 r. w Spirze stany niemieckie uznay, e do czasu

zgromadzenia og�lnego soboru wadcy bd mogli wobec swych podda

nych postpowa w sprawach religijnych wedug wasnego sumienia.

Cesarz nie m�g w danym momencie zdoby si na bardziej stanowcze

posunicia wobec stan�w. W chwili bowiem odbywania sejmu Franciszek I, kr�l francuski, przebywa ju we Francji i uznawszy si za niezobowizanego do przestrzegania postanowie traktatu madryckiego

przygotowywa si do nowej rozprawy z cesarzem. Dwa dni po za

mkniciu sejmu doszo do strasznej klski wojsk wgierskich pod Mo

haczem i w zwizku ze mierci kr�la wgierskiego na polu walki Fer

dynand zgodnie z traktatem wiedeskim zawartym w 1515 r. z Jagiello

nami musia myle o zapewnieniu sobie korony wgierskiej oraz

o zmobilizowaniu powaniejszych si do walki z Turkami. Rok p�niej

wobec zblienia si papiea Klemensa VII do Francji wojska cesar

skie, zoone z oddzia�w hiszpaskich i landsknecht�w niemieckich,

zdobyy w 1527 r. i zupiy stolic chrzecijastwa Rzym. Doprowa

dzio to do znacznego upadku powagi papiestwa, przez co sytuacja

zwolennik�w nowego wyznania w Niemczech stawaa si bardzo korzystna.

Lata nastpne przyniosy dalszy rozrost reformacji. Jak wiemy, jako

drugie pastwo niemieckie po Saksonii przyja luteranizm w 1526 r.

Hesja. W 1527 r. stworzono tu pierwszy protestancki uniwersytet w

Marburgu. W 1529 r. przyjo luteranizm hrabstwo Mansfeld, ksistwa

Brunszwik-Luneburg i Brunszwik-Kalenberg. Luteranizm przyjy te

waniejsze miasta, jak wczeniej jeszcze Strasburg i Norymberga,

z czasem Kempten, Heilbronn i inne. R�wnie ksistwo Wirtembergii

249

byo do gruntu przepojone now nauk. W sumie wic w centrum Nie

miec powstawa powany blok pastw owiadczajcych si za reforma

cj. Z czasem nowe prdy zyskay poparcie w bogatych miastach p�nocy - Bremie, Hamburgu. Protestancki wreszcie sta si Szlezwik-Holsztyn.

Czujc si coraz pewniej, przystpili protestanccy ksita do prze

prowadzenia reformy kocielnej w swych krajach, przy czym przepro

wadzali j przy pomocy samego Lutra. Ten oddajc, jak widzielimy,

wadz nad swym wyznaniem w rce ksit, nawizywa pocztkowo

do redniowiecznej tradycji, na mocy kt�rej w wypadku zaamania si

wadzy kocielnej ksita mieli prawo do ingerencji w stosunki ko

cielne. Przy tym wszystkim zrazu myla o ingerencji ksit w sprawy

organizacji Kocioa. Gdy jednak na mocy uoonych i zaakceptowa

nych przez Lutra instrukcji wizytacyjnych ksita przystpili do kon

trolowania stosunk�w kocielnych, szybko okazao si, e praktycznie

zabierali oni gos, i to decydujcy, w wypadkach ideologicznych spor�w

ksiy protestanckich. "W ten spos�b stay si luteraskie kocioy cz

ci wadzy pastwowej, w kt�rej szerokie masy ludnoci zostay po

zbawione jakiejkolwiek aktywnej roli w sprawach kocielnych, ale te

i duchowni zostali poddani kontroli i uzalenieni od ksit i ich dorad

c�w". Rzecz oczywista, wzmocnio to silnie wadz ksit, kt�rzy sta

wali si panami sumie swych poddanych, podw�jnymi zwierzchnikami

w sprawach wieckich i kocielnych.

Do tego dochodzia jeszcze dalsza sprawa. Wizytacje staway si dla

ksit okazj do zajmowania majtk�w kocielnych, przy czym stoso

wano tu r�ne metody. W Saksonii np. jedynie ma cz pozosta

wiono w rkach gmin jako materialn podstaw do utrzymania kocio�w, szk� i zakad�w dobroczynnych, lwi cz natomiast zabrao pa

stwo, by je nastpnie wobec duego zaduenia skarbu sprzeda wi

cej dajcemu. W Hesji zabrano na rzecz pastwa, zwikszajc domeny

pastwowe, okoo 40% majtk�w kocielnych, okoo 50% oddano na

fundusz kocielny dla utrzymania kocio�w i pozostajcych pod opiek

Kocioa instytucji, jak szkoy i szpitale.

W ten spos�b przeprowadzenie reformacji wpyno podw�jnie na

wzmocnienie wadzy ksicej. Zczenie wadzy duchownej ze wie

ck przyczynio si do powanego wzrostu autorytetu ksit w Niem

czech, stao si podstaw p�niejszego bezwzgldnegu uznania "derGottgewollten Obrigkeit", natomiast sekularyzacja d�br kocielnych

wzmocnia materialnie wadz ksit, kt�rzy owiadczyli si za refor

macj. W jakim te stopniu pogbia zarysowujcy si ju od jakiego

czasu proces rozbicia politycznego Niemiec.

Umacnianie si reformacji w Niemczech mimo wewntrznego jej

rozbicia, o czym pisalimy wyej, postpowao spokojnie naprz�d,

albowiem przez nastpne po sejmie spirskim lata cesarz by nadal za

jty wojn z Francj, Ferdynand za sprawami wgierskimi i oraz po

waniejszym zagroeniem dziedzicznych kraj�w habsburskich przez

Turk�w.

250

Dopiero wobec zarysowujcego si porozumienia midzy cesarzem

i papieem, spodziewanym zakoczeniem wojny na zachodzie zdecydo

wano si na zwoanie nowego sejmu Rzeszy w Spirze wiosn 1529 r.

Wystpujcy w imieniu cesarza arcyksi Ferdynand zada zawiesze

nia poprzedniego postanowienia z 1526 r., wstrzymania zmian w spra

wach religijnych i przywr�cenia penej jurysdykcji biskupiej. Propozy

cj t przyjli znaczn wikszoci katoliccy ksita. W�wczas zapro

testowali zwolennicy reformacji, powoujc si na to, e przyjte jed

nomylnie postanowienie poprzedniego sejmu moe by zawieszone je

dynie jednomyln uchwa sejmu. "W sprawach dotyczcych czci

Boga i zbawienia naszych dusz kady musi za siebie odpowiada przed

Bogiem i nie moe si usprawiedliwia uchwa wikszoci czy mniej

szoci" - brzmiaa uchwaa wystpujcych w obronie owatorstwa re

ligijnego. Protest podpisali elektor saski Jan, landgraf heski Filip, mar

grabia Jerzy HohenzollernAnsbach, ks. Wolfgang Anhalt i pose ksi

cia brunszwickiego. Poza tym podpisao protest 14 miast, pomidzy

nimi Strasburg, Norymberga, Ulm, Memmingen, N rdlingen, Heil

bronn. Podpisujc t deklaracj walczono w obronie decyzji wadz

w sprawach religii. W adnym wypadku nie przyznawano prawa do ta

kiej decyzji sumienia podwadnym. Ta protestacja r�nowierc�w nie

mieckich otwara nowy okres w dziejach reformacji, w kadym razie

sprawia ona, e zwolennik�w tej protestacji nazywano odtd prote

stantami, rozumiejc pod tym pojciem nie tylko samych luteran.

Protestujcy bowiem nie tworzyli jednomylnej grupy. Jak wiemy,

nie wszyscy przedstawiciele nowego ruchu uznawali w peni tezy Lutra.

Wobec niebezpieczestwa, na kt�re protestujcy w Spirze si naraali,

pr�bowano zawiza sojusz w celu wsp�lnej obrony, r�wnoczenie te

podjto pr�by porozumienia midzy g�wnymi reformatorami, Lutrem

i Zwinglim. Pr�by te, dokonywane pod patronatem landgrafa heskiego,

doprowadziy wprawdzie jeszcze w 1529 r. do rozm�w religijnych na

zamku w Marburgu, jednakowo podanych rezultat�w nie przyniosy. Kamieniem obrazy byo r�norakie tumaczenie istoty sakramentu

otarza, Luter bowiem uznawa, e w sakramencie tym przebywa Chry

stus ciaem i duchem, Zwingli za nie godzi si na tak dosowne tu

maczenie s�w Ewangelii. Tym samym w onie protestantyzmu w

przededniu oczekujcej go dalszej walki zabrako tak potrzebnej mu

jednoci.

Tymczasem sytuacja cesarza stawaa si coraz korzystniejsza.

3 VIII 1529 r. zawarto w jego imieniu pok�j w Cambrai, kt�ry zako

czy na jaki czas walki na zachodzie. Poprzednio w 1527 r. brat cesa

rza, Ferdynand, zosta kr�lem Czech i Wgier. Wprawdzie w 1529 r.

doszo do oblenia Wiednia przez Turk�w, miasto jednak zdoao si

obroni, a z nadchodzc zim sutan wycofa si spod jego mur�w.

Pierwej jeszcze zawar cesarz porozumienie z papieem gwarantujce

panowanie hiszpaskie we Woszech. W tej sytuacji cesarz uzna, e

moe podj pr�b pogodzenia sk�conych stan�w na sejmie, kt�ry

zwoa na wiosn do Augsburga.

251

Sejm otwarto dopiero po przybyciu cesarza w czerwcu 1530 r. Katolicy przedstawili uoone przez Jana Ecka punkty, w kt�rych atakowali

pogldy protestant�w. W gruncie rzeczy po obu stronach istniaa goto

wo do porozumienia. Poniewa Luter jako banita nie m�g si zjawi

przed obliczem cesarza, powierzono Melanchtonowi uoenie wyznania

wiary, tzw. potem Confessio Augustana. Melanchton, kt�ry pozostawa

pod wraeniem postpujcego moralnego rozprenia w kraju, postara

si o to, by uoona przez niego konfesja bya jak najmniej bojowa.

Opuci te w tekcie szereg spraw draliwych, jak spraw wadzy pa

pieskiej, nauki o odpustach, iloci uznawanych sakrament�w. Ca

r�nic midzy luteranizmem a katolicyzmem stara si sprowadzi do

spraw takich, jak maestwo ksiy, sakrament otarza pod dwoma

postaciami. "Nie mamy adnych dogmat�w, kt�re r�niyby si od

nauki Kocioa katolickiego" - zapewnia nuncjusza apostolskiego

Campeggio.

Oficjalna odpowied katolik�w, tzw. konfutacja, przygotowana

przez Jana Ecka, nie stanowia podstawy do dyskusji. Cesarz uwaa,

e przedstawiajc konfutacj tym samym rozprawi si z pogldami

protestant�w, zada te od nich przyjcia jej, co naturalnie spotkao

si ze sprzeciwem. Protestanci nie wystpili na sejmie zjednoczeni.

Cztery miasta, mianowicie Strasburg, Konstancja, Lindau i Memmingen, uznay, e nie mog akceptowa konfesji Melanchtona, i uoyy

swoj wasn, kt�r okrelono jako konfesj czterech miast (Confessio

tetrapolitana). Poza tym r�wnie Zwingli przysa swe tezy. Gdy prote

stanci opucili sejm, stany katolickie podjy uchwa, w kt�rej we

zwano do wstrzymania si od wszelkich nowoci, do oddania zabranych

d�br kocielnych, karania maestw ksiy, wreszcie do wprowadzenia

cenzury. Stany protestanckie miay si podporzdkowa tym zarzdze

niom do kwietnia nastpnego roku.

W gruncie rzeczy cesarz zdawa sobie spraw z tego, e protestan

t�w zmusi do przestrzegania uchwa sejmu m�gby jedynie orem,

tymczasem okolicznoci nie pozwalay jeszcze na zbrojn rozpraw.

Cesarz wiedzia, e wszelkie wewntrzne walki w Rzeszy mog by wy

korzystane przez kr�la Francji, kr�la Anglii Henryka VIII, czy te

przez papiea, e ziemiom habsburskim nadal grozi niebezpieczestwo

ze strony Turcji i e ksita katoliccy nie bd si spieszyli z udziele

niem mu pomocy, by tym samym nie przyczyni si do wzmocnienia

jego wadzy, co przecie w jakim stopniu byoby i dla nich grone.

Niemniej protestanci obawiali si powanie akcji cesarza przeciw

reformacyjnemu ruchowi i ju na sejmie wysuwali projekty porozumie

nia w celu obrony wyznawc�w nowych kierunk�w. Luter, aczkolwiek

pocztkowo niechtny zbrojnej akcji przeciw wadzy, da si przekona

prawnikom saskim, e ksita waciwie maj prawo wsp�rzdzenia

z cesarzem i wobec tego mog przeciw cesarzowi wystpi. W kocu

te wiosn 1531 r. zawizano sprzysienie protestanckich stan�w, tzw.

Zwizek Szmalkaldzki. Przystpili do niego elektor saski Jan, landgraf

252

heski Filip, ks. Filip z Brunszwik-Grubenhagen i ks. Ernest Brunszwik-Luneburg, ks. Wolfgang AnhaltBernburg, hrabiowie Gebhard i Albrecht Mansfeld, wreszcie 11 miast, wr�d nich obok objtych z dawna reformacj Strasburgu, Ulmu, Konstancji, r�wnie i miasta p�nocne - Lubeka, Brema.

Cesarz tymczasem, wobec niebezpieczestwa tureckiego zmuszony

do zwr�cenia si do stan�w z prob o pomoc, zgodzi si w 1532 r. na

"rozejm norymberski", na mocy kt�rego a do soboru przyznano pro

testantom spok�j, zakazujc wszelkiego uycia siy w sprawach religij

nych. W zamian za to stany niemieckie zdobyy si na wystawienie

wikszych si dla obrony przed Turkami. Dziki temu istotnie pod wo

dz cesarza i uprzednio (w 1531 r.) wybranego kr�lem rzymskim Ferdy

nanda I stana znaczna armia, co skonio sutana Sulejmana I do re

zygnacji z powaniejszego uderzenia na kraje Habsburg�w. Zaraz po

tem cesarz uda si do Hiszpanii, gdzie przebywa prawie 10 lat zajty

wojnami z Francj, wyprawami na Tunis.

W okresie tym nastpio dalsze rozszerzanie si protestantyzmu w

Niemczech. W 1534 r. poprzednio wygnany ksi wirtemberski Ulryk

odebra przy pomocy landgrafa heskiego swe ksistwo Austrii. Ferdy

nand musia ten fakt uzna i nie m�g przeciwdziaa r�wnoczesnej

protestantyzacji tego kraju. W tym samym roku przeprowadzili refor

macj na Pomorzu ksita pomorscy Barnim XI, wadca ksistwa

szczeciskiego, i Filip I, wadca ksistwa woogoskiego. Nieco p�niej

zwyciy protestantyzm w krajach brandenburskich. Ju w 1537 r.

przeszed na protestantyzm margrabia Jan Hohenzollern z Kostrzyna,

wadajcy na terenach dzisiejszej Ziemi Lubuskiej, w pewnych posia

dociach Dolnego lska i na uycach. Joachim II, elektor branden

burski, rzdzcy we waciwej Brandenburgii, przyj w 1539 r. komu

ni pod dwoma postaciami, po czym oficjalnie przeszed na luteranizm,

przej wadz nad krajowym kocioem w 1543 r. i skonfiskowa maj

tki kocielne na rzecz skarbu pastwa. W 1539 r. przyjto reformacj

- w czci Saksonii bdcej w rkach linii albertyskich Wettyn�w; w

tym samym roku przeprowadzono zmiany w kociele w ksistwach

Brunszwik-Grubenhagen i Brunszwik-Kalenberg. W Szlezwiku i Holsztynie protestantyzm przyj si w latach 1533-1541.

W ten spos�b mniej wicej okoo 1540 r. cae niemal p�nocne

i rodkowe Niemcy przeszy na protestantyzm. W 1544 r. przyj prote

stantyzm r�wnie Palatynat. Oficjalnie jedynie Bawaria, kraje austria

ckie i niekt�re terytoria biskupie pozostay przy katolicyzmie.

Fakt tak powanego rozszerzenia si nowego wyznania wzmacnia

u protestant�w samopoczucie i gotowo bronienia swych nowych prze

kona. Byo rzecz charakterystyczn, e aczkolwiek dotd z naciskiem

podkrelano, i o nauce religii w Niemczech mial o ostatecznie zadecy

dowa na soborze og�lnokatolickim, to jednak gdy papie Pawel III w

1536 r. zdecydowa si zwoa sob�r na rok 1537, protestanci ustosunkowali si do tego soboru negatywnie. Luter zredagowa w�wczas tzw.

artykuy szmalkaldzkie, zawierajce zar�wno te punkty, w kt�rych nie

zamierza ustpi, jak i te, nad kt�rymi got�w jest dyskutowa. Niemniej

253

ustosunkowa si wrogo do samego soboru uwaajc, e tam "b

dziemy musieli stan nie przed cesarzem i wieck zwierzchnoci, ale

przed papieem i diabem, kt�ry zamierza nie sucha, ale kr�tko potpi, mordowa i zmusi do bawochwalstwa". Zwizek Szmalkaldzki

nie przyj nawet bulli z zaproszeniem na sob�r i tym samym odm�wi

brania w nim udziau. Byo to jednak bez znaczenia, poniewa wbrew

zapowiedzi sob�r nie zebra si w tym roku.

Wobec trudnoci zwizanych ze zwoaniem soboru podjto ze

strony cesarza pr�by dojcia do porozumienia na drodze bezporednich

rozm�w midzy katolikami a protestantami. Zaczto rozmowy w Hagenau, potem w Wormacji, by wreszcie podj je po przybyciu cesarza

do Niemiec na sejm w kwietniu 1541 r. w Ratyzbonie. Rozmowy pro

wadzili Jan Eck, kardyna Contarini jako legat papieski, dwaj przejci

duchem erazmiaskim katoliccy teologowie Gropper i Pflug, po stronie

protestant�w Melanchton, Marcin Bucer i inni. Pocztkowo doszo do

uzgodnie w kilku zasadniczych sprawach, do szybko jednak poka

zao si, e o szczerym porozumieniu nie ma mowy.

Rosncy we wpywy i znaczenie w Niemczech ob�z protestancki by

jednak daleki od jednoci. Abstrahujc od nieporozumie czysto teolo

gicznych midzy obozem szwajcarskim a luteraskim, istniay nieporo

zumienia midzy ksitami niemieckimi i w innych dziedzinach. W caej peni pokazywaa si konsekwencja przyznania przez protestantyzm

decydujcej wadzy w sprawach kocielnych poszczeg�lnym ksitom.

Tak wic organizujc koci� zreformowany w swym pastwie Joachim II,

elektor brandenburski, zatrzymywa pewne obrzdy i zwyczaje ka

tolickie. Duchownym swym owiadczy, e chce m�c m�wi: "credo

sanctam catholicam ecclesiam", a nie "ecclesiam romanam", czy te

"wittenbergensem". W zwizku z tym politykowa z Ferdynandem i nie

nalea do Zwizku Szmalkaldzkiego. W Saksonii dochodzio do niepo

rozumie midzy elektorem a jego r�wnie protestanckim krewniakiem

w sprawie obsadzenia stanowisk biskupich. Wyznanie luteraskie mu

siao te ponosi konsekwencje zwizania swych los�w z osobami ksi

t, wr�d kt�rych brakowao jednostek wybitnych i troszczcych si

o caoksztat protestanckiego Kocioa.

Jednym z najpowaniejszych rezultat�w tego zwizania si z ksi

tami bya synna sprawa podw�jnego maestwa landgrafa heskiego

Filipa. Ten niewtpliwie zdolny wadca posiada bujny temperament i

szuka atwych przyg�d u boku swej prawowitej ony. Gdy nieoczeki

wanie napotka op�r panny dworu jego siostry, niejakiej Magorzaty

von der Saale, zdecydowa si, nie chcc opuszcza swej ony, z kt�r

mia ju wiele dzieci, na drugi lub. Spraw przekazano do rozstrzyg

nicia teologom, kt�rzy zdawali sobie dobrze spraw ze znaczenia Fi

lipa w obozie protestanckim. W zwizku z tym za zgod Lutra, kt�ry

powoujc si na Stary Testament stwierdzi, e wieloestwo nie naru

sza przepis�w boskich, teologowie zgodzili si na podw�jne mae

stwo Filipa. Wobec tego wiosn 1540 r. Filip wzi lub ze sw ukocha

n, popeniajc tym samym wyran bigami. Teologowie protestanccy

254

prosili landgrafa, by ze wzgldu na zgorszenie maluczkich zachowal

spraw w tajemnicy, ale rodzina drugiej ony nie bya w tym zaintere

sowana i sprawa staa si gona w Niemczech.

Wedug obowizujcego w Niemczech prawa winien by Filip ponie kar mierci za bigami. W tej sytuacji ten gorliwy zwolennik

Zwizku Szmalkaldzkiego poszuka porozumienia z cesarzem i podpi

sa odpowiedni ukad 13 VI 1541 r. Wedug niego cesarz bra landgrafa

w sw specjaln opiek i przebacza mu wszystkie jego wykroczenia

"przeciwko cesarskiemu prawu i ustawom", kt�re dotd popeni. W

zamian za to Filip zobowiza si przeciwdziaa zblieniu si Zwizku

Szmalkaldzkiego do Francji i Anglii oraz poprze dziaanie cesarza

przeciw ksiciu kliwijskiemu.

Sprawa ta mianowicie przedstawiaa si nastpujco. Ksi Wilhelm V

na Julich-Kleve, do kt�rego jeszcze naleay ksistwa Mark, Berg i Ravensberg, odziedziczy ostatnie autonomiczne ksistwo niderlandzkie Geldern-Zutphen, przez co uzyska mono zamknicia Karolowi V komuni

kacji midzy centralnymi a p�nocnymi prowincjami Niderland�w. Tym

samym Geldria stanowia cier w oku cesarza Karola. Co wicej, ksi

Wilhelm, oeniony z ksiniczk francusk, zamierza przej sam do

obozu reformacyjnego i w dodatku poprze starania elektora koloskiego,

arcybiskupa Hermanna von Wied, o przyjcie do Zwizku Szmalkal

dzkiego. Ten to arcybiskup zamierza przy tej sposobnoci przej na pro

testantyzm i r�wnoczenie sekularyzowa ksistwo biskupie. Tym samym

grozio powikszenie zespou protestanckiego w kolegium elektor�w.

Zapewniwszy sobie yczliw neutralno landgrafa heskiego, zdecy

dowa si cesarz na energiczne dziaanie. Jesieni 1543 r. uderzy zna

cznymi siami na ksicia Kleve. Pokonawszy go, zmusi go nastpnie

do odstpienia Geldrii, wyrzeczenia si zwizk�w z pastwami obcymi,

wreszcie do powstrzymania procesu reformacji religijnej w kraju. Tym

samym r�wnie sytuacja arcybiskupa koloskiego, kt�ry zreszt przy

wprowadzaniu reformacji napotyka zdecydowany op�r podlegego mu

duchowiestwa, ulega pogorszeniu. W roku nastpnym, gdy na doda

tek zjawili si w miecie pierwsi jezuici, koa katolickie wezway arcybi

skupa do usunicia wszelkich reform Kocioa. Sprawa przecigna si

jaki czas, ostatecznie w 1546 r. papie ekskomunikowa arcybiskupa

Hermanna, po czym w nastpnym roku przy pomocy cesarza obj stolic arcybiskupi w Kolonii dawny koadiutor Adolf v. Schaumburg.

Wystpienie cesarza przeciw ksiciu kliwijskiemu byo niejako

wstpem do dalszych dziaa przeciw protestantom. W 1544 r. we wrzeniu cesarz zawar z kr�lem francuskim Franciszkiem pok�j w Crespy,

przez co mia niejako zabezpieczone tyy. Co wicej, Franciszek zobo

wiza si pom�c w dziele pozyskania ksit niemieckich z powrotem

dla katolicyzmu. Z Turcj, kt�ra tymczasem opanowaa ju rodkowe

Wgry razem z Bud, zawar cesarz rozejm w Adrianopolu jesieni

1545 r. Wczeniej jeszcze zawar porozumienie z papieem Pawem III,

zapewniajc sobie powane subwencje pienine, m.in. z rocznych do

chod�w hiszpaskich kocio�w.

255

Byo to zabezpieczenie si cesarza od zewntrz. P�niej zajto si

sprawami wewntrznymi. Tak wic w czerwcu 1546 r. zawarto porozu

mienie austriacko-bawarskie. Podstaw tworzyy tu maestwa midzy

ksiciem bawarskim Albrechtem, nastpc tronu w Bawarii, a Ann,

c�rk Ferdynanda, z perspektyw ewentualnego odziedziczenia przez

Wittelsbach�w ziem austriackich. R�wnoczenie zrobiono ksitom

bawarskim nadziej na uzyskanie elektoratu po ksitach Palatynatu.

Um�wiono te maestwo drugiej c�rki Ferdynanda, Marii, z Wilhelmem, ksiciem Julich-Kleve. Najwikszym jednak sukcesem dyploma

cji Karola V byo pozyskanie sobie ksicia saskiego z linii albertyskiej,

Maurycego, kt�ry za cen patronatu nad biskupstwami Magdeburga

i Halberstadtu oraz widoku na uzyskanie elektoratu saskiego obieca

neutralno w przyszej wojnie cesarza z protestantami. Jeli jeszcze

dodamy, e elektor brandenburski Joachim II ju dawniej przyrzeka

zachowa si neutralnie, e paru ksit protestanckich pozyskano per

spektyw nadania im stanowisk dow�dczych w wojsku cesarskim, to

zrozumiemy, e Karol V stawa do rozgrywki z protestantami w wyjt

kowo korzystnej sytuacji.

Sejm w Ratyzbonie, kt�ry zacz si 5 VI 1546 r., doprowadzi do

zupenego rozbicia stan�w na ob�z katolicki i protestancki. Tote ce

sarz by ju zdecydowany rozpocz wojn. "Gdyby si czekao - pisa

do siostry Marii - byoby wszystko stracone. . Okolicznoci s sprzy

jajce, albowiem [protestanci] s znueni skutkiem prowadzonych

przez nich wojen i zbroje; ich poddani, a zwaszcza szlachta, s nieza

dowoleni".

W gruncie rzeczy sytuacja cesarza nie przedstawiaa si pocztkowo

zbyt dobrze. W Ratyzbonie, w kt�rej si cesarz zatrzyma, mia przy

sobie stosunkowo sabe siy i uderzenie przeciwnik�w mogo spowodo

wa powane trudnoci dla jego wojsk. Wojska Zwizku Szmalkaldzkiego, aczkolwiek do szybko zebrane, nie zdobyy si jednak na

energiczn akcj. Na skutek tego cesarz zdoa si w sierpniu poczy

z wojskami przysanymi przez papiea, a w poowie wrzenia z armi

przyby z Niderland�w pod wodz zdolnego Maksymiliana Burena.

Tym samym Karol V posiada liczebn przewag nad protestantami.

Przez jaki czas obie armie operoway nad g�rnym Dunajem, nie decy

dujc si na rozpraw ostateczn. W listopadzie wojska protestanckie

wobec trudnoci finansowych i wiadomoci o uderzeniu Maurycego

i Ferdynanda Habsburga na elektorat saski zdecydoway si na odwr�t.

W ten spos�b cesarz uzyska przewag w poudniowych Niemczech.

Poszczeg�lne miasta poddaway mu si, pacc ogromne kontrybucje.

Na skutek tego, e kontyngenty wojsk zwizkowych si rozbiegy, Fry

deryk, elektor Palatynatu, i Ulryk, ksi wirtemberski, pozostali pra

wie bezbronni wobec wojsk cesarskich. Stary elektor musia przeprosi

cesarza, dziki czemu m�g nadal piastowa sw godno. Podobnie

upokorzy si ksi wirtemberski, kt�ry w dodatku musia zapaci

300 tys. gulden�w.

Losy wojny miay si ostatecznie rozstrzygn w Saksonii. Maurycy

256

odni�s tu pocztkowo pewne sukcesy, jednak gdy przyby ze swymi

wojskami elektor Jan Fryderyk, sytuacja jego staa si trudna. Elektor

nie zdoby si na energiczn akcj, nie wykorzysta gotowoci miast

wschodnioniemieckich do przyjcia z pomoc. Wiosn nadcign do

Saksonii na czele wojsk cesarz Karol i 24 IV 1547 r. rozbi po kr�tkiej

walce pod Muhlbergiem wojska elektora saskiego, jego samego za

wzi do niewoli.

Tym samym zdawao si, e cesarz, a z nim Koci� katolicki zwy

ciyli w Niemczech. Nie darmo kaza si cesarz Tycjanowi namalowa

na koniu w zbroi jako zwycizca w tej bitwie. Niedugo potem podda

si cesarzowi landgraf Filip i zosta r�wnie uwiziony. Elektora sas

kiego skazano na wizienie, zabierajc mu niewielk cz ksistwa i

tytu elektora, kt�ry przyznano Maurycemu.

Luter nie doy triumfu cesarza. Od duszego czasu trapiy go po

nure myli, opanowaa myl o bliskiej mierci. Ju w 1530 r. pisa do

przyjaciela: "Zaprawd sdz, e ycie moje zblia si ku kocowi.

wiat nienawidzi i nie cierpi mnie. Mnie za mierzi wiat, pogardzam

nim". Jego przeczucie nie miao si tak rycho sprawdzi. Jeszcze kilka

nacie lat dane mu byo patrze na realizacj jego plan�w, w gruncie

rzeczy dalek od marze. mier zaskoczya go nagle w 1546 r. W nocy

z 27 na 28 lutego poczu si le i rankiem zmar, jak si zdaje, skutkiem

choroby sercowej, w wieku lat 63.

Zszed ze sceny dziejowej czowiek, kt�ry odegra wielk rol w

Niemczech i w Europie. Susznie powiedziano, e waciwie Luter nie

powiedzia wiele nowego. Tak jednak bywa na og� z nowatorami, al

bowiem w sprawach duchowych w licznych wypadkach chodzi nie tyle

o to, co si m�wi, ale jak si m�wi. Tote susznie zauwaa Egon Friedell: "Wielki czowiek wypowiada waciwie myli, kt�re m�gby po

wiedzie kady, ale wypowiada je kr�tko i dobrze, z przejciem i od

czuciem, jak nikt inny. Powtarza myl aktualn, kt�ra drzemaa w

wielu albo we wszystkich, powtarza j jednak z tak porywajc si

przekonania i rozbrajajc prostot, e myl ta staje si. dobrem po

wszechnym". Sdz, e to okrelenie wielkiego czowieka odnosi si w

peni do Lutra.

Warto wreszcie podkreli, e wpyw, jaki Luter wywiera na wsp�

czesnych, byby nie do pomylenia bez wynalazku druku. Tote chyba

niewiele przesadzi wspomniany wyej pisarz twierdzc, e Luter "jest

najwikszym publicyst, kt�rego wyda nar�d niemiecki, a 95 tez to

pierwsze nadzwyczajne wydanie w historii powszechnej".

NIEUDANE PRbBY ROZWIZANIA SPRAWY RELIGIJNEJ

PRZEZ CESARZA

W chwili kiedy cesarz triumfowa nad protestantami, w Trydencie

obradowa sob�r powszechny, kt�ry rozpocz si w grudniu 1545 r.

Na soborze zjawio si jedynie trzydziestu kilku biskup�w z kraj�w ro

maskich, nie byo ani jednego biskupa niemieckiego. Sob�r od pierw

257

szej chwili by przez zgromadzonych, zgodnie z yczeniem papiea,

traktowany jako zagadnienie wewntrzkatolickie, wobec czego nie my

lano o zaproszeniu protestant�w, tym mniej o dyskusji z nimi. Ju w

kwietniu 1546 r. podjto uchway dotyczce sprawy autorytetu Pisma

w., nauki o usprawiedliwieniu, w kt�rych zajto stanowisko wyranie

sprzeczne ze stanowiskiem protestant�w. Do nieoczekiwanie, ku

oburzeniu cesarza, papie postanowi przerwa obrady soboru i prze

nie jego posiedzenia (11 III 1547 r.) do Bolonii. R�wnoczenie wo

bec zatarg�w czysto politycznych zaostrzyy si stosunki midzy papie

em a cesarzem do tego stopnia, e grozi wybuch wojny.

Spos�b zaatwienia sprawy na soborze, jak i przeniesienie go do Bo

lonii krzyoway cakowicie plany cesarza, kt�ry obecnie po pokonaniu

protestant�w chcia ich zmusi do udania si do Trydentu. Zgodnie te

z yczeniem cesarza biskupi uzalenieni od niego pozostali w Tryden

cie, tak e papie chcc unikn schizmy zawiesi z pocztkiem 1548 r.

dalsze obrady soboru.

Tym samym cesarz uzna, e uoenie stosunk�w w Kociele musi

zaatwi on sam. Miao to nastpi na sejmie zwoanym do Augsburga

w jesieni 1547 r. Sk�cony z papieem, peen pogardy dla ksit nie

mieckich, z kt�rych przecie dw�ch najwybitniejszych potrafi uwizi,

lekcewacy sobie duchownych luteraskich, kt�rym brak byo odwagi

258

Lutra, postanowi do czasu zakoczenia soboru uoy g�wne zasady

wyznaniowe, majce w pierwszym rzdzie obowizywa protestant�w.

Odpowiedni akt zosta uoony przez teolog�w katolickich przy wsp�

pracy jednego teologa protestanckiego i ogoszony jako tzw. interim

augsburskie. Oficjalny tytu aktu brzmia: Owiadczeniejego cesarskiej

moci w sprawie religii majce by przestrzegane a do czasu zakocze

nia powszechnego soboru. Interim oddawao do decyzji soboru ma

estwo ksiy i komuni pod dwoma postaciami. W 26 artykuach pr�

bowano zawrze kompromisowe pogldy na Koci�, sakramenty,

spraw usprawiedliwienia przez wiar. Dzieo typowo polityczno-dyplomatyczne, nie reprezentujce waciwie niczyich przekona, nie

znalazo penego uznania ani po jednej, ani po drugiej stronie. Jak pi

sze dzisiejszy historyk Hajo Holborn, byo "dla katolika mniej lub wi

cej do przyjcia, dla protestanta mniej lub wicej znone". Godzc si

na to interim cesarz nie uwzgldnia w adnej mierze pogld�w szero

kich k� narodu niemieckiego, ani liczy si z ich niechci do porzd

k�w i ceremonii dawnego Kocioa, kt�re to ostatnie okrelano jako

“ceremonie Mameluk�w".

Dla katolik�w wyda cesarz w lipcu 1548 r. tzw. Formula reforma

tionis, w kt�rej podano klerowi katolickiemu g�wne kierunki naprawy

istniejcych stosunk�w. Polecano dba o wyksztacenie ksiy, o stae

wygaszanie kaza, przeprowadzi synody prowincjonalne w celu po

prawy stosunk�w, dopilnowa tego, by ludno zrozumiaa waciwy

sens udzielanych sakrament�w, by porzucia r�nego rodzaju przesdy.

Oba akty uzyskay potem tymczasow zgod papiesk. Spotkay si

jednak z opozycj i trudnociami w wykonaniu. Tak wic w poudniowych i rodkowych Niemczech cesarz m�g si zmusi poszczeg�lne

miasta do usunicia protestanckich wadz miejskich, m�g zmusi do

oddania pewnych kocio�w i klasztor�w dawnym wacicielom, spowodowa emigracj najwybitniejszych dziaaczy protestanckich, kt�rzy

niejednokrotnie, jak np. Bucer, opucili Niemcy udajc si za granic.

Tu bowiem cesarz dysponowa si zbrojn, tu te przedstawiciele pa

trycjatu kupieckiego w miastach, obawiajc si represji gospodarczych

ze strony cesarza, skonni byli podporzdkowa si jego zarzdzeniom.

Inaczej przedstawiaa si sprawa na terenach nie poddanych bezpore

dnio wadzy cesarskiej, tam, zwaszcza w p�nocnych dzielnicach, za

r�wno miasta, jak i ksita odrzucili interim. R�wnoczenie posypay

si liczne pisma polemiczne skierowane przeciw temu aktowi. W Magdeburgu, kt�re to miasto stao si centralnym punktem akcji przeciw

porzdkowi narzuconemu przez cesarza, rozpoczto w�wczas spisywa

nie tzw. centurii magdeburskich, w kt�rych uczony Flacius Illiricus

(waciwie Maciej Vlai, z pochodzenia Soweniec z Istrii) usiowa

przedstawi, jak to papiestwo w cigu dziej�w zepsuo czyst nauk

Ewangelii i jak mimo to poszczeg�lni dziaacze podtrzymywali czysto

wiary chrzecijaskiej a do Lutra wcznie.

Kwestia jednak nie ograniczaa si tylko do tego. Cesarz, jak wia

domo, myla r�wnie o naprawie Kocioa katolickiego, tymczasem

259

nie bya to sprawa atwa. W Niemczech wobec przejcia wielu ksiy na luteranizm po prostu brakowao wartociowych i wyksztaconych ksiy, brakowao odpowiedniej literatury.

Poza tym cesarz nie myla jedynie o ograniczeniu si do reform kocielnych. Zwycistwo swe nad ksitami usiowa wykorzysta do przeprowadzenia reform politycznych, kt�re zapewniyby mu silniejsz wadz w pastwie. Myla wic o zreorganizowaniu wadzy w pastwie, stworzeniu zwizku stan�w i prowincji, z wasnym skarbem, wojskiem, sdem. W wypadku stworzenia takiego zwizku traciby znaczenie sejm Rzeszy i inne instytucje pastwowe. Cesarz rezerwowa sobie dow�dztwo nad wojskiem. Rzecz jasna, e przeprowadzenie takiej reformy nie byo atwe, dlatego te myla cesarz o tym, by na przyszo zapewni istnienie uniwersalnej monarchii poprzez zapewnienie swemu synowi Filipowi nastpstwa na tronie cesarskim, po kt�rym z kolei miaby nastpi syn Ferdynanda, Maksymilian. Takie plany zagraayby powanie elekcyjnoci tronu cesarskiego i przyniosyby w przyszoci powane osabienie wadzy ksit. Nic dziwnego, e wr�d ksit odezway si sprzeciwy, przy czym, czego cesarz nie przewidzia, brat jego, czujcy si ju bardziej Niemcem ni Hiszpanem, troszczcy si o losy swej rodziny i dziedzictwa habsburskiego, aczkolwiek oficjalnie zgodzi si na plany cesarza, to jednak poprzez swoich radc�w dziaa wyranie wr�d ksit przeciw tym planom.

Tym samym po raz drugi od czasu wystpienia Lutra i chyba po raz ostatni przed XIX w. w Niemczech doszo do pewnego zblienia midzy ksitami niemieckimi a szerokimi krgami narodu niemieckiego. Ksita protestowali przeciw wprowadzeniu w Niemczech “bydlcej hiszpaskiej niewoli", gotowi byli walczy w obronie “niemieckiej wolnoci". R�wnoczenie za ludno, pozyskana ju w szerokiej mierze dla nowej, niemieckiej religii, wystpowaa przeciw papizmowi, przeciw teologom protestanckim, kt�rzy zbyt atwo zgodzili si na interim. Powtarzano piosenk nieznanego autora o dziewczynie saskiej, kt�ra przyrzekaa, e nie naoy na siebie adnej ozdoby “bis Deutschland werde wieder frei" — a Niemcy znowu bd wolne.

Powoli zaczy si tworzy zwizki ksit dla obrony wiary ewangelickiej i wolnoci. Organizatorem jednego z nich by margrabia brandenburski Jan z Kostrzyna, kt�ry zamierza stworzy wielk organizacj polityczn, przy czym myla nawet o pozyskaniu pomocy kr�la duskiego i innowierc�w polskich, wr�d kt�rych posiada wielu przyjaci�. Do zwizku tego przystpili Albrecht, ksi pruski, Jan Albrecht, ks. meklemburski, landgraf Wilhelm heski, margrabia Albrecht Alcybiades z Kulmbach-Bayreuth. Z czasem opowiedzia si po stronie zwizku Maurycy saski, kt�ry rycho nada zwizkowi charakter ofensywny.

Od pocztku jednak zdawano sobie spraw z tego, e chcc pokona cesarza trzeba sobie zapewni pomoc wydatniejsz ni niepewna pomoc kr�la duskiego. Ostatecznie zwr�cono uwag na nowego kr�la Francji Henryka II, z kt�rym jesieni 1551 r. wszczto rokowania. Stosunkowo

260

szybko doszli ksita do porozumienia z wysannikiem kr�la francuskiego, zawierajc w nim ukad w zamku myliwskim niedaleko Torgau. Na mocy tego ukadu zobowizywa si Henryk II do wypacenia ksitom od razu 240 ty. koron i do pacenia im p�niej 70 ty. miesicznie, uzyskujc za to prawo do zajcia nalecych dotd do Rzeszy biskupstw Cambrai, Toul, Verdun i Metz. By zagodzi wraenie tego handlu, podkrelano w ukadzie, e ludno tych biskupstw nie m�wi po niemiecku, i stwierdzano, e ksita doo potem stara, by wybra kr�la francuskiego wikariuszem Rzeszy. Henryk ratyfikowa ukad na zamku w Chambord dnia 15 I 1552 r. Sytuacja ksit bya o tyle wygodna, e Maurycy saski sta na czele wojsk cesarskich i oblega Magdeburg. Zajwszy miasto, rzekomo w imieniu cesarza, zapewni w tajnym porozumieniu wadze miejskie, e bdzie broni protestant�w.

W marcu 1552 r. rozpocza si waciwa wojna. Henryk II zaj przyznane mu biskupstwa, wystpujc w charakterze “mciciela niemieckiej wolnoci". Ksita niemieccy, kt�rych wojskiem dowodzi Maurycy, wydali manifest m�wicy jednym tchem o wolnoci religijnej i o wolnoci niemieckiej. Cesarz, kt�ry przebywa w Innsbrucku i przez duszy czas lekceway ostrzeenia swych bliskich, ujrza nagle drog do Niderland�w zamknit. Ksita bawarscy, niechtnie odnoszcy si do plan�w cesarza, zachowali neutralno, nawet Ferdynand, zajty sprawami tureckimi, ofiarowa jedynie porednictwo pokojowe. W tej sytuacji, gdy wojska ksit podeszy do Tyrolu, musia cesarz szuka ocalenia w ucieczce.

W maju 1552 r. odby si zjazd ksit w Pasawie, w czasie kt�rego przeprowadzono rokowania midzy Maurycym a Ferdynandem. Om�wiono warunki ukadu zwanego potem pasawskim. Ksita dali pocztkowo penej swobody religijnej, zwolnienia trzymanych w wizieniu ksit, bezpieczestwa dla sprzymierzonych ksit, wreszcie utrzymania dawnego ustroju Niemiec. Poniewa cesarz nie zgodzi si na definitywne rozstrzygnicie spraw spornych, ukad pasawski, podpisany przez cesarza 2 sierpnia, poza zwolnieniem aresztowanych i obowizkiem rozpuszczenia wojsk przez ksit, zapewnieniem im bezkarnoci, utrzymywa w sprawach religijnych pok�j jedynie do najbliszego sejmu.

Po zawarciu ukadu ruszy cesarz przez poudniowe Niemcy pod zajty przez Francuz�w Metz i pr�bowa go odebra. Metz by jednak w�wczas siln fortec, w dodatku Francuzi bronili si mocno, tote ju w styczniu 1553 r. zakoczy cesarz operacj i uda si do Niderland�w.

POK�J W AUGSBURGU. SYTUACJA SPOECZNA I KULTURALNA

Rozejm w Pasawie nie wprowadzi zaraz pokoju w Rzeszy. Okazao si bowiem, e margrabia Albrecht Alcybiades Brandenburg Kulmbach, jeden z ostatnich okaz�w redniowiecznych rycerzy bandyt�w, nie uzna rozejmu pasawskiego i walczy dalej, rzekomo przeciw

261

ksitom katolickim, w gruncie rzeczy niszczc setki wsi, klasztor�w i za

mk�w na terenie ksistw biskupich. Bezsensowna i niszczca wojna

prowadzona przez t "ogromn, nierozumn, dzik besti" - jak go

okreli jeden z polityk�w - grozia wpdzeniem Niemiec w chaos,

tym bardziej e cesarz przesta si sprawami niemieckimi zajmowa.

Wreszcie ksita, tym razem bez wzgldu na swe przekonania religij

ne, polczyli si, by pooy kres awanturze wojennej. W lipcu 1553 r.

Albrecht zosta pokonany, ale w bitwie tej zgin ciko ranny Maurycy saski.

Porzdek w Niemczech mia wic wprowadzi nowy sejm, otwarty

z pocztkiem lutego 1555 r. w Augsburgu pod przewodnictwem Ferdy

nanda, kt�ry otrzyma od cesarza prawo "dzialania i decydowania".

Naczelnym zadaniem zgromadzonych przedstawicieli ksit byo za

prowadzenie adu i spokoju w kraju oraz uoenie zasadniczej sprawy

pokoju religijego. Ostatecznie te uchwalono tzw. porzdek okrg�w

Rzeszy (Reichskreisordnung), wedug kt�rego czyniono potniejszych

ksit w poszczeg�lnych okrgach odpowiedzialnymi za spok�j w ich

okrgach. Rokowania w tej sprawie trway przeszlo p� roku, by wreszcie skoczy si uchwaleniem tzw. pokoju augsburskiego. Wedug postanowie zawartych w paragrafie 11 prawo swobodnego wyboru religii

przyznawano jedynie stanom Rzeszy, a nie poddanym. Std te w wy

padku przejcia ksicia na protestantyzm w myl zasady "ubi unus do

minus ibi una sit religio" (gdzie jeden pan, tam niech bdzie jedna reli

gia) poddany mia albo przyj wyznanie wadcy, albo te emigrowa

po sprzedaniu swych d�br. Pok�j zawarto midzy katolikami i lutera

nami, anabaptyci, kalwinici, zwinglianie i inne sekty byli wylczeni

z niego. Katolicy postanowili, e ksi duchowny, gdy przejdzie na lu

teranizm, nie ma prawa sekularyzowa swych ziem, ale winien je odda

kocioowi. Postanowienie to jednak nie zostao przyjte przez prote

stant�w, tote z czasem "reservatum ecclesiasticum” - bo tak je zwa

no - byo respektowane zalenie od tego, czy katolicy mieli do sily,

by wymusi jego przestrzeganie. W miastach Rzeszy, w kt�rych istniay

oba wyznania, miano zachowa pok�j midzy r�nicymi si w spra

wach religii. Wreszcie wszelka duchowna jurysdykcja wobec ludzi, kt�

rzy przyjli protestantyzm, miaa by zawieszona.

Zawierajcy traktat uwaali go pocztkowo za prowizorium, kt�re

miao trwa a do zaatwienia spor�w religijnych przez sob�r. W rze

czywistoci jednak, jak si to czsto zdarza, to postanowienie przej

ciowe okazao si trwaym.

W gruncie rzeczy postanowienie tego ukadu, kt�re okrelano po

tem znanym powiedzeniem "cuius regio eius religio" (czyj kraj tego religia), nie wprowadzao zasady tolerancji. Przyczynio si te ono silnie

do powstania kociol�w krajowych, wzmocnienia wadzy ksicej, al

bowiem wadcy terytorialni, zyskujc zwierzchno nad kocioami,

zdobywali wadz nad sumieniami swych obywateli. Pok�j ten przyczynia si poza tym do rozbicia politycznego Niemiec, do cislego rozgra

niczenia r�nych wyzna, skutkiem czego znika nadzieja na porozu

263

mienie midzy kocioami, zwaszcza e przecitny obywatel czerpa

wiadomoci o innym wyznaniu nie z kontaktu z jego wyznawcami, ale

z penej zaciekoci literatury polemicznej powstajcej w nastpnych

latach po jednej i drugiej stronie. R�wnoczenie zamykaa si tym sa

mym epoka wana w dziejach Niemiec. Zewntrznym wyrazem koca

tej epoki staa si przeprowadzona 12 IX 1556 r. abdykacja Karola V,

skutkiem kt�rej tron cesarski obj Ferdynand I.

W stulecie XVI wkraczay Niemcy w penym blasku humanizmu,

kt�ry jeszcze w poprzednim wieku utorowa sobie drog do Niemiec

i znalaz tu swych wietnych przedstawicieli. Wspominalimy wyej

o Erazmie Dezyderiuszu z Rotterdamu, kt�ry aczkolwiek z pochodzenia Niderlandczyk, odegra wielk rol w Niemczech, o wietnym filologu Janie Reuchlinie, wreszcie o Ulryku Huttenie i Crotusie Rubeanusie.

Erazm z Rotterdamu (1467-1536) by admiratorem kultury staro

ytnej i pierwotnej nauki chrzecijaskiej, kt�r uwaa za koron

nauki filozof�w staroytnych. R�wnoczenie widzia konieczno silniejszego uwzgldniania zasadniczych cech chrzecijastwa, przykaza

nia mioci, pokory i pokoju. Uwaa, e poprzez odrodzenie moralnoci jednostek moe doj do odrodzenia stosunk�w spoecznych, uleczenia wad ustrojowych i politycznych, powstrzymania licznych wojen.

By on te zar�wno przeciwnikiem powierzchownej moralnoci wyraa

jcej si w niewolniczym zachowaniu przepis�w kocielnych, jak i prze

sadnego kultu witych i relikwii. W pewnej mierze jego pisma przygo

264

towyway teren pod p�niejsz nauk Lutra. Do rycho jednak po

pierwszych wystpieniach Lutra doszo do nieporozumie midzy nimi.

Zasadniczym przedmiotem sporu bya sprawa wolnej woli czowie

ka,w gruncie rzeczy jednak bya to walka midzy Lutrem gboko

przekonanym o susznoci swych pogld�w,gotowym walczy o nie,

a przedstawicielem uczonych humanist�w,kt�rzy widzieli skomplikowanie i niepewno pogld�w ludzkich. Nic lepiej nie ujmuje istoty

sporu jak dwie wypowiedzi obu antagonist�w.Tak wic Erazm stwierdza: "Nie bawi mnie pewne twierdzenia i staj raczej po stronie scepty

k�w,tam gdzie pozwalaj na to nienaruszalny autorytet Pisma witego

i decyzje Kocioa"; Luter za pisa: "Chrzecijanin musi lubie wypowiedzi wice,inaczej nie jest chrzecijaninem...Duch wity nie jest sceptykiem. Wpisa on w nasze serce nie wtpliwe przypuszczenia,ale twierdzenia, kt�re s silniejsze i mocniejsze od ycia i jego dowiadcze”.

W gruncie rzeczy z chwil rozptania spor�w religijnych nie byo

miejsca dla pogld�w Erazma. Odyj one dopiero w sumieniu p�

niejszych irenist�w,dcych mimo wszelkich trudnoci do pogodzenia

kocio�w Chrystusowych.

Wspominalimy wyej o zasugach Lutra dla kultury niemieckiej

jako tumacza Pisma w.Po kilkunastu latach pracy da Luter spoe

czestwu peny jego przekad. Kadc duy nacisk na Stary Testament,

zbliy to wspaniae dzieo do szerokich k� narodu,kt�ry odtd bdzie

czerpa z niego powiedzenia,przykady,wreszcie tematy do utwor�w

literackich. W utworach religijnych zastosowa Luter nowy styl pisania:

dosadny,operujcy pojciami zrozumiaymi dla ludu. Da wreszcie pie

ni bdce czsto przer�bkami psalm�w. Bardzo znan,piewan przez

wojsko jako na p� religijna,na p� wojenna,staa si pie zaczyna

jca si od s�w: "Ein feste Burg ist unser Gott,ein gute Wehr und

Waffen" - Twierdz siln jest nasz B�g,dobr obron i zbroj.

W okresie przedreformacyjnym popularnym autorem by niejaki

Sebastian Brant (1457-1521),autor wydanego w 1494r.Narrenschif (Okrt bazn�w). W dziele tym pitnowa �wczesne stosunki,wskazu

jc r�wnoczenie na nico wszystkich stara ludzkich,zatruwajcych

spok�j czowieka,zajmujcych jego siy.

C� z tego,e kto wiat zagarnie,

Kiedy w nim potem zginie marnie...

Dopiero w mierci widna skala,

Czym si to czowiek zadowala...

Pierwsza poowa XVI w.to r�wnie czas rozkwitu pieni ludowej,

prostej,bezpretensjonalnej,m�wicej przede vszystkim o mioci,

o smutku rozstania,kocu mioci.

Ujmuj one dzi jeszcze swym prostym uczuciem,jak chociaby ta

zwrotka:

Muss ich mich von dir scheiden

herzlieb ganz traurig bin

Es geschah mir nie so leide

Ade! Ich fahre dahin.

265

(Gdy musz si z Tob egna, serce me, jestem smutny, nigdy nie

byo mi tak ciko, z Bogiem, jad w dal.)

Czasami, jak mielimy okazj o tym wspomnie, pieni ludowe zaj

moway si sprawami politycznymi, byy uywane jako or propagan

dowy.

Spomidzy stale jeszcze dziaajcych meistersinger�w najsynniej

szym by w�wczas Hans Sachs (ok.1494-1576), autor wyjtkowo pro

duktywny, sigajcy w swych utworach do powiastek ludowych, do te

mat�w pouczajcych, wreszcie do satyry. Warto podkreli, e opo

266

wie jego o tym, jak Ewa przedstawiaa Panu Bogu swe dzieci i uzy

skawszy wysokie stanowiska dla pierwszych, dla nastpnych zyskaa ju

tylko funkcje rzemielnik�w i chop�w, trafia dziki intermedium teatru jezuickiego i do Polski.

Na pocztku XVI w. Niemcy byy krajem znanym z artyst�w mala

rzy, jak Albrecht Durer (1471-1530), Mathis Nithart, zwany Grunewald (zm.1528), Hans Holbein modszy (1497-1543), ukasz Cranach

(1472-1553). Pierwszy z nich zdoby sobie powszechne uznanie w kra

ju, i to dziki swym piknym drzeworytom. W znanym cyklu drzewory

t�w ilustrujcych Apokalips w. Jana przedstawia kosmiczne kata

strofy, zagraajce zgodnie z �wczesnymi wierzeniami ludzkoci, kre

lc na kocu obraz zwycistwa si dobrych, przy czym jako idea

przedstawia spokojne, bezpieczne miasto niemieckie tych czas�w,

jakby wyprzedzajc o kilka stuleci marzenia Goethego z zakoczenia

Fausta. Durer, rzecz typowa dla �wczesnego okresu, by ju czczony

jako osoba wybitna przez �wczesne spoeczestwo. W czasie pobytu w

Niderlandach na uczcie wydanej przez cech malarzy, jak pisa sam arty

sta, nawet wane osobistoci witay go kaniajc mu si "gboko w

spos�b jak najbardziej czoobitny".

Holbein i Cranach zostawili po sobie szereg portret�w przedstawia

jcych �wczesnych mieszczan, wadc�w, reformator�w. Holbein to je

den z najwybitniejszych portrecist�w wiata.

Obrazy mistrz�w pozwalaj nam pozna oblicza przedstawicieli

warstwy, kt�ra zaczyna odgrywa w�wczas coraz wiksz rol, miano

267

wicie mieszczastwa. Nakrelilimy wyej g�wne przyczyny rozkwitu

tej warstwy, kt�ra obecnie, akceptujc hasa reformacji luteraskiej,

zdobywa poprzez swe wadze w wolnych miastach podobnie jak ksi

ta wpyw na sumienie swych wsp�obywateli. Okres reformacji to je

szcze okres powodzenia i zamonoci tej warstwy, zamonoci manife

stuj cej si zar�wno w drogich ubraniach patrycj atu miej skiego, jak

i w coraz to bogatszych domach budowlanych dla poszczeg�lnych ro

dzin mieszczaskich. Domypaace Fugger�w w Augsburgu z kolum

nami marmurowymi, zoconymi sufitami, ze cianami ozdobionymi

obrazami wybitnych malarzy, otoczone wykwintnymi ogrodami budz

podziw wsp�czesnych. Uderzajcy jest fakt, e w tym okresie nie bu

duje si wiele kocio�w, stosunkowo mao powstaje nowych paac�w,

za to wznosi si pikne domy mieszczaskie, przebudowuje dawne re

dniowieczne ratusze miejskie. Coraz wiksz rol odgrywaj te w tej

warstwie kobiety, kt�re powoli zdobywaj wyksztacenie, dbaj o sw�j

wygld zewntrzny, o pikny i drogi str�j. Powstaj w�wczas w Niem

czech domy handlowe zakadane przez Woch�w, kt�re zaopatruj coraz bardziej wymagajcych klient�w w towary importowane z Italii.

S to firmy de Villani w Lipsku, Lapi w Norymberdze, Durisani i

sp�ka w Norymberdze. Ten ostatni ubiega si nawet o tytu dostawcy

dworu ksicia pruskiego.

W tym towarzystwie, podobnie jak i na dworach ksicych, po

wica si do czasu jedzeniu. Jada si nadal korzennie, pije duo

piwa, wina i miodu. Znano te wiele zabaw towarzyskich, kt�rymi wy

peniano wolny czas. Wiele uwagi powicano teatrowi. Tworz si

grupy mieszczan przedstawiajcych r�ne sztuki. Rozrywka ta staa si

tak popularna, e wadze miejskie byy zmuszone do wydania nakazu

ubiegania si o pozwolenie na wystawianie sztuk, aby zapobiec zbyt

czstym przedstawieniom i przez to odciganiu ludnoci od normalnych

zaj. Zar�wno Luter, jak i Melanchton popierali ten rodzaj rozrywki,

doceniajc jej ksztaccy charakter. Std te okres reformacji jest r�w

nie okresem rozwoju sztuki dramatycznej, czerpicej tematyk z

Pisma w. lub autor�w klasycznych, przy czym sztuki te su albo do

pitnowania naduy w yciu spoecznym, albo jako bro skierowana

przeciw Kocioowi rzymskiemu. W tym czasie dziaa te w Niemczech

Gulielmus Gnaphaeus (1493-1568), uchodzcy za tw�rc dramatu bi

blijnego. Dramaty aciskie pisa nawet wspomniany wyej filolog Jan

Reuchlin.

Obok mieszczastwa w okresie tym nastpuje dalszy rozw�j dwor�w ksicych z ich aparatem urzdniczym, otoczeniem dworskim, za

r�wno mskim, jak i kobiecym, tak zwanym w�wczas Frauenzimmer.

Szlachta, dla kt�rej ostatnim zrywem w celu zapewnienia sobie znacze

nia byo nieudane powstanie Sickingena, szuka obecnie stanowisk urz

dniczych z aski ksit, stara si umieci swe c�rki dla nabycia ogady

yciowej na wspomnianych wyej dworach. W rodowisku �wczesnych

ksit nie znajdujemy wiele wybitniejszych jednostek. W wikszoci

to ludzie maego formatu, budzcy lekcewaenie u cesarza Karola.

268

Czciej zjawiaj si u ich boku rozsdne, pracowite maonki, rzetel

nie przywizane do nowej religii, speniajce z przejciem rol pored

niczek. Przykadem moe by ona Albrechta Hohenzollerna Dorota,

c�rka p�niejszego kr�la Danii Fryderyka I, z domu ksiniczka Gottorp.

II. OKRES WYZNANIOWEGO

ROZBICIA. 1555-1618

SYTUACJA WYZNANIOWA

W POOWIE XVI WIEKU

1557 r., a wic zaledwie dwa lata

po pokoju augsburskim, wenecki dyplomata okrela Niemcy jako kraj

w dziewiciu dziesitych ju protestancki. Na pewno nie mona tego

twierdzenia bra dosownie, niemniej ogromna wikszo narodu nie

mieckiego bya w�wczas protestancka, a wpywy Kocioa katolickiego

sabe i ograniczone do samego poudnia Niemiec.

Okres po pokoju augsburskim, cile rzecz biorc, od 1555 r. do po

cztku wojny trzydziestoletniej, to czasy utrwalania si ideologicznego

rozbicia Niemiec, umacniania si po obu stronach pogld�w i ideologi

cznych r�nic. Na wewntrzne stosunki maj w�wczas powany wpyw

po pierwsze, przyjmowanie si w Niemczech teologii kalwiskiej, po

drugie, odrodzenie Kocioa dziki soborowi trydenckiemu, po trzecie,

podjcie dziaalnoci w Niemczech przez bojow organizacj katolicyzmu - jezuit�w. Chcc zrozumie rozw�j spraw w omawianym okre

sie, trzeba kolejno zaj si tymi czynnikami.

Zanim jednak przejdziemy do tego, naley podkreli, e pok�j

augsburski, podtrzymujcy silnie ide kocio�w krajowych czy pa

stwowych, utrudni utrzymanie jednoci nawet w samym obozie lute

raskim. mier Lutra wyzwolia w chwili, gdy zabrako jego autoryte

tu, r�ne pogldy u przedstawicieli poszczeg�lnych kocio�w krajo

wych, kt�rzy te zwalczali si w spos�b bezwzgldny i brutalny, zapo

minajc zdawaoby si cakowicie i o wsp�lnym niebezpieczestwie

grocym protestantyzmowi ze strony katolicyzmu, i o tym, e przecie

wszyscy uwaali si za uczni�w jednego Chrystusa.

Byo pewnym nieszczciem dla luteranizmu, e najbliszy towa

rzysz Lutra, Melanchton, w zwizku ze swym do mikkim zachowa

niem si w okresie sukces�w cesarza straci powaanie w kociele lute

raskim. W dodatku Melanchton trzymajcy si pocztkowo do

twardo nauki Lutra o sakramencie otarza, w wydanym w 1540 r. wy

znaniu augsburskim (tzw. Confessio Augustana variata) odszed od wy

kadni luteraskiej, zbliajc si do wykadni kalwiskiej. Stao si to

powodem, e prawowierni luteranie poczli mu zarzuca sprzeniewie

rzenie si nauce mistrza, a zwolennik�w jego okrela mianem filipist�w albo kryptokalwin�w.

Pozostawao to w zwizku z tym, e wanie po 1540 r. w Niem

czech zacza si rozszerza nauka Kalwina, sformuowana po raz

pierwszy w wydanej w 1536 r. Christianae religionis institutio (Nauka

religii chrzecijaskiej).

Kalwin z pochodzenia Francuz, pozna dokadnie nauk Lutra z

270

jego pierwszych pism i - jak twierdz niekt�rzy - zrozumia j do

brze. W Niemczech przebywa kilka razy i zapozna si z panujcymi w

tutejszym wiecie protestanckimi stosunkami. R�ni si jednak znacz

nie w swych pogldach od Lutra.

Nie wchodzc w subtelnoci teologiczne, trzeba przede wszystkim

stwierdzi, e kalwinizm w zwizku z przyjt doktryn o predestynacji

wykazywa znacznie wicej energii i by bardziej przedsibiorczy ni luteranizm. Poza tym dla Kalwina pastwo i koci� stanowiy "dwie

r�wnouprawnione wielkoci pozostajce w subie Regnum Christi".

Koci� kalwiski by zorganizowany na zasadach demokratycznych,

inaczej ni koci� luteraski. Nietolerancyjny w sprawach zasadni

czych (spalenie Serveta atakujcego dogmat Tr�jcy Sw.), by jednak

Kalwin, a take jego uczniowie, bardziej wyrozumiay w sprawach dro

bnych, przez co teologia kalwiska nie gubia si w nie koczcych si

sporach, kt�re rozdzieray kocioy luteraskie.

Kalwinizm znalaz rycho drog do Niemiec, jednak mimo swej

ofensywnoci nie zdoby tu wielu zwolennik�w. Ogldajc map wy

znaniow �wczesnych Niemiec jestemy wrcz zaskoczeni, jak mao

miejsca zajmowali w�wczas w Rzeszy wyznawcy reformatora francu

skiego. Pierwsze gminy kalwiskie powstay w latach czterdziestych w

maej nadreskiej osadzie Wesel i byy zorganizowane przez przyby

sz�w z Niderland�w. W latach szedziesitych, w czasie powstania

w Niderlandach i terroru Alby, liczba emigrant�w wzrosa powanie.

Z czasem poszczeg�lne miasta na terenach nadreskich zostay przez

nich zaludnione, a najwaniejszym ich centrum stao si miasto Emden

we Fryzji. Pocztkowo wyznawcami kalwinizmu byli tylko przybysze,

z czasem jednak pozyskali dla swego wyznania r�wnie i ludno miej

scow. P�niej, ju w nastpnym stuleciu, gminy kalwiskie w prowin

cjach Kleve, Julich, Mark i Ravensberg stworzyy wasny zwizek synodalny. Gminy te organizoway si na wz�r gmin kalwiskich w Niderlandach i we Francji.

Krajem gdzie kalwinizm narzucia wadza, by Palatynat, niewielki

kraj nad rodkowym Renem. Tu elektor Fryderyk III (1559-1576) po

rzuciwszy luteranizm przyj kalwinizm i narzuci to wyznanie podda

nym przy pomocy uczni�w Kalwina i Melanchtona. Przy sposobnoci

ksi skorzysta z przysugujcego mu prawa reformowania. Nie przy

j mianowicie w peni katechizmu kalwiskiego, ale kaza swym teolo

gom uoy nowy, tzw. katechizm heidelberski (1563), w kt�rym nie

m�wiono o predestynacji i zagodzono nauk o sakramencie otarza,

zbliajc j raczej do nauki Lutra. Katechizm ten zyska sobie powsze

chne uznanie wr�d kalwinist�w niemieckich, z czasem za by przyjty

przez niekt�re gminy niderlandzkie. Ksi zadba te o now organi

zacj kocioa, kt�ry aczkolwiek przej pewne zasady genewskie, to

271

jednak daleki by od samodzielnoci i w gruncie rzeczy by poddany

wadzy ksicej. Podobnie jak katechizm heidelberski r�wnie i ustr�j

kocioa Palatynatu by nastpnie przejmowany przez inne pastewka,

jak np. lece na p�noc od Palatynatu hrabstwo Nassau, Lippe oraz

kilka mniejszych.

Przepisy dyscyplinarne nowego kocioa pozwalay ostro zwalcza

innowierc�w. Gdy dwaj pastorzy omielili si wystpowa przeciw

nauce o Tr�jcy w. , jeden musia szuka ocalenia w ucieczce do Turcji,

gdzie zosta mahometaninem, drugi za zosta na oczach ony i dzieci

spalony. Podobnie stanowczo postpowa elektor wobec katolik�w,

kt�rzy uchowali si w jego elektoracie. Gdy pr�by przekonania katoli

k�w nie pomogy, Fryderyk, zwany Pobonym, skasowa w swym pa

stwie okoo 40 klasztor�w, przekonany, e naley "walczy przeciw dia

bu i jego apostoowi papieowi".

Nie bez znaczenia dla Niemiec by r�wnie fakt przeprowadzenia

reformy Kocioa katolickiego na soborze trydenckim w latach 1545-1563. Stanowisko Niemc�w wobec obrad soboru, kt�re odbyway si

z wielkimi przerwami, byo na og� niechtne, co tumaczy si de

niem ksit i cesarza, by przywr�ci rozbit jedno ideologiczn Nie

miec. Std, jak wiemy, Karol V usiowa wym�c na papieu Pawle III,

kt�ry patronowa pierwszemu okresowi soboru, by najpierw przepro

wadzi reform ustroju i karnoci kocielnej, i niechtnie przyj, e

sob�r zacz swe obrady od cisego okrelenia spraw takich, jak auto

rytet i rola Pisma w., nauka o sakramencie otarza. W czasie drugiej

sesji soboru w 1551 r. zjawili si na nim r�wnie przedstawiciele prote

stant�w niemieckich, jednak uzaleniali sw wsp�prac od przyjcia

przez zgromadzenie teolog�w pewnych zasad, jak np. r�wnouprawnie

nie biskup�w katolickich i duchownych protestanckich, przyjcie za

sady o wyszoci soboru nad papieem i in. Poniewa teologowie kato

liccy nie mogli si na to zgodzi, zawieszono za przyzwoleniem papiea

i cesarza dalsze obrady soboru na jaki czas. W okresie zawieszenia

obrad soboru przey Koci� katolicki surowe, by nie powiedzie terrorystyczne rzdy papiea Pawa IV, kt�ry zaostrzy dyscyplin ideologiczno-moraln.

Gdy z pocztkiem 1562 r. otwarto znowu posiedzenie soboru, bi

skupi niemieccy z obawy przed zajciem ich stolic przez protestant�w

nie brali w nim prawie cakowicie udziau. Podobnie byo i p�niej.

Propozycje ze strony Niemiec przedstawili wysannicy cesarza Ferdy

nanda I. Szy one w tym samym kierunku, co dania biskup�w fran

cuskich. Wsp�lnie domagano si reformy Kurii papieskiej, uznania

wyszoci soboru nad papieem, gosowania na soborze wedug nacji,

by w ten spos�b zama przewag przedstawicieli Woch�w. Tym sa

mym Niemcy w jaki spos�b chcieli uwzgldni yczenie protestant�w

i doprowadzi do silniejszego wpywu wadc�w wieckich na sprawy

kocielne. W kocu jednak pokazao si, e Ferdynand, aczkolwiek

do uparcie broni swych pogld�w, nie mia siy woli swego zmarego

brata i da si przekona argumentom papieskiego legata. Uchway

272

soboru, kt�re jasno precyzoway stanowisko Kocioa katolickiego, po

tpiay wiele pogld�w protestanckich expressis verbis, oznaczay dla

Niemiec ostateczne rozbicie na dwa obozy ideologiczne. R�wnoczenie

przez daleko idc reform karnoci kocielnej, kt�ra wprawdzie po

woli, jednak skutecznie daa si odczu i w Niemczech, czynic kler

katolicki zdatniejszym do walki, otwiera sob�r okres dalszych zmaga

religijnych, kt�re z czasem musiay doprowadzi do zbrojnej rozgrywki.

Skutki soboru na pewno byyby mniejsze, gdyby nie rezultaty dzia

alnoci czwartego reformatora - jak si go czasem okrela - Ignacego Loyoli, zaoyciela zakonu jezuit�w, kt�ry te mia odegra powa

n rol w yciu ideologicznym Niemiec. Zakon ten, jak wiadomo, po

wici si misjom wewntrznym, uwaajc za jedno z g�wnych swych

zada dziaalno przeciw reformacji. Wysoki poziom moralny, wy

ksztacenie, wreszcie surowa karno czyniy z jezuit�w jakby oddzia

szturmowy odradzajcego si Kocioa katolickiego. Pierwsi jezuici zja

wili si w Niemczech w roku oficjalnego zaoenia zakonu, mianowicie

w 1540 r. Wnet rozpoczli akcj polegajc na walce o podniesienie

poziomu duchowiestwa katolickiego w krajach, kt�re jeszcze byy ka

tolickie z imienia, potem za przystpili do zakadania kolegi�w jezuickich, w kt�rych ksztacili modzie w duchu katolickim, stosujc przy

tym moliwie nowoczesne metody. Starali si wreszcie o to, by w kra

jach katolickich Niemiec zyska stanowiska spowiednik�w i kaznodzie

j�w na dworach wadc�w terytorialnych, nawet biskup�w, by na tej

drodze popiera interesy Kocioa katolickiego. Tote rycho poznali

si protestanci na sile jezuit�w. "Wszdzie umiej si jezuici zagnie

dzi - pisze pisarz protestancki z tego wieku. - Tak jak z kazalnic

zwodz lud skaniajc go do bawochwalstwa, jak w szkoach biedn

modzie ofiaruj Molochowi, tak snuj si po domach, przywizuj si

do ludzi na wyszych stanowiskach, rozdaj chleb czy ywno, by po

zyska biedot, kr�tko m�wic, gdzie tylko da si co wyudzi, znaj

dziesz przy kadej okazji w kadym ubraniu jezuit".

Istotnie jezuici zdobywali sobie w Niemczech zwolennik�w zar�wno

akcentujc wielk rol dziaania, woli ludzkiej, przez co pozyskiwali

dla siebie jednostki aktywniejsze, jak te zarzucajc dawn ascez,

nadmierne posty i umartwienia, zastpujc te wiczenia daniem

bezwzgldnego posuszestwa wobec przeoonych. Sam Ignacy pole

ca swym wyznawcom nie osabia ciaa przez posty, przeciwnie, radzi

"utrzymywa si ciaa w zdrowiu dla suby Bogu".

Rycho pokazao si, e nie brako w Niemczech ludzi, kt�rzy go

towi byli zapisa si w szeregi nowego zakonu i pracowa z zapaem

dla dobra odrodzonego Kocioa. Ci przewanie modzi ludzie, przeko

nani o prawdziwoci nauk swego wyznania, natarczywi w nawracaniu

wtpicych, trafiajcy zar�wno do paac�w monych, jak i do chat bie

dnych, przypominajcy sw gorliwoci onierzy nowoczesnej Armii

Zbawienia, oddani bez reszty sprawie Kocioa, zdziaali najwicej dla

odrodzenia katolicyzmu w Niemczech. Od 1544 r. dziaali jezuici ju

w Wiedniu, Ingolstadcie i Kolonii. Sukcesy jednak osignli dopiero

273

nieco p�niej, prowadzeni przez wybitnego dziaacza Piotra Kanizego,

kt�ry w 1549 r. zjawi si w Ingolstadcie. W 1556 r. zosta Kanizy pro

wincjaem utworzonej w Niemczech prowincji jezuickiej.

W tym czasie usadowili si ju jezuici w dw�ch niemieckich uniwer

sytetach - w 1551 r. w Wiedniu, w 1556 r. w Ingolstadcie. Szybko te

zaczli budow kolegi�w - w 1559 r. w Monachium, w 1560 r. w Moguncji i Trewirze, w 1561 r. w Innsbrucku i w 1564 r. w Dillingen.

PRZEMIANY GOSPODARCZE W DRUGIEJ POOWIE XVI WIEKU

I ICH WPYW NA STOSUNKI SPOECZNE

Sytuacja gospodarcza w drugiej poowie XVI w. w Niemczech nie

przedstawiaa si jednolicie. W wyniku umocnienia si wadzy ksit,

braku jednolitoci pastwowej, wreszcie walk spoeczno-religijnych obserwujemy w niekt�rych dziedzinach ycia gospodarczego objawy

upadku i stagnacji, w innych natomiast postpujcy rozw�j.

Tak wic jeli w poprzednim okresie przodujc rol w gospodarce

Niemiec odgryway kapitay handlowe wielkich dom�w kupieckich, to

druga poowa stulecia wykazuje ich zdecydowany upadek. Wielkie

domy handlowe, jak Fugger�w, nadal udzielaj znacznych poyczek feudalnym wielkociom, midzy innymi kr�lom hiszpaskim, co z jed

nej strony sprawia, e wielkie sumy pienine zostaj ulokowane bez

produktywnie, z drugiej za strony domy te ponosz powane straty

w zwizku z kolejnymi bankructwami pastwa hiszpaskiego (1557

i 1575 r; w 1607 r. w czasie kolejnego bankructwa hiszpaskiego nale

noci Fugger�w wynosiy 3250 tys. dukat�w) i przymusowymi poycz

kami zaciganymi od nich przez wadc�w hiszpaskich. W zwizku

z tym poszczeg�lne rody patrycjuszowskie nabywaj ziemi, by zapew

ni sobie moliwie pewny doch�d i ocali reszt kapita�w. Niema

rol odgrywa te i to, e w feudalnym ustroju posiado ziemska zape

wniaa odpowiednie stanowisko i tytu szlachecki. Pod koniec stulecia

aden ze znanych dom�w handlowych Niemiec nie odgrywa ju takiej

roli jak uprzednio.

W parze z tym idzie upadek g�rnictwa, spowodowany przez dwie

przyczyny. Jedna z nich to wyczerpanie si pokad�w moliwych do

eksploatacji przy �wczesnym stanie techniki, druga to konkurencja ta

szego, wydobywanego w wielkich ilociach przy pomocy pracy niewol

niczej srebra amerykaskiego.

Z drugiej strony jednak obserwujemy w poszczeg�lnych miastach

handlowych wzrost liczby rednich przedsibiorstw i wzmoony ruch

handlowy, przy czym do due s obroty kupieckie z ssiednimi pa

stwami. W miejsce podupadajcego g�rnictwa rozwija si coraz lepiej

przemys lniany, kt�ry coraz czciej przybiera formy nakadu i z miast

przenosi si na wie. W niekt�rych te okolicach zastpuje jako r�do

dochodu dawne przedsibiorstwa g�rnicze.

O istnieniu ywego mimo wszystko ycia gospodarczego w Niem

czech wiadczy dalej zwikszona liczba statk�w niemieckich przepywa

jcych przez Sund. Jeli bowiem pod koniec XV w. statki niemieckie

stanowiy jedynie 20% og�lnej liczby okrt�w, to obecnie, mimo ilo

ciowego wzrostu jednostek przepywajcych przez duskie cieniny,

okrty niemieckie stanowiy prawie 25% og�lnej liczby.

Obserwujemy te do charakterystyczne przesunicia si dr�g handlowych. Wojny z Niderlandami sprawiaj, e kupcy niemieccy szukaj

kontaktu ze wiatem zamorskim przez Hamburg i Brem. R�wnocze

nie obserwujemy wyrany upadek Hanzy. Rewolucja demokratyczna,

jaka pod wodz Jurgena Wullenwewera miaa miejsce w stolicy Hanzy

w Lubece w latach trzydziestych, i potem wmieszanie si miasta w tzw.

wojn hrabsk w Danii w latach 1534-1536, zakoczone upokorze

niem Lubeki przez kr�la duskiego, prowadzi do utraty wpyw�w han

zeatyckich kolejno w Danii, Szwecji, potem i w Anglii. Hanzeatyckie

miasta, aczkolwiek zwizek istnieje nadal, nie odgrywaj w adnej mie

rze tej roli w gospodarce niemieckiej, co w latach koca redniowiecza.

Gdy chodzi o gospodark roln, to mona m�wi, e istniaa w tej

dziedzinie w drugiej poowie XVI w. do dobra koniunktura. Ludno

Niemiec rosa mimo strat poniesionych w wojnach wewntrznych, co

sprowadzao popyt na zboe i produkty hodowlane. Obserwujemy te

w tym czasie zajmowanie powstaych jeszcze pod koniec redniowiecza

pustek pod upraw zboa. Uprawie roli powica si te wicej uwagi,

o czym wiadcz ukazujce si w�wczas r�nego rodzaju podrczniki

do nauki rolnictwa. Dokonana w czasie reformacji w wielu ziemiach

niemieckich sekularyzacja d�br kocielnych sprawia, e znika w nich

jedna kategoria d�br feudalnych i doszo do powanego przemieszcze

nia wasnoci ziemskiej. W krajach o silnej wadzy ksicej starali si

wadcy, utrzymujc poddastwo chop�w, zapobiega zbytniemu ich

wyzyskowi przez wacicieli ziemskich po prostu dlatego, e zaleao

im na tym, by nie wyniszcza podatnika i materiau na rekruta. Tak np.

w elektoracie saskim zakazywano szlachcie i mieszczanom zajmowania

dziedzicznych d�br chopskich i przez to zmniejszania iloci samodziel

nych gospodarstw chopskich. Korzystna koniunktura na produkty

rolne sprawiaa te, e poszczeg�lne gospodarstwa chopskie mogy

osiga powane dochody ze swej gospodarki. Nie bez znaczenia pozosta fakt, e pami o zacitej wojnie prowadzonej przez chop�w w

czasie niedawnego powstania wstrzymywaa szlacht na terenach, kt�re

przeyy ruchy w 1525 r., od zbyt silnego ucisku.

Tak przedstawiaa si sytuacja w zachodniej czci Niemiec. We

wschodniej natomiast szlachta przystpia do rozbudowy gospodarki folwarcznej i do wzmoonego wyzysku chop�w. W ten spos�b doszo do

tzw. drugiego poddastwa chop�w na terenach na wsch�d od aby.

Coraz czciej panowie rugowali chop�w z ich grunt�w, po czym za

mieniali ich na poddanych siedzcych na gruntach paskich, zmusza

nych do pracy na folwarkach i podlegych sdownictwu pana. Terenem

takiego procederu na wielk skal staa si m. in. Meklemburgia, gdzie

w wikszoci wypadk�w pozbawiono chop�w prawa do posiadania

wasnych gospodarstw. Tutaj dochodzi te do cakowitego skrpowania

275

chopa, kt�ry jest traktowany jako cz inwentarza paskiego. Pan

moe go przenie z gospodarstwa na gospodarstwo, moe mu zakaza

oddania syna na nauk rzemiosa. Zdarzaj si tu i na terenie Pomorza

oraz Brandenburgii wypadki sprzedawania chopa bez roli, nawet bez

karnego ich zabijania. Paszczyzna dochodzi do 4 albo nawet 6 dni w

tygodniu z anu.

SYTUACJA POLITYCZNA I RELIGIJNA

W DRUGIEJ POOWIE XVI WIEKU

Ferdynand I, kt�ry po abdykacji Karola V obj rzdy w Niem

czech, chocia wychowany w Hiszpanii, czu si w wyniku duszego

pobytu w Rzeszy bardziej Niemcem ni jego brat. Przekonany katolik,

by jednak skonny do ustpstw wobec protestant�w, zdajc sobie

spraw z ich rosncej siy, rozumiejc, e wobec staego zagroenia

jego ziem dziedzicznych przez Turcj musi u nich szuka pomocy. Jak

wiemy, Ferdynand, rzdzcy w dziedzicznych krajach Habsburg�w, od

1526 r. by kr�lem Czech, a od 1527 r. kr�lem Wgier, aczkolwiek to

jego ostatnie kr�lestwo obejmowao jedynie p�nocno-zachodni cz

Wgier waciwych i Sowacj. Stan posiadania na Wgrzech zosta za

twierdzony ukadem w Waradynie w 1538 r. z Janem Zapoly, drugim

wadc Wgier. Od 1541 r. rodkowe Wgry przypady w udziale Tur

kom. Stworzyo to stae zagroenie zar�wno zachodnich, habsburskich

czci Wgier, jak i samej Austrii. Kolejne te najazdy Turk�w zmu

szay Ferdynanda do szukania pomocy finansowej u stan�w niemieckich.

Rzdy w Niemczech nie naleay w�wczas do rzeczy atwych. O sa

boci wadzy centralnej moe wiadczy fakt, e rycerz Wilhelm v.

Grumbach, stronnik zmarego w�wczas awanturnika Albrechta Alcybiadesa BrandenburgKulmbach, m�g przez blisko dziesi lat, zwerbowawszy za francuskie pienidze onierzy i korzystajc z poparcia jednego z ksit saskich, napada na miasta w rodkowych Niemczech,

nakada na nie kontrybucje, doprowadzi w czasie gbokiego pokoju

do zamordowania biskupa Wurzburgu Melchiora, i to wszystko uchodzio mu bezkarnie. Nie pomogo nawet ogoszenie go przez cesarza

banit, p�ki po paru latach zagroony wreszcie przez niego elektor sa

ski wraz z innymi ksitami nie wyprawi si przeciw niemu i jego pro

tektorowi, dziki czemu ksi saski dosta si do wizienia cesarskie

go, a Grumbach odpokutowa swe wykroczenia okrutn mierci.

W gruncie rzeczy Ferdynand m�g co uzyska w Niemczech przede

wszystkim utrzymujc blisze stosunki z poszczeg�lnymi ksitami.

Tak wic pomidzy katolickimi wadcami m�g liczy na Albrechta

ks. bawarskiego i Wilhelma ksicia Julichu i Kleve, kt�rzy byli jego zi

ciami. Spor�d panujcych protestanckich utrzymywa dobre stosunki

z elektorem saskim Augustem, Joachimem II brandenburskim i Krzy

sztofem ksiciem wirtemberskim.

Po mierci Ferdynanda rzdy obj jego syn Maksymilian II (1564-1576)

276

do wyranie sympatyzujcy z protestantyzmem. Ze wzgldu

jednak na widoki dynastyczne zdecydowa si wytrwa przy religii

przodk�w i obieca ojcu pozosta wierny Kocioowi katolickiemu. By

inteligentny i zdolny, jednak niezbyt zdecydowany, gdy chodzi o dzia

alno polityczn. Brak mu te byo talent�w militarnych. Pod koniec

ycia zdecydowa si kandydowa do tronu polskiego i - jak wiadomo - zosta wybrany przez cz szlachty i magnaterii kr�lem. mier

przeszkodzia mu w wycigniciu konsekwencji z tego faktu, aczkol

wiek trudno przypuszcza, by zdoby si na szybk i stanowcz akcj,

kt�ra bya potrzebna, jeli chcia utrzyma tron przeciw energicznemu

i szybkiemu Stefanowi Batoremu.

Nastpc jego zosta Rudolf II (1576-1612). Czesi wybrali go

swym kr�lem w 1575 r., po czym jeszcze w tym roku zosta bez trudno

ci kr�lem rzymskim. Dnia 12 X 1576 r. wybrano go na cesarza rzym

skiego narodu niemieckiego. W osobie tego wadcy, wyksztaconego na

dworze hiszpaskim, zazdronie pilnujcego swej wadzy, r�wnocze

nie jednak dziwaka i nerwowo niezr�wnowaonego, zyskay koa kato

lickiej kontrreformacji zdecydowanego poplecznika. Usposobienie jed

nak melancholijne, ksenofobia, kt�ra utrudniaa mu kontaktowanie si

z wysannikami ksit i obcych pastw, zdanie si te w duym stopniu

na wsp�prac bliskich dworzan w miar upywu lat utrudniay mu pro

wadzenie energicznej polityki.

Gdy chodzi o stosunki religijne w kraju, to protestantyzm utraci w

tym czasie wiele ze swej siy ekspansywnej. Bojowy kalwinizm przyj

si, jak wiemy, jedynie w Palatynacie. Pozostae niekatolickie czci

Niemiec wyznaway luteranizm, przy czym w obawie, by zwolennicy

Melanchtona, kt�ry odmiennie od Lutra uznawa potrzeb dobrych

uczynk�w i konieczno wsp�dziaania wolnej woli czowieka z ask

bo (tzw. filipinizm), nie doprowadzili do zblienia z kalwinizmem, w

1577 r. uchwalono tzw. formu zgody, w kt�rej z caym naciskiem

podkrelano zasady prawowiernego luteranizmu ujtego w katechizmie

luteraskim. Gdy w 1580 r. wydano t Formula concordiae drukiem,

podpisao j trzech elektor�w protestanckich, 20 ksit, w tym: me

klemburski, sascy, wirtemberscy, 38 miast Rzeszy, 30 hrabi�w i wol

nych pan�w, wreszcie okoo 8 tys. pastor�w. Pewni ksita, jak pomor

scy, hescy, holsztyscy, wstrzymali si od podpisania tej formuy, nie

oznaczao to jednak, by byli zdecydowanymi jej przeciwnikami.

Przeprowadzenie reformacji w ksistwach niemieckich wzmocnio

niewtpliwie wadz poszczeg�lnych ksit, jednak w adnym wy

padku jeszcze w�wczas nie mona m�wi o silnej wadzy ksicej na

tych terenach. Przede wszystkim ksita �wczeni posiadali mocno

ograniczone dochody. G�wnym bowiem r�dem zamonoci ksicia

byy jego dobra pastwowe, czyli tzw. domeny, przez co nie r�nili si

oni wiele od zamoniejszych ziemian. Uzupeniay te kwoty dochody

z mennic, g�rnictwa (w�wczas raczej podupadajcego), ce i niskich na

og� staych podatk�w. Gdy trzeba byo wicej pienidzy, musieli si

zwraca do stan�w, kt�re uchwalay niechtnie nowe podatki, a w wy

277

padku ich uchwalenia czsto bray w swe rce ich zarzdzanie. Tak

byo np. w Saksonii, gdzie zoone z trzech kurii (pan�w, rycerstwa

i miast) stany, biorc na siebie spacenie dug�w pastwowych, ustanowiy zalene od siebie Wysze Kolegium Podatkowe, niezalene zupe

nie od skarbu elektorskiego. Tak samo zachowyway si stany branden

burskie wobec elektora Joachima II, biorc ca administracj finan

sow pod swoj kontrol. Dalej poszy stany brandenburskie w 1572 r.

wobec elektora Jana Jerzego, wybierajc specjaln delegacj powoan

do przejrzenia i zmiany wydanych w cigu ostatnich 50 lat zarzdze.

Jak pewnymi czuli si reprezentanci stan�w wobec elektora brandenbur

skiego, wiadczy chociaby fakt, e przedstawiciel stan�w upomina w

1540 r. elektora, by nie powica tyle czasu polowaniom.

R�wnie ksita pomorscy musieli na sejmie 1560 r. przyzna sta

nom prawo zabierania gosu w sprawie wojny, pokoju, zawierania

przymierzy. W tej sytuacji ksita, jeli nie chcieli naraa si stanom,

musieli prowadzi moliwie oszczdn polityk, albowiem utrzymanie

nawet jednego oddziau wojska przekraczao ich normalne moliwoci,

o ile stany nie udzieliy im swego poparcia finansowego. W istocie siy

kadego z tych ksit zaleay w duym stopniu od umiejtnoci zarz

dzania swymi majtkami, od dobrej gospodarki dworskiej. W zwizku

z tym rzdy niekt�rych ksit czasem przybieray cechy patriarchalne.

Przykadem takiego typu rzdc�w by elektor saski August I (1553-1586). Jego ona, nazywana czsto "matk Ann", istotnie matka pitnaciorga dzieci, zajmowaa si kuchni, bielizn itp. Sam ksi August zwraca wiele uwagi na administracj swych majtk�w i doprowadzi je do stanu kwitncego.

278

Byy to jednak raczej wyjtki. W wikszoci wypadk�w spotykamy

si na dworach ksicych z siedmioma grzechami g�wnymi, z obar

stwem, pijastwem i rozpust na czele. Panuje te tu niesychane grubiastwo i prymitywizm.

Wprawdzie ksita protestanccy przewanie nie wykazywali spe

cjalnej gorliwoci religijnej, niemniej protestantyzm wykazywa w tej

czci Niemiec stay, aczkolwiek powolny wzrost. Dotyczyo to w

pierwszej kolejnoci biskupstw katolickich, kt�re w tym czasie powoli

przechodziy w rce protestant�w. Losowi temu ulegy stare stolice bi

skupie, jak Magdeburg, Brandenburg, Merseburg, Naumburg i wiele

innych.

W gruncie rzeczy w p�nocnych Niemczech pozostay w rkach ka

tolik�w trzy biskupstwa: Munster, Osnabruck i Paderborn. Nad Renem

poza wieckim ksistwem Julich i Kleve pozostay w rkach katolik�w

arcybiskupstwa Kolonii, Moguncji i Trewiru. Nie byy to jednak pozy

cje pewne, szlachta i mieszczastwo ywiy tu wyrane sympatie dla

protestantyzmu i katolicko tych ziem bya utrzymywana przede wszystkim przez wadc�w.

Waciwy blok teren�w katolickich stanowiy kraje poudniowe

Niemiec, przede wszystkim Bawaria i kraje austriackie. Lecz i tu pocz

tkowo sytuacja nie bya jednoznaczna. Zar�wno bowiem szlachta, jak

i mieszczastwo sympatyzoway z protestantyzmem, co w duym stop

niu byo zwizane z niskim na�wczas poziomem kleru katolickiego. Ty

powa bya sytuacja w Bawarii. Wprawdzie kraj ten nie przey wielkiej

fali reformacji, jednak i tu ywe byo zainteresowanie protestantyz

mem. Byo to konsekwencj tego - jak pisa Kanizjusz - e "proboszczowie byli w wikszoci niewyksztaceni, mnisi zaniedbywali sub

bo, a nawet wielu rozczytywao si w ksikach heretyckich, ksia

nie umieli niejednokrotnie udziela rozgrzeszenia wiernym". Nic te

dziwnego, e kiedy gdziekolwiek pod opiek monego pana zacz ja

ki pastor protestancki wygasza kazania, ludno tumnie zjawiaa si

w kociele. Tote jeli Bawaria mimo to pozostaa katolicka, to w duej

mierze bya to zasuga ksit bawarskich, kt�rzy zdecydowanie wyst

powali w obronie Kocioa katolickiego. Nic dziwnego, e Rzym zo

rientowawszy si w sytuacji przyzna ksitom prawo wizytowania kla

sztor�w, nadawania beneficj�w kocielnych, w pewnych wypadkach na

wet sdzenia duchownych, pozwalajc im r�wnie opodatkowa kler.

Wadc, kt�ry w Bawarii zdziaa wiele dla Kocioa, by Albrecht V.

Prowadzi on przy tym polityk ostron i gitk. Tak np. pocztkowo

zawiesi kary nakadane na tych, kt�rzy przyjmowali komuni pod

dwoma postaciami. Podj te starania, nie bez rezultat�w, by Rzym

zgodzi si na tak form udzielania sakramentu. Gdy jednak w 1563 r.

na sejmie bawarskim stosunkowo niewielka grupa szlachty wystpia

z daniem tolerancji dla wyznania augsburskiego, ostro zaprotestowa.

Pod pozorem spisku przeciw prawowitej wadzy aresztowano przedsta

wicieli protestanckiej szlachty i wytoczono im publiczny proces. Wpra

wdzie po paru miesicach wypuszczono ich wszystkich, jednak w ten

279

spos�b zastraszono protestant�w, kt�rym w drodze aski pozwalano na

prywatne wyznawanie ich religii. O tolerancji w stosunku do publicz

nych kaza czy naboestw protestanckich nie byo ju mowy. Z cza

sem zakazano te przyjmowania komunii pod dwoma postaciami. W

latach 1568-1569 profesorowie uniwersytetu w Ingolstadcie, potem

wszyscy nauczyciele, urzdnicy, nie m�wic ju o duchownych, musieli

przyj i zaprzysic wyznanie wiary katolickiej. W 1569 r. wprowa

dzono cenzur ksiek, uwzgldniajc naturalnie przede wszystkim In

dex librorum prohibitorum ogoszony przez Rzym. W 1570 r. specjalnie

stworzone kolegium (Ratskollegium) miao rozcign kontrol nad du

chownymi, przy czym posiadao ono nawet prawo karania duchownych.

Pod koniec XVI w. przystpio wreszcie pastwo do wysiedlania

protestant�w. Tak wic w jednym 1586 r. opucio Bawari okoo 600

os�b sympatyzujcych z protestantyzmem. Sprowadzio to nawet pe

wne trudnoci na pastwo. W Monachium wiele dom�w stao pustk,

dochody miejskie stolicy Bawarii zmniejszyy si wydatnie. Powan

rol w rekatolizacji Bawarii odegrali jezuici, dostarczajc dobrze wy

ksztaconych ksiy, organizujc szkoy i goszc kazania. W uznaniu

zasug ksita bawarscy zbudowali jezuitom okazae kolegium w Monachium, do kt�rego przybywali uczniowie z innych kraj�w, nawet

z Polski. Wychowankiem jezuit�w by nastpca Albrechta, Wilhelm V

(1579-1597), z kt�rym od 1595 r. rzdzi jako wsp�regent syn jego

Maksymilian I. Pod koniec XVI w. udao si te ksitom bawarskim

przeprowadzi sanacj finans�w ksistwa nadweronych dugim okre

sem ycia ponad stan.

Zachowujc Koci� katolicki przy majtkach, kt�re z dawna posia

da, ksita bawarscy, zwaszcza Albrecht, nie wahali si pociga ko

ci� do wiadcze na rzecz pastwa. Poza tym czonkowie dynastii bawarskiej, bez wzgldu na przepisy kanoniczne zakazujce kumulacji

godnoci kocielnych, piastowali niejednokrotnie po kilka praatur. Ra

cym przykadem owcy godnoci kocielnych by syn Albrechta V,

Ernest. Majc 11 lat zosta biskupem Freisingu, potem Hildesheimu,

Munsteru, Liege, by wreszcie ozdobi swe skronie mitr arcybiskupa

koloskiego. Podobn karier zrobi syn Wilhelma V Ferdynand, z cza

sem r�wnie arcybiskup i elektor koloski.

Na skutek takiego postpowania mniej wicej okoo 1575 r. Bawa

ria moga uchodzi za kraj czysto katolicki. Bezwzgldn walk z prote

stantyzmem prowadzono zar�wno w ksistwach duchownych, jak i w

ziemiach opackich. Trudniej przedstawiaa si sprawa w krajach au

striackich, gdzie protestantyzm zyska sobie zwolennik�w we wszyst

kich stanach i gdzie Habsburgowie ze wzgldu na walki z Turkami mu

sieli pocztkowo ostronie postpowa ze stanami. Std te w Niem

czech popularne byo powiedzenie: "Der Turk ist der Lutherischen

Gluck" - Turek jest szczciem dla luteran.

Bezwzgldna walka z protestantyzmem wywoywaa naturalnie reakcj po przeciwnej stronie. Std te pod koniec stulecia mona byo

280

przewidywa, e zblia si nieuchronnie godzina krwawej rozprawy.

Do walk o charakterze politycznym doczya si zajado i bojowo

niekt�rych teolog�w, przy czym obie strony nie miay sobie nic do wy

rzucenia. Na pitnowanie papiey jako antychryst�w, kardyna�w

i kleru katolickiego jako sug diaba odpowiadali po stronie katolickiej

teologowie stwierdzeniem, e posyajc heretyk�w jak najszybciej na

tamten wiat, wywiadcza si dobrodziejstwo, albowiem odcina si im

moliwo grzeszenia.

ZAOSTRZANIE SI PRZECIWIESTW. KU WOJNIE

Platform, na kt�rej miay si ukada stosunki wyznaniowe w Nie

mczech, by - jak wiadomo - pok�j augsburski z jego synn zasad

okrelan p�niej zdaniem "cuius regio eius religio". Sprawa nie przed

stawiaa si jednak prosto. By uspokoi protestant�w, Ferdynand je

szcze na sejmie w Augsburgu zapewni ich, e ci z rycerstwa i mie

szczan, kt�rzy przez duszy czas wyznawali otwarcie luteranizm, nie

bd z tego powodu niepokojeni. Rycho jednak okazao si, e co gorliwsi biskupi nie myleli cile trzyma si tego zapewnienia. W istocie

po pewnym czasie sprawa wyznania staa si pr�b si, w kt�rej zwycia silniejszy - ksi, biskup lub te stany. Na p�nocy w niekt�rych

pastwach protestanckich pojedyncze biskupstwa ulegay reformacji.

Inaczej przedstawiaa si sytuacja w ziemiach nadreskich i na poudniu.

Tak wic biskup Wurzburga Julius Echter von Mespelbrunn dziaa

w duchu kontrreformacji w swym biskupstwie i w zagarnitym opactwie

w Fuldzie. Biskup moguncki wypdzi protestanckich pastor�w z podle

gych sobie teren�w klasztornych Eichsfeld i Heiligenstadt. Naturalnie

na og� w tej dziaalnoci korzystali biskupi z poparcia wadz katolickich ksit i cesarza. I przy tej akcji szturmowymi oddziaami katolicyzmu byli jezuici.

Do otwartej walki doszo przy okazji zmian w Kolonii. Arcybiskup

tej metropolii, Salentin von Isenburg, aczkolwiek prowadzi wyranie

katolick polityk, jednak w 1577 r. zdecydowa si na maestwo i w

zwizku z tym zrezygnowa z funkcji biskupiej, by zarzdza swym

hrabstwem. Kapitua wybraa po nim Gebharda Truchsessa von Waldburg, przy czym decydujce byo to, e mieszkajcy w ksistwie prote

stanci spodziewali si, i ten niezbyt gorliwy katolik nie bdzie im utru

dnia ycia. W 1580 r. zdecydowa si nowy arcybiskup na przejcie na

luteranizm. Powodem waciwym tej decyzji bya moda zakonnica,

hrabianka Agnes von Mansfeld. Sprawa przecigaa si, albowiem

elektor chcia pocztkowo wprost zrezygnowa, jednak za namow

protestanckich ksit postanowi zatrzyma ksistwo arcybiskupie

w swych rkach. Rzecz bya niesychanie wana dla obu stron. Ziemie

arcybiskupstwa leay na bogatych terenach nadreskich i w bezpored

niej bliskoci Niderland�w. Przejcie ludnoci arcybiskupstwa na pro

testantyzm oznaczaoby osabienie pozycji Habsburg�w nie tylko

281

w Niemczech, ale i w Niderlandach. Gdy Waldburg w 1582 r. przygoto

wawszy wojsko wyranie zgosi swe przejcie na protestantyzm, stao si jasne, e dojdzie tu do walki, tym bardziej e wr�d ludnoci arcybi

skupstwa bra g�r bojowy katolicyzm.

Na czele wojsk katolickich stan pocztkowo sufragan arcybiskup

stwa, ks. Fryderyk von Lauenburg, wojskami protestanckimi dowodzi

zrazu byy arcybiskup Salentin von Isenburg, jako prawowity arcybi

skup chcia wystpowa Gebhard Truchsess von Waldburg, podczas

gdy wikszo katolicka kapituy wybraa arcybiskupem Ernesta Wittelsbacha, dalekiego zreszt od ideau potrydenckiego praata, bd

cego ju biskupem w Liege, Freisingu i Hildesheimie. W istocie mamy

tu do czynienia z wojn czterech biskup�w, przy czym po jednej i dru

giej stronie brako nie tylko wodz�w z prawdziwego zdarzenia, ale

i przyw�dc�w, kt�rzy by z zapaem walczyli o sw ideologi. T ideolo

gi reprezentowa waciwie lud, na kt�rego barki spaday ciary woj

ny, kt�ra wloka si dugo bez rozstrzygnicia. Przez jaki czas prowa

dzono wojn bez wikszego rozlewu krwi niszczc jednak bezlitonie

kraj. Gdy ostatecznie w 1584 r. zdoano Gebharda Truchsessa zmusi

do wycofania si do Niderland�w, uznano bez wikszego trudu Ernesta

za elektora koloskiego.

Wojna ta z jednej strony wykazaa, e ksita protestanccy nie

kwapi si do czynnego zaangaowania si w walki orne, z drugiej

prowadzone z czasem przez zawodowych oficer�w wojska wykazay

wiele okruciestwa i zawzitoci. Tak np. po wziciu miejscowoci

Neuss w odwet za zniszczenie przez protestant�w relikwii w. Kwiryna

wycito ponad 1000 mieszkac�w. Dalsze walki zbrojne, potem kwate

runek przybyych tu oddzia�w hiszpaskich doprowadziy ludno ar

cybiskupstwa do ndzy i ub�stwa. Sama wojna zakoczya si w 1589 r.

W osiemdziesitych latach udao si katolikom opanowa dalsze bi

skupstwa, mianowicie Paderborn, Osnabruck, wreszcie Minden. Wr�d

nowych biskup�w zdarzali si r�ni ludzie. Byli tacy, kt�rym zaleao

przede wszystkim na wadzy, byli jednak i inni, rzetelnie przejci du

chem potrydenckiego katolicyzmu. Takim bojowym biskupem by w

Wurzburgu wspomniany ju Julius Echter von Mespelbrunn. Zama

on opozycj szlachty, w znacznej czci sympatyzujcej z luteraniz

mem, usun blisko poow swych proboszcz�w, podejrzanych lub te

wyranie przyznajcych si do luteranizmu, wreszcie zaoy semina

rium dla 100 ksiy oraz uniwersytet katolicki. Sam biskup dawa przy

kad rzeczywistej i gbokiej pobonoci.

Innego rodzaju zmiany dokonyway si tymczasem w Niemczech

protestanckich. Po mierci w 1583 r. Ludwika VI, elektora Palatynatu,

kt�ry wbrew poprzednikowi wprowadzi do swego pastwa luteranizm,

rzdy w imieniu maoletniego syna Fryderyka obj stryj modego ksi

cia, Jan Kazimierz, kt�ry przemoc przywr�ci kalwinizm w Palatyna

cie. O jego zajadoci, jeli chodzi o sprawy wyznaniowe, wiadczy

fakt, e gdy jego ona Elbieta, c�rka elektora saskiego Augusta, nie

chciaa si podporzdkowa jego woli, wtrci j pod zarzutem nie

282

wiernoci maeskiej do wizienia i trzyma j tam do jej mierci w 1590 r.

Sam ksi za nie przestrzega wcale surowej etyki kalwiskiej, sp

dzajc czas na ucztach i pijastwie. Gdy w 1586 r. zmar elektor saski

August w wieku lat 60, niespena miesic po maestwie z 13-letni

dziewczyn, elektorat saski musia te odczu skutki zwizania kocioa

z pastwem. Nastpca jego, Chrystian I, w czasie swego kr�tkiego pa

nowania narzuci kocioowi saskiemu formy zblione do kalwinizmu,

przyjmujc zasady Melanchtona.

Zwycistwo wyranie kalwiskiego albo te prokalwiskiego kierunku w Saksonii i Palatynacie wpyno na uaktywnienie dziaalnoci

protestant�w. W 1591 r. zjechali si przedstawiciele kilku ksistw pro

testanckich w Torgau i tu wszczli rokowania z przedstawicielem kalwiskiego wadcy Francji Henryka IV. Obiecano mu poparcie w walce

przeciw katolickiej szlachcie francuskiej, uzyskujc w zamian obietnic

pomocy w sile 8 tys. onierzy, w wypadku gdyby protestanci, kt�rzy

wystpili uprzednio z nowymi daniami wobec cesarza, takiej pomocy

potrzebowali. Nieoczekiwanie jednak z tych rokowa nic nie wyszo,

albowiem pod koniec 1591 i w 1592 r. zmarli kolejno elektor saski

Chrystian I i opiekun modego elektora Palatynatu Jan Kazimierz.

W Palatynacie obj rzdy mody i mikki elektor Fryderyk IV,

kt�ry zaj si zabawami raczej ni polityk, w Saksonii za nowy elek

tor Chrystian II zabra si do generalnego oczyszczenia luteraskiego

wyznania z kalwiskich wtrt�w, nie cofajc si przed bezprawnym

pozbawieniem ycia kanclerza zmarego elektora, kt�ry by g�wnym

motorem zaszych uprzednio zmian.

Na og� koczce si stulecie przynioso szereg niepowodze prote

stantom. Pod sam koniec ostatniej dekady katolicy, mimo sprzeciwu

protestanckiej czci kapituy zdoali narzuci katolika, ksicia lotary

skiego, na biskupa w Strasburgu. Jaskrawym przykadem saboci pro

testanckiego obozu byo, e mimo oporu stan�w protestanckich ko

lejne sejmy Rzeszy w 1594, potem w 1597 r. uchwalay podatki na

wojn z Turkami, nawet mimo to e przebieg tych wojen nie by spe

cjalnie korzystny dla strony chrzecijaskiej.

Powolna ofensywa katolicyzmu w Niemczech zaznaczya si r�wnie

i w dziedzicznych krajach Habsburg�w, aczkolwiek trzeba przyzna, e

Habsburgowie, na og� wierni katolicyzmowi, napotykali tu powane

przeszkody. Tak wic Czechy w wikszoci zostay pozyskane dla pro

testantyzmu, a na lsku i Morawach sytuacja bya niewiele lepsza.

R�wnie i w krajach rdzennie austriackich protestanci stanowili powa

n cz spoeczestwa. Wierna staremu Kocioowi dynastia musiaa

tu prowadzi walk w o tyle trudniejszych warunkach, e posiadoci te

po mierci Ferdynanda I ulegy podziaowi. Ju Maksymilian II by

wadc obu Austrii, Czech i Wgier, gdy w Tyrolu rzdzi arcyksi

Ferdynand, w Styrii, Karyntii, Krainie i Gorycji panowa arcyksi

Karol.

Powoli jednak poszczeg�lni przedstawiciele rodziny bd to paktujc, bd to popierajc katolik�w starali si wznowi wpywy katoli

283

cyzmu w swych krajach. Powan rol w tej dziedzinie odegra cesarz

Rudolf, przywizany szczerze do starego Kocioa, wspierany w tym

przez zdolnego i energicznego biskupa Wiednia (od 1598 r.) Melchiora

Khlesla, syna rzemielnika wiedeskiego.

Walka midzy obu wyznaniami komplikowaa si tym bardziej, e

nakadaa si wyranie na toczon r�wnoczenie przez stany Czech,

Moraw i lska walk z rosnc wadz Habsburg�w, stanowia nie

jako jej ideologiczn podbudow. Na przeomie stuleci walka stan�w

przeciw wadcom zyskaa nieoczekiwanie wiksze perspektywy w zwi

zku z zaznaczajcymi si nieporozumieniami w rodzinie Habsburg�w.

Po mierci Maksymiliana II doszo do ukadu midzy jego synami,

e wadz w rzdzonych przez niego krajach obejmie w caoci cesarz

Rudolf II, zapewniajc r�wnoczenie swym braciom Ernestowi, Macie

jowi i Maksymilianowi odpowiednie utrzymanie. Z braci tych, jak wia

domo, zar�wno Maksymilian, jak i Ernest ubiegali si o koron polsk,

zreszt bez powodzenia. Maciej szuka powodzenia w szerokim wie

cie, usiujc midzy innymi narzuci si poudniowym Niderlandom

jako namiestnik. W kocu uczyni go cesarz w 1593 r. namiestnikiem

w G�rnej i Dolnej Austrii.

Tymczasem stan psychiczny Rudolfa II stawa si coraz bardziej

chwiejny. Trapiony melancholi cesarz unika spotkania z ludmi. Na

dworze w Pradze zapanowaa specyficzna sytuacja, w kt�rej mona

byo m�wi o rzdach kamerdyner�w, poniewa oni jedynie mieli kon

takt z cesarzem. R�wnoczenie Austria bya powanie zagroona przez

Turk�w, kt�rzy wreszcie rozpoczli wojn, popierani przez Wgr�w

rozdranionych prowadzon przez Rudolfa i jego doradc�w antyprote

stanck i antystanow polityk w tym kraju. W tej sytuacji przeraeni

arcyksita z rodu Habsburg�w wobec kompletnej pasywnoci cesarza

zdecydowali ju w 1605 r., e arcyksi Maciej powinien obj rzdy

na Wgrzech. Istotnie uzyskano potem u cesarza tyle, e ten powierzy

Maciejowi rokowania z Wgrami i Turkami. Maciej pozyska Wgr�w

ukadem wiedeskim, zapewniajc szerokie prawa wyznaniu protestan

ckiemu, nastpnie zawar jeszcze w tym samym 1606 r. pok�j z Turkami w Zsitvatorok.

Gdy cesarz nie chcia zatwierdzi zawartych ukad�w, Maciej poro

zumia si ze stanami wgierskimi i austriackimi. Do frondujcych sta

n�w wgierskich i austriackich przyczyy si r�wnie stany moraw

skie, po czym Maciej na czele znacznych wojsk ruszy na Czechy. Ru

dolf zapewni sobie w ostatniej chwili wierno Czech�w, z jednej

strony godzc si na ustpstwa wobec stan�w i zapowiadajc dalsze

ukady w sprawach religijnych, z drugiej - wykorzystujc istniejce

midzy Czechami a Morawianami antagonizmy. Niemniej musia si

ostatecznie zgodzi, by odda funkcj namiestnika w Austrii i Mora

wach oraz koron wgiersk Maciejowi. Jeszcze w czerwcu stany Au

strii, Moraw i Wgier zawary tajne porozumienie, w kt�rym zobowi

zay si do wsp�lnej obrony uzyskanych przywilej�w. W nastpnym

roku, by zapewni sobie poparcie stan�w czeskich, cesarz zmuszony by

284

do udzielenia im nowego przywileju, tzn. listu majestatycznego, na

mocy kt�rego przyznano wszystkim stanom nawet chopom, wolno

religijn i r�wnoczenie pozwolono szlachcie i mieszczastwu budowa

kocioy protestanckie (9 II 1609 r.).

Wypadki te, oznaczajce wyrane zwycistwo stan�w nad w adz

monarsz, nie mogy naturalnie pozosta bez znaczenia i dla caych

Niemiec. Okazao si bowiem, e stany, wystpujc solidarnie, mog

stanowi zapor przeciw tendencjom centralistycznym wadc�w, mog

obroni swe przywileje. W pewnej cznoci z tymi wypadkami pozostaje przebieg sejmu 1608 r. w Ratyzbonie. Gdy bowiem stany katolickie w odpowiedzi na danie protestant�w potwierdzenia pokoju religijnego wystpiy z postulatem restytucji zajtych po pokoju religijnym posiadoci kocielnych, stany protestanckie pod przewodnictwem Palatynatu zaoyy protest i przedstawiy pismo z pretensjami, po czym opuciy ostentacyjnie sejm. Wobec tego, e katolicy nie zdobyli si na

to, by obradowa dalej w kadubowym parlamencie, sejm Rzeszy, a

wic najwyszy obok cesarza organ w pastwie, zosta zerwany.

R�wnoczenie zaostrzyy si przeciwiestwa midzy protestantami

a katolikami. Dochodzio do zatarg�w o dobra duchowne. Wielkie

wraenie wywoa wypadek w maym miasteczku Donauw rth, gdzie

rada miejska pod naciskiem ludnoci protestanckiej, mimo interwencji

cesarza, zakazaa gminie katolickiej odprawienia uroczystej procesji

z rozwinitymi chorgwiami. W konsekwencji cesarz rzuci banicj na

miasto, po czym ksi bawarski dziaajc z ramienia cesarza zaj mia

sto i odda tamtejszy koci� protestancki jezuitom, zatrzymujc miasto

w swym posiadaniu. Wypadek ten wzburzy mocno stany protestanckie, a gdy przekonay si w Ratyzbonie, e nie mog spodziewa si

pomocy od sejmu, kt�ry uleg rozbiciu, zdecydoway si na wycigni

cie z tego daleko idcych konsekwencji.

W maju 1608 r. zebrali si przedstawiciele protestanckich ksit w

maej wiosce Ahausen, niedaleko miasta Oettingen, i nawizujc do

niemieckiej tradycji zwizk�w (Bund) zawarli nowy zwizek, zwany

Uni, z ustaleniem wsp�lnych finans�w i stworzeniem wadzy zwizko

wej. Pocztkowo znaleli si w Unii elektor Palatynatu, ksi wirtem

berski, ksi PfalzNeuburg, margrabiowie Badenii i Ansbachu, ksi

Anhalt oraz kilka miast. Z czasem przystpili do Unii elektor brandenburski, landgraf Hessen-Kassel i pewna liczba poudniowych miast nie

mieckich. Na czele Unii stanl Fryderyk IV, elektor Palatynatu, Chry

stian ks. Anhalt zosta wodzem ewentualnych si zbrojnych.

Tym samym kraje Unii tworzyy do zwarty blok w zachodnio-centralnych Niemczech, obejmujc na og� kraje ludne i do zamone.

Uderzajce jest, e p�nocno-wschodnie kraje Niemiec trzymay si

z dala od tego zwizku. W gruncie rzeczy od pocztku zaznaczay si

nieporozumienia midzy kalwinistami i luteranami, std te nie podkre

lano nawet konfesyjnego charakteru zwizku, nazywajc go zwizkiem

stan�w miujcych pok�j. Z naciskiem podkrelano defensywny cha

rakter Unii, co byo w pewnej mierze spowodowane nieufnoci miast

285

w stosunku do ksit. Z czasem, gdy po kilku latach wystpili z Unii

ksi PfalzNeuburg i - co waniejsze - elektor brandenburski, sabo Unii stawaa si widoczna.

Jako przeciwwag Unii zorganizowano po stronie katolickiej latem

1609 r. inn organizacj, tzw. Lig. Obejmowaa ona Bawari, ksi

stwa biskupie w Bawarii, Frankonii i Szwabii oraz trzy elektoraty du

chowne. Wadz zwierzchni i kierownictwo wojskowe obj ksi ba

warski Maksymilian.

W roku zawizania Ligi otwara si powana sukcesja w Niemczech

zachodnich, co mogo doprowadzi do konflagracji og�lnoniemieckiej.

W 1609 r. bowiem umar Jan Wilhelm, ostatni wadca kompleksu

ksistw nadreskich, mianowicie Julich-Kleve, Berg, Mark i Ravensberg. W charakterze pretendent�w do spadku wystpio paru ksit,

pomidzy kt�rymi najpowaniejsze prawo mieli Jan Zygmunt, elektor

brandenburski, i Wolfgang Wilhelm, ksi PfalzNeuburg. Poczt

kowo doszo midzy obu ksitami do porozumienia, na podstawie

kt�rego objli wsp�lnie rzdy. Ukad ten, zawarty w Dortmundzie, nie

rozwiza jednak sprawy. Kolejno interesoway si nim r�ne pastwa.

Niewiele brakowao, by z zatargu tego skorzystaa Francja, albowiem

Henryk IV zamierza przy pomocy ksit protestanckich podj przy

tej okazji wojn z Habsburgami. Jak wiadomo jednak, nieoczekiwana

mier zadana mu przez fanatyka przekrelia jego plany. Ostatecznie

midzy obu dziedzicami tych ksistw, kt�rzy zdoali pok�ci si ze

sob, doszo do porozumienia w Xanten w 1614 r., na mocy kt�rego

ksi neuburski, kt�ry tymczasem przeszed na katolicyzm, otrzyma

Julich i Berg, gdy Jan Zygmunt, kt�ry z kolei przeszed na kalwinizm,

zatrzyma w swych rkach Kleve, Mark i Ravensberg.

W czasie tego sporu zmar cesarz Rudolf II, po czym bez wikszych

trudnoci przeprowadzono elekcj jego brata Macieja. Ten pr�bowa

prowadzi polityk uspokojenia spor�w religijnych w Niemczech, zleci

nawet rozwiza Uni i Lig, jednak bez rezultatu. Tymczasem w zwi

zku z podeszym wiekiem Macieja - w 1617 r. liczy on 60 lat - zgodzili si czonkowie rodziny Habsburg�w, bezdzietni arcyksita Ernest i Albrecht, by nastpc Macieja zosta syn Karola, rzdzcy w Styrii i Karyntii arcyksi Ferdynand. Sprawa nie bya atwa, albowiem

najpierw trzeba byo pozyska zgod Habsburg�w hiszpaskich, potem

za zgod Czech�w na elekcj Ferdynanda na kr�la czeskiego. Ostate

cznie zaatwiono to w spos�b osobliwy. Ferdynand zosta koronowany

na kr�la czeskiego, a stany czeskie nastpnie go "akceptoway" w 1617 r.

III. CZASY WOJNY TRZYDZIESTOLETNIEJ

POCZTEK WOJNY

1618-1620

Wojna trzydziestoletnia w Niemczech,

okres najwikszego ponienia narodu niemieckiego w XVII stuleciu,

bywa niejednokrotnie okrelana jako wojna religijna. W istocie nawet

najgorliwsi zwolennicy tego pogldu musz przyzna, e mona j tak

okrela w najlepszym wypadku po rok 1632. Po mierci bowiem kr�la

szwedzkiego Gustawa II Adolfa wojna ta traci aspekt religijny, a przy

biera charakter polityczny. Jeli jednak uwaniej przyjrzymy si ten

dencjom panujcym wr�d walczcych i w pierwszym okresie, to bez

trudu zauwaymy, e w gruncie rzeczy motywy religijne odgryway

i w�wczas stosunkowo ma rol. Stanowiy one potrzebn nadbudow

ideologiczn w walce, w kt�rej chodzio o co innego. W rzeczywistoci

bowiem wybuch wojny trzydziestoletniej by spowodowany przez stany

walczce w obronie swych przywilej�w przeciw pr�bom wzmocnienia

wadzy centralnej przez Habsburg�w. Poniewa za Habsburgowie

przyznawali si do wiary katolickiej, w Kociele katolickim starali si

znale pomoc w walce przeciw stanom przewanie r�nowierczym,

stany te wanie w protestantyzmie szukay oparcia i duchowej pomo

cy. Od pocztku jednak w koach prawowicie luteraskich odzyway

si wtpliwoci co do tego, czy mona i naley wystpowa przeciw wa

dzy cesarskiej. Charakterystycznym przykadem takiego stanowiska

byli m. in. elektorzy saski i brandenburski. Od pocztku nie brakowao

po jednej i drugiej stronie ludzi, kt�rzy byli reprezentantami tzw. poli

tyk�w, opowiadajcych si za pokojowym uoeniem sporu.

Jeli w ssiedniej Polsce oceniano rodzcy si sp�r niemiecki jako

religijny, to zasadniczo dlatego, e wr�d regalist�w uwaano, i prote

stanci s jakby inspiratorami wszelkich wystpie przeciw prawowitej

wadzy. W koach dawnych rokoszan czy te ich sympatyk�w ledzono

wypadki czeskie ze zrozumieniem i gotowoci ewentualnego p�jcia

ich ladem.

Jak wiadomo, iskr, kt�ra staa si przyczyn poaru, by zatarg w

Czechach o budow kocio�w w dobrach kocielnych w Hrobach i

Broumovie. W postpowaniu wadz kr�lewskich ujrzeli protestanci na

ruszenie udzielonego im przywileju majestatycznego. Zwoany na ma

rzec 1618 r. zjazd protestant�w skierowa do cesarza pismo z zaale

niem z powodu naruszenia ich praw. Gdy cesarz odpowiedzia na to

pismo surowo, zwoano drugi zjazd w maju 1618 r. mimo zakazu cesa

287

rza. Przyw�dcy radykalnego skrzyda opozycji uznali w�wczas namiest

nik�w cesarza Slavat i Martinica za naruszajcych pok�j w kraju, po

czym doszo 23 V 1618 r. do synnej defenestracji praskiej. W pimie

bdcym apologi tego postpku podkrelano z naciskiem, e stany

protestanckie nie zamierzaj narusza wadzy kr�la czeskiego,lecz wy

stpuj jedynie w obronie swych zagwarantowanych listem majestaty

cznym praw. R�wnoczenie stworzono wadz stanow w postaci 30 dyrektor�w, przystpiono do wystawienia wojska oraz innych posuni.

Od pierwszej chwili wadze stanowe Czech zwr�ciy si do prote

stant�w niemieckich z prob o pomoc. Unia, zrazu nie spieszc si,

dopiero w padzierniku 1618 r. przyznaa Czechom prawo do werbunku na swoich terenach. Byo to mao. Byo rzecz charakterystyczn,

e zebrane przez kondotiera niemieckiego Ernesta Mansfelda wojsko,

z kt�rym jesieni przyby do Czech, byo opacane przez ksicia sabaudzkiego. Wczeniej jeszcze, mianowicie w sierpniu, wojska cesarskie

pod wodz Dampierra i Buquoya wkroczyy na tereny poudniowych

Czech pustoszc te okolice.

Sytuacja zaostrzya si, gdy 20 III 1619 r. zmar cesarz Maciej i problemy prawomocnoci wadzy Ferdynanda II wystpiy z ca jaskrawoci. W Czechach i na Wgrzech (w czci austriackiej) by on koronowanym kr�lem, jednak nie uzyska za ycia Macieja godnoci kr�la rzymskiego, wreszcie jego wadza w krajach austriackich, do kt�rych mia

prawa dziedziczne Albrecht, brat Macieja, namiestnik w Niderlandach,

bya zagroona. Stany G�rnej i Dolnej Austrii wykorzystay ten mo

ment do wytargowania odpowiednich ustpstw od Ferdynanda II. Przy

w�dca g�rnoaustriackich stan�w, wr�d kt�rych przewag mieli prote

stanci, wietny polityk Georg Erasmus Tschernembl, uwaa wrcz, e

w krajach austriackich panuje bezkr�lewie, w czasie kt�rego stany

mog wzi rzdy w swe rce. "Jestemy in interregno i dlatego upraw

nieni" - twierdzi. Wedug niego nie chodzio wcale o rebeli, gdy

stany wzdrygay si zoy Ferdynandowi hod. Got�w by skoni

stany do uznania Ferdynanda za wadc, z tym jednak zastrzeeniem,

e ten przyjmie warunki przedstawione mu przez protestant�w. Jak

wic widzimy, stany austriackie podejmoway za przykadem Czech

z jednej strony ideologi przyznajc stanom prawo oporu wobec wa

dzy, z drugiej - ideologi demokratyczn, niedawno tak gon w Polsce, we Francji, yw r�wnie i w Anglii, gdzie w 1611 r. parlament

da od kr�la zniesienia wszystkich podatk�w naoonych bez zgody

parlamentu. Podobiestwo do spraw polskich ukae si jeszcze wyra

niej, gdy przypomnimy, e wanie Tschernembl planowa od dawna

wzmocnienie wadzy stan�w przez zawarcie tzw. w Polsce konfederacji,

czyli wzajemnego sprzysienia si.

W czerwcu 1619 r., gdy wojska powstacze Czech�w podeszy pod

mury Wiednia, ewangelicy Dolnej Austrii usiowali wym�c na Ferdynan

dzie w tzw. "burzliwej petycji" uznanie ich praw. Ferdynand jednak,

kt�rego zreszt sytuacja nie bya tak rozpaczliwa, jak to potem przed

stawiano, odm�wi. Zagroenie ze strony powstac�w rycho mino,

288

albowiem siy czeskie pod wodz Thurna musiay wycofa si do Czech

na wiadomo o klsce zacinych wojsk pod wodz Mansfelda.

W lipcu zaczy si w Pradze obrady sejmu Czech i inkorporowanych do nich kraj�w Moraw, lska i uyc. Na ten sejm przybyli te

delegaci G�rnej i Dolnej Austrii i wzili udzia w prowadzonych tam

obradach. Ostatecznym wynikiem obrad byo uchwalenie i zaprzysie

nie przez delegat�w Czech i inkorporowanych kraj�w konfederacji

og�lnoczeskiej, po czym 16 sierpnia zaprzysiono ukad z Austriakami. Obie mianowicie prowincje austriackie uchwaliy wasne, nieco

r�nice si od siebie, konfederacje. Tego samego dnia jeszcze zaprzy

siono specjaln konfederacj G�rnej Austrii w Linzu.

Szczeg�lnie konfederacja G�rnej Austrii zasuguje na uwag. Miaa

ona, pomijajc drobniejsze sprawy, zapewni pen wolno sumienia

w kraju, r�wnoczenie za kr�l mia j przyj i zobowiza si do

przestrzegania jej postanowie. Stany zastrzegay sobie prawo obsadza

nia waniejszych urzd�w, po czym kr�lowi przysugiwaoby jedynie

prawo konfirmacji. Podobnie zakazyway kr�lowi omawiania z jezui

tami czy obcymi posami spraw stanowych. Niesychanie wanym wreszcie i jake bliskim polskiemu uchu punktem byo postanowienie, e

w wypadku naruszenia przez kr�la postanowie konfederacji miay

stany "ipso facto" by zwolnione od posuszestwa wobec kr�la, a ich

dziaalno przeciw kr�lowi nie miaa by uwaana za obraz wadcy.

Druga poowa sierpnia przyniosa tymczasem trzy wane rozstrzygnicia. Dnia 19 sierpnia stany czeskie uchwaliy detronizacj Ferdy

nanda II jako kr�la czeskiego. 27 sierpnia wybray nastpnie na kr�la

Fryderyka V, elektora Palatynatu. Uchway te akceptoway r�wnie

stany inkorporowanych do Czech kraj�w.

Wypadki rozgrywajce si w sierpniu tego roku w Austrii i Czechach oznaczay niewtpliwie zwrot w dalszym rozwoju wydarze, nie

mniej zaciyy powanie na ustosunkowaniu si do problemu powsta

nia innych kraj�w Rzeszy. Pomijajc bowiem ksit duchownych czy

katolickich, kt�rzy widzieli w tych posuniciach bunt przeciw prawowi

tej wadzy podniesiony przez "skonnych do buntu" protestant�w, akcentowanie zasady rzd�w stanowych, praw stan�w do odgrywania de

cydujcej roli w pastwie, detronizacja zdawao si prawowicie obra

nych wadc�w - wszystko to nie mogo podoba si poszczeg�lnym

ksitom niemieckim, kt�rzy sami mieli do kopot�w ze swoimi sta

nami czy nawet wrcz obawiali si ich ostrzejszych wystpie.

Tote nic dziwnego, e wystpienie przeciw katolickim Habsburgom

nie spotkao si z powszechnym uznaniem w Niemczech. Kiedy w lipcu

zwoano do Frankfurtu zgromadzenie wyborcze elektor�w, to po sto

sunkowo niezbyt dugich obradach wybrano jednomylnie 28 VIII 1619 r.

na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego Ferdynanda II. Za nim gosowa nawet delegat elektora Palatynatu, zastrzeenia za delegacji

czeskiej, e Ferdynand nie ma prawa wystpowania w charakterze

kr�la czeskiego, uznano za niewane.

Wyb�r Ferdynanda na cesarza niemieckiego stanowi niewtpliwie

289

pewnego rodzaju przestrog dla Fryderyka V. Gdy zwoano zjazd czon

k�w Unii do Rothenburga, odezway si gosy ostrzegawcze. Jeszcze

przed detronizacj Ferdynanda elektor koloski ostrzega posa Fryde

ryka V, e ewentualna detronizacja Ferdynanda moe wywoa dugoletni wojn, e Hiszpania w adnym wypadku nie zgodzi si na tak

obraz domu habsburskiego i raczej zrezygnuje z Niderland�w ni z ko

rony czeskiej. Ostrzegali elektora nawet jego wsp�wyznawcy, jak

elektor saski. Niemniej Fryderyk pod wpywem swych doradc�w i niekt�rych ksit protestanckich, kt�rym umiechaa si perspektywa

protestanckiego cesarza, zdecydowa si dnia 25 wrzenia na przyjcie

korony. Przypuszczalnie motywem dodatkowym, kt�ry skoni go do

tego, bya wiadomo, e nowy ksi Siedmiogrodu Gabriel Bethlen

podj walk z Ferdynandem.

Przyjcie przez Fryderyka V korony czeskiej, wystpienie przeciw

cesarzowi ksicia siedmiogrodzkiego zdawao si wr�y katastrof

Habsburgom austriackim. Gabriel Bethlen zawar z konfederacj cze

sk porozumienie i zajwszy znaczne czci zachodnich Wgier ruszy

pospiesznie na Wiede, poczywszy si niedaleko stolicy z wojskami

czeskimi. Wiede by tym samym powanie zagroony, ale ocali go po

nownie zbieg wypadk�w. Oto jeden z wiernych Habsburgom magna

t�w zwerbowa za zgod Zygmunta III kilkutysiczny oddzia jazdy

polskiej i uderzy od tyu na poczenia Bethlena z Siedmiogrodem.

Tym samym musia tene zrezygnowa z dalszego oblenia Wiednia

i pospiesznie wycofa si do Sowacji.

R�wnoczenie okazao si, e Fryderyk V nie zyska poparcia innych

pastw. Kr�l angielski Jakub I, zaarty legalista i monarchista, by obu

rzony, e jego zi przyj koron z rk buntownik�w. Mody kr�l

Francji Ludwik XIII odnosi si te niechtnie do buntujcych si pro

testant�w, w kt�rych widzia sojusznik�w hugenot�w. Stanowisko Zyg

munta III byo jednoznaczne. P�niejszy obroca protestant�w Gu

staw II Adolf, kr�l szwedzki, ledzi wprawdzie z zainteresowaniem

wypadki rozgrywajce si w Rzeszy, jednak nie ukoczywszy rozprawy

z Polsk nie m�g myle o udzieleniu pomocy.

Mimo wszystko Fryderyk V przyby do Pragi z on, pikn

Elbiet Stuart, i koronowa si na kr�la Czech dnia 4 listopada. Nie

oznaczao to jednak, by tym samym wyr�s Habsburgom potny prze

ciwnik. Nowy wadca Czech, liczcy sobie 23 lata, nie by ani wadc

dysponujcym wikszym dowiadczeniem politycznym, ani te nie mia

silnego poczucia odpowiedzialnoci. Jeden z jego radc�w okreli go

kr�tko: "Nie przejmuje si trudnociami i spuszcza je na Boga" ("Macht

sich die Sache leicht und setzt alles auf Gott"). Istotnie w nowym swym

kr�lestwie spraw obrony odda w rce stan�w, kt�re waciwie rz

dziy za niego, pozostawiajc mu tytu kr�la. Czowiekiem wybitnym

u jego boku by przybyy do Czech Chrystian II ks. Anhalt, znakomity

dyplomata, zdolny w�dz, a r�wnoczenie zacity przeciwnik Habsbur

g�w. Jemu powierzy kr�l naczelne dow�dztwo nad armi, co przyczy

nio si w pewnej mierze do podniesienia wartoci wojsk powstaczych.

290

Tymczasem sytuacja Ferdynanda II polepszaa si z kadym miesi

cem. Jeszcze w padzierniku doszo w drodze ukadu w Monachium do

porozumienia midzy cesarzem a ksiciem Maksymilianem bawarskim.

Za cen odszkodowa w posiadociach elektora Palatynatu zdecydowa si Maksymilian obj naczelne dow�dztwo nad wystawion i finansowan przez Lig katolick 24-tysiczn armi. Ostateczn na

grod dla ksicia bawarskiego miao by oddanie mu godnoci elektora

po rzuceniu banicji na Fryderyka V. Papie zdecydowa si na wspomo

enie Ligi wypacajc na koszty wojenne okoo 20 tys. gulden�w mie

sicznie. Wreszcie po pewnych wahaniach Hiszpania postanowia wy

stawi armi, kt�ra miaa uderzy na Palatynat pod wodz Spinoli. po

zyskano sobie r�wnie elektora Jana Jerzego, ksicia saskiego, kt�ry

z kolei mia uderzy na uyce i lsk.

Rok 1620 ujrza sumienne wykonanie powzitych plan�w. Jesieni

wojska Ligi pod dow�dztwem Brabantczyka Jana Tserklaes hr. Tilly

wkroczyy do G�rnej Austrii i zmusiy stany do zoenia hodu cesarzo

wi. Nastpnie pomaszerowano na Czechy. Spotkanie wojsk Ligi i po

wstac�w czeskich nastpio pod Bia G�r, gdzie ks. Chrystian an

halcki zaj korzystn pozycj. Tilly waha si pocztkowo, czy uderzy

na wroga, jednak pod wpywem kaznodziej�w obozowych, przyjwszy

haso bojowe "Sancta Maria", uderzy na przeciwnika dnia 8 listopada

zadajc mu druzgocc klsk. Siy Ligi liczyy przed bitw 25 tys. , gdy

wojska powstacze 21 tys., decydujce jednak byo to, e wojska Ligi

skaday si w wikszej mierze z zawodowych onierzy, kt�rzy pod

291

wzgldem wyszkolenia wojskowego i organizacji g�rowali nad wojskami powstaczymi. “Zimowy kr�l", jak odtd nazywano Fryderyka V, uda si najpierw na lsk, potem przez p�nocne Niemcy pospieszy na zach�d. Nastpnego dnia wobec kompletnej paniki kierownik�w powstania wojska cesarskie bez wikszych trudnoci opanoway stolic Czech.

Zwycistwo pod Bia G�r dao w rce Habsburg�w cakowicie Czechy i Morawy, wzmacniajc powanie ich pozycj w Rzeszy. Nie piszc historii Czech wystarczy stwierdzi, e z pocztkiem 1621 r. przystpiono do surowego sdu nad tym krajem, co w konsekwencji miao doprowadzi nie tylko do poddania go pod wadz cesarsk, do przynajmniej powierzchownej jego rekatolizacji, ale r�wnie i do znacznego wzmocnienia ywiou niemieckiego w Czechach i Morawach.

Troch agodniejszy los spotka kraje G�rnej i Dolnej Austrii. Stany Dolnej Austrii zoyy cesarzowi hod w lipcu 1620 r. otrzymawszy zapewnienie, e szlachta bdzie moga korzysta ze swobody sumienia. Poniewa znaczna liczba protestant�w wstrzymaa si od zoenia hodu, wydano edykty uznajce kilkadziesit os�b za rebeliant�w ewentualnie skazujce ich na banicj. Rebeliant�w pozbawiono majtk�w. W sierpniu po wkroczeniu wojsk bawarskich do G�rnej Austrii przeprowadzono pacyfikacj tego kraju. Uwiziono szereg os�b, bardziej skompromitowani, jak Tschernembl, poszli na wygnanie. W cztery lata p�niej wygnano wszystkich predykant�w z kraju.

W sierpniu 1620 r. wojska hiszpaskie pod wodz Spinoli wkroczyy na teren Palatynatu i bez wikszego trudu zajy go a po Ren. Skazany na banicj elektor szuka schronienia w Niderlandach. Unia nie wystpia w obronie swego przyw�dcy. Tak zakoczy si pierwszy etap wojny, okrelanej potem jako trzydziestoletnia.

WOJNA A DO INTERWENCJI DUSKIEJ

Zwycistwo pod Bia G�r zapewnio przewag w Niemczech Ferdynandowi II. Unia, kt�ra pr�bowaa poredniczy midzy Fryderykiem V a cesarzem, po przekonaniu si o bezuytecznoci tych usiowa rozwizaa si. Potni ksita protestanccy, jak elektor saski Jan Jerzy i brandenburski Jerzy Wilhelm, zachowali neutralno albo nawet, jak widzielimy, popierali cesarza. Ssiedni wadcy, jak Chrystian IV, kr�l duski, Gustaw Adolf, kr�l szwedzki, wreszcie Jakub I, kr�l angielski, nie spieszyli si z wmieszaniem si czynnie w sprawy Rzeszy.

Jeli mimo wszystko wojna nie zostaa zaraz zakoczona i nie doszo do penego sukcesu cesarza, to z jednej strony w zwizku z uporem Fryderyka V, z jakim got�w by broni swej sprawy, zdawao si beznadziejnie przegranej, oraz z drugiej z faktem, e w Niemczech �wczesnych nie brakowao jednostek awanturniczych, kt�re nie majc nic do stracenia gotowe byy popiera spraw elektora dla wasnej korzyci pod pokrywk ideologii religijnej. Jedn z nich by bohater p�niejszego okresu wojennego, pozbawiony jakiegokolwiek moralnego

292

pionu, hr. Ernest von Mansfeid, bastard panujcego hrabiego Piotra Ernesta von Mansfeid.

By to niewtpliwie do zdolny w�dz, kt�ry pierwszy bodaj pokaza, jak mona utrzymywa swe wojsko kosztem ludnoci cywilnej kraj�w, w kt�rych toczono walk. Pocztkowo suy on temu, kt�ry paci, a wic r�wnie i Habsburgom, nastpnie przeszed w sub Unii i elektora Palatynatu. O staoci i sile jego przekona wiadczy to, e jeszcze w czasie wojny czeskiej wchodzi w podejrzane kontakty z przeciwnikami, obiecujc za odpowiedni opat opuci elektora Palatynatu, w kadym za razie nie pospieszy z pomoc zagroonemu wadcy Czech. Po klsce powstac�w czeskich przeszed do G�rnego Palatynatu, gdzie zwerbowa znaczne siy, ale naciskany przez wojska Ligi przeszed do Palatynatu nadreskiego, dokd poda za nim na czele wojsk Ligi Tilly.

Drugim czowiekiem podobnego pokroju, kt�ry stan po stronie pokonanego elektora, by administrator biskupstwa Halberstadt Chrystian ks. brunszwicki. Ten awanturnik zasyn jako umiejtny rabu ziem sojusznik�w cesarza. Kiedy w czasie kampanii upi ziemie biskupstwa Paderborn, chwali si, e jedynie klecha jest w stanie zupi naleycie klesze ziemie. Ze zdobytego srebra kaza bi pienidze, na kt�rych obok swego nazwiska umieszcza napis: “Gottes Freund der Pfaffen Feind" — Przyjaciel Pana Boga, wr�ch klech�w. Nazywano go te albo Halberstadter, albo “der tolle Christian" — szalony Chrystian. Koszty jego szalestw jednake ponosili nie tylko duchowni, ale w pierwszym rzdzie ludno wieniacza tych ziem, kt�rej zabiera ywno i ruchomoci, puszczajc z dymem osady.

Czowiekiem, kt�ry wr�d zwolennik�w Fryderyka wyr�nia si moralnie, by margrabia Jerzy Fryderyk z Baden-Durlach. Szczery i gorliwy kalwinista, zgromadzi swe wojska w przekonaniu, e walczy o spraw wolnoci wyznaniowej.

Pomijamy wiadomie innych mniejszych kondotier�w wieszajcych si, eby tak rzec, przy “sprawie Palatyna", jedna kwestia wymaga jednak wyjanienia. Zacignicie kilkutysicznej armii to nie bya w�wczas sprawa prosta. Jeli nawet przyjmiemy, e nastpnie, jak to zreszt w�wczas bywao, mona byo utrzymywa wojsko dziki mniej czy wicej zorganizowanym rabunkom, to samo uzbrojenie tych onierzy, zapacenie im tzw. Laufgeld, zadatku na p�niejszy od, wymagao pienidzy. Wymienieni za ksita to przewanie wadcy maych posiadoci, jak np. biskupstwo Halberstadt. Pewn zapomog mogli oni otrzymywa od innych ksit, yczliwych Fryderykowi, na pewno jednak kwoty te byy niewystarczajce. Ot� tym bankiem przeciwnik�w Habsburg�w, pastwem, kt�re sta byo na przybycie z pomoc finansow, i to znaczniejsz, byy Niderlandy. Stanowisko za Niderland�w staje si cakowicie zrozumiae, gdy uprzytomnimy sobie, e w 1621 r. upywa 12-letni rozejm midzy Republik Zjednoczonych Prowincji a Hiszpani, rozejm, kt�rego korona hiszpaska nie chciaa odnowi. Tym samym Zjednoczone Prowincje, kt�re miay si ponownie znale

293

same wobec potnych si Hiszpanii, byy jak najbardziej zainteresowa

ne, by wojska hiszpaskie i austriackie zaj moliwie poza granicami

Niderland�w. Poniewa za wojska hiszpaskie pod wodz Spinoli, po

tem Cordowy, przystpiy do zajmowania Palatynatu, zrozumiae byo,

e Niderlandy czyniy, co mogy, by je tame jak najduej zatrzyma,

da im jak najwicej roboty. Tym samym wojna wewntrzna niemiecka, kt�ra moga si po ostatecznym zajciu Czech skoczy stosun

kowo szybko, na skutek interwencji Niderland�w przewlekaa si.

R�wnoczenie tracia ona charakter wojny niemieckiej, wojny toczonej

w interesie Niemiec. O tyle tylko zasugiwaa na t nazw, e brali w

niej udzia r�wnie i Niemcy obok r�nych innych wojsk zacinych,

wreszcie dlatego, e toczya si, ku niewymownej szkodzie ludnoci, na

terytorium niemieckim.

Walczcy o sprawiedliwo ksita nie przejmowali si tym zupe

nie. Bawicy na emigracji Fryderyk V pisa z zimn krwi w�wczas do

ksicia siedmiogrodzkiego Gabriela Bethlena, by kontynuowa wojn i

"Austri, Styri, Karynti cakowicie spustoszy, Morawy zupi, lsk

i ssiedztwo do cna zniszczy i spali na popi�".

Prowadzona w myl takich hase wojna palatyska toczya si po

cztkowo ze zmiennym szczciem. Pod Wiesloch w kwietniu 1622 r.

dowiadczony w�dz wojsk Ligi poni�s przykr porak z rk energicz

nego Mansfelda. Poniewa jednak wodzowie protestanccy nie zdobyli

si na kooperacj, udao si Tilly'emu przy pomocy wojsk hiszpaskich

rozbi cakowicie armi margrabiego badeskiego pod Wimpfen (maj

1622), potem za Chrystiana halbersztadzkiego koo H chst (czerwiec

1622). Mansfeld zwtpiwszy w moliwo dalszej walki w obronie elek

tora Palatynatu uszed na terytorium Niderland�w, oddajc si w

sub Zjednoczonych Prowincji. Z kolei Tilly ruszy za Chrystianem

halbersztadzkim i zada mu decydujc klsk pod Stadtlohn

(6 VIII 1623).

Sukcesy odnoszone nad protestantami zdaway si zapowiada osta

teczne zwycistwo cesarza. Tote gorliwcy po stronie katolickiej spie

szyli si wykorzysta zwycistwo. Bojowy ich nastr�j podnieca przy

sany z Rzymu o. Hiacynt, mnich kapucyski, kt�ry za wol gorliwego

nowego papiea udzieli penego poparcia ksiciu Maksymilianowi ba

warskiemu, dcemu z uporem do uzyskania godnoci elektora po wygnanym Fryderyku V. Jest rzecz charakterystyczn, e nie tylko dw�r

hiszpaski, ale nawet cesarz mieli powane wtpliwoci co do tego.

Ostatecznie zwyciy o. Hiacynt. Cesarz ustpi i dnia 25 II 1623 r. na

da godno elektora Palatynatu ksiciu bawarskiemu. Byo to jakby

ukoronowanie odniesionych nad protestantami sukces�w. Po zwyci

stwie nad Chrystianem Tilly pisa z przekonaniem, e "wrogowie Ko

cioa katolickiego zostali uspokojeni i nieatwo odnowi swe siy, by

m�c si przeciwstawi". Triumfujcy o. Hiacynt radzi cesarzowi, by w

wypadku oporu elektor�w saskiego i brandenburskiego przepisa im

294

"recept na b�l gowy protestanckich elektor�w", mianowicie kozak�w

(mylc o polskich lisowczykach) i Chorwat�w.

Jeli dodamy, e w 1624 r. udao si r�wnie na jaki czas uspokoi

wojowniczego ksicia siedmiogrodzkiego Bethlena, zawierajc z nim

pok�j w Wiedniu, to zrozumiemy, e sytuacja cesarza przedstawiaa si

w�wczas wyjtkowo dobrze.

INTERWENCJA DUSKA. WALLENSTEIN

Sukcesy odniesione przez cesarza w pierwszej poowie trzeciej de

kady tego stulecia musiay skania do zastanowienia przedstawicieli

pastw protestanckich, jak i wrogich Habsburgom. Oto w cigu paru

lat kontreformacja odniosa nieoczekiwane, a r�wnoczenie powane

sukcesy. Jeli na pocztku stulecia katolicyzm ogranicza si jedynie do

teren�w poudniowych Niemiec, gdzie by powanie zagroony przez

silny tam protestantyzm, jak np. w krajach austriackich, to obecnie,

okoo 1624 r., umocni si w krajach austriackich, skd - jak wie

my - mniej wicej w tym czasie wygnano protestanckich ksiy, ale

r�wnoczenie odzyskiwa Palatynat G�rny i Dolny, Czechy i lsk.

Rbwnoczenie w tych krajach ograniczano prawa stan�w i mniej czy

wicej energicznie rozpoczynano walk z protestantyzmem, by z cza

sem doprowadzi do cakowitej rekatolizacji tych kraj�w.

Gdyby przynajmniej dziki temu doszo do poprawy stosunk�w

gospodarczych, w�wczas ludno tych teren�w odczuaby pewn ulg

po czasach zamieszek. Jednak tak nie byo. Trudnoci gospodarcze,

z jakimi musiay si pora rzdy poszczeg�lnych kraj�w, prowadziy

prawie wszdzie do pogorszenia monety. Na lsku w cigu 3 lat bito

monet, kt�ra zawieraa 1/20 cz srebra w stosunku do dawnej zawar

toci. W Czechach sp�ka mennicza, do kt�rej nalea Wallenstein,

bia pocztkowo z grzywny srebra (okoo p� kilograma) 19 gulden�w,

potem 39, wreszcie 47. Z czasem paci si za grzywn srebra 85 gulde

n�w. Naturalnie w parze z tym idzie kolosalna zwyka cen towar�w.

Tote syszymy, e na lsku miara pszenicy w cigu jednego roku

wrosa z 9 talar�w do 42, para but�w z 7 groszy do 7 talar�w. Std

okres ten, zwany w�wczas "Kipper und Wipper Zeit", dawa si bole

nie odczuwa szerokim koom ludnoci. Pr�cz tego rzdy poszczeg�l

nych kraj�w, zmuszone do utrzymywania wielkich wojsk, nakaday na

ludno coraz to wiksze podatki, podnosiy ca na towary na grani

cach. Handlowi miast p�nocnych Niemiec zaszkodzi niemao fakt, e

Chrystian IV podni�s w 1611 r. ca sundzkie, nastpnie za ograniczy

moliwoci handlowe Hamburga obdarzajc przywilejami handlowymi

konkurencyjne miasto Gluckstadt. Zbieg okolicznoci sprawi, e w

przededniu wojny trzydziestoletniej przeyy Niemcy okres nieurodza

ju, co utrudnio sytuacj ywnociow kraju.

Wszystko to razem sprawiao, e istniao powszechne niezadowole

nie na objtych wojn terenach i ludno, kt�ra uginaa si pod cia

rem toczcej si wojny, nie kwapia si do jej przeduania. Prawdopo

dobnie w 1624 r. doszoby do uspokojenia w Niemczech, gdyby nie

295

interwencja obcych pastw, kt�re uwaay Niemcy do pewnego stopnia

za poligon walk z przewag austriacko-hiszpask.

Trzeba stwierdzi, e poza takimi pastwami, jak Anglia i Francja,

r�wnie i pastwa, dotd nie przejmujce si specjalnie tym, co si

dziao w Niemczech, zaczy z wikszym zainteresowaniem przyglda

si przebiegowi spraw niemieckich. Przede wszystkim bya to Dania

pozostajca w�wczas pod rzdami energicznego, ale r�wnoczenie i nie

do opanowanego Chrystiana IV. Kr�lowi temu, po pokonaniu Szwe

cji w wojnie kalmarskiej, nio si wielkie wadztwo Danii na Batyku

i na Morzu P�nocnym. W zwizku z tym marzy o moliwoci ustanowienia kontroli duskiej nad g�wnymi szlakami wodnymi Niemiec p�

nocnych - Wezer i ab. W tym celu chcia jako ksi Holsztynu

rozcign sw zwierzchno nad Hamburgiem. R�wnoczenie marzy

o pozyskaniu dla swych syn�w dwu sekularyzowanych ksistw bisku

pich, bremeskiego i verdeskiego. Pierwsze obejmowao obszary le

ce nad doln Wezer i ab i przez to umoliwiao kontrol nad obu

rzekami. Posiadanie niewielkiego biskupstwa Verden wzmocnioby pa

nowanie nad Wezer i poddanie wpywom duskim wolnego miasta

Rzeszy Bremy. Chrystian got�w by z tego powodu od duszego czasu

wmiesza si czynnie w walk w Niemczech, gdyby nie to, e Rada

Pastwa zoona z przedstawicieli zamoniejszej szlachty, oceniajc

waciwie siy Danii, wstrzymywaa go od tego.

Tymczasem w 1624 r. Anglia, cilej rzecz biorc, kr�l Jakub I, kry

tykowany przez protestanckich swych poddanych, e nie popiera

sprawy protestantyzmu w Niemczech, po zerwaniu rokowa z Hiszpa

ni zdecydowa si poprze spraw swego zicia, ksicia Palatynatu,

i przez swych pos�w pocz zachca Chrystiana do wmieszania si do

spraw niemieckich. Chrystian IV, obawiajc si, by Anglia nie porozu

miaa si przypadkiem z jego przeciwnikiem, kr�lem szwedzkim, po

cz dawa posuch tym radom. Warto podkreli, e dyplomacja an

gielska wystpujc z pomysem interwencji duskiej w sprawy niemiec

kie nie wysuwaa w najmniejszej mierze problemu religijnego; ten zda

niem kr�la angielskiego, naleao odda w rce Boga.

Chrystian tym bardziej zainteresowany by udzieleniem pomocy

protestantom niemieckim, e jego 12-letni syn, Fryderyk, by ju w�w

czas wybrany na arcybiskupa Bremy i biskupa,Verden, i kr�lowi zale

ao na tym, aby Liga nie opanowaa p�nocnych Niemiec i nie przy

wr�cia tych biskupstw Kocioowi katolickiemu. Decyzj Chrystiana

uatwili ksita okrgu dolnosaskiego, kt�rzy zebrali si na zjazd wiosn 1625 r. i tu z jednej strony postanowili si zbroi w celu zabezpie

czenia si przed wtargniciem wojsk Ligi, z drugiej obrali swym wo

dzem Chrystiana jako ksicia Holsztynu, nalecego do zwizku. W reszcie podkrelano jeszcze, e zbrojenia te nie s zwr�cone przeciw ce

sarzowi i jego stronnikom, nie m�wiono te wcale o poparciu elektora

Palatynatu. W gruncie rzeczy wikszo ksit p�nocnych Niemiec

bya powanie zainteresowana w tym, by reakcja katolicka, zwyciska

w rodkowych Niemczech, nie upomniaa si obecnie r�wnie o bis

296

kupstwa p�nocnych Niemiec, jak Brema, Verden, Schwen, Osnabruck, Minden, Lubeka i inne, kt�re wbrew postanowieniom pokoju augsburskiego zostay sekularyzowane i oddane w zarzd protestanckim administratorom.

Nastpny zjazd zwizku zleci Chrystianowi zwerbowanie okoo

10-tysicznej armii, na razie cigle w celach obronnych. Z t armi,

kt�rej werbunek rozpocz Chrystian jeszcze wczeniej, wkroczy on w

maju na ziemie zwizku. Sytuacja stawaa si dla katolickiej strony tym

samym powana. R�wnoczenie bowiem wkroczy na teren Niemiec i

Mansfeld, dotd przebywajcy w Anglii, z liczc okoo 20 tys. onie

rza powan armi zwerbowan w Anglii i Francji. Zawarciu cilej

szego porozumienia pastw protestanckich przeszkodzia nieoczeki

wana mier kr�la angielskiego Jakuba i Maurycego ks. oraskiego, tak

e dopiero p�niej, w grudniu 1625 r. , doszo do sojuszu zawartego w

Hadze midzy Angli, Niderlandami i kr�lem duskim. W traktacie

tym postanowiono odda kr�lowi duskiemu komend nad 30-tysi

czn armi, na kt�r miaa Anglia wraz z Niderlandami paci 350 tys.

gulden�w. Celem zwizku bya obrona wolnoci religijnej i ksit niemieckich.

W Wiedniu zdawano sobie dobrze spraw z grocych od p�nocy

niebezpieczestw, niemniej nie spieszono si pocztkowo z prowokowaniem nowej wojny. W istocie po obu stronach nie kwapiono si do

tego, chcc, by wina za rozpoczcie wojny spada na drug stron.

Ostatecznie mimo waha rady wojennej w Wiedniu elektor bawarski

da Tilly'emu rozkaz wkroczenia na teren okrgu dolnosaskiego.

Strona katolicka rozumiaa, e chcc rozprawi si z now potn

koalicj naley wszcz zbrojenia, albowiem dotychczasowe wojska

Ligi nie zdoaj skutecznie przeciwstawi si wikszym siom protestan

ckim. W zwizku z tym powstao zagadnienie, kto i za jakie pienidze

zdoa w odpowiednio kr�tkim czasie wystawi potrzebn armi. Jest to

chwila, w kt�rej na szersz widowni dziejow wkroczy Albrecht Wacaw Euzebiusz Wallenstein, ksi Frydlandu. Jemu mianowicie, w od

powiedzi na jego oferty powierzono stworzenie i zorganizowanie ponad

20-tysicznej armii.

Wallenstein, czy te Waldstein, naley do najciekawszych postaci

historii Niemiec, zwaszcza wojny trzydziestoletniej. Spopularyzowa

go wybitny niemiecki poeta Friedrich Schiller sw trylogi dramaty

czn. Powicono mu wiele ksiek i wydawnictw r�dowych. Osta

tnio pisana przez wybitnego historyka Golo Manna.monografia osig

na olbrzymi nakad, jak na dzieo historyczne -100 tys. egzemplarzy.

Nowy w�dz cesarski urodzi si w 1583 r. w czeskiej rodzinie szla

checkiej. Jego ojczystym jzykiem by czeski, aczkolwiek wczenie

nauczy si niemieckiego, kt�ry sta si potem jego jzykiem codzien

nym. W modoci protestant, przeszed w wieku dwudziestu kilku lat

na katolicyzm. Ksztaci si na uniwersytecie w Padwie, Bolonii, wreszcie w Altdorfie, gdzie zreszt wsawi si burzliwym zachowaniem.

297

Po skoczeniu studi�w zacz karier wojskow w czasie walk Habs

burg�w z Turkami. Pierwsze maestwo z bogat Lukrecj Nekesz

przynioso mu powane rozszerzenie majtnoci, drugie z hrabiank

Izabel Harrach zapewnio mu poparcie jej ojca, majcego wpywy na

dworze cesarskim. Obdarzony przez stany morawskie dow�dztwem nad

wieo zacignitym regimentem, przeszed na stron cesarza, co

otwaro mu drog do godnoci i stanowisk po zwycistwie nad czeskim

powstaniem. Znaczne dochody da mu udzia w przedsibiorstwie men

niczym prowadzonym przez Niderlandczyka i kalwinist Wittego i yda

Jakuba Bassevi, kt�re bio nowe monety przy r�wnoczesnym ich znacz

nym pogorszeniu. Z czasem zosta wyniesiony do godnoci ksicia Rze

szy i jako ksistwo posiada terytorium Frydlandu w p�nocno-wschodnich Czechach (z waniejszymi miastami Liberec i Jiin).

Czy Wallenstein m�g zapewni, przynajmniej z pocztku, utrzyma

nie ponad 20-tysicznej armii? Na pewno nie. Roczne jego dochody

d�br zapewniay mu najwyej 700 tys. gulden�w, tymczasem utrzyma

nie regimentu piechoty (3000 ludzi) kosztowao rocznie 500 tys. gulde

n�w. Innymi sowy, utrzymanie ponad 20-tysicznej armii kosztowa

oby rocznie 3,5 mln gulden�w. Naturalnie, werbujc t armi liczy

Wallenstein na moliwoci przerzucenia ciar�w utrzymania wojsk na

ludno p�nocnych Niemiec. Jednakowo i te tereny, dotd oszcz

dzane przez wojn, mogyby zapewni utrzymanie wojsk jedynie przez

jaki czas. Sprawy wic w gruncie rzeczy nie zdoano na razie rozwi

za. Nie ulegao te wtpliwoci, e skarb cesarski w adnym wypadku

nie bdzie w stanie opaci tak wielkiego wojska.

Tymczasem rozpalajca si w p�nocnych Niemczech wojna wyma

gaa koniecznie pomocy Wallensteina. Chrystian bowiem przyby na

czele okoo 20-tysicznej armii, zoonej przewanie z zacinych

wojsk niemieckich. R�wnoczenie przyszed mu z pomoc od strony

Holandii Mansfeld na czele zwerbowanych za granic wojsk, podobnie

administrator halbersztadzki zjawi si ze swymi oddziaami. Gdyby

midzy tymi wojskami istniao wsp�dziaanie, Tilly z wojskami Ligi

znalazby si w trudnym pooeniu. Ob�z protestancki jednak nie zdo

by si na to, co wicej, nawet w zimie 1625/26 r. pr�bowa prowadzi

rokowania z cesarzem. R�wnie i w nastpnym roku wodzowie prote

stanccy dziaali bez wsp�lnego planu, dziki czemu Wallenstein zada

Mansfeldowi w kwietniu 1626 r. powan klsk przy mocie na abie

prowadzcym do Dessau. Mansfeld nie tracc jednak nadziei uda si

na lsk, by tu poda rk Bethlenowi, kt�ry ponownie wszcz wojn

z cesarzem. Za nim ruszy Wallenstein. Ostatecznie Mansfeld dotar do

Bethlena i wspomagajcych go wojsk tureckich, nie doprowadzio to

jednak do decydujcych rozstrzygni. Zar�wno wojska Wallensteina,

jak i Mansfelda byy zrujnowane dugim marszem, a Bethlen w tej sy

tuacji nie kwapi si do walki. W konsekwencji Mansfeld opuci swe

wojsko udajc si na poudnie, gdzie zmar w drodze, w Boni. Tym

czasem w sierpniu 1626 r. Tilly rozbi wojska kr�la duskiego pod Lutteram Barenberge.

298

Po powrocie z Moraw armia Wallensteina pomaszerowaa a p�noc i zlikwidowawszy resztki wojsk Mansfelda na lsku pocza zaj

mowa pozycj w rodkowych Niemczech. W tym okresie wzrosa znacznie, przekraczajc 50 tys. ludzi. Tym samym powstawa powany problem jej utrzymania. Problem ten zasuguje na rozwaenie, albowiem

z nim czy si los setek tysicy, moe milion�w ludnoci niemieckiej.

Wspomnielimy wyej, jak powan spraw byo utrzymanie wiel

kiej armii, z czym w adnym wypadku nie zdoa si upora skarb ce

sarski. Ju w 1626 r. skary si Wallenstein, e na dworze uwaaj, "i

winienem t wojn prowadzi i pokrywa jej koszty". W tym samym

roku narzeka, e jeli nie uzyska pienidzy na miesiczny od dla woj

ska, "nie bdzie m�g wyruszy w pole". Kiedy indziej grozi, e jeli

nie otrzyma 100 tys. zotych, to "armia zniszczeje jak maso na so

cu". "Skarb [die Hofkammer) zaatwia spraw jedynie sowami" - pi

sze p�niej.

Pozostaway wpywy z zewntrz, jednak te byy nieoczekiwanie

mae. Okazuje si bowiem, e krewniak, kr�l hiszpaski, wpaci na

konto cesarza przez cay czas wojny trzydziestoletniej zaledwie 1700 tys.

gulden�w. Papie �wczesny, Urban VIII, zastrzega si, e wojna nie

miecka nic go nie obchodzi, i przez czas wojny wpaci cesarzowi zale

dwie 900 tys. gulden�w. Byo to, jak widzimy, aonie mao, skoro

koszty wojny oblicza si najskromniej na 110 mln gulden�w.

Tote Wallenstein musia y na koszt kraju, w kt�rym toczono

wojn. Nie by to w adnym wypadku wynalazek wodza cesarskiego.

Jak pamitamy, jeszcze wczeniej poszczeg�lni wodzowie w czasie tej

wojny stosowali ten system. Wallenstein stara si go moliwie udoskonali, nakadajc na prowincje czy miasta odpowiednio wysokie kon

trybucje i przeznaczajc cz swego wojska do pilnowania moliwie

punktualnej patnoci. Dla przykadu warto poda, e Norymberga

pacia rocznie 100 tys. gulden�w kontrybucji na rzecz cesarskiego wodza i jego wojska. Przy tym wszystkim Wallenstein nie byby w stanie

sprosta czekajcym go zadaniom, gdyby nie pomoc wybitnego bankowca, wspomnianego ju wyej Niderlandczyka, Hansa de Witte. Ten

dziki swym rozlicznym stosunkom w rodkowej Europie mobilizowa

konieczny kredyt dla wodza naczelnego armii cesarskiej, kredyt, kt�

rego nie by w stanie zmobilizowa skarb cesarski. Rzecz oczywista, e

�w kredyt naleao nastpnie spaca z kontrybucji napywajcych

z r�nych stron, niejednokrotnie jednak zbyt powoli, co naturalnie po

wodowao nie koczce si kopoty. Susznie pisze historyk niemiecki

Golo Mann, e chciaoby si powiedzie, i waciw robot Wallensteina byo "szukanie pienidzy na swe wojsko". Mimo wysik�w Wallen

steina potrzebne pienidze napyway z op�nieniem, nieraz znacznym,

skutkiem czego niepatny onierz stawa si okropn plag ludnoci

widzcej w tych rzekomych obrocach niszczcych bezmylnie nieraz

dobytek, habicych kobiety, mczcych dzieci - diab�w lub zwierz

ta, nie ludzi.

Po powrocie Wallensteina do p�nocnych Niemiec sytuacja okrgu

299

saskiego, a potem Jutlandii, staa si beznadziejna. Pr�by Chrystiana

zorganizowania oporu skoczyy si kompletnym niepowodzeniem. W

jesieni 1627 r. wojska Wallensteina zajy ca Jutlandi a po najbar

dziej p�nocne dzielnice. Dania staa si terenem okupowanym i mu

siaa w Jutlandii utrzymywa okoo 20-tysiczn armi, co kosztowao

j miesicznie w przyblieniu 400 tys. talar�w.

Nie wszystko jednak wojsko Wallensteina przebywao w Jutlandii.

Cz jego armii, kt�ra wzrosa liczebnie w�wczas niepomiernie, staa

na kwaterach w Niemczech. Wszystko to razem sprawio, e ksita

niemieccy, nawet katoliccy, poczli z pewnym niepokojem spoglda

na zbyt przemone stanowisko cesarza. Obawy te stay si jeszcze wik

sze, gdy cesarz pozbawi ksit meklemburskich, kt�rzy zbyt dugo

wytrwali przy Chrystianie, ich ksistwa, a nastpnie przydzieli je Wal

lensteinowi. Taki awans parweniusza wr�d ksit Rzeszy, w dodatku

z pochodzenia Czecha, wyda si ksitom niemieckim czym niesy

chanym, zapowiedzi zmiany ustroju niemieckiej Rzeszy na monarchi

absolutn. Jak m�wiono w�wczas, zapowiadaa si zmiana "regimen

aristocraticum" na "regimen monarchicum".

Sukcesy odnoszone przez cesarza, zwaszcza postpy jego wojsk na

p�nocy Niemiec, leay u podstaw podjcia wielkich plan�w, by nie

tylko stan siln stop na wybrzeu niemieckim, ale r�wnie opanowa oba morza - P�nocne i Batyckie. Plan stworzenia silnego wadztwa Habsburg�w na morzu, kt�ry zrodzi si w Madrycie, m�g przy

nie powane korzyci zar�wno Hiszpanii, jak i cesarzowi. Pierwsza,

opanowawszy handel batycki, jak wiadomo, lecy u podstaw boga

ctwa Niderland�w, mogaby wreszcie powali je na kolana. Drugi par

tner zapewniby sobie dziki temu nie tylko panowanie na morzu, nad

p�nocnymi prowincjami oraz zamonymi miastami hanzeatyckimi, ale

r�wnie i powane korzyci finansowe, rzecz nie do pogardzenia wobec

stale nie do penego skarbca cesarskiego. Czonami tego wielkiego

planu miaa by Hiszpania, miasta hanzeatyckie, kt�rym miano zapew

ni monopol handlu z Hiszpani, cesarz, wreszcie kr�l polski. Ostrze

tego sojuszu miao by skierowane w pierwszym rzdzie przeciw Nider

landom, potem Danii i Szwecji.

W zwizku z tymi planami otrzyma Wallenstein tytu admiraa na

Morzu P�nocnym i Batyckim. W pewnej cznoci z tym pozostawao

te oddanie mu w lenno ksistwa meklemburskiego. Warunkiem jed

nak powodzenia tych plan�w byo stworzenie floty. Okrt�w miay do

starczy pozyskane przez Wallensteina miasta hanzeatyckie oraz kr�l

polski. Tu jednak rozpoczy si trudnoci. Miasta hanzeatyckie nie

chciay przystpi do tej na wielk skal zakrojonej sp�ki. Kr�l polski

dostarczy wprawdzie okrty, lecz w liczbie tak znikomej, e stanowio

to zaledwie zalek floty.

By w jaki spos�b stworzy podstaw dla swych plan�w morskich,

zacz Wallenstein szuka oparcia w portach nadmorskich. Szczeg�lnie

wany wyda mu si port Stralsund, bdcy pewnego rodzaju bram na

ssiedni Rugi wysuwajc si gboko w morze. Stralsund nalea do

ksit pomorskich, kt�rych Wallenstein zdoa skoni do tego, by

przyjli zaog cesarsk do poszczeg�lnych miast. Wiosn 1628 r. za

da Wallenstein od rady Stralsundu, by przyja zaog cesarsk, na co

ta odpowiedziaa odmownie. W maju podkomendny Wallensteina Arnim zaczl oblenie miasta.

Stralsund by miastem podlegym ksiciu pomorskiemu Bogusa

wowi XIV, ale cieszy si du samodzielnoci, przypominajc nieco

stanowisko Gdaska w Rzeczypospolitej Polskiej. W miecie zdobyo

sobie mieszczastwo siln pozycj i kontrolowao polityk rady miej

skiej, jak zwykle opanowanej przez patrycjat. Trzeba stwierdzi, e do

zmierzenia si doszo tu w duym stopniu skutkiem pewnej niezrczno

ci Arnima i dziki temu, e miasto jeszcze przed zaczciem oblenia

wiedziao, i moe liczy na pomoc Danii, zainteresowanej jak najbar

dziej w tym, by Wallenstein nie opanowa tego portu. W miecie zwy

ciyy elementy gorliwie protestanckie, stworzona rada wojenna gro

zia surowymi karami defetystom i za mao pobonym. Przy rycho

przybyej pomocy okoo 1000 Szkot�w w subie duskiej odparto atak

wojsk Arnima. Zaarta obrona miasta, nawet w�wczas, gdy sam Wallenstein przyby pod mury Stralsundu, zwr�cia uwag Niemiec na mia

sto, kt�re jedno odwayo si w tym momencie przeciwstawi gronemu generaowi cesarskiemu. Powstae rycho poezje wzyway

301

Niemcy do czujnoci wobec niebezpieczestwa grocego im od strony

"babiloskiej swachy". Niedugo po Duczykach przybyli Szwedzi i za

warli ukad z miastem w sprawie przymierza defensywnego. Miasto wy

trzymao silne szturmy wojsk wallensteinowskich, tak e ostatecznie

Wallenstein, uznawszy, e gra nie warta wieczki, zdecydowa si w

sierpniu 1628 r. zwin oblenie Stralsundu.

Fakt ten by niewtpliwie jak porak Wallensteina, nie mona

jednak jego znaczenia wyolbrzymia. W gruncie rzeczy Niemcy p�

nocne byy opanowane przez wojska cesarskie. Dania uwaajc, e

Szwecja nie moe jej udzieli pomocy, zdecydowaa si na wszczcie w

styczniu 1629 r. rokowa, kt�re wreszcie doprowadziy do pokoju

22 V 1629 r. w Lubece. Warunki jego byy stosunkowo agodne dla

Danii. Kr�l duski zachowa swe ksistwo Holsztyn, musia jedynie

zrzec si przewodnictwa w okrgu dolnosaskim oraz zrezygnowa z

duskich pretensji do niemieckich biskupstw w p�nocnych Niemczech.

Rozpoczcie rokowa z Dani oraz perspektywa ostatecznego uspo

kojenia spraw niemieckich skoniy cesarza do dalszego kroku w celu

umocnienia,swej pozycji w Rzeszy, mianowicie do wydania synnego

edyktu restytucyjnego 6 III 1629 r. Edykt ten postanawia, e wszystkie

od 1522 r. zajte dobra kocielne, biskupstwa, opactwa, klasztory

miay by zwr�cone Kocioowi katolickiemu. Chodzio nie mniej, nie

wicej jak o 2 arcybiskupstwa, 12 biskupstw i ponad 50 wielkich

opactw, nie m�wic o mniejszych klasztorach, szpitalach itp. Powani

duchowni katoliccy mieli wtpliwoci co do tego, czy znajdzie si tylu

duchownych stojcych na odpowiednim poziomie, by przej te poste

runki. Autorzy jednak edyktu nie martwili si specjalnie, tym bardziej

e r�wnoczenie zgaszano kandydatury Habsburg�w i Wittelsbach�w

na uwolnione od panowania protestant�w biskupstwa. Jak zamierzali

cesarscy wykorzysta sytuacj, wiadczy przykad Augsburga. W tym

miecie, gdzie katolicy stanowili 1/10 cz ludnoci, uzyskano najpierw

to, e katolicy zyskali wikszo w radzie, po czym na podstawie jej

uchway zakazano wyznawania protestantyzmu w miecie. 8 tys. mieszcza opucio w�wczas miasto.

Wallenstein nie zaj oficjalnie stanowiska wobec edyktu restytucyj

nego, nie ukrywa wszake, e by mu przeciwny. Los jego jednak by

przesdzony. Od daw na ksita katoliccy z ksiciem bawarskim Mak

symilianem na czele patrzyli z rosnc niechci na Wallensteina i jego

coraz wiksze wpywy. Obecnie na zjedzie ksit w Ratyzbonie latem

1630 r. wywarli nacisk na cesarza, by po pierwsze, zmniejszy liczb

swych wojsk, po drugie, zwolni ich dow�dc. Cesarz, kt�remu zale

ao na pozyskaniu sobie elektor�w katolickich, by przeprowadzi ele

kcj syna Ferdynanda, ustpi. Dnia 13 sierpnia zawiadomi elektor�w

kr�tko, e "chce kierownictwo swej wojennej armady zmieni". Gdy w

jaki czas potem zawiadomiono w moliwie grzeczny spos�b o tym

Wallensteina, owiadczy spokojnie, e jest zadowolony, i "wydoby

si z tej matni".

Byo to niedugo po wkroczeniu Gustawa Adolfa na teren Niemiec.

302

Na dworze cesarskim nie przejmowano si tym zbytnio. Po sukcesach

odniesionych nad kr�lem duskim uwaano, e i ten kr�l p�nocny

okae si "kr�lem nienym", kt�ry roztopi si w promieniach sawy cesarskiej.

PIERWSZY ETAP INTERWENCJI SZWEDZKIEJ.

GUSTAW ADOLF

Trzeba przyzna, e Wallenstein nie lekceway grocego od p�

nocy niebezpieczestwa. Zdajc te sobie spraw z tego, e Gustaw

Adolf po pokonaniu Polski, gdzie walczy ju od 1626 r. na Pomorzu,

moe przesun swe wojska do Niemiec, by tu ratowa swych braci

protestant�w, skierowa, zreszt na prob kr�la polskiego, w 1629 r.

znaczny oddzia pod dow�dztwem Arnima do Polski. Posiki te jednak

niewiele pomogy Polsce, kt�ra wreszcie wyczerpana finansowo skut

kiem ograniczenia jej eksportu wilanego zmuszona zostaa do zawar

cia rozejmu w Altmarku we wrzeniu 1629 r. Tym samym Gustaw

Adolf mia od tej chwili wolne rce do interwencji w Niemczech. Do

tej interwencji skaniay go liczne motywy. Pierwszym i chyba najwa

niejszym bya obawa, e wzmocnienie wadzy cesarskiej w Niemczech

i opanowanie p�nocnych Niemiec przez Habsburg�w doprowadzi do

takiego wzmocnienia bloku katolickiego w Europie, i perspektywa

uderzenia Zygmunta III na Szwecj w celu odzyskania swego dziedzicz

nego tronu przy pomocy Habsburg�w stanie si cakowicie realna. W

czasie kolejnego podboju Inflant, potem wybrzey polskich Batyku

zrodzia si w gowie tego zdolnego wadcy koncepcja zapewnienia

303

Szwecji panowania nad Batykiem, "imperium inaris Baltici", kt�re

z jednej strony miao zagwarantowa Szwecji na przyszo bezpiecze

stwo, z drugiej za poprzez naoenie wielkich ce na handel nadmor

skich krain zerodkowujcy si przy ujciach rzek jako drogach naj

lepszych dla towar�w - zapewni koronie szwedzkiej niebagatelne do

chody. Dowiadczenia poczynione przez Gustawa Adolfa w portach

pruskich stanowiy powan zacht do opanowania innych port�w ba

tyckich. Na pewno wreszcie u tego przekonanego luteranina, jakim by

Gustaw Adolf, jak rol odgrywa element religijny, zwaszcza e nie

ch do katolicyzmu czya si u niego z niechci do katolickiej linii

Waz�w i popierajcego go papiestwa.

Ldujc w ostatnich dniach czerwca 1630 r. na wybrzeu pomors

kim, Gustaw Adolf mia przy sobie armi liczc zaledwie 13 tys. onierzy, tote w pierwszej chwili musia postpowa wielce ostronie.

Trzeba te przyzna, e wr�d ksit niemieckich nie byo wielkiego

zapau do wizania si z p�nocnym wadc. Ksi pomorski Bogu

saw XIV zawar - przymuszony do tego - w lipcu 1630 r. przymierze

ze Szwecj. Sojusz ten oznacza waciwie cakowite poddanie ksistwa

Szwecji, kt�ra na czas wojny braa w swe rce kierownictwo polityki

zagranicznej i obron ksistwa. Elektor brandenburski Jerzy Wilhelm

myla o zachowaniu neutralnoci. Podobnie rozumowa i elektor saski

Jan Jerzy. Gustaw jednak nie myla zadowala si takim stanowiskiem. "Co to za rzecz - neutralno, nie rozumiem tego sowa” - powie posowi elektora brandenburskiego. Gdy mowa o traktatach, nie

zaley mu "na papierze i atramencie". "Co realnego w rkach, to

moe mi upewni" - powie kiedy indziej. Tymczasem najpowaniejsi

ksita protestanccy zdecydowali si jedynie na zjazd w Lipsku, w cza

sie kt�rego debatowali o perspektywach - porozumienia si z katoli

kami. Nie darmo te w Niemczech kry o tych protestantach zoliwy

wierszyk: "Ach die armen lutherischen Hundlein - Halten zu Leipzig

ein Konventlein. Was wollen sie machen? - Ein kleines Krieglein?"

(Ach, biedne pieski luterskie - zorganizoway w Lipsku zgromadzeko - co chc robi? Ma wojenk?)

W przeciwiestwie do tego ludno Niemiec, karmiona przepowied

niami o lwie p�nocy, kt�ry ma przyj dla ocalenia protestantyzmu,

z nadziej wygldaa przybycia Szweda. Ten za nie myla pertraktowa.

Na Szweda od dawna ju zwr�ciy uwag pastwa zachodnie. W sty

czniu 1631 r. przyby na Pomorze dyplomata Richelieugo, Charnace,

i zawar z kr�lem szwedzkim ukad, na mocy kt�rego Francja zobowi

zaa si do pacenia przez pi lat po milion liwr�w rocznie na opace

nie 36-tysicznej armii szwedzkiej. Subsydia te, zwikszone jeszcze

przez skromne subsydia holenderskie i dochodzce do miliona zotych

wpywy z port�w pruskich, stanowiy pewn podstaw do prowadzenia

przez Gustawa dalszej wojny w Niemczech. Rycho jednak okazao si,

e i te kwoty nie wystarczaj. Trzeba byo sign do kontrybucji i wy

304

bieranych przemoc danin. Uderzajce liczby podaje tu historyk nie

miecki Kretschmar. Tak wic gdy za pierwszy rok wojny 1630 r. Szwe

dzi zapacili z wasnych dochod�w 3126 tys. talar�w szwedzkich, to w

nastpnym roku jedynie 1300 tys. talar�w. Dalszy rok mia ich koszto

wa ju tylko 1/3 ostatniej kwoty. Na razie jednak sprawy te nie byy

jasne dla Niemc�w, widzcych nadal w Gustawie przyszego i jedynie

skutecznego obroc protestantyzmu.

Rok 1631 przyni�s nieoczekiwane rozstrzygnicia. W maju wojska

bawarskie pod wodz Tilly'ego zdobyy wielkie protestanckie miasto

Magdeburg, a poniewa oblenie trwao do dugo, rozwydrzony

onierz ligistyczny urzdzi rze mieszkac�w, po czym miasto cae

spono. Dwie trzecie mieszkac�w znalazo mier z rk zdobywc�w

lub te w pomieniach. Wypadek ten ur�s do miary symbolu tego,

czego mona byo oczekiwa z rk cesarza i katolickiej partii. Tote

gdy wojska Tilly'ego weszy na teren Saksonii, elektor saski zawar so

jusz z kr�lem szwedzkim, a wczeniej jeszcze Gustaw zmusi niemal

elektora brandenburskiego do poczenia si ze Szwedami. Zjedno

czone wojska szwedzkie i protestant�w niemieckich stoczyy 17 wrze

nia gwatown bitw pod Breitenfeld, niedaleko Lipska, w kt�rej woj

ska Ligi zostay kompletnie rozbite. Tym samym ukaza si Gustaw

Niemcom jako wybawiciel od ucisku katolickiego.

Wydawao si, e istotnie Gustaw bdzie decydowa o losach Nie

miec. Wojska saskie pod Arnimem pomaszeroway.na Czechy i 15 listopada zajy Prag. Sam Gustaw poszed na zach�d, zajmujc kolejno bogate biskupstwa nadreskie, Frankfurt nad Menem, potem

Moguncj. Mody ksi Bernard weimarski, kt�ry obj dow�dztwo

w jego wojsku, pomaszerowa na Palatynat i zaj Mannheim. Prosty,

bezporedni, otwarty w obejciu z ludmi Gustaw zdobywa sobie bez

trudnoci serca protestant�w. R�wnoczenie jednak wielkie sukcesy

kr�la szwedzkiego poczy budzi niepok�j zar�wno wr�d jego wro

g�w, jak i sprzymierzec�w. Tak wic Richelieu, kt�ry przecie w ja

kim stopniu finansowa wojn prowadzon przez Szwed�w, przerazi

si do tego stopnia, e skoni elektora Trewiru, by przyj zaog fran

cusk w silnych fortecach nadreskich Ehrenbreitenstein i Philippsburg. Elektor saski zacz myle o zawarciu pokoju z cesarzem, by w

ten spos�b pozby si niebezpiecznego sojusznika.

W Wiedniu wobec piorunujcych sukces�w kr�la szwedzkiego widziano jedyny ratunek w odwoaniu si do pomocy Wallensteina. Ten

zgodzi si na zajcie si organizacj nowej armii, objcie naczelnej ko

mendy, kt�r mu zapewniono wraz z szerokimi penomocnictwami i

swobod dziaania.

Tymczasem wiosn 1632 r. wpad Gustaw do Bawarii. Pokona Tilly'ego w kwietniu koo miejscowoci Rain, po czym jego wojsko doko

nao strasznego zniszczenia zachodniej Bawarii. Wnet jednak zjawi si

na polu walki Wallenstein i poczy si z armi Ligi, uzyskujc tym

samym pocztkowo przewag liczebn nad Szwedami. Jednak nie odway si na walk wrcz i okopa si w silnym obozie niedaleko no

305

rymbergi. Gustaw cign tu, ile m�g, wojska i pr�bowa szturmowa

ob�z Wallensteina przez cztery dni, jednak bez powodzenia.

Poniewa Gustaw wycofa swe wojska spod Norymbergi, zdecydo

wa si Wallenstein na uderzenie na Saksoni, aby skoni elektora sa

skiego do zerwania ze Szwecj. Istotnie odni�s tam pewne sukcesy

i zaj Lipsk. W�wczas jednak pospieszy za nim z myl wspomoenia

Jana Jerzego kr�l szwedzki. Dnia 16 listopada doszo w mglisty dzie

jesienny do bitwy midzy obu dotd niezwycionymi wodzami na po

lach pod Lutzen. Zaraz na pocztku bitwy Gustaw Adolf, prowadzc

uderzenie swej jazdy, dosta si midzy oddziay jazdy Wallensteinow

skiej i ugodzony trzema kulami znalaz mier na polu bitwy. Wojska

szwedzkie prowadzone potem przez Bernarda weimarskiego, bijc si

zacicie, odniosy ostatecznie zwycistwo i zmusiy Wallensteina do

opuszczenia pola walki. Zwycistwo to jednak nie r�wnowayo straty,

jak dla obozu protestanckiego bya mier Gustawa Adolfa.

Od tej chwili kierownictwo polityki szwedzkiej obj kanclerz,

49-letni Axel Oxenstierna, jeden z najwybitniejszych �wczesnych poli

tyk�w. On te mia w pewnym stopniu decydowa o dalszych losach

protestanckich Niemiec. Niemniej sytuacja jego bya trudniejsza ni

kr�la. Oxenstierna, chocia kierownik polityki silnego pastwa, by

tylko szlachcicem, a przychodzio mu mie do czynienia z przedstawi

cielami starych rodzin ksicych, uwaajcych si niemal za udziel

nych wadc�w. Poza tym nie by Oxenstierna wodzem, kt�ry by sam

m�g rzuci miecz na szal dziejow. Od pierwszej te chwili kierowni

ctwo obozu protestant�w niemieckich stara si obj, uwaany w tych

koach za wodza obozu luteraskiego, elektor saski Jan Jerzy.

Oxenstierna w gruncie rzeczy nie dowierza ksitom protestan

ckim, ani te nie uwaa za stosowne angaowa si gbiej w wewn

trzne sprawy Niemiec. Got�w by moliwie szybko wycofa si z tej

wojny, ale dopiero po naleytym osabieniu obozu cesarskiego i po za

pewnieniu Szwecji waciwej rekompensaty w postaci posiadoci nad

brzegiem morza. W celu uzyskania podstawy do takiego rozwizania

sprawy uwaa, e w danej chwili naley zapewni sobie poparcie mo

liwie licznych wadc�w protestanckich. Ostatecznie te dziki pozy

skaniu sobie elektora brandenburskiego zdoa Oxenstierna zgromadzi

w Heilbronn w marcu 1633 r. powan liczb ksit protestanckich,

kt�rzy nastpnie 23 kwietnia zawarli konfederacj pod dyrektoriatem

szwedzkim, zobowizujc si r�wnoczenie do opacania wojska szwe

dzkiego, kt�re miao dalej walczy z cesarzem.

Tymczasem y jeszcze czowiek, co do kt�rego przypuszczano, e

bdzie pr�bowa decydujco wpyn na losy Niemiec, mianowicie

Wallenstein. Spodziewano si, e ten w�dz, dysponujcy do siln ar

mi, wystpi zwaszcza przeciw stojcym jeszcze w poudniowo-zachodnich Niemczech wojskom szwedzkim. Tymczasem Wallenstein nie zde

cydowa si na takie dziaanie, wrcz przeciwnie - wszcz rokowania

o porozumienie z Saksoni, przerywajc je sabymi dziaaniami wojen

nymi. Poniewa r�wnoczenie Wallenstein nie sucha wezwa cesarza,

306

by pospieszy ksiciu bawarskiemu z pomoc, i przez to dopuci do

tego, e Bernard weimarski zaj Ratyzbon 14 XI 1633 r., postanowi

cesarz usun Wallensteina z kierownictwa wojskiem.

Byo to o tyle usprawiedliwione, e Wallenstein od 1632 r. pr�bo

wa nawiza porozumienie z przeciwn stron. Do czego dy? Niewtpliwie chcia doprowadzi do zgodnego wsp�ycia wyzna religij

307

nych w Niemczech i do zlikwidowania wpyw�w szwedzkich i francus

kich. Niemniej gdy chodzi o t drug stron polityki, to w pewnych

momentach got�w by wycign rk i do Szwed�w. Jego chwiejna,

niezdecydowana polityka doprowadzia do tego, e wreszcie jego par

tnerzy w ukadach przestali mu wierzy. R�wnoczenie cesarzowi udao

si pozyska waniejszych oficer�w jego wojska, tak e w chwili gdy

przyszo pismo pozbawiajce go komendy, zalenym od cesarza ofice

rom udao si opanowa wadz w wojsku. Wallenstein wycofa si w�w

czas na czele niekt�rych oddzia�w do Chebu. Wr�d oficer�w jednak,

kt�rzy z nim poszli, znaleli si te zdrajcy. W nocy 25 II 1634 r. za

mordowano nielicznych jego stronnik�w, potem zabito r�wnie i Wallensteina.

Wkr�tce wojska'cesarskie poczyy si z wojskami ksicia bawar

skiego, zdobyy z kolei Ratyzbon, po czym ruszyy przeciw siom

szwedzkim pozostajcym pod komend Bernarda weimarskiego i Horna. Poniewa wojska saskie pod Arnimem nie przybyy z pomoc

Szwedom, cesarscy mieli liczbow przewag nad wojskami szwedzkimi.

Gdy te za mimo to zaatakoway je pod N rdlingen, poniosy tu

16 IX 1634 r. cik klsk. Bernard weimarski, zebrawszy z trudem

jakie siy, pr�bowa nastpnie broni si nad Renem i Neckarem, zo

sta jednak zmuszony do wycofania si. W ten spos�b poudniowe i za

chodnie Niemcy wr�ciy pod panowanie ksit katolickich i cesarza.

Ten niewtpliwy sukces Ferdynanda II przyczyni si do wzmocnie

nia jego wadzy w Niemczech. Pod wraeniem zwycistwa sprzymie

rzony dotd ze Szwedami elektor saski zdecydowa si na wszczcie ro

kowa z cesarzem. Wstpne porozumienie zostao zawarte ju jesieni

1634 r., po czym 30 V 1635 r. doszo do zawarcia midzy Saksoni

i cesarzem tzw. pokoju praskiego. Wedug tego traktatu, gdy chodzi

o sprawy kocielne, miano przyj stan posiadania z 1627 r., czyli prakty

cznie zawieszono edykt restytucyjny. Niemniej biskupstwa na zach�d od

aby, jak Brema, Osnabruck, Minden, Verden, Hildesheim, Halberstadt,

miay pozosta w rkach katolickich. R�wnoczenie pok�j praski zapew

nia powane wzmocnienie wadzy cesarskiej. Zawieszano wszystkie zwi

zki midzy ksitami, znoszc tym samym praktycznie tzw. ius foederis.

Zakazywano ksitom utrzymywa wojska, poza nielicznymi garnizonami pewnych fortec, czyli tym samym zawieszono drugie wane prawo

ius armorum. Cae wojsko w Rzeszy miao by zaprzysione na imi ce

sarza, kt�ry m�g zbrojnie wystpi przeciw wszystkim naruszajcym wa

dz cesarsk. Wszystkich ksit wezwano do przystpienia do pokoju.

Wezwanie to nie pozostao bez echa. Jednym z pierwszych, kt�rzy podpi

sali i uznali ten pok�j, by elektor brandenburski Jerzy Wilhelm, kt�ry

te do koca swego ycia bdzie prowadzi prohabsbursk polityk.

Z czasem przystpia do tego pokoju wikszo ksit, poza nieliczn

grup upartych, w kt�rej znalaz si ksi Bernard weimarski.

Tym samym pok�j praski okaza si powanym sukcesem cesarza.

Jeli ten triumf cesarski ostatecznie nie okaza si trwaym, to byo to

zasug dw�ch interwent�w obcych - Francji i Szwecji.

308

CZASY DALSZYCH INTERWENCJI. POK�J WESTFALSKI

Zawarcie pokoju praskiego byo szczeg�lnie wane dla Szwecji. Jak

wiadomo, wanie w tym okresie toczyy si rokowania midzy dyplo

matami szwedzkimi a polskimi w sprawie dalszego uoenia stosunk�w

polsko-szwedzkich. Wr�d szwedzkich m�w stanu panowao do po

wszechne przekonanie, e w wypadku koniecznoci prowadzenia wojny

z Polsk, do czego dy, jak wiadomo, Wadysaw IV i co popiera te

cesarz niemiecki, trzeba bdzie albo cakowicie wycofa si z wojny niemieckiej, albo te udzia w niej Szwecji powanie ograniczy. Ostatecznie jednak udao si dyplomacji francuskiej, wykorzystujcej poko

jowe tendencje szlachty polskiej, doprowadzi do zawarcia rozejmu w

Sztumskiej Wsi we wrzeniu 1635 r. Miao to powane znaczenie dla

dalszego przebiegu wojny niemieckiej. Szwecja bowiem moga dziki

temu cign pewn liczb swych wojsk z Inflant i Prus i przerzuci je

na front niemiecki.

Przy tym wszystkim jednak sytuacja Szwecji nie bya korzystna.

W chwili kiedy Gustaw Adolf wkracza do Niemiec, wikszo jego ar

mii stanowiy oddziay zoone z karnych i dzielnych chop�w szwedz

kich. Ju pod Breitenfeld Szwedzi tworzyli 28% armii, na pocztku

1632 r. 88% wojska stanowiy zacine oddziay zoone z onierzy

niemieckich. Utrzymanie takiej armii byo wobec drogiego onierza

niemieckiego rzecz trudn. Wystarczy powiedzie, e sam od dla

12 tys. piechoty wynosi rocznie okoo 840 tys. talar�w. W dodatku

z chwil zwrotu port�w pruskich ich wacicielom, zawieszenia wybiera

nia ce w Gdasku i Kr�lewcu Szwecja pozbawia si dochod�w stanowicych mniej wicej jedn trzeci dochod�w pastwowych. Trzeba

wic byo obejrze si za innymi r�dami dochodu ewentualnie istnie

jce powikszy. To r�do dochodu znalaza sobie Szwecja przede

wszystkim w cach, naoonych obecnie w portach niemieckich na to

wary importowane i eksportowane z Niemiec. Szwecja zastosowaa tu

w caej peni dowiadczenia zdobyte w portach pruskich. Mianowicie

nakadajc stosunkowo nie tak wysok stop procentow przy poborze

ce zwikszaa j nadmiernie przez wyjtkowo wysok tabel cen tych

towar�w i pobieranie od nich odpowiedniego ca. Dziki temu uzyskali

Szwedzi co wynoszce do 24"% realnej wartoci towar�w. Nic dziwne

go, e taka polityka celna, przy r�wnoczesnym zalewaniu Niemiec

mniej wartociow monet miedzian szwedzk, doprowadzaa do po

wanych perturbacji na rynku niemieckim.

W parze z tym sza dalsza polityka szwedzka, polegajca na swo

bodnym dysponowaniu dobrami, zwaszcza duchownymi, na terenie

Niemiec, przy czym poszczeg�lne dobra nadawano oficerom szwedzkim

lub pozostajcym w subie szwedzkiej. W sumie wyliczono okoo

250 takich donacji na terenie Niemiec, przy czym jest spraw wtpliw,

czy uchwycono wszystkie. Naturalnie niekt�re z nich po odzyskaniu

ziem przez wojska cesarskie wracay do prawowitych wacicieli, ale na

p�nocy, nieraz w centrum kraju, pozostaway w rkach szwedzkich.

309

Do tego przycza si fakt rosncego w miar przewlekania si wojny

zdziczenia onierza i zwizanej z tym grabiey oraz okruciestwa wobec ludnoci cywilnej, zwaszcza na terenach wiejskich.

Wszystko to razem sprawio, e mniej wicej od 1635 r. pragnienie

pokoju w Niemczech stawao si coraz powszechniejsze, og�lna jednak

konfiguracja polityczna utrudniaa jeszcze przez kilkanacie lat realiza

cj tego zamiaru. Tak wic w 1635 r. Francja zawara przymierze z Niderlandami, w konsekwencji czego rozpocza w maju 1635 r. wojn z

Hiszpanami. Wykorzystujc osabienie cesarza Francuzi zajli znaczn

cz Alzacji. Jeszcze w tym samym roku udao si Richelieumu pozy

ska Bernarda weimarskiego wraz z jego armi i wzi j na sw�j od.

R�wnie Wilhelm landgraf Hessen-Kassel przeszed na od francuski.

W ten spos�b staway si Niemcy terenem walki ssiednich pastw,

po czym szale zwycistwa nie szybko przechyliy si na jedn stron.

Tak wic w padzierniku 1636 r. Szwedzi pod komend utalentowa

nego generaa Jana Banera odnieli zwycistwo nad wojskami cesar

skimi pod Wittstock i zajli Erfurt. W marcu nastpnego roku odni�s

wielkie zwycistwo pod Reinfelden Bernard weimarski. W tym samym

roku zaj on Freiburg i Breisach. Cesarskim udao si nastpnie od

nie pewne sukcesy nad Szwedami i na jaki czas wyprze ich wojska

z powrotem na p�noc Niemiec, z tym jednak, e niedugo potem woj

ska Banera ponownie pokonawszy wojska cesarza dotary w 1639 r. a

do Pragi.

Tymczasem w lutym 1637 r. zmar cesarz Ferdynand II, po czym

rzdy obj jego syn Ferdynand III, kt�ry rok przedtem zosta wybrany

kr�lem rzymskim.

W marcu 1638 r. zawarto nowy ukad midzy Szwecj a Francj w

Hamburgu w sprawie dalszego toczenia wojny. Francja obiecaa w nim

wyranie wypowiedzie wojn Habsburgom austriackim, konkretnie

Ferdynandowi III, i ustalia subsydia w wysokoci 400 tys. talar�w rocz

nie. R�wnoczenie postanowiono, e pok�j bdzie zawarty po uzyska

niu satysfakcji dla obu koron, przy czym Szwecja zobowizaa si w

cigu trzech lat nie zawiera traktatu pokojowego osobno. Traktat ten

w zasadzie oznacza dwie rzeczy. Z jednej strony podporzdkowanie

Szwecji potniejszej finansowo Francji, z drugiej za, poniewa nie

byo w nim ju mowy o sprawach religijnych, ostateczne przejcie od

wojny religijnej do czystej wojny politycznej. Dla uzupenienia obrazu

warto jeszcze podkreli, e w gruncie rzeczy od tego momentu g�wnie

subwencje francuskie umoliwiay Szwecji prowadzenie wojny, albo

wiem dochody pynce z kraju, wreszcie coraz skromniejsze moliwoci

eksploatowania Niemiec nie wystarczyyby do utrzymania wystawia

nych przez kr�lestwo szwedzkie wojsk.

Wojna w tym ostatnim okresie rozbia si na szereg lokalnych teatr�w wojennych. Kolejno zjawiali si te na placu boju nowi wodzo

wie. Po stronie szwedzkiej po zdolnym wodzu J. Banerze, kt�ry zmar

w maju 1641 r., nastpi r�wnie zdolny, aczkolwiek chory, Lenart Torstenson.

310

Wczeniej jeszcze znik z widowni wojennej zdolny w�dz nie

miecki, bdcy ostatnio w subie Francji, Bernard weimarski (zmary

w czerwcu 1639 r.). Po stronie austriackiej wybi si jako zdolny do

w�dca Maciej Gallas, kt�ry z przerwami komenderowa znacznymi siami cesarza.

Wojna skutkiem rozbicia jej w ostatnim etapie na poszczeg�lne

fronty nie doprowadzia do zdecydowanego rozstrzygnicia. Kolejne

zwycistwa nie miay wielkiego znaczenia. W 1642 r. Torstenson, by

uatwi utrzymanie wojsk, postanowi uderzy przez lsk na Morawy,

od duszego czasu nie nawiedzane wojn. W nastpnym roku uderzy

na Czechy dochodzc do Pragi, jednak nadzieja na ponowne porwanie

Czech�w do walki z cesarzem okazaa si zudna.

Nie rozstrzygny wojny dwie dalsze interwencje z zewntrz. Mia

nowicie wybuch wojny szwedzko-duskiej na przeomie 1643 i 1644 r.,

kt�ry sprawi jedynie, e g�wna armia szwedzka udaa si do Jutlandii,

gdzie moga przez jaki czas utrzymywa si kosztem Duczyk�w. po

dobnie bezowocn okazaa si pomoc udzielona w 1644 r. Szwedom

przez Rakoczego. Odniesione w maju 1643 r. pod Rocroy przez ksicia

Kondeusza zwycistwo nad wojskami hiszpaskimi nie przynioso te

rozstrzygnicia, albowiem jeszcze w tym roku ponieli Francuzi druzgocc klsk z rk bawarskiego generaa Mercy, a w 1645 r. doznali jeszcze jednej poraki z rk tego dow�dcy pod Mergentheim.

Brak decydujcych rozstrzygni sprawi, e pod wpywem rosn

cego pragnienia pokoju cesarz jeszcze w 1641 r. nawiza rozmowy ze

Szwedami i Francuzami w sprawie wszczcia rokowa w dwu miejscowociach westfalskich, mianowicie w Osnabruck i Munster. Poczt

kowo przewidywano, e rokowania te rozpoczn si ju w 1642 r. Jed

nak bieg wypadk�w, zmiana rzdzcych we Francji (mier Richelieugo

w 1642 r., po kt�rym ministrem rzdzcym zosta Juliusz Mazarini,

i mier Ludwika XIII w 1643 r.), sprawi, e rokowania zaczy si

dopiero z kocem 1644 r.

Z chwil otwarcia narad trzeba byo jeszcze przed uoeniem spraw

spornych zaatwi niesychanie wany problem, mianowicie kto bdzie

mia prawo zabierania gosu na zwoanym kongresie. Ze strony cesar

skiej reprezentowano stanowisko, e przy stole obrad z gosem decydu

jcym mog zasiada przedstawiciele pastw walczcych i cesarz. Zwy

ciyo jednak stanowisko Francji i Szwecji, e w obradach winni r�w

nie bra udzia przedstawiciele poszczeg�lnych stan�w Rzeszy, a wic

nie tylko przedstawiciele elektor�w, ale ksit i wolnych miast. Po

dugich targach cesarz ustpi i w sierpniu 1645 r. zaprosi wszystkie

stany pastwa, by zjawiy si przy stole obrad, aby "tu uywa swego

wolnego ius suffragii". Tym samym waciwie akceptowa fakt istotnego i silnego rozbicia politycznego Niemiec.

Kongres, odbywajcy si w dwu miastach westfalskich, by pierw

szym kongresem midzynarodowym. Brao w nim udzia 148 delega

t�w, w tym 37 delegat�w pastw obcych i 111 delegat�w niemieckich.

Najpowaniejsz postaci kongresu by Maksymilian hr. von Trauttmansdorf, przedstawiciel i minister cesarza. G�wnymi przedstawicielami

311

francuskimi byli Klaudiusz de Mesmes hr. d'Avaux i Abel hr. Servien de la Roche des Aubiers, Szwecj reprezentowali Jan Oxenstierna, syn kanclerza Axela, i Johan Adier Salvius. Spomidzy ogromnej liczby pos�w stan�w niemieckich najwybitniejszym prawnikiem by syn chopski, dr Jakub Lampadius, pose ksistwa Brunszwiku Gruben-hagen, najsawniejszym — burmistrz Magdeburga, synny fizyk Otto von Guericke.

Obrady odbyway si w atmosferze ogromnego zbytku, rozwijanego przez przedstawicieli poszczeg�lnych pastw, zwaszcza Francuz�w i Hiszpan�w. Niekt�rzy reprezentanci ksistw niemieckich zmuszeni byli do zacigania ogromnych dug�w, co w konsekwencji sprawio, e jedynie nieliczni oparli si pokusie pieninej. Gdy Salvius, przedstawiciel Szwecji, skary si przed Trauttmansdorfem na to, e skutkiem wojny ponosi jedynie straty i troski, cesarski dyplomata w licie do dworu skomentowa t wypowied: “rozumiem dobrze t wypowied", i radzi przysa Szwedowi 50—60 ty. talar�w. Jest rzecz pewn, e Brandenburgia pozyskaa dla siebie biskupstwo Minden dziki temu, e zapacia temu dyplomacie. Mona te, jak twierdzi historyk specjalista F. Dickmann, przyj, e prawie wszyscy reprezentanci pastw czy stan�w brali w miar monoci wiksze czy mniejsze sumy, zadowalajc si czasem drobnymi ap�wkami w naturze.

Mimo to w og�lnych rysach postanowienia kongresu byy zgodne z wol wielkich pastw. Zawarty i podpisany 24 X 1648 r. traktat zawiera wiele postanowie, kt�re w spos�b decydujcy wpyny na dalszy bieg dziej�w Niemiec. Tak wic wszystkie terytoria Rzeszy uzyskay peni wadzy z prawem zawierania przymierzy z innymi pastwami, byle te nie byy skierowane przeciw cesarzowi. Uznano te, e poszczeg�lne pastwa s pastwami o r�nych religiach. Z uwagi na to w przyszych sejmach Rzeszy miay istnie odrbne ciaa, corpus catholicorum i corpus evangelicorum.

Gdy chodzi o pastwa niemieckie, to jednym z najwaniejszych beneficjariuszy ukadu bya Brandenburgia. Uzyskaa ona wiksz cz Pomorza Zachodniego, gdzie w czasie wojny wymara miejscowa dynastia ksica, potem nabytki w Nadrenii, mianowicie Kleve i Mark, poza tym Magdeburg, Halberstadt, Minden. W sumie wic zyska mody elektor Fryderyk Wilhelm (panujcy od 1640 r.) terytoria o powierzchni okoo 30 ty. km², stajc si tym samym wadc jednego z najwikszych pastw Rzeszy. Wobec udzielonej powszechnej amnestii odzyskali potomkowie Fryderyka Palatynat Reski wraz z tytuem elektora. Palatynat G�rny pozosta przy Bawarii. Wanym postanowieniem ukadu byo zniesienie edyktu restytucyjnego.

G�wne jednak korzyci odniosy obce pastwa, mianowicie Francja i Szwecja. Pierwsza otrzymaa cz Alzacji, w tym prowincj Sundgau oraz zwierzchno nad dziesicioma miastami Rzeszy, jak Landau, Hagenau, Kolmar, Schlettstadt i in. oraz prawo utrzymywania zaogi w pooonym na prawym brzegu Renu Philippsburgu. Szwecji oddano Pomorze Przednie ze Szczecinem, wyspami Uznam i Wolin oraz

312

Rugi, miasta Wolgast, Demmin, Greifswald i Wismar, wielkie terytoria biskupstwa Bremy (jednak bez samego miasta) oraz biskupstwo Verden. Tym samym zyskiwaa Szwecja kontrol nad ujciem g�wnych rzek niemieckich — Odry, aby i Wezery, i z racji nowych nabytk�w otrzymywaa trzy miejsca w sejmie Rzeszy.

Oba pastwa uznano za gwarant�w pokoju oraz wolnoci niemieckich. Uznano te oficjalnie niepodlego obu pastw ssiednich dawniej nalecych do Rzeszy — Niderland�w i Szwajcarii, aczkolwiek, jak wiadomo, praktyczna niezaleno tych kraj�w bya uznana wczeniej.

Rzesza Niemiecka wychodzia z wojny pomniejszona, uzaleniona od innych pastw, rozbita wewntrznie. Symbolem jej saboci byo m. in. to, e zobowizaa si dla zaspokojenia pretensji szwedzkiej soldateski zapaci Szwecji 5 mln talar�w.

Mona te chyba zgodzi si z historykiem Steinmetzem, gdy stwierdza, e Rzesza Niemiecka staa si odtd niebezpieczestwem dla pokoju europejskiego nie z powodu swej siy militarnej, ale wanie z racji wewntrznej saboci, kt�ra sprawiaa, e w nastpnych latach walki ssiednich pastw o supremacj w Europie miay si rozgrywa wanie na terenie tej osabionej Rzeszy.

IV. NIEMCY W DRUGIEJ POOWIE XVII WIEKU

STOSUNKI W NIEMCZECH PO WOJNIE TRZYDZIESTOLETNIEJ

By naleycie oceni sytuacj, w jakiej znalazy si Niemcy w czasie i po wojnie trzydziestoletniej, naley przede wszystkim wyj od strat ludnociowych poniesionych w�wczas przez nar�d niemiecki. Nieprawdopodobnie bowiem dugo trwajca wojna pozostawia po sobie lady zwaszcza w demografii kraju. Gdy rzucimy okiem na opracowan na podstawie studi�w map ludnociow �wczesnych Niemiec, przekonujemy si, e istniay obszary, na kt�rych zaludnienie zmniejszyo si o 66%. Byy to terytoria szczeg�lnie nkane przez wojn, jak Palatynat nadreski, cz zachodniej Saksonii, cz lska, Meklemburgia i pewne obszary Pomorza i Wirtembergii. Stosunkowo najmniejsze straty w ludnoci poniosy p�nocno-zachodnie i poudniowo-wschodnie Niemcy. Straty ludnociowe byy spowodowane operacjami wojennymi, upiestwami wojsk tak wasnych, jak i obcych, przede wszystkim jednak zarazami, kt�rym wycieczona i zbiedniaa ludno ulegaa szybciej ni w czasach pokoju. W sumie straty ludnociowe Niemiec w cigu 30 lat wyniosy okoo 30—40%. Kraj, liczcy przed wojn 20 mln, wyszed z wojny z ludnoci okoo 12 mln. Tym samym Francja, liczca okoo 24 mln, przez duszy czas znacznie przewyszaa Niemcy, jeli chodzi o zasoby ludnoci.

Powane straty ludnociowe udao si Niemcom nadrobi w cigu mniej wicej jednego stulecia. By to wynik niespodziewanej w okresie powojennym rozrodczoci ludnoci, a nastpnie silnej imigracji z kraj�w ssiednich, o kt�rej bdziemy m�wi dalej. Znacznie trudniej wyrobi sobie obraz gospodarczego stanu Niemiec po wojnie. Przy niewtpliwym upadku wielu dziedzin ycia gospodarczego istniay zar�wno okolice mniej dotknite wojn, jak i dziedziny mniej dotknite regresj. Std te obraz, jaki przedstawiay poszczeg�lne kraje niemieckie oczom obcych, by bardzo r�norodny. Jeli z jednej strony na kartach znanej powieci Abenteuerlicher Simplicissimus XVII-wieczny autor Hans Jacob Christoffel von Grimmeishausen kreli przejmujce obrazy zniszczonych i zrujnowanych miast, obrazy niewtpliwie prawdziwe, to z drugiej — jadcy w 1645 r. przez tereny p�nocnych Niemiec polski magnat Krzysztof Opaliski jest pod wraeniem zagospodarowania i zamonoci tych teren�w. “O zacne to pastwo

315

Germania - pisze do brata - kt�re i teraz obfituje po tak srogich wojnach.

A c� byo przed wojn".

Trzeba te pamita o tym, e najwicej ucierpiay w czasie wojny

wie i mae miasta. Wiksze, ufortyfikowane, politykujce miasta, jeli

nie pady ofiar oblenia, jak nieszczsny Magdeburg, wychodziy

z wojny obronn rk. Ludno wiejska przewanie szukaa ocalenia

przed wojskami w ucieczce, padaa ofiar okruciestw zdziczaego o

nierza - o czym obszernie pisze wspomniany Grimmelshausen - w

wyjtkowych jedynie wypadkach sigaa po bro i uderzaa na mniej

sze oddziay wojskowe prowadzc z nimi typow wojn partyzanck.

Gdy chodzi o ycie gospodarcze, to przede wszystkim trzeba pamita o kontrybucjach ciganych zar�wno przez wojska najedcy, jak

i wasne w celu utrzymania onierza. R�wnoczenie nie mona zapo

mina, e wikszo tych pienidzy wracaa do kraju tytuem zapaty

za ywno, surowce i wyroby rzemielniczo-przemysowe. Wiksze

straty moe poniosa ludno skutkiem polityki obniania wartoci pie

nidza, o czym pisalimy wyej, omawiajc pocztkowe fazy wojny.

Proceder ten trwa nadal z wielk szkod ludnoci, przynoszc nielicz

nym przedsibiorcom ogromne dochody. wiadczy o tym chociaby

fakt, e cesarz Ferdynand II kaza zarabiajcemu na psuciu monety

tzw. Munzkonsortium wypaci sobie 6 mln gulden�w. Skutki pogor

szenia monety odczuway naturalnie najbardziej biedniejsze warstwy

ludnoci.

R�wnoczenie trzeba pamita, e pokane iloci pienidzy obcych

przenikay do Niemiec w wyniku subwencji paconych przez obce pastwa. Tak np. papiee wypacili pastwom katolickim w Niemczech w

cigu 27 lat ponad 3 mln gulden�w, co dla wyczerpanych Niemiec ozna

czao kwot powan. Paciy i inne pastwa, wystarczy przypomnie

subwencje pacone Szwedom przez Francj, kt�rych cz przecie po

zostawaa w Niemczech. Nie bez znaczenia dla powojennej gospodarki

Niemiec byy subwencje wypacane przez Francj i p�niej r�nym

pastwom niemieckim, o czym bdziemy pisali dalej.

Przechodzc do om�wienia poszczeg�lnych dziedzin ycia gospo

darczego trzeba stwierdzi, e najpowaniejsze lady pozostawia po

sobie wojna w rolnictwie. Wiele uytkowanych niegdy p�l leao odogiem, a zagospodarowanie ich byo utrudnione przez brak zwierzt po

cigowych, droejcych stale narzdzi rolniczych, wreszcie i ludzi.

Straty w hodowli byda daway si bardzo powoli wyr�wna. Trudnoci

w odbudowie gospodarki pitrzyy si zewszd. Brak ludzi prowadzi

do wzrostu pac, zwikszanie podatk�w przez pastwa, kt�re potrzebo

way pienidzy na wojsko i aparat urzdniczy, nioso ze sob zadue

nie. W parze z tym szed spadek cen na produkty zboowe zwizany

z og�lnoeuropejskim kryzysem, trwajcym niemal a do poowy XVIII w.

W niekt�rych krajach niemieckich interweniowao pastwo zmusza

jc chop�w do obejmowania gospodarstw, by w ten spos�b zapobiec

zmniejszaniu si liczby podatnik�w. Tak postpowano w Dolnej Sak

sonii, co doprowadzio tu do odrodzenia gospodarczo silnego stanu

316

chopskiego. W innych krajach, jak w Brandenburgii, G�rnych uycach, zajmowali panowie puste grunty chopskie powikszajc wydatnie swe majtki. Tote obszar d�br rycerskich wzr�s w tych krajach w

ostatniej poowie XVII w. o 30%.

W wyniku wojny doszo te w niekt�rych krajach niemieckich,

zwaszcza na wschodzie, do pogorszenia sytuacji chopa. Brak rk do

pracy sprawia, e w okolicach, gdzie panowaa gospodarka folwar

czna, starano si przywiza silniej chopa do roli, zwikszy jego zale

no od pana. Nie zawsze przychodzio to atwo, bo niejeden chop

noszcy bro przy boku w czasie wojny, got�w by zbrojnie walczy w

obronie swych praw. W konsekwencji szlachcic udawa si o pomoc do

wadcy danego terytorium, ten za chcc skoni szlachcica do pacenia

wikszych podatk�w got�w by za to wyda chopa w rce paskie.

Std te w niekt�rych krajach przyznawano szlachcie sdownictwo pa

trymonialne nad chopami, wadz policyjn na wsi, wreszcie prawo

patronatu nad kocioem. W Saksonii, Meklemburgii, Brandenburgii

wydawano specjalne przepisy dotyczce pracy chop�w na paskim,

tzw. Gesindeordnungen, kt�re przewidyway przymus pracy na roli paskiej obowizujcy dzieci chopskie oraz wszystkich yjcych na danym

terytorium dworskim. Korzystajc z tego szlachta przeprowadza powan obnik pac parobk�w wiejskich, sigajc nieraz 50%. Panom

przyznawano te niejednokrotnie prawo cigania swych poddanych

z miast, nawet w�wczas, gdy ci znaleli tam prac.

Nic dziwnego, e szczeg�lnie w Niemczech wschodnich dochodzio

w�wczas do pojedynczych zbrojnych ruch�w chopskich przeciw uci

skowi, w zwizku z czym trzeba byo sprowadza oddziay wojskowe.

Ruchom tym sprzyja fakt powszechnego po wojnie wzmoenia si ele

ment�w przestpczych, organizowanych band ludzi wykolejonych, kt�

rzy usiowali utrzymywa si za pomoc przestpstw. Bandy takich roz

b�jnik�w liczyy w�wczas 50-300 os�b.

Inaczej, gdy chodzi o stosunki wiejskie, przedstawiaa si sytuacja

w Niemczech zachodnich, gdzie wobec niewyksztacenia si gospodarki

folwarcznej szlachta zadowalaa si pobieraniem od chop�w opat.

Osobnym zjawiskiem, kt�re wystpowao w poszczeg�lnych pastwach

niemieckich, zwaszcza w Brandenburgii, byo tworzenie przez pastwa

wielkich gospodarstw ziemskich majcych by wanym r�dem do

chodu pastwa, tzw. domen.

W sumie mona powiedzie, e stosunkowo szybko odzyskiwano

z powrotem pod upraw opuszczone role. Rycho te rosa produkcja

rolnicza, zwaszcza e leca przez jaki czas odogiem ziemia dawaa

lepsze plony. Od 1650 r. wydawane s przez poszczeg�lnych ksit

edykty popierajce karczowanie las�w i kolonizacj. Pojawiaj si te

wprowadzone przez imigrant�w uprawy nowych rolin, wr�d nich ziemniak�w (w 1640 r. w Westfalii, w 1651 r. w okolicach Berlina).

Powane straty zadaa wojna Niemcom w dziedzinie g�rnictwa i hutnictwa. Ucierpiaa te powanie produkcja elaza i wyrob�w elaznych. W tej dziedzinie straciy Niemcy swe pierwsze miejsce

317

w Europie, przecignite przez Francj , Szwecj , potem Angli. R�wnie w

dziedzinie postpu technicznego oznacza okres wojenny powan

przerw w rozwoju.

Mniejsze stosunkowo straty poniosly Niemcy w handlu i rzemiole.

I tu jednak wojna przyniosa pewne szkody. Tak wic w tym okresie

doszo do powanego osabienia gospodarki cechowej. Poszczeg�lni

mistrzowie produkowali czsto przy pomocy jednego czeladnika, niejed

nokrotnie sami, a produkcja ich nie osigaa poziomu produkt�w z kra

j�w zachodnioeuropejskich. R�wnoczenie te, kiedy w Europie Za

chodniej rozwija si coraz silniej przemys manufakturowy i nakadczy, w Niemczech wobec braku kapitau, zaamania si ducha przedsi

biorczoci mimo popierania tego systemu produkcji przez poszczeg�lne

rzdy, rozw�j w tej dziedzinie postpowa powoli. Stosunkowo najle

piej rozwija si system nakadczy, zwaszcza w przemyle tkackim. Tam

wykorzystywano na wiksz skal si robocz po wsiach, gdzie chop pra

cujc przy kronie usiowa poprawi swe trudne warunki istnienia.

W sumie, aczkolwiek okoo 1670 r. w wielu dziedzinach osignito

poziom produkcji z czas�w przedwojennych, sprowadzano do Niemiec

w duych ilociach towary zagraniczne, czemu sprzyjaa nadto rosnca

moda na francuszczyzn. W zwizku z tym sprowadzano z Francji to

wary luksusowe, na kt�rych zapotrzebowanie zgaszay liczne dwory

ksice, gdzie starano si naladowa styl ycia dworu francuskiego.

Leibniz oblicza w 1670 r., e 10% dochodu narodowego przeznacza

si w Niemczech-na zakup towar�w obcego pochodzenia. Wydaje si

to prawdopodobne, skoro w handlu z Francj eksport niemiecki do

tego kraju by niszy o 6 mln talar�w od importu francuskiego.

W zwizku z tym dotkliwie odczuwano po wojnie niedostatek goto

wego pienidza. czyo si to niewtpliwie z wielkimi sumami paconymi przez kraj na utrzymanie wasnego i obcego onierza w czasie

wojny. W pierwszych latach po wojnie dunicy nie byli w stanie spaci

dug�w. W zwizku z tym w 1654 r. postanowiono na sejmie, e dunicy s zobowizani do spacenia jedynie 25% zacignitych dug�w,

przy czym spat t rozoono na 10 lat.

Te trudnoci finansowe sprawiy, e bezporednio po wojnie nie

kt�re pastwa usioway si ratowa wskrzeszajc niedawne szkodliwe

metody z czas�w "Kipper und Wipper". Przeciw temu jednak wystpiy

rzdy wikszych pastw, a w 1667 r. elektorowie Brandenburgii i Sak

sonii zawarli specjaln konwencj monetarn w Zinna przeciw psuciu

monety. Do konwencji tej przystpiy te z czasem i inne pastwa.

Wojna z jej duym zapotrzebowaniem na pienidze, upadek wiel

kich firm handlowych jeszcze w drugiej poowie XVI w. sprzyjay pow

staniu w Niemczech nowej instytucji, tzw. Hofjuden - dworskich yd�w. "Nie ma zgoa niemieckiego pastwa, kt�re by nie zatrudniao

u siebie dworskich yd�w" - pisze wsp�czesny historyk H. Schnee.

Jeszcze la idarniej uj to satyryk XVIIwieczny J. Moscherosch:

"Wszyscy Zydzi s komisarzami, wszyscy komisarze s ydami". ydzi

dworscy poyczaj ksitom pienidze, dostarczaj towar�w luksuso

318

wych, zapewniaj uzbrojenie wojska, pomagaj w manipulacjach pieninych, uprawiaj lichw. Zamoni, wpywowi, penicy nieraz rol

szpieg�w ksicych, tworz oni pewiiego rodzaju arystokracj ydow

sk i wykorzystuj swe wpywy dla popierania mniejszych, biednych

gmin ydowskich po wsiach i miastach. W niekt�rych miastach, jak np.

w Hamburgu, istnieje od pocztku XVII w. wpywowa gmina yd�w

portugalskich. Nie wszdzie odnoszono si do nich yczliwie. Tote obserwujemy w tym stuleciu wyrane migracje ludnoci ydowskiej, kt�ra

pr�buje w poszczeg�lnych krajach opanowa pewne dziedziny handlu.

Tak np. w poudniowo-zachodnich Niemczech pod koniec stulecia opanowali ydzi handel bydem, sk�rami i wen. W tym samym okresie

obserwujemy do znaczn imigracj yd�w do Brandenburgii, gdzie Fryderyk Wilhelm prowadzi wobec nich bardzo liberaln polityk. Tote w 1699 r. rachowano, e w Berlinie stanowili oni 5% mieszkac�w.

ydzi nie tworzyli jedynej grupy imigracyjnej w �wczesnych Niem

czech. Jeszcze w XVI w. przeyy Niemcy siln fal imigracji nider

landzkiej, spowodowanej przeladowaniami religijnymi w tym kraju.

Fala imigrant�w stworzya w drugiej poowie XVI w. liczc si mniej

szo Niderlandczyk�w w poszczeg�lnych miastach. Tak np. we Frankfurcie nad Menem Niderlandczycy stanowili 1/5 cz ludnoci. Z po

cztkiem XVII w. poudniowe Niemcy przeyy znaczny napyw emi

grant�w z Czech. Druga poowa stulecia to znowu czas do silnego

napywu emigrant�w z Francji, zwizanego z przeladowaniami huge

not�w i zniesieniem edyktu nantejskiego. W Niemczech w roku zniesie

nia edyktu nantejskiego landgraf heski wyda "wolnociow konce

sj", a elektor brandenburski poczdamski edykt, kt�re do akty otwieray szeroko bramy emigrantom hugenockim. W latach 1680-1720 na

pyno do Niemiec okoo 30 tys. francuskich hugenot�w, z czego 2/

do Brandenburgii i Prus. Z tej og�lnej liczby okoo 4% to przedsibior

cy, finansici. Odegrali oni du rol w oywieniu gospodarczym kra

j�w, w kt�rych si osiedlali, rozwijajc produkcj wyrob�w luksuso

wych i modnych, oywiajc dziki swym kontaktom handel midzyna

rodowy, wreszcie przyczyniajc si do rozwoju rolnictwa. Tote zda

niem historyk�w niemieckich dla niekt�rych miast, np. dla Berlina,

przyjcie w swych murach hugenot�w stanowio pocztek nowego

okresu rozwoju.

Gdy chodzi o miasta, druga poowa XVII w. to okres, w kt�rym

pikny rozw�j niejednokrotnie do niezalenych miast, poza nielicz

nymi wyjtkami, nalea do przeszoci. Poszczeg�lni wadcy krajowi

starali si na og� podda zamoniejsze miasta swej zwierzchnoci. Pro

ces ten dokonywa si zwykle bez wikszych trudnoci przy sabym na

og� oporze zbiedniaych miast, czasem jednak wadcy musieli uywa

broni wobec opierajcych si. Tak np. miasto Munster ulego swemu

biskupowi dopiero po dwukrotnym obleniu w 1661 r.

Z miast niemieckich do czasu wojny trzydziestoletniej pierwsze

miejsce zajmowa Frankfurt nad Menem, synny ze swych targ�w i bogatego mieszczastwa. Tote Gustaw Adolf zamierza uczyni je cen

319

trum przyszego szwedzko--niemieckiego pastwa. Nastpne lata wojny

przyniosy jednak upadek tego miasta. "Blask minionego okresu

pisa historyk miasta - nie powr�ci ju nigdy". W drugiej poowie

XVII w. wybi si w Niemczech na pierwsze miejsce Lipsk, w kt�rym

od 1458 r. odbyway si synne z czasem targi. Rozwojowi tego miasta

sprzyja zar�wno fakt, e z wojny wyszo ono obronn rk, jak i to,

e w Saksonii rozwin si w�wczas powanie przemys tkacki. Targi

lipskie staway si te z czasem coraz popularniejsze i gromadziy kup

c�w z Polski, Rosji i kraj�w bakaskich z Turcj wcznie. Pod koniec

stulecia liczba goci targowych dochodzia do 1000 os�b.

Miastem, kt�re mogo konkurowa z Lipskiem i kt�re w XVII w.

rozwijao si coraz bardziej, by Hamburg - "brama Niemiec od

strony morza". Wojna trzydziestoletnia zadaa miastu niewielkie szko

dy. Stao si ono powanym portem zboowym, a od 1648 r. drzew

nym. Dziki stworzonemu w 1619 r. bankowi yrowemu, jak i liberal

nej polityce handlowej sta si Hamburg najwaniejszym rynkiem pieninym p�nocno-zachodnich Niemiec. Waciwy jednak rozkwit za

wdzicza Hamburg przede wszystkim handlowi towarami kolonialnymi.

Rozbudowano tu urzdzenia portowe, stworzono wielkie magazyny,

rozwinito instytucj makler�w i ubezpiecze. Od czas�w wojny ucho

dzio te to miasto za jedyn woln "tchawic witej Rzeszy", albowiem inne porty dostay si w wikszym czy mniejszym stopniu pod

kontrol �bcych pastw. Pod koniec stulecia liczy Hamburg, drugie co

do wielkoci po Wiedniu miasto w Niemczech, 50 tys. mieszkac�w.

Wymienione miasta stanowiy jednak pewnego rodzaju wyjtki. W

innych miastach, ulegajcych w coraz wikszym stopniu wadzy ksit,

obserwujemy wraz z upadkiem gospodarczym upadek niezalenoci i

wolnoci. Magdeburg, Stralsund, miasta, kt�re w czasie wojny walczyy

bohatersko o wolno i swobod sumienia, s jakby ostatnimi przyka

dami ducha, kt�ry poprzednio y silnie w miastach niemieckich.

Nowe, wyrose w czasie wojny pokolenie nie ma odwagi przeciwstawia

si wadzy pastwowej. W drugiej poowie stulecia obserwujemy za to

silny wzrost pewnych miast, a to dziki temu, e stay si one miastami

rezydencjonalnymi, mocno uzalenionymi od wadzy krajowej. W tych

miastach marzeniem niejednego zamoniejszego kupca jest uzyskanie

tytuu dostawcy panujcego ksicia.

W wikszym ni uprzednio stopniu obserwujemy wyrastanie w miastach zamknitej grupy rodzin patrycjuszowskich, kt�re dbaj o to, by

nie dopuszcza przedstawicieli innych rodzin do rady miejskiej, yj za

niejednokrotnie ju z renty lub te lokuj swe pienidze w pewniej

szych - zdawao si - posiadociach ziemskich. Podobne rozwar

stwienie widzimy i wr�d rzemielnik�w, gdzie wyodrbnia si warstwa

mistrz�w zazdronie strzegcych swych przywilej�w i starajcych si nie

dopuszcza do stanowisk mistrzowskich czeladnik�w.

Podzia ywiou miejskiego wpywa w jakim stopniu na tryb ycia.

Patrycjat, podobny w tym do szlachty, przejmowa kultur francusk,

rednie mieszczastwo za trwao przy kulturze niemieckiej.

320

Gdy chodzi o klas feuda�w, to pierwsze miejsce zajmoway ro

dziny ksice, kt�rych pod koniec XVII w. liczono wraz z liniami bo

cznymi okoo 500. Wok� dwor�w ksicych ogniskowao si ycie

szlachty. Wprawdzie we wschodnich Niemczech na dwory podali

przede wszystkim modsi synowie szlacheccy, kt�rzy nie dziedziczyli

majtk�w rodzinnych, za to w zachodnich Niemczech wikszo szla

chty odwracaa si od gospodarki we wasnych dobrach i szukaa moli

woci awansu na dworach. Tote szlachta zastrzegaa przede wszystkim

dla siebie godnoci dworskie, przewanie tytularne, kt�rych na dworach ksit panujcych byo ponad 5 tys. Na dworach ksicych starano si kultywowa obyczaje wzorowane na Paryu. Pienidzy na utrzymanie tych dwor�w dostarczay prawie wycznie dochody z domen ksicych.

Zapatrzona na dwory ksice szlachta = jak pisze niemiecki histo

ryk H. Holborn - mylaa jedynie o tym, "by zowi jaki tytu jako

spos�b docinicia si o par centymetr�w bliej do tronu i poczu si

nieco wyszymod wsp�towarzyszy". Zbiedniae rodziny szlacheckie,

kt�rych nie brakowao, szukay kariery na dworze, w subie pastwo

wej lub te w wojsku. "Wyksztacenie, wiedza i technika pozostay do

men mieszczastwa".

KULTURA NIEMIEC W XVII WIEKU

Na yciu kulturalnym Niemiec w XVII w. pooya swe pitno dugotrwaa wojna. Nie jest to, jak wiadomo, czynnik sprzyjajcy rozwojowi kultury. Tote czasy wojny i bezporednio po niej nastpujce bywaj okrelane, niewtpliwie z pewn przesad, jako czasy najgbszego upadku kulturalnego Niemiec. Istotnie w okresie a do pojawienia si na horyzoncie nauki wielkiego Leibniza, kt�ry bdzie dziaa na przeomie stuleci, nie maj Niemcy adnego wybitnego myliciela.

W dziedzinie literatury pisarze, jak Martin Opitz czy Andreas Gryphius, chocia niewtpliwie utalentowani, nie s wybitnymi tw�rcami.

Znany powieciopisarz, cytowany ju przez nas Hans Jacob Christoffel

von Grimmelshausen, nie tworzy dzie wysokiej klasy. Niemniej nie

mona tw�rcom tych czas�w odmawia wszelkiej wartoci, podobnie

jak i nie bez wartoci s jeszcze niedawno zbyt nisko cenieni pisarze

polscy tego stulecia.

Przy pewnej barokowej sztucznoci, dnoci do patosu, skonnoci

do przedstawiania w utworach teatralnych i powieciach scen wyjt

kowo dramatycznych, wstrzsajcych, pisarze �wczeni umiej te two

rzy utwory proste, pene uczucia. Szczerze bolej nad strasznym losem

ojczyzny niszczonej przez wojny, jak to czyni Andreas Gryphius w so

necie f,zy ojczyzny zaczynajcym si od s�w:

Wir sind doch nunmehr gantz, ja mehr den gantz verheeret.

Der frechen V Iker Schaar, die rasende Posaun

Das vom Blutt fette Schwerdt, die donnernde Cartaun

Hat aller Schweiss und Fleiss und Vorrath auffgezehret.

321

(Jestemy obecnie cakowicie, lub jeszcze gorzej, zniszczeni. Zgraje

bezczelnych narod�w, szalejce trby, ociekajcy krwi miecz,

grzmice armaty poary owoce potu i pracy, wszystkie zapasy).

Martin Opitz, uchodzcy w�wczas za najwybitniejszego poet nie

mieckiego, zdajc sobie spraw z upadku literatury niemieckiej podej

muje starania w kierunku jej odrodzenia. W 1624 r. pisze rozpraw pt.

Buch von der deutschen Poeterey, w kt�rej kreli wskazania teoretyczne

dla niemieckiej poezji. Wczeniej jeszcze, w 1617 r., w pracy pt. Ari

starchus sive de contemptu linguae germanicae wystpuje stanowczo

przeciw zbytniemu kultowi jzyk�w staroytnych, jak acina i greka,

zapowiadajc, e nadchodzi czas wielkoci jzyka niemieckiego. po

dobne haso podejmuje zaoone w tym samym roku towarzystwo pod

nazw Fruchtbringende Gesellschaft, kt�re stawia sobie za cel pielg

nowanie jzyka ojczystego, zobowizuje swoich czonk�w do posugiwania si czystym jzykiem niemieckim. Typowe to zjawisko dla czas�w upadku narodu, zrozumiae w okresie rozbicia pastwowego, ulegania wpywom obcym, wyraajcym si midzy innymi w zamiecaniu mowy ojczystej wyrazami branymi z innych jzyk�w, przede wszystkim z francuskiego.

Pierwsza poowa stulecia to okres rozwoju dramatu. Przoduje tu

pocztkowo dramat jezuicki. Zakon ten bowiem wczenie zrozumia,

jak wielki wpyw wywiera przedstawienie teatralne na spoeczestwo

i posugiwa si nim dla szerzenia zasad religijnych. Do najwybitniej

szych dramaturg�w jezuickich nalea w�wczas Jacob Bidermann

(1578-1639), najsawniejszy za jego dramat to Cenodoxus. W jezuickich dramatach szerzono pogld, e ycie to marno nad marnociami,

a waciwy cel osiga czowiek dopiero po mierci.

Dramaty pisz te i wspomniani wyej poeci Martin Opitz (1597-1639) oraz Andreas Gryphius (1616-1664). Pierwszy to przede wszystkim tumacz sztuk klasycznych, drugi zdobywa si na tragedie oryginalne. I w nich dwiczy nuta o marnoci ycia ludzkiego, potpienie bezwzgldnej walki o wadz, tak czstej w owym okresie. Nie brak w �wczesnych tragediach moment�w przejmujcych, bo te zdaniem Opitza w tragediach winno si przedstawia "morderstwa, akty rozpaczy, dziecio- i ojcob�jstwa, poary, wojny, powstania".

Obok tragedii pojawia si w�wczas powie. Jednym z powszechniej znanych autor�w powieciowych tych czas�w jest Hans Jacob Christoffel von Grimmelshausen (1621?-1676), autor powieci Abenteuer

licher Simplicissimus, w kt�rej opisa losy sieroty wojennej, prostego

chopca, kt�remu dane byo przey okropnoci wojny trzydziestolet

niej. Powie skada si waciwie z wielu scen, kt�re przedstawiaj ko

lejne losy bohatera. Drugi, ju mniej znany autor, to Alzatczyk Hans

Michael Moscherosch (1601-1669), tw�rca dziea pt. Wunderliche und

wahrhaftige Geschichte Philanders von Sittewald. Wdr�wki bohatera

powieci Sittewalda stanowi dla autora kanw, na kt�rej snuje uwagi

krytyczne o istniejcej rzeczywistoci. Tak np. o obowizujcej w�w

czas w polityce "ratio status" pisze, e to dzieo szatana, "najwiksze

322

szelmostwo na wiecie, dziki kt�remu regent, kt�ry j respektuje, pod

jej pokrywk moe czyni, co tylko zapragnie".

Pod wraeniem okropnych przey wojny trzydziestoletniej wyr�s

te na pograniczu niemiecko-sowiaskim nurt poezji i tw�rczoci mi

stycznej. W pocztkach XVII w. dziaa w Zgorzelcu szewc Jakub Behme, nawiedzany widzeniami, kt�re nastpnie spisa w utworze pt. Aurora. Mistyczn poezj uprawia urodzony we Wrocawiu Johannes

Scheffler, znany pod nazwiskiem Angelus Silesius. Zbi�r swoich utwo

r�w zatytuowa Cherubinischer Wandersmann. Utwory jego doczekay

si w nastpnych stuleciach kongenialnego tumaczenia na jzyk polski

przez Mickiewicza w okresie, kiedy nasz wieszcz ulega wpywom To

wiaskiego. O tonie tej poezji moe wiadczy chociaby jeden dwu

wiersz, kt�ry podajemy w tumaczeniu Mickiewiczowskim:

O kawa ziemi ludzkie dobija si plemi.

Zosta cichym, a moesz posi cal ziemi.

W dziedzinie nauki jedn z nielicznych postaci zasugujcych na

wzmiank jest Otto Guericke (1602-1686), burmistrz magdeburski,

kt�ry zbudowa pomp pr�niow, barometr wodny, a przede wszyst

kim odkry, e atmosfera wywiera na otaczajce ciaa cinienie, co udo

wodni za pomoc synnych p�kul magdeburskich.

W dziedzinie muzyki, tak uprawianej w okresie baroku, mogli si

Niemcy w�wczas poszczyci dwoma kompozytorami - Henrykiem

Schutzem (1585-1672), autorem wielu pieni ch�ralnych, oratori�w

i pasji, oraz wybitnym kompozytorem muzyki organowej, Szwedem z

pochodzenia dziaajcym w Lubece, Dietrichem Buxtehude (1637-1707), kt�rego utwory wywary nastpnie powany wpyw na Jana Sebastiana Bacha.

Gdy chodzi o sztuki plastyczne, to czasy wojenne nie sprzyjay ani

budownictwu, ani malarstwu. Dopiero w drugiej poowie stulecia ob

serwujemy rozbudow kocio�w katolickich, jak kocioa Teatyn�w w

Monachium, opactwa Haug w Wurzburgu. Z czasem wyksztaca si w

poudniowych Niemczech specyficzny styl barokowy, kt�ry rozwinie si

dopiero na przeomie stuleci XVII i XVIII.

W dziedzinie ideologicznej, biorc rzecz w caoci, mona zaobser

wowa pewne uspokojenie spor�w religijnych, wzrost tendencji ireni

stycznych, podobnie jak i w innych krajach. Nie oznacza to jednak

wcale, by zacito i zajado wyznaniowa znikny w�wczas cakowi

cie w Niemczech. W oczach gorliwych pastor�w luteraskich ojcem

kalwinizmu jest nadal diabe, walczy za w jego obronie znaczy dla

nich to samo, co suy pod sztandarami diabelskimi. Wybitny autor

pieni religijnych, luteranin Paulus Gerhardt, stwierdza otwarcie: "Nie

mog kalwinist�w jako takich uwaa za chrzecijan".

Tak jak w yciu religijnym bardzo powoli przezwyciano dawne

obyczaje, podobnie byo i w yciu codziennym. Obyczaje �wczesnych

Niemc�w, nawet gdy chodzi o sfery wysze, byy - jak wynika cho

ciaby z pamitnik�w szlachcica lskiego Schweinichena - do pro

323

stackie, by nie powiedzie grubiaskie. Obarstwo i pijastwo wiciy

triumfy. Tote nawet przyzwyczajony do pijastwa szlachty polskiej

Albrecht Stanisaw Radziwi, kanclerz w. litewski, z pewnym zaskoczeniem opisuje w swym pamitniku przykady bezceremonialnego pi

jastwa elektora brandenburskiego Jerzego Wilhelma.

W yciu codziennym, podobnie zreszt jak w literaturze i sztukach

plastycznych, panoszyy si wpywy baroku. Uwidaczniao si to w wyszukanych, bogatych, fantastycznych stroj ach, w mowie za w zamiowaniu do przymiotnik�w, przesady. Wystpowao to w caej peni w tytulaturze list�w. Sdzia sdu Rzeszy by ju nie tylko "dobrze i wysoko urodzony", ale "szlachetny, mocny, wielce wyksztacony, wielce yczliwy, specjalnie miy" itd. , i to wszystko w nag�wku listu czy podania.

Z upywem lat zaczynaj w Niemczech w tym stuleciu przyjmowa

si przemonie wpywy francuskie. Ideaem w koach szlacheckich

i mieszczaskich staje si homme du monde (czowiek wiatowy),

homme du cour (dworzanin), monsieur a la mode (czowiek modny),

przy czym naturalnie wiat, dw�r i moda maj by francuskie. "Mowa,

spos�b poruszania si, obyczaje, zachowanie si przy stole i przy piciu, kr�tko m�wic, ycie od rana do nocy ulegay wpywom francus

kim" - zauwaa wsp�czesny historyk. Coraz powszechniejszy staje si

w koach szlacheckich zwyczaj prowadzenia korespondencji w jzyku

francuskim. Polscy magnaci i dworacy francuscy Ludwiki Marii przeby

wajc w czasie wojny szwedzkiej na emigracji na lsku z pewnym za

skoczeniem skonstatowali, e wr�d tamtejszej szlachty niemieckiej

ciesz si wziciem popularne w�wczas we Francji powieci d'Urfego,

Scudery i innych. Temu zalewowi kultury francuskiej sprzyjaj te cz

ste w�wczas podr�e modych Niemc�w do Francji, przy czym modzi

szlachcice i mieszczanie nie szukaj wiedzy w uczelniach francuskich,

ale staraj si pozna tajniki mody i obyczaj�w francuskich, by je przy

wie w moliwie wiernym ksztacie do ojczyzny. R�wnoczenie niemal

kady ksi niemiecki stara si naladowa Kr�la Soce, Ludwi

ka XIV, zar�wno gdy chodzi o ycie dworskie, jak i budow paac�w.

Jedynie w p�nocnych Niemczech obyczaje francuskie nie przyjy si

tak silnie.

Gdy chodzi o warstwy spoeczne, to adna z nich nie pretendowaa

w�wczas do odegrania powaniejszej roli w kraju. Szlachta wysza z wojny osabiona, z majtkami zrujnowanymi lub zaduonymi. "Nawet

rednio wielki majtek szlachecki stanowi wasno nie przynoszc

specjalnych korzyci" - pisze o tych czasach Freytag.

R�wnie w miastach sytuacja nie przedstawiaa si najlepiej. Czasy

ich wielkoci, czasy wielkich rodzin patrycjuszowskich, Fugger�w, Welser�w i innych, miny bezpowrotnie. Mieszczanie, nawet zamoniejsi,

prowadz ycie proste i na og� niewystawne. Niemniej miasta niemie

ckie, o ile nie zostay zbyt silnie zrujnowane w czasie wojny, s czyste,

zadbane, brukuje si w nich ulice, dba o czyst wod.

W poszczeg�lnych miastach rozwijaj si w�wczas po okresie

324

upadku uniwersytety, b waj te po wojnie odwiedzane przez coraz li

czniejsz modzie, nie zawsze szukajc wiedzy, ale chtnie zaywa

jc przyjemnoci ycia studenckiego. Z tych czas�w pochodz okrele

nia znane potem w caej Europie rodkowej, jak "bursz", "filister".

W XVII w. wreszcie powstaje w Niemczech prasa. W 1609 r. poja

wia si w Wolfenbuttel tygodnik "Avisa Relation oder Zeitung". W

tym samym roku ukazuje si drugi tygodnik w Strasburgu: "Relation

Aller Furnemen und Gedenckwurdigen Historien". Wreszcie w 1660 r.

zaczyna w Lipsku wychodzi pierwszy dziennik "Neueinlaufende Na

chrichten von Kriegs und Welt Handeln". Powstanie prasy nie byo bez

znaczenia dla dalszego rozwoju narodu. Od tego bowiem momentu pewna cz spoeczestwa uzyskiwaa r�do informacji o tym, co si

dzieje w Niemczech i w ssiednich krajach, dowiadywaa si o faktach,

kt�re przecie miay i dla niej mniej czy wicej powane znaczenie.

Wprawdzie w gazetach tych nie byo jeszcze mowy o artykuach wstp

nych, opiniach wyraniej wypowiedzianych, niemniej sam wyb�r informacji, rodzaj jej przedstawienia wpywa w jaki spos�b na formowanie opinii spoecznej.

SYTUACJA POLITYCZNA W NIEMCZECH PO POKOJU WESTFALSKIM

Podpisanie aktu pokoju westfalskiego nie byo naturalnie r�wno

znaczne z nastaniem spokoju w Niemczech. Zawarte porozumienie nie

dotyczyo Hiszpanii, kt�ra nadal walczya z Francj. W zwizku z tym

wojska hiszpaskie pozostay w Niemczech, wodzowie za francuscy

niejednokrotnie szukali dla swych wojsk kwater na granicznych tere

nach niemieckich. Pierwszy sejm Rzeszy, tzw. egzekucyjny, kt�ry ze

bra si w maju 1649 r., stan przed trudnym zadaniem demobilizacji

wojsk obu stron walczcych. Bya to sprawa nieatwa, gdy z jednej

strony naleao zapaci te wojska, z drugiej za pomyle o pracy dla

zdemobilizowanego onierza. Doty czyo to zar�wno wojsk cesarskich,

jak i szwedzkich, skoro w wojsku szwedzkim, liczcym okoo 100 tys.

onierzy, suyo jedynie 14 tys. Szwed�w. Cz rozpuszczonych o

nierzy znajdowaa zajcie poza granicami pastwa w charakterze o

nierzy najemnych, cz za szukaa pracy w kraju, powikszajc w pe

wnej mierze bezrobotny plebs miejski.

R�wnie wanym zadaniem byo dostosowanie ustroju Rzeszy do sy

tuacji powstaej na skutek wojny i postanowie traktatu westfalskiego.

Zdawano sobie bowiem spraw z tego, e wobec praw nadanych ksi

tom udzielnym w kraju dawne pojcie witej Rzeszy nie odpowiada

nowej rzeczywistoci. Wr�d wsp�czesnych prawnik�w odzyway si

gosy proponujce zamian Rzeszy na republik federaln. Znany po

tem szeroko prawnik, Samuel Pufendorf (1632-1694), ogosi w 1667 r.

pod pseudonimem Severinus de Monzambano rozpraw pt. De statu

imperii Germanici, w kt�rej zwraca uwag, e �wczesne pastwo nie

mieckie nie odpowiada adnemu ze znanych w�wczas poj prawa na

rod�w, gdy nie jest ani pastwem o ustroju arystokratycznym, ani

325

monarchi. Znane jest jego stwierdzenie, e �wczesna Rzesza jest "ja

kim nieksztatnym ciaem podobnym do potwora".

Nie zdobyto si jednak na zmian ustroju Rzeszy. Obok cesarza na

dal najwysz wadz w pastwie pozosta sejm Rzeszy, skadajcy si

z trzech kolegi�w - elektor�w, ksit i miast. Uchway sejmu podle

gay zatwierdzeniu przez cesarza. W pierwotnej swej postaci sejm nie

obradowa dugo. Ju sejm 1653/54 r., wzmocniwszy wadz ksit

przez postanowienie, e ich poddani s zobowizani do utrzymywania

potrzebnych dla obrony kraju wojsk, postanowi, e w przyszoci sejm

bdzie obradowa w permanencji, z tym e zasiada w nim mieli repre

zentanci waciwych czonk�w kolegi�w. Postanowienie to weszo w y

cie od 1663 r. Nowy sejm wobec ograniczonych penomocnictw repre

zentant�w, rozbicia wyznaniowego sta si instytucj ocia i przez

to niewiele znaczc.

Gdy chodzi o pozostae centralne wadze Rzeszy, to Kancelaria

Rzeszy, na kt�rej czele sta wicekanclerz, tracia coraz bardziej na zna

czeniu wobec powstaej ju w 1620 r. austriackiej Nadwornej Kancelarii, kt�ra z czasem przeja kierownictwo polityki zagranicznej Rzeszy.

Nadworna Rada Rzeszy bya wanym trybunaem sdowym, odwoawczym. Obok niej dziaa Sd Kameralny Rzeszy, zwany potem cesarskim, dziaajcy r�wnie jako instancja apelacyjna od wyrok�w sd�w krajowych. Zasiadajcy w nim sdziowie wyrokowali wedug prawa rzymskiego, co w duej mierze przyczynio si do rozpowszechnienia znajomoci i stosowania tego prawa w Niemczech. Poniewa

z czasem sd ten zacz przewleka zaatwianie spraw, sta si przed

miotem atak�w, wzroso natomiast znaczenie Nadwornej Rady Rzeszy.

W administracji terytorialnej Rzeszy wan rol odgryway tzw.

Okrgi Rzeszy w liczbie dziesiciu. Okrgi te, obejmujce kilka kra

j�w, posiaday swe kierownictwo, zwane dyrektoriatem, oraz zgromadzenie stanowe. Zajmoway si one sprawami bezpieczestwa, gospo

darki i komunikacji. W okresie wielkiego rozbicia politycznego Nie

miec stay si one czynnikiem sprzyjajcym wyrobieniu si pewnego

poczucia cznoci midzy pastewkami wchodzcymi w skad tych

okrg�w.

Sytuacja polityczna Niemiec po pokoju westfalskim przedstawiaa

si pocztkowo do dobrze. Od wschodu wobec pokojowej polityki

Rzeczypospolitej Polskiej, a zwaszcza z powodu osabienia jej woj

nami z powstacami ukraiskimi, nie grozio adne niebezpieczestwo.

R�wnie i Francja, wyczerpana trwajc par lat Frond, nie bya po

cztkowo niebezpiecznym ssiadem. Dopiero po zwalczeniu Frondy w

ostatnich latach rzd�w Mazariniego, a potem rzd�w osobistych Lud

wika XIV, zacza Francja miesza si do spraw wewntrznych Nie

miec, starajc si nie dopuci do wzmocnienia wadzy cesarskiej. Dodajmy, e ta polityka Francji bya mile widziana przez ksit niemieckich.

Klasycznym przykadem wsp�dziaania ksit niemieckich z Fran

cj sta si tzw. Zwizek Reski, powstay w 1654 r. Przystpili do

326

niego pocztkowo trzej duchowni elektorzy, biskup Munster i ksi

neuburski,przy czym g�wn rol odgrywa w nim elektor moguncki

Jan Filip hr. Sch nborn. Celem Zwizku byo utrzymanie pokoju i wol

noci ksit niemieckich. W czasie elekcji nowego cesarza w 1658 r.

Zwizek przyczyni si do tego, e w przedstawionych nowemu wadcy

warunkach (Wahlkapitulation) znalazo si postanowienie, i nowy ce

sarz nie wemie udziau w wojnie hiszpasko-francuskiej.

W tym roku przystpi do Zwizku Ludwik XIV. G�wnym zada

niem Zwizku byo w�wczas zapobieenie temu, by wojska cesarskie

nie pospieszyy na pomoc Hizpanii w Niderlandach. By zapobiec

temu, Zwizek utrzymywa armi liczc 10 tys. onierzy, do kt�rej to

armii Francja dostarczya kontyngent liczcy 2400 onierzy. Przyjcie

do Zwizku kr�la francuskiego byo wyranym dowodem, e poszcze

g�lni ksita niemieccy obawiali si bardziej przewagi cesarza ni po

tgi Ludwika XIV. Dopiero par lat p�niej, gdy Ludwik XIV pocz

si coraz silniej miesza w sprawy wewntrzne Niemiec, gdy w 1664 r.

udzieli elektorowi mogunckiemu pomocy w sporze z miastem Erfurt

bronicym swej niezalenoci, wywoao to pewn reakcj w Niem

czech. Nawet zazwyczaj sprzyjajcy Francji elektor brandenburski Fry

deryk Wilhelm uzna w�wczas, e "lepiej y pod protektoratem Turka

ni w niewoli u Francuz�w". W zwizku z tym powitano pomoc udzie

lon przez Francj cesarzowi w jego walce z Turkami bez entuzjazmu,

raczej z niechci.

W latach pidziesitych zdawao si, e toczca si w�wczas wojna

polsko-szwedzka (1655-1660) spowoduje wmieszanie si Rzeszy w t

wojn. Ostatecznie jednak wzia w niej udzia Brandenburgia, szukajca tu wasnych korzyci, o czym bdziemy m�wili dalej, oraz cesarz,

kt�remu nie umiechaa si perspektywa opanowania Polski, czy te

jej czci, przez Szwecj. W zwizku z tym zdecydowa si Leopold I

na zawarcie przymierza z Polsk i udzielenie jej wojskowej pomocy.

W 1658 r. wojska cesarskie wziy te udzia we wsp�lnej wyprawie

wojsk brandenbursko-polskich do Jutlandii w celu udzielenia pomocy

walczcej r�wnie ze Szwedem Danii. Pok�j oliwski w 1660 r. oraz po

wane osabienie Szwecji sprawiy, e pastwo to na jaki czas prze

stao by gronym ssiadem Rzeszy.

Mniej pomylnie uoyy si w�wczas stosunki z Turcj. Ta bo

wiem, przeywajc okres nowej aktywnoci, zaatakowaa zachodnie

Wgry, nalece w�wczas do Habsburg�w. Wojna ta, w czasie kt�rej

Turcy zajli kilka miejscowoci w Sowacji, wywoaa powane zanie

pokojenie w Rzeszy, dop�ki wojskom cesarskim nie udao si w bitwie

pod Sankt Gotthard zatrzyma dalszych postp�w Turk�w. Pok�j w

Vasvar (1664) zakoczy chwilowo t wojn.

Rozpoczta w 1667 r. przez wojn dewolucyjn wielka ofensywa

Ludwika XIV przeciw Hiszpanii zastaa Niemcy w kompletnym rozbi

ciu. W przededniu tej wojny udao si Ludwikowi XIV za cen znacz

nych kwot kupi sobie yczliw neutralno elektor�w koloskiego

i mogunckiego, biskupa Munster i ksicia neuburskiego. Wszyscy ci

327

ksita obiecali nie przepuszcza przez swe terytoria wojsk cesarskich.

W tym samym jeszcze roku elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm,

kt�ry niedawno przywdziewa szat patrioty niemieckiego, przeywa

atak frankofobii, zdecydowa si na zawarcie przymierza z Francj

15 XII 1667 r. Szczytem wszystkiego by fakt, e dyplomacji francus

kiej udao si na pocztku 1668 r. zawrze tajny ukad z cesarzem, na

mocy kt�rego tene uznawa prawa Ludwika XIV do Niderland�w hi

szpaskich za cen udziau w przyszym rozbiorze Hiszpanii. Ukadem

tym, kt�ry zreszt mia by utrzymany w gbokiej tajemnicy przed

wiatem, cesarz dzieli si sk�r po swym krewniaku i sprzymierzecu

Karolu II i za cen wtpliwych obietnic rezygnowa z popierania intere

s�w niemieckich w najbliszym ssiedztwie.

Podobnie ustosunkoway si p�niej Niemcy do planowanego przez

Ludwika XIV podboju niepodlegych Niderland�w. Syrenim gosom

dyplomacji francuskiej, przygotowujcej troskliwie przyszy najazd na

Republik Zjednoczonych Prowincji, ulega najpierw Bawaria

(16 II 1670 r.), dla kt�rej ten ukad z Francj bdzie staowi pocztek

profrancuskiej polityki, potem elektorowie Kolonii, Trewiru, biskupi

westfalscy, ksi Brunszwik-u i Hanoweru i inni drobni ksita, jak

ich okrela dyplomata francuski - "gupi, niezdecydowani, godni,

albo te nadmiernie oddani trunkom". I tym razem cesarz pocztkowo

nie pr�bowa przeciwstawia si rosncej potdze Francji i zawar z ni

w 1671 r. traktat neutralnoci.

Rozpoczta wojna jeszcze raz daa okazj elektorowi brandenbur

skiemu do zademonstrowania, e twardo trzyma si zasady: "wer mir

ammeisten gibt, dem adhaeriere ich" (cz si z tym, kto daje mi naj

wicej). Najpierw wic po dugich rokowaniach zawar przymierze

z Republik Zjednoczonych Prowincji i wysa swe wojska na zach�d,

by razem z wojskami cesarskimi uderzyy na posiadoci sojusznika

Francji, elektora koloskiego. Ju jednak w nastpnym roku

(21 VI 1673) zawar elektor w Vossem sojusz z Francj. Niewtpliwie

powan rol odegra tu fakt, e Francja obiecaa mu o kilkaset tysicy

liwr�w wysze subsydia, ni to mogy obieca Niderlandy.

Tymczasem wojna Ludwika XIV ze Stanami Generalnymi, w czasie

kt�rej Holendrzy wykazali wiele odwagi i zacitoci, wywara wraenie

w Niemczech. W sierpniu 1673 r. sprzymierzy si cesarz z Hiszpani

i Niderlandanii, by wsp�lnie walczy z Francj, w najbliszych za mie

sicach liczba przeciwnik�w Francji powikszya si wydatnie. W maju

1674 r. sejm Rzeszy wypowiedzia w imieniu caych Niemiec wojn

kr�lowi francuskiemu. Co jakby fala uczucia narodowego przesza

w�wczas przez Niemcy. Poszczeg�lni ksita obawiali si reakcji

swych poddanych, "jeli owiadcz si za Francj". Nastroje antyfran

cuskie trafiy nawet do Berlina, w zwizku z czym elektor Fryderyk

Wilhelm dokona nowej wolty przystpujc z kolei do koalicji antyfrancuskiej.

Mimo to jednak nie mona w�wczas m�wi o zwartym froncie an

tyfrancuskim ksit niemieckich. Tak wic Bawaria wytrwaa przy

328

Francji, Wirtembergia prowadzia podobn polityk, Hanower zacho

wa neutralno, nie m�wic o r�nych wadcach, kt�rzy prowadzili po

lityk co najmniej chwiejn. Do rycho ciar wojny sprawi, e po

szczeg�lni ksita zaczli marzy o pokoju, do czego do szybko po

cz r�wnie wzdycha kupiecki ludek holenderski. Poszczeg�lne kraje

niemieckie, jak Palatynat czciowo ju odbudowany przez okres po

wojenny, doznay w�wczas ze strony wojsk francuskich powanych zni

szcze. Wojska Rzeszy, wr�d kt�rych walczyy i wojska brandenbur

skie, nie odniosy powaniejszych sukces�w nad wojskami francuskimi.

Jedynie wojskom brandenburskim udao si odnie zwycistwo nad

sprzymierzonymi z Francj Szwedami w bitwie pod Fehrbellinem w

1675 r. Sukces ten nie mia wikszego znaczenia strategicznego, w

gruncie rzeczy te pado w tej bitwie zaledwie 600 Szwed�w, niemniej

odebra on Szwedom ochot do dalszego marszu w gb Brandenburgii

i zosta umiejtnie propagandowo wykorzystany przez Fryderyka Wilhelma.

Ostatecznie udao si Ludwikowi XIV rozbi koalicj. W sierpniu

1678 r. zawar korzystny dla Stan�w Generalnych pok�j w Nimwegen,

po czym pok�j zawara Hiszpania, wreszcie w lutym 1679 r. cesarz.

Tym samym znalaz si elektor brandenburski sam wobec Szwed�w.

Poprzednio udao mu si z udziaem wojsk koalicji zaj cae Pomorze

Nadodrzaskie razem ze Szczecinem, Greifswaldem i Stralsundem, od

ni�s nastpnie powaniejsze sukcesy walczc ze Szwedami w Prusiech

Wschodnich. Francja jednak nie pozwolia mu tych sukces�w wykorzy

sta. Pokojem zawartym 29 VI 1679 r. w St. GermainenLaye musia

elektor odstpi Szwecji prawie cae Pomorze Nadodrzaskie razem ze

Szczecinem. Oburzony na cesarza, e nie popar jego pretensji do po

morza, zdecydowa si w�wczas na zawarcie 25 X 1679 r. cilejszego

przymierza z Ludwikiem XIV, na mocy kt�rego zobowiza si przepu

szcza wojska francuskie przez swe terytoria oraz w czasie przyszej ele

kcji cesarza gosowa na kr�la Francji lub na kandydata wskazanego

przez Francj. W zamian za to mia przez 10 lat otrzymywa 100 tys.

liwr�w rocznie.

Niedugo po zakoczeniu wojny z Niderlandami rozpocz Ludwik

XIV sw polityk reunion�w, kt�ra bya przede wszystkim obliczona

na to, by rozszerzy w spos�b pokojowy granice pastwa i umocni te

reny graniczne. Wykorzystujc niejasno praw lennych istniejc na

terenach granicznych albo te powoujc si na przebrzmiae prawa hi

storyczne, przystpi Ludwik XIV do rewindykowania, a waciwie w

poszczeg�lnych wypadkach do zajmowania r�nych teren�w pogranicz

nych. Tak wic zaj znaczn cz dzisiejszej Saary, przyczy do

Francji pewne tereny Luksemburga. Najwiksze jednak wraenie wy

woao zajcie wolnego miasta Strasburga (30 IX 1681 r.).

Polityka reunion�w wyzwolia w Niemczech now fal uczu naro

dowych oraz niechci do Fiancji. Poszczeg�lni ksita zaczli przy

cza si do sojuszu niderlandzkoszwedzkiego (1681), kt�ry zosta za

wizany w celu obrony stanu politycznego z 1648 r. Niemniej Rzesza

329

nie zdobya si w�wczas na jak akcj przeciw Francji. Jednym z naj

gorliwszych zwolennik�w pokoju by w�wczas Fryderyk Wilhelm, elek

tor brandenburski, kt�remu Francja, by wzmocni jego przyja, pa

cia coraz wiksze subsydia pienine. Momentem skaniajcym w�w

czas kraje niemieckie do umiarkowania by fakt, e wanie w tych la

tach Turcja ponownie przystpia do ofensywy przeciw krajom austria

ckim. Tote w lecie 1684 r. zdecydowaa si Rzesza na zawarcie dugoletniego rozejmu z Francj, pomijajc na razie spraw reunion�w.

Wspomnielimy wyej o nieoczekiwanej aktywnoci Turcji jeszcze

w latach szedziesitych. W nastpnym dziesicioleciu nawaa turecka

zwalia si na Polsk, powodujc powane klski Rzeczypospolitej.

Dopiero wstpienie na tron Sobieskiego i interwencja Francji doprowa

dziy do czasowego uspokojenia na wschodniej granicy Rzeczypospoli

tej. W�wczas jednak zwr�ciy si siy tureckie przeciw krajom austria

ckim. W 1683 r. uderzya na Austri potna armia turecka pod wodz

Kara Mustafy. Wojska cesarskie dowodzone przez ksicia Karola

330

Lotaryskiego byy zbyt szczupe, by stawi op�r, i musiay si wycofa

na zach�d, pozostawiajc siln zaog w stolicy kraju Wiedniu, kt�ry

zosta oblony przez Turk�w. Miasto pod komend hr. Rudigera von

Starhemberga bronio si dzielnie, ale nie zdoaoby si utrzyma,

gdyby nie odsiecz silnych wojsk polskich pod dow�dztwem Sobieskie

go, kt�rego dyplomacji austriackiej udao si skoni do udzielenia ce

sarzowi niemieckiemu pomocy, i powanych si niemieckich dowodzo

nych przez ksicia Karola lotaryskiego.

W bitwie stoczonej z oblegajcymi miasto Turkami dnia 12 IX 1683 r.

walczyy po stronie chrzecijaskiej wojska niemieckie w sile okoo

46 tys. onierzy i polskie liczce 26 tys. wojownik�w, majc przeciw

sobie ponad 130-tysiczn armi tureck, kt�rej cz, odkomendero

wana do pilnowania fortecy, nie moga bra udziau w walce. Jak wia

domo, wojska dowodzone przez kr�la Jana III odniosy decydujce

zwycistwo, ratujc tym samym stolic cesarsk oraz poudniowe kraje

niemieckie przed inwazj tureck. R�wnoczenie zwycistwo to ozna

czao gruntowne zaamanie si potgi tureckiej i otwaro drog do dal

szych podboj�w cesarskich na Wgrzech.

W rozpocztej w nastpnym roku ofensywie wojsk cesarskich na

Wgrzech brali udzia poszczeg�lni ksita niemieccy razem ze swymi

kontyngentami. Wr�d nich wybi si na pierwszy plan elektor bawar

ski Maksymilian Emanuel oraz margrabia badeski Ludwik i Karol Lotaryski. Ta wsp�lna walka wojsk niemieckich przeciw niewiernym

przyczynia si do wzmoenia poczucia jednoci narodowej i wsp�lnoty

og�lnoniemieckiej, wieczc r�wnoczenie bohater�w tych walk bla

skiem legendy. Wojna ta w wyniku zwycistw odnoszonych przez woj

ska cesarskie, po zajciu Budy w 1686 r. i Belgradu w 1688 r., dopro

wadzia do zajcia prawie caych Wgier i Siedmiogrodu przez cesarza.

Przyczynio si to naturalnie do wzrostu jego autorytetu. W 1687 r. ko

ronowano J�zefa, syna Leopolda, na kr�la wgierskiego, po wietnych

za zwycistwach Ludwika badeskiego pod Slankamen (1691), potem

ks. Eugeniusza Sabaudzkiego pod Zent (1697) doszo wreszcie do za

warcia pokoju w Karowicach w 1699 r. Na mocy tego pokoju cesarz

zyska Wgry bez Banatu, ale z Siedmiogrodem. Dziki temu posiadoci Habsburg�w powikszyy si o terytorium liczce ponad 120 tys. km2.

W czasie pierwszych lat zmaga cesarza z Turcj zachowywaa si

Francja wzgldnie spokojnie. Posunicie jednak czysto wewntrzne Lu

dwika XIV w 1685 r., mianowicie cofnicie edyktu nantejskiego, a tym

samym pozbawienie niemal wszelkich praw hugenot�w francuskich, nie

pozostao bez wraenia na Niemcach. Wobec tego, e r�wnoczenie

zmar Karol II, kr�l angielski, i po nim nastpi katolik Jakub II, zdawao si, e wczeniej czy p�niej dojdzie do ponownych wojen religij

nych. Rzecz jasna, e najwiksze wraenie wywary te fakty na ksi

tach protestanckich. Niekt�rzy z nich, w tym elektor brandenburski,

otwarli szeroko granice swych kraj�w dla francuskich hugenot�w, kt�

rzy mimo surowych zakaz�w opuszczali tereny Francji. W�wczas to,

331

jak wiemy, wchony poszczeg�lne kraje niemieckie do powan

liczb ludnoci francuskiej.

Przeladowanie hugenot�w przyczynio si te do tego, e elektor

brandenburski Fryderyk Wilhelm pod koniec swego ycia (zmar w

1688 r.) zawar w marcu 1686 r. sojusz defensywny z cesarzem, kt�ry

mia za panowania jego syna Fryderyka przetrwa znaczny czas. Tym

czasem wyzywajca polityka Ludwika XIV miaa ponownie doprowa

dzi do zatarg�w z Niemcami. Okazji najbliszych dostarczyy dwie

sprawy. W 1685 r. zmar Karol, elektor Palatynatu, i po nim obj dzie

dzictwo ksi neuburski Filip Wilhelm. Nieoczekiwanie wystpi w�w

czas Ludwik XIV w imieniu swej szwagierki Elbiety Charlotty ks. Orleaskiej, siostry zmarego elektora, z pretensjami do ruchomoci po

zmarym i do pewnych terytori�w. Sprawa, kt�ra miaa by zaatwiona

na drodze prawnej, wloka si czas jaki bez rozstrzygnicia. Niedugo

potem wystpi Ludwik z dalsz pretensj.

W zwizku z chorob elektora koloskiego, arcybiskupa Maksymi

liana Henryka, udao si dyplomacji francuskiej w 1688 r. przeprowa

dzi wyb�r przez kapitu stronnika Francji, Wilhelma Egona von Furstenberg, biskupa Strasburga, na koadiutora i nastpc arcybiskupa ko

loskiego. Cesarz jednak, poparty przez innych elektor�w, zaprotesto

wa przeciw temu wyborowi i prosi papiea o uniewanienie elekcji,

nie chcc dopuci, by tak wana pozycja w Rzeszy dostaa si w rce

zdecydowanego stronnika Francji. Gdy nastpnie po paru miesicach

arcybiskup Maksymilian Henryk zmar i na elekcji nastpcy kandydat

cesarski J�zef Klemens, brat elektora bawarskiego, otrzyma niezna

czn ilo gos�w, papie Innocenty XI mimo to zatwierdzi jego wy

b�r. Akt ten potraktowa Ludwik XIV jako posunicie wyranie skie

rowane przeciw niemu. Dalsz okazj do wszczcia wojny sta si fakt,

e jeszcze w 1686 r. wobec coraz agresywniejszej polityki francuskiej

pocza si w Niemczech formowa liga o charakterze obronnym, na

zwana od miejsca pierwotnego porozumienia Lig Augsbursk. Do

Ligi tej obok cesarza przystpili elektor bawarski Maksymilian II, elek

tor Palatynatu, ks. holsztysko-gottorpski i inni. Wczeniej jeszcze, jak

widzielimy, zwiza si z cesarzem elektor brandenburski. W konsek

wencji powstaa w Niemczech organizacja obejmujca znaczn cz

wadc�w. "Nigdy Niemcy nie byy bardziej zjednoczone jak obecnie" - powie w zwizku z tym Leibniz.

Zrozumiae, e powstanie Ligi Augsburskiej obserwowaa dyplo

macja francuska z najwyszym niezadowoleniem i niepokojem, z cza

sem za rzd francuski potraktuje j jako g�wn przyczyn wojny.

W gruncie rzeczy g�wn przyczyn wojny bya obawa kr�la francus

kiego, by cesarz, kt�rego syna koronowano wieo na kr�la Wgier,

nie wzmocni zbytnio swej pozycji w Niemczech. Niemniej Lig Augs

bursk, sprawy Palatynatu i elektoratu koloskiego wymienia manifest

francuski jako g�wne przyczyny, dla kt�rych Ludwik XIV zerwa rozejm i rozpocz wojn 24 IX 1688 r.

Wojna przyniosa pocztkowo Francuzom, kt�rzy dziaali szybko

332

i energicznie, powane sukcesy. Wojska ich zajy szereg miast w Niem

czech zachodnich, w tym Wormacj, Spir, Trewir. Dotary potem

do Wirtembergii i Frankonii, nakadajc na miasta wielkie kontrybu

cje. Rycho jednak skoczyy si ich sukcesy. Zjednoczeni w tzw. Koncercie Magdeburskim ksita, elektor brandenburski Fryderyk III,

elektor saski Jan Jerzy III, Ernest August, ksi hanowerski, Karol

ks. Hessen-Kassel, stosunkowo szybko wystawili powane siy wojsko

we, kt�re zmusiy Francuz�w do odwrotu. Przed wycofaniem si z zaj

tych terytori�w wojska francuskie na polecenie Louvois dokonay bar

barzyskiego zniszczenia tych ziem, g�wnie Palatynatu, palc miasta,

niszczc fortyfikacje, rujnujc zabytki przeszoci, wr�d nich pikny

zamek w Heidelbergu. Spalio si w�wczas lub lego w gruzach wiele

miast, jak Wormacja, Spira, Frankenthal.

Tymczasem w wyniku "sawnej rewolucji" Wilhelm Oraski obj

wadz w Anglii i ju jako wadca Niderland�w i Anglii zawar sojusz

z cesarzem. Dalsza wojna, w kt�rej przeciw Francji walczya zar�wno

Hiszpania, jak i ksi Sabaudzki, okazaa si dla Niemc�w, walcz

cych r�wnoczenie z Turkami, mocno uciliwa. Doszy do tego zrcz

nie podniecane przez Francuz�w niesnaski midzy wadcami niemieckimi. Tote ju w 1697 r. wszczto rokowania pokojowe w wiosce Rijswijk koo Hagi. Doprowadziy one najpierw do pokoju midzy Francj a pastwami morskimi i Hiszpani (20 IX 1697 r.), a potem przyczy si r�wnie i cesarz (30 X 1697 r.). Pok�j ten nie by zbyt dogodny dla Niemiec. Wprawdzie Ludwik odda kilka rniejscowoci, jak Philippsburg, Freiburg i inne, jednak zatrzyma w swych rkach ku wielkiemu niezadowoleniu Niemc�w Strasburg.

Zakoczona w ten spos�b wojna nie bya bez znaczenia dla Nie

miec. Po raz pierwszy bowiem od dugiego czasu aden z ksit nie

mieckich nie walczy w�wczas po stronie Francji. Przyczynio si to nie

wtpliwie do wzmocnienia pewnej wsp�lnoty niemieckiej. R�wnocze

nie doszo w latach dziewidziesitych do wanych zmian w samych

Niemczech. Tak wic panujcy w Hanowerze ksi Ernest August,

poczywszy znaczn cz dotd rozbitego ksistwa, uzyska od cesa

rza (marzec 1692) uznanie Hanoweru za nowy, dziewity elektorat,

przez co na kr�tko liczba protestanckich elektor�w w kolegium ulega

zwikszeniu. Ju jednak w cztery lata p�niej zmieniy si stosunki wy

znaniowe w kolegium w zwizku z przejciem elektora saskiego Fryde

ryka Augusta na katolicyzm z racji jego wyboru na kr�la polskiego.

Objcie przez tego ksicia, znanego potem jako August II, rzd�w w

Polsce stworzyo na jaki czas uni midzy Saksoni i Polsk.

ABSOLUTYZM W NIEMCZECH. UWAGI OGbLNE

Wiek XVII w Niemczech to podobnie jak w caej niemal Europie

czas wyksztacenia si form rzd�w absolutnych. Nie przychodzio to

zreszt atwo. W poszczeg�lnych krajach jeszcze w pierwszej poowie

XVII w. ywa bya idea rzd�w stanowych i goszono j z r�wn nie

333

mal jak w Polsce stanowczoci. Widzielimy, e w Austrii G�rnej do

piero zwycistwo nad Czechami i pomoc innych pastw pozwoliy cesa

rzowi zmusi stany do posuszestwa i ulegoci. W innych krajach nie

mieckich pomocna przy realizacji absolutnych rzd�w okazaa si

wojna trzydziestoletnia, albowiem w duym stopniu usprawiedliwiaa

dania wadc�w, by stany paciy wysze podatki i tym samym umoli

wiy utrzymywanie staych wojsk potrzebnych do walki z nieprzyjacie

lem, r�wnoczenie jednak przydatnych wadcom przy narzucaniu poddanym swej woli.

Wyksztacony w�wczas w Niemczech absolutyzm odegra nieco inn

ni w zachodnich pastwach europejskich rol. Gdy tam przyczynia si

do wzmocnienia jednoci pastwa, w Niemczech podtrzymywa, nawet

pogbia rozbicie. W wikszoci te pastw niemieckich absolutyzm

nie przybra takiej siy i mocy, jak np. we Francji. Niemniej nie naley

zapoznawa i pozytywnych stron wytworzonego w Niemczech absolu

tyzmu. Przyczyni si on niewtpliwie do wychowania spoeczestwa

niemieckiego w duchu posuszestwa wobec wadzy i karnoci. Mimo

wszystko sprawi on, e r�nice midzy poszczeg�lnymi pastwami

stay si mniejsze, gdy w kadym z nich panoway podobne formy rz

dzenia. Wreszcie wyszkoli on mniej czy wicej sprawny aparat wadzy,

szeregi sprawnej biurokracji, tym bardziej e absolutyzm niemiecki

wspiera si nie tyle na mieszczastwie, jak gdzie indziej, ile przede

wszystkim na licznym aparacie urzdniczym, w kt�rym znalaza si za

r�wno szlachta, jak i mieszczanie, ci ostatni marzcy zazwyczaj o tym,

by w subie ksicia zdoby herb i tytu szlachecki.

Absolutyzm niemiecki wykorzysta te w caej peni dowiadczenia

dugoletniej wojny. Okazao si bowiem, e w trudnych warunkach,

przy odpowiednim nacisku na poddanych mona od nich wydoby zna

cznie wiksze wiadczenia podatkowe, ni przypuszczano. R�wnocze

nie wadcy zdajc sobie spraw z tego, e podstaw siy pastwa jest

pienidz, e nastpnie wicej mona uzyska od zamonego ni od

biednego poddanego, zwr�cili baczniejsz ni dawniej uwag na sprawy

gospodarcze. Std te wikszo wadc�w krajowych w Niemczech za

czyna prowadzi polityk mniej czy wicej zblion do zasad merkanty

lizmu, szeroko stosowanego w krajach zachodnich Europy. W niekt�

rych pastwach, jak w Bawarii czy Austrii, tworzy si specjalne wadze,

kt�rych zadaniem jest dbanie o rozw�j gospodarczy kraju. Wyrasta te

pokolenie ekonomist�w, tzw. potem kameralist�w, kt�rzy powicaj

g�wn uwag podniesieniu gospodarczego stanu kraju, naturalnie

z myl o zapewnieniu odpowiednich dochod�w wadcom.

W drugiej poowie XVII w. dziaaj ekonomici, jak Johann Joachim Becher (1635-1682), Filip Wilhelm H rnigk (1647-1714),

zmary w 1689 r. Wilhelm von Schr der. Wszyscy ci trzej ekonomici

dziaali na terenie Austrii, ich jednak pisma, przykad Francji oddzia

uj silnie na �wczesnych przedstawicieli absolutyzmu w Niemczech

i skaniaj ich do popierania, gdzie to byo tylko moliwe, manufaktur,

wprowadzania ce ochronnych na obce towary, rozbudowy dr�g i kana

�w dla uatwienia handlu. Niekt�rzy z wadc�w nawet marz o pozy

skaniu kolonii zamorskich, pr�buj stworzy wasn flot, wszystko

z myl o podniesieniu dochod�w pastwa. "Handel i egluga to g�w

ne supy, na kt�rych opiera si pastwo" - stwierdza pod koniec pano

wania Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski.

Powoli te wyksztacia si ideologia rodzcego si absolutyzmu.

W 1656 r. ukazaa si ksika Wita Ludwika von Seckendorf Niemiec

kie pastwo ksit (Teutscher Furstenstaat). Autor przyznaje, e ksi

jest postawiony ponad krajem, stanami i poddanymi, winien jednak

mie na uwadze dobro i korzy swych poddanych. Autor uwaa te,

e ksi nie jest wadc absolutnym, albowiem jest zobowizany do

wiernoci wobec cesarza oraz skrpowany prawem natury i narod�w

wobec swych poddanych. Std te poddani nie s niewolnikami, nie za

le cakowicie od woli wadcy. Ju jednak wspomniany wyej Wilhelm

von Schr der w wydanym w 1686 r. dziele Ksicy skarbiec i spichlerz

zboowy (Furstliche Schatz u. Kornkammer) uwaa, e wadza ksit

nie jest niczym skrpowana i ksi moe bez popeniania przestpstwa

narusza istniejce prawa, ama dane przyrzeczenie. Poddanym nie

przystoi prawo do okrelania wadzy ksicia za pomoc wydanych przez

nich przepis�w prawnych. Urzdnik te ma mie przed sob jedno za

danie: zadowoli ksicia, zdoby sobie poprzez wiern sub jego zaufanie. Ksi nie powinien svobodnie dopuszcza poddanych do spraw

pastwowych, jeli za ksi wydaje wiele pienidzy na sw�j dw�r, na

swe przyjemnoci, jest cakowicie usprawiedliwiony, albowiem spenia

jc najwysze zadania, ma prawo do wypoczynku, do rozrywki - w interesie pastwa.

Z autor�w, kt�rzy zajmowali si r�wnie i og�lniejszymi sprawami,

a kt�rzy poruszali te kwesti wadzy monarszej, naley tu wymieni

Samuela Pufendorfa, autora wydanej w 1667 r. ksiki De statu imperii

Germanici, kt�ry w innej ksice De iure naturae et gentium (1672)

wzywa ksicia, by sw�j interes cakowicie utosamia z interesem

swego pastwa, oraz gosi tez, chtnie potem podchwycon, e

ukady zawarte przez wadc maj moc dop�ty, dop�ki su interesom

danego pastwa.

BAWARIA

Pastwem, kt�re bodaj najwczeniej weszo na drog prowadzc

ku absolutyzmowi, bya Bawaria. To zwarte, rzdzone przez energicz

nych wadc�w ksistwo zostao w czasie wojny trzydziestoletniej po

wanie rozszerzone przez przyczenie do niego G�rnego Palatynatu.

Przyznanie tytuu elektora Maksymilianowi Wittelsbachowi podnioso

powag dynastii i wadcy. Owiadczywszy si od pocztku po stronie

katolicyzmu, wadcy tego kraju wyzyskiwali w peni Koci� jako na

rzdzie suce do wzmocnienia ich wadzy. Stany prowincjonalne,

kt�re usioway si przeciwstawi nadmiernemu fiskalizmowi wadcy,

powoli utraciy wszelkie znaczenie i od 1667 r. bez wprowadzenia ja

335

kichkolwiek zmian ustrojowych po prostu przestano je zwoywa, acz

kolwiek pozostawiono im administracj podatk�w, co jednak w konse

kwencji wprowadzio zamieszanie w caym systemie skarbowym.

Bawaria bya pastwem rolniczym o sabym bardzo elemencie miej

skim. Wystarszy powiedzie, e jeszcze pod koniec XVIII w. istniay

tam zaledwie 3 miasta liczce wicej ni 4 tys. mieszkac�w. W zwi

zku z tym nie byo tu mowy o jakim powaniejszym przemyle, poza

przemysem tkackim, popieranym przez ksit.

Wszystko to razem sprawio, e ksita bawarscy, kt�rzy do

wczenie stworzyli sta armi, nie byli w stanie utrzyma jej na wasn

rk i w zwizku z tym musieli pilniej ni inni ksita oglda si na

subwencje zewntrzne. Tw�rc absolutyzmu w Bawarii by elektor

Maksymilian I (1597-1651). Gorliwy katolik, przyczyni si te do rozbudowy znaczenia Kocioa, kt�ry tu, w Bawarii, sta si najwikszym

posiadaczem ziemskim skupiajcym wicej ni poow wasnoci ziemskiej caego kraju. Dzieo prowadzili dalej Ferdynand Maria (1651-1679) i Maksymilian Emanuel (1679-1726).

KRAJE AUSTRIACKIE

W krajach austriackich drog do absolutyzmu utorowao zwycistwo pod Bia G�r i akcja majca na celu likwidacj protestantyzmu

na tych ziemiach. W zwizku z tym dokonaa si na wielk skal emi

gracja ludnoci protestanckiej do niemieckich kraj�w protestanckich.

Proces ten zacz si jeszcze na przeomie XVI i XVII w. i trwa we

wzmoonej postaci po Biaej G�rze. Z obu Austrii przesiedlio si do

innych kraj�w Rzeszy okoo 40 tys. os�b, przy czym z prawa do emigracji korzystay w wielkim stopniu rodziny szlacheckie. Ze Styrii wywdrowao 800 rodzin szlacheckich, a z Karyntii 160. Stworzona w

miejsce emigrujcych rodzin nowa szlachta bya katolicka, a r�wnoczenie znacznie ukadniejsza wobec swych wadc�w, co z kolei uatwio

umocnienie wadzy Habsburg�w. Nowej szlachcie umoliwia te wadza krajowa silniejsze wykorzystanie ludnoci wiejskiej zatwierdzajc

poddastwo chop�w i powikszajc paszczyzn. W niekt�rych okolicach dochodzia ona do 6 dni w tygodniu, a blisko 60% dochodu chopskiego zabiera w�wczas pan.

Gdy chodzi o wadz stan�w, to w krajach austriackich korony cze

skiej udao si w duym zakresie osabi ich znaczenie. W niekt�rych

krajach jednak utrzyma si ich wpyw na sprawy podatkowe i zarzdzanie dochodami std pyncymi. Centralistyczna wadza pastwa i jej

organy, jak Tajna Rada, Rada Dworu, opieraa si w duej mierze na

szlachcie. Wysuwane przez kameralist�w austriackich projekty rozbudowy przemysu krajowego napotykay na og� sprzeciwy kupc�w grosist�w, kt�rzy uzyskiwali powane zarobki w zwizku z importem towar�w zagranicznych. Powaniejsze wysiki w tym kierunku podjto dopiero z pocztkiem nastpnego stulecia.

336

SAKSONIA

Saksonia naleaa do kraj�w dotknitych silnie przez wojn trzydziestoletni. Przyjmuje si, e w niekt�rych jej czciach liczba ludno

ci spada o jedn trzeci. Mimo to kraj ten stosunkowo szybko wydo

by si z upadku i nawet gdy chodzi o sprawy ludnociowe, to pod ko

niec XVII w. liczy okoo p� miliona mieszkac�w, a wic wicej ni

ssiednia BrandenburgiaPrusy. W niemaym stopniu przyczyni si do

tego fakt, e na tereny Saksonii przybyo ponad 100 tys. uciekinier�w

z ssiednich Czech i kraj�w austriackich. W poszczeg�lnych miastach

powstay czeskie gminy, ulice czeskie, a byway i wypadki zakadania

przez przybyych caych nowych miast. Przybysze ci, podobnie jak

i francuscy hugenoci, przyczynili si do podniesienia gospodarki kraju,

rozwijajc g�rnictwo, przemys tkacki, wreszcie produkcj wyrob�w

luksusowych, jak jedwab, aksamit. Byo to o tyle atwiejsze, e w Sak

sonii mieszczastwo stanowio znaczniejszy procent ludnoci, inaczej

wic ni w poprzednio omawianych krajach, przez co popierano tu roz

w�j poszczeg�lnych gazi przemysu. Dziki swemu pooeniu na

skrzyowaniu wanych dr�g handlowych Lipsk odgrywa ju w�wczas

wan rol jako miejsce odbywajcych si tu targ�w, o kt�rych pisa

limy wyej. Z czasem rozwin si w Lipsku handel ksikami. Przyczyni si do tego w niemaym stopniu fakt uporzdkowania przez Saksoni w porozumieniu z Brandenburgi spraw monetarnych, stworzenie

w 1678 r. giedy, wydania przepis�w prawnych dotyczcych handlu

i weksli.

W 1657 r. powstaa tu "Gazeta Lipska" ("Leipziger Zeitung"). Od

1682 r. zaczo tu wychodzi czasopismo naukowe w jzyku aciskim

"Acta Eruditorum". R�wnoczenie akademia nauk przyrodniczych za

cza wydawa "Deutsche Ephemeriden", pierwsze naukowe czaso

pismo przyrodnicze na wiecie.

Najwikszym i najszybciej rozwijajcym si miastem by Lipsk, pod

koniec za stulecia rozrosa si stolica pastwa Drezno.

W Saksonii absolutyzm przyjmowa si znacznie wolniej ni w ssie

dniej Brandenburgii i nie przybiera tak zdecydowanych form jak gdzie

indziej. Stany odgryway tu nadal pewn rol, a prawo do uchwalania

podatk�w zachoway a do XIX w. Elektor nie m�g nawet w 1660 r.

przeprowadzi postanowienia, e tylko on ma prawo zwoywa stany.

Powoli te rozbudowywaa si tu administracja ksica, a wojsko stae

stworzono dopiero w 1682 r.

BRANDENBURGIA

Brandenburgia, naleca od 1415 r. do wadc�w z dynastii Hohenzollern�w, bya jeszcze w pocztku XVII w. sabym i mao znaczcym

pastwem. Jest to zrozumiae, jeli wemiemy pod uwag, e bya ona

krajem mao yznym, piaszczystym, pokrytym wielkimi kompleksami

lenymi, jeziorami i bagnami, w zwizku z tym sabo zaludnionym,

337

z maym stosunkowo procentem ludnoci miejskiej. Niemniej szlachta

tego kraju, wychowana w trudnych warunkach, ywica jeszcze trady

cje dawnych walk z tutejsz ludnoci sowiask, stanowica dawniej

przedni stra niemczyzny na terenach Sowian Zachodnich, bya ener

giczna i wojownicza. Z drugiej strony ta energiczna szlachta, groma

dzca si na zjazdach stan�w, umiaa jeszcze w XVI w. w spos�b zde

cydowany broni swych praw wobec wadc�w kraju. Tote nawet prze

prowadzenie reformacji w Brandenburgii, w czasie kt�rego to procesu

ksita musieli dzieli si majtkiem kocielnym ze szlacht, nie przy

czynio si w tym stopniu jak gdzie indziej do wzmocnienia wadzy

ksicej.

W pocztkach XVII w. pastwo elektor�w brandenburskich ulego

powanemu zwikszeniu. Mianowicie elektor Jan Zygmunt, onaty z

c�rk ostatniego ksicia pruskiego z linii Hohenzollern-Ansbach,

Ann, uzyska w 1611 r. zgod rzdu polskiego na to, by ksistwo pru

skie, w kt�rym by dotd kuratorem, przeszo na jego wasno jako

lenno polskie. Istotnie te po mierci ostatniego ksicia pruskiego Albrechta Fryderyka w sierpniu 1618 r. ksistwo pruskie przeszo pod

wadanie Jana Zygmunta, a po jego rychej mierci w 1619 r. w rce

jego syna Jerzego Wilhelma. Tym samym pastwo brandenburskie po

wikszyo si w przyblieniu o 180 tys. mieszkac�w, r�wnoczenie za

zyskao stosunkowo zamone miasto portowe Kr�lewiec. Wczeniej je

szcze, w 1614 r. , uzyska elektor Jan Zygmunt w Nadrenii ksistwa Kleve, Mark i Ravensberg oraz terytorium Ravenstein.

Powikszone pastwo brandenburskie posiadao jedn sab stron.

Mianowicie terytoria jego byy rozrzucone, nie poczone ze sob, przy

czym moe najprzykrzej odczuwano istnienie midzy Brandenburgi

a Prusami szerokiego pasa polskiego Pomorza Gdaskiego. Tote sto

sunkowo wczenie, bo jeszcze w pierwszej poowie XVII w., obudziy

si na dworze elektorskim marzenia o uzyskaniu "einer Kommunikationslinie", a wic pasa czcego Brandenburgi z Prusami Ksicy

mi. Od pierwszej te niemal chwili pojawiy si tu tendencje do rozlu

nienia, jeli nie zniesienia, zalenoci lennej tego kraju od Polski, zale

noci zmuszajcej kadego nowego wadc Prus do zjawienia si w

Warszawie i skadania hodu kr�lowi polskiemu.

R�wnoczenie jednak to rozrzucenie teren�w pastwowych spra

wiao, e wadcy brandenburscy niemal z koniecznoci musieli bra

udzia w sprawach zar�wno wschodnich, jak i zachodnich Niemiec, e

po prostu musieli by obecni przy rozstrzyganiu wszystkich waniejszych spraw Rzeszy. Rzdy elektora Jerzego Wilhelma (1619-1640)

nie naleay do najszczliwszych. Niemniej postawiony midzy dwoma obozami walczcymi w czasie wojny trzydziestoletniej umia do

zgrabnie lawirowa, p�ki pod koniec ycia za czas�w rzd�w ministra

Adama Schwarzenberga nie opowiedzia si zdecydowanie po stronie

cesarza, przystpujc do pokoju praskiego. Nastpca jego, Fryderyk

Wilhelm (1620-1688), zwany chtnie przez dawniejsz historiografi

Niemiec Wielkim Elektorem, odziedziczy kraj w nie najlepszej sytua

338

cji. Obejmujc tron w wieku 20 lat, mia za sob duszy pobyt w Niderlandach, kt�ry wywar na niego wielki wpyw i by szko zar�wno

administracji, jak i organizacji wojsk oraz sztuki wojennej.

Polityk wewntrzn zacz Fryderyk Wilhelm od zmniejszenia li

czby utrzymywanych przez ojca wojsk i od uznania wadzy stan�w, po

przednio spychanych na drugi plan. Wnet te udao mu si z nimi doj

do porozumienia. W 1653 r. bowiem obieca stanom zreformowa uci

liwy system wybierania podatk�w i przyzna im prawo do zabierania

gosu w sprawach polityki zagranicznej pastwa. Stany za to obiecay

mu wypaca przez sze lat po 150 tys. talar�w rocznie na utrzymanie

staego wojska. Ta do niespodziewana ustpliwo stan�w staje si

zrozumiaa, gdy uwzgldnimy fakt, e na tym samym posiedzeniu elek

tor zatwierdzi waniejsze przywileje szlachty. Znalazy si wr�d nich:

prawo szlachty do wycznego posiadania ziemi, traktowania chop�w,

jeli nie posiadali specjalnych przywilej�w, jako poddanych paskich

podlegajcych sdowi pana wsi, wreszcie bezcowego wywozu swych

produkt�w za granic.

339

W ten spos�b umoliwi sobie elektor utrzymanie 8-tysicznej staej

armii, nieco p�niej powanie zwikszonej - ju w drugiej poowie lat

pidziesitych liczya ona okoo 25 tys. onierzy.

Stany pocztkowo widziay chtnie istnienie staej armii w pa

stwie, skoro ten stay onierz m�g wystpowa w charakterze an

darma wobec niesfornych chop�w. Z czasem jednak zmieniy sw�j sto

sunek do tego zagadnienia, wobec rosncego w miar powikszania ar

mii ciaru podatkowego spadajcego midzy innymi i na barki szla

chty oraz mieszczastwa. W konsekwencji zaczy odmawia pacenia

podatk�w, zanoszc skargi na swego wadc nawet przed sejm Rzeszy.

Elektor jednak nie wycofa si z raz obranej drogi. Przyw�dc�w opozy

cji, zar�wno w prowincjach nadreskich, jak i potem w Prusiech, unie

szkodliwia osadzajc ich w wizieniu lub skazujc na mier, jak Chr.

Kalksteina. Ostatecznie te zmusi stany do pacenia wymaganych

przez siebie podatk�w. Pewn pomoc bya mu prowadzona przez

niego w latach 1656-1660 wojna, kt�ra w jakiej mierze suya jako

usprawiedliwienie bezwzgldnych posuni. Trzeba jednak stwierdzi,

e stosunkowo niezamone pastwo brandenbursko-pruskie nie mo

goby utrzyma tak powanej liczby onierzy, gdyby nie fakt, e elek

tor bra bez skrupu�w subwencje od obcych pastw, dziki czemu

m�g pod koniec ycia utrzymywa armi liczc okoo 30 tys. ludzi.

Wedug oblicze historyk�w co najmniej 1/5 jego wydatk�w na wojsko

i wojn bya pokrywana z subsydi�w pyncych z kas obcych pastw.

Ta armia stanowia te wan podstaw jego silnej wadzy.

Ju w pokoju westfalskim wywalczy elektor powane powikszenie

swego terytorium, uzyskujc znaczn cz Pomorza Zachodniego, biskupstwa Halberstadt i Minden oraz ekspektatyw na Magdeburg.

Wmieszanie si w drug wojn p�nocn, w czasie kt�rej przerzuca

si z jednego obozu do drugiego zalenie od tego, gdzie widzia wiksze

korzyci dla siebie, zapewnio mu traktatem welawskim (19 IX 1657 r.)

zniesienie wiz�w zalenoci lennej z ksistwa pruskiego. Poza tym

czynny udzia jego wojsk w wojnie, w walkach po stronie szwedzkiej,

m. in. w bitwie pod Warszaw (1656), potem w bojach toczonych na

P�wyspie Jutlandzkim (1658/59) po stronie Danii, cesarza i Polski, zwr�ci uwag pastw europejskich na warto bojow oddzia�w brandenbursko-pruskich.

Autorytet, jaki zapewniy elektorowi te sukcesy, sprawi, e nie

dugo po wojnie przystpi do dalszego likwidowania znaczenia stan�w

prowincjonalnych. Fryderyk Wilhelm, kt�ry dy do uzyskania wadzy

absolutnej, by zdecydowanym przeciwnikiem stan�w. "Im czciej bdziesz zwoywa stany na zebrania, tym wicej bdziesz traci powagi" - pisa w swym testamencie politycznym przeznaczonym dla nastpcy. Najduej walczy elektor ze stanami w Brandenburgii. W ksistwach nadreskich odni�s zasadniczy sukces w tej walce ju w pierwszych latach po pokoju oliwskim. Powan przepraw mia ze stanami w Prusiech Wschodnich. Ostatecznie przybywszy na czele wojsk do

Prus zdoa zama op�r stan�w i po aresztowaniu wodza opozycji,

340

Hieronima Rotha, narzuci sw wol zgromadzeniu stanowemu, acz

kolwiek opozycja trwaa tu jeszcze kilka lat.

Krta i zmienna polityka Fryderyka Wilhelma w nastpnych latach

nie przyniosa mu ju powaniejszych sukces�w i zdobyczy. Niemniej

jednak rozbudowa on w decydujcy spos�b podstawy p�niejszego absolutyzmu w kraju. Jak wspomnielimy, orodkiem wadzy w pastwie

byo wojsko. Gdy chodzi o organizacj, usiowa elektor podda oficer�w w pei swej wadzy, jednak musia si zgodzi na utrzymanie silnej wadzy pukownik�w dowodzcych poszczeg�lnymi regimentami.

Prawie 4/5 sztabu oficerskiego to przedstawiciele szlachty z kraj�w elek

tora. Mniej wicej 10% sztabu to oficerowie pochodzenia mieszczas

kiego, przy czym wikszo z nich suya w artylerii i korpusie wojsk

inynierskich. Wyjtkowo dochodzili mieszczanie do wyszych stopni

oficerskich. Takim wyjtkiem by pochodzcy ze stanu mieszczaskiego

marszaek Georg Derfflinger.

W administracji kraju elektor konsekwentnie przeprowadza zasad

centralizacji. Istniejce w poszczeg�lnych prowincjach wadze stanowe

traciy na znaczeniu i z czasem zostay ograniczone jedynie do sprawowania funkcji sdowniczych. Stworzona za jeszcze w 1604 r. Tajna

Rada, zrazu odgrywajca rol ciaa doradczego, staa si centraln wa

dz administracyjn dla caego pastwa. Nowym organem wadzy ad

ministracyjnej po prowincjach zostali komisarze wojskowi, kt�rych po

cztkowym zadaniem byo dbanie o aprowizacj i zapat wojska. Mia

nowani od wypadku do wypadku, stali si z czasem staymi urzdni

kami majcymi dba o zaopatrywanie wojska i pobieranie podatk�w

na jego rachunek. W 1660 r. stworzono generalny komisariat wojskowy

(Generalkriegskommissariat). Zadaniem tej instytucji byo dbanie o za

opatrzenie wojska w caym kraju poprzez odpowiedni polityk podat

kow, finansow i nawet gospodarcz. Tak wic komisariaty rozwiny

si z instytucji wojskowej w gospodarczo-podatkow. Z czasem stworzono komisarzy dla poszczeg�lnych okrg�w, kt�rzy zyskali potem nazw landrat�w.

Specjaln trosk otoczy elektor zarzd majtk�w pastwowych.

Dziki dobrej gospodarce i znacznej ich iloci domeny te dostarczay z

czasem 60% dochod�w pastwowych, by po pewnym czasie zr�wna

si z dochodami podatkowymi. Og�lne wpywy pastwowe Branden

burgii wynosiy w 1668 r. 3400 tys. talar�w.

Obcienie podatkowe spadajce na ludno liczc okoo miliona

os�b byo wielkie. Wynosio ono na gow mniej wicej tyle, ile przy

padao na mieszkaca �wczesnej, stosunkowo bogatej Francji. Wszy

stko to sprawiao, e rzd Fryderyka Wilhelma stara si o rozw�j go

spodarki kraju, by mie skd pobiera pienidze. Pr�by te jednak day

jedynie skromne rezultaty. Rozbijay si one z jednej strony o brak

pienidzy, z drugiej o brak pracownik�w, gdy wprowadzenie wt�r

nego poddastwa zahamowao dopyw wolnych rk do pracy. W wy

padku uruchamiania jakiej manufaktury rzd musia siga po ludzi

341

lunych, ebrak�w, kryminalist�w, organizujc manufaktury przymusowe, kt�re naturalnie nie rozwijay si normalnie. Dopiero przybycie

hugenot�w po odwoaniu edyktu nantejskiego, kt�rym, jak wiemy,

elektor otworzy szeroko granice, oywio nieco ycie gospodarcze.

Byli bowiem wr�d nich specjalici, zwaszcza gdy chodzi o produkcj

przedmiot�w zbytku.

Pr�cz popierania przemysu usiowa elektor wykorzysta centralne

pooenie Brandenburgii, by rozwin jak najbardziej handel. W tym

celu budowa drogi, zakada kanay. Najwaniejsz inwestycj w tej

dziedzinie byo zbudowanie kanau midzy Odr, Sprew i ab, co

sprawio, e stolica kraju staa si wanym punktem handlowym. Usi

owano te zakada kompanie handlu morskiego, tworzy flot wojen

n, wreszcie postara si nawet elektor o stworzenie kolonii na wybrze

ach Gwinei. Te ostatnie przedsiwzicia okazay si jednak niewypa

em. Koszt floty wojennej by zbyt wielki, by mona byo j duej

utrzymywa, kompanie handlowe nie przyniosy wikszego zysku, ko

loni wreszcie sprzeda wnuk elektora, kr�l Fryderyk Wilhelm I, w

1721 r. Holendrom. W gruncie rzeczy pozostawaa Brandenburgia

-Prusy pastwem militarnym o wyranym charakterze junkierskim, roz

wijajcym si w duej mierze dziki subsydiom obcym.

SYTUACJA W INNYCH KSISTWACH NIEMIECKICH

Pok�j westfalski przywr�ci wadz poszczeg�lnym katolickim bi

skupom w ich pastwach kocielnych. Pocztkowo kapituy opanowane

przez szlacht usioway narzuca sw wol wybranym biskupom,

przedstawiajc im przy wyborze pewnego rodzaju zobowizania (Wahlkapitulationen). Jednak w 1695 r. papie Innocenty XII zakaza uchwa

lania takich kapitulacji, a cesarz aprobowa to zarzdzenie. W pa

stwach tych ob serwujemy nieraz skonno do wybierania swych

zwierzchnik�w z dynastii ksicych. Tak wic np. w latach 1583-1761

arcybiskupstwo koloskie naleao do przedstawicieli Wittelsbach�w.

Podobnie przedstawiaa si sytuacja w biskupstwach takich, jak Munster, Paderborn, Hildesheim. Czasem w niekt�rych biskupstwach wybierano przedstawicieli monych rodzin szlacheckich. Na przykad arcybiskupem w Moguncji zosta w 1647 r. Jan Filip von Sch nborn i piastowa t godno do 1673 r. W 1695 r. obj t archidiecezj jego kre

wniak Lothar Franz. Siedmiu krewniak�w tego arcybiskupa piastowao

r�ne godnoci biskupie.

Wadcy ksistw biskupich powicali si przewanie sprawom wewntrznym, przy czym zalenie od swego usposobienia kadli nacisk

albo na sprawy kocielne, albo te na prowadzenie okazaego dworu

ksicego. Godnoci biskupie w pozostaych ziemiach, jak np. w kra

jach austriackich, zwaszcza te, z kt�rymi byy zwizane wiksze posia

doci czy ksistwa, dostaway si te czsto przedstawicielom rod�w

ksicych.

Z wikszych ksistw protestanckich na specjaln uwag zasuguje

342

ksistwo Palatynatu, kt�re w latach 1648-1680 pozostawao pod rz

dami syna "kr�la zimowego", elektora Karola Ludwika. Wadca ten

zaj si powanie odbudow zniszczonego mocno przez wojn ksist

wa. Odbudowano tu wsie i miasta, zakadano sady i winnice, zaczto

uprawia tyto. Ludno powikszya si znacznie, w pewnej mierze

skutkiem imigracji z Belgii i Francji.

Karol Ludwik by wadc oszczdnym i roztropnym. R�wnie zasu

guje na uwag jego stosunek do religii. W zaoonym mianowicie przez

niego w 1652 r. miecie Mannheim, do kt�rego zreszt wzywano ludzi

z caej niemal Europy, zbudowa elektor koci� "witej jednoci",

w kt�rym kolejno miano odprawia naboestwa katolickie, luteraskie i kalwiskie. Rzadki to by w Niemczech wypadek daleko posunitych tendencji ekumenicznych. W 1652 r. otwarto w Heidelbergu uniwersytet, kt�ry rycho zyska saw. O rozsdku wadcy Palatynatu wiadczy, e stara si cign na uniwersytet synnego filozofa Barucha Spinoz, zapewniajc go, e bdzie tu m�g swobodnie filozofowa.

Sytuacja w tym ksistwie ulega zmianie, gdy w drugiej poowie lat

osiemdziesitych rzdy w kraju po wymarciu protestanckiej linii ksit

Palatynatu obja katolicka linia ksit neuburskich, przeprowadza

jca przy pomocy jezuit�w gwatownie rekatolizacj. P�niejsze zni

szczenia zadane Palatynatowi przez wojska francuskie w czasie wojny

z Lig Augsbursk przerway pomylny rozw�j kraju.

Protestanckim ksistwem, w kt�rym wadca Ernest Pobony

(1620-1675) powica wiele uwagi sprawom kultury, by kraj Sachsen-Gotha. Wedug programu szkolnego z 1648 r. kady obywatel mia

otrzyma wyksztacenie podstawowe. W otoczeniu wadcy dziaa mini

ster Veit Ludwig von Seckendorf, autor poczytnej ksiki Pastwo

chrzecijaskie, w kt�rej akceptujc siln wadz monarsz r�wnocze

nie wzywa wadc�w do popierania religii, wychowania i dbania o mate

rialny dobrobyt poddanych. Byy to jednak zasady jedynie w maym

stopniu przestrzegane przez przedstawicieli �wczesnego wiata ksit

niemieckich.

W CIENIU WIELKICH WOJEN

Pok�j w Rijswijk oznacza w dziejach Niemiec pocztek kr�tkiego

okresu pokoju. Byo jednak rzecz jasn, e najblisze lata mog przy

nie powane trudnoci i zamty. Spraw cic nad ca Europ Za

chodni byo nastpstwo po bezpotomnym ostatnim przedstawicielu

dynastii Habsburg�w w Hiszpanii, chorowitym Karolu II. Do tronu

tego zgaszali pretensje dwaj wadcy europejscy, Ludwik XIV z tej ra

cji, e pierwsz jego on bya Maria Teresa, siostra kr�la hiszpa

skiego Karola II, oraz na podobnej podstawie cesarz Leopold I, onaty

z siostr poprzedniej, Magorzat Teres. Spraw t byy w najwy

szym stopniu zainteresowane oba pastwa morskie. Objcie rzd�w w

caej monarchii hiszpaskiej przez potomk�w Ludwika XIV i ewen

343

tualne zczenie Francji z Hiszpani uni personaln oznaczaoby ogromne wzmocnienie tego i tak silnego pastwa, nie m�wic, e zajcie

przez Francj kolonii hiszpaskich byoby r�wnoznaczne z powanym

zagroeniem interes�w gospodarczych obu pastw morskich. R�wnie

zagarnicie hiszpaskiej monarchii przez syn�w Leopolda I, J�zefa czy

Karola, byoby te wobec niedawnego wzmocnienia domu Habsburg�w

niemieckich posiadociami wgierskimi stworzeniem przewagi tej ro

dziny w Europie rodkowej.

By unikn tej ewentualnoci, jeszcze za ycia kr�la hiszpaskiego

i ponad jego gow ukaday si zainteresowane pastwa w sprawie

ewentualnego podziau posiadoci hiszpaskich. Jednakowo po

mierci Karola II dnia 1 XI 1700 r. zwyciya w Madrycie partia pro

francuska i powoaa na tron Filipa Anjou, wnuka Ludwika XIV. Filip

przyby do stolicy Hiszpanii i zosta przez wikszo Hiszpan�w uznany

za kr�la (jako Filip V).

Austria zareagowaa na to posunicie Francji interwencj zbrojn

w Italii, dokd wysano ks. Eugeniusza Sabaudzkiego na czele znacznej

armii. W listopadzie 1701 r. doszo do przymierza midzy cesarzem,

Angli i Niderlandami, kt�rego ostrze byo skierowane przeciw Francji.

Do tego przymierza z czasem przyczyy si poszczeg�lne pastwa.

Tak wic w obozie antyfrancuskim znalazy si kolejno Hanower,

Brandenburgia, potem przyczyy si i inne mniejsze ksistwa, tak e

w jesieni 1702 r. prawie caa Rzesza wypowiedziaa wojn kr�lowi fran

cuskiemu. Po stronie Ludwika XIV opowiedzieli si jedynie elektor ko

loski J�zef Klemens i elektor bawarski Maksymilian Emanuel.

R�wnoczenie do nieoczekiwanie rozpalia si druga wielka wojna

na wschodzie. Jeszcze bowiem pod koniec mijajcego stulecia doszo

do porozumienia midzy elektorem saskim Fryderykiem Augustem,

w�wczas ju kr�lem polskim, Piotrem I, carem Rosji, i Fryderykiem

IV, kr�lem Danii, by wsp�lnie zaatakowa kr�la szwedzkiego, modego Karola XII. Wojna ta, kt�ra z czasem miaa si przenie i na

tereny niemieckie, toczya si jednak na razie w Danii, potem w dale

kich Inflantach, gdzie Karol XII gromi najpierw wojska rosyjskie pod

Narw, a potem wojska saskie. Tym samym ju z pocztkiem XVIII w.

jedno z pastw niemieckich byo zaangaowane w wojn na wschodzie.

Omawiajc sytuacj polityczn �wczesnych Niemiec trzeba poza

tym pamita, e na przeomie stuleci dokonao si powane przesuni

cie, gdy chodzi o pozycj niekt�rych pastw niemieckich. Tak wic w

1697 r. Fryderyk August, elektor saski, jak wiemy, zosta kr�lem pol

skim jako August II. Tym samym dziki unii personalnej Saksonii

i Rzeczypospolitej Poskiej doszo do powanego zwikszenia autory

tetu wadcy Saksonii. Pod wraeniem tego faktu, wykorzystujc trudne

warunki cesarza, zyska te elektor brandenburski Fryderyk III (syn

Fryderyka Wilhelma) zgod na przeprowadzenie koronacji, jednak nie

jako wadcy Brandenburgii, ale jako kr�la Prus, oficjalnie w�wczas

344

jeszcze nie nalecych do Rzeszy. W gruncie rzeczy nowy wadca przy

bra dla uspokojenia ssiedniej Polski tytu kr�la w Prusiech (in Preus

sen). Aktu koronacji dokonano w starej gotyckiej katedrze w Kr�lewcu 18 I 1701 r. R�wnoczenie elektor hanowerski Jerzy zyska nieoczekiwanie perspektyw zdobycia korony angielskiej. Jerzy bowiem by

po matce (Zofii) wnukiem Elbiety, c�rki Jakuba I, kr�la angielskiego,

i parlament angielski przyzna mu aktem o nastpstwie tronu jeszcze w

1701 r. prawo do korony angielskiej. Istotnie po stosunkowo niedugich

rzdach kr�lowej Anny (1702-1714), ostatniej z przedstawicieli Stuar

t�w na tronie angielskim, obj on w 1714 r. rzdy w Anglii. Sprawy te

wpyny w jakim stopniu na stanowisko tych wadc�w wobec cesarza.

Przyszy nastpca tronu w Anglii Jerzy solidaryz�wa si od pocztku

z koalicj antyfrancusk, August wywdziczal si za poparcie udzielone

przez cesarza przy elekcji polskiej utrzymujc z nim dobre stosunki,

wreszcie Fryderyk, kr�l pruski, zwany odtd Fryderykiem I, pozyska

zgod cesarza na koronacj za cen sojuszu, w kt�rym obieca popiera

pretensje cesarza do tronu hiszpaskiego.

Wojna o sukcesj hiszpask toczya si przez jaki czas na terenie

Niemiec. Wojska francuskie przeszy w 1703 r. g�rny Ren i w maju

tego roku poczyy si nad Dunajem z wojskami bawarskimi. W tym

momencie sytuacja cesarza bya niebezpieczna. Bawarzy pr�bowali za

j Tyrol, pokonali wojska austriackie nad g�rnym Dunajem, posunli

swe siy a pod Pasaw. Z pomoc cesarzowi pospieszyy w�wczas woj

ska angielsko-holenderskie pod wodz ks. Marlborough i razem z ar

mi cesarsk pod wodz ks. Eugeniusza Sabaudzkiego zaday w bit

wie pod Hochstadt 13 VIII 1704 r. decydujc klsk wojskom francu

sko-bawarskim. W tej pierwszej, tak krwawej bitwie zaczynajcego si

stulecia pado okoo 24 tys. onierzy, w tym niewtpliwie wielu Niemc�w, albowiem poza bawarskimi bray udzia wojska cesarskie, hanowerskie i pruskie.

Elektor bawarski zosta potem zmuszony do opuszczenia swego

kraju i ucieczki do Brukseli, co pozwolio Austriakom zaj Bawari.

Kraj ten poddano surowej polityce okupacyjnej, oboono daninami,

tak e w 1705 r. doszo tam nawet do powstania chopskiego skierowanego przeciw okupantom.

onierz niemiecki przelewa w�wczas krew r�wnie i poza grani

cami Niemiec. W 1704 r. ks. Fryderyk Hessen-Darmstadt zdoby na

czele iemieckiego oddziau Gibraltar. W latach 1705-1706 kontyn

genty niemieckie wziy udzia w kampanii woskiej prowadzonej przez

ks. Eugeniusza Sabaudzkiego. W 1707 r. oddziay pruskie stacjonoway

nawet w Pastwie Kocielnym.

W tym roku wojska francuskie zagroziy ponownie nadreskim po

siadociom niemieckim, p�ki wreszcie wietne zwycistwo Anglik�w

pod wodz ks. Marlborough oraz Niemc�w pod komend ks. Eugeniu

sza Sabaudzkiego odniesione pod Oudenaarde w Niderlandach

11 VII 1708 r. nie zamay na jaki czas si francuskich. W nastpnym

roku skrwawiy si znowu wojska niemieckie w bitwie pod Malplaquet

345

11 IX 1709 r., stoczonej u boku wojsk angielskich i niderlandzkich,

w kt�rej sprzymierzeni ponieli powane straty, dwukrotnie wysze od

francuskich. Francja zdecydowaa si w�wczas zaproponowa rokowa

nia pokojowe, zgaszajc do daleko idce warunki. Ksi Eugeniusz

by skonny przyj proponowane warunki i zakoczy wojn, jednak

ani Anglia, dop�ki tam rzdzia partia wig�w, ani cesarz J�zef I

(1705-1711), kt�remu zaleao na utrzymaniu swego brata Karola na

tronie hiszpaskim, nie kwapili si do przyjcia tych warunk�w. Do

piero przejcie rzd�w w Anglii przez stronnictwo torys�w, jak i obj

cie w 1711 r. rzd�w w Rzeszy przez Karola VI (1711-1740), poprze

dnio proklamowanego kr�lem Hiszpanii, sprawio, e uczestnicy koali

cji zaczli powaniej myle o pokoju. Pastwom morskim bowiem nie

umiechaa si perspektywa wskrzeszenia dawnej monarchii hiszpa

sko-niemieckiej z czas�w Karola V.

Po wstpnych rozmowach midzy Angli i Francj w 1711 r. rozpo

czto waciwe rokowania w 1712 r. w Utrechcie. Pastwa morskie zgodziy si na pozostawienie Hiszpanii w rkach wadcy z dynastii burboskiej, z tym zastrzeeniem, e w przyszoci nie dojdzie do pocze

nia obu pastw pod jednym berem. Francja zgodzia si na to, e An

glia zatrzyma w swych rkach Gibraltar , poczynia te Anglii powane

ustpstwa w koloniach. W zamian za to pozyskaa sobie poparcie An

glii w sprawach dotyczcych granicy z Niemcami. Tak wic granica

francusko-niemiecka utrzymaa si (poza drobnymi zmianami) w po

staci nadanej jej przez ukad w Rijswijk, tak e Ren sta si naturaln

granic midzy tymi dwoma pastwami od Szwajcarii a do Philippsburga. Prusy, kt�re take zasiady do rokowa pokojowych, zyskay

hiszpask Geldri i inne drobne posiadoci w Niderlandach hiszpa

skich. Austria miaa otrzyma Mediolan, Kr�lestwo Neapolu i Sardyni. Pok�j zosta zawarty w paru etapach. Dnia 11 IV 1713 r. Francja

zawara pok�j z Angli, Niderlandami, Sabaudi, Portugali i Prusami.

Cesarz odrzuci pocztkowo przedstawione mu warunki i pr�bowa je

szcze przez kilka miesicy samotnie walczy z Francj. Nie osignwszy

jednak powaniejszych sukces�w, zdecydowa si na wszczcie rokowa i dnia 7 III 1714 r. zawar pok�j z Francj w miejscowoci Rastatt.

Na podstawie tego ukadu poza wspomnianymi wyej terytoriami we

Woszech zyska cesarz Niderlandy hiszpaskie. Kilka miesicy p�

niej, mianowicie 6 IX 1714 r. , doszo w miejscowoci Baden w Szwaj

carii do pokoju midzy Rzesz a Ludwikiem XIV. Na podstawie tych

dw�ch ukad�w godzi si cesarz, by dwaj oboeni poprzednio banicj

ksita, elektor Bawarii Maksymilian II Emanuel i elektor Kolonii J�

zef Klemens, zostali rehabilitowani i odzyskali swe ksistwa. Tym sa

mym rezygnowaa Austria z pomysu wcielenia Bawarii do dziedzicznej

monarchii Habsburg�w, co naturalnie zmienioby powanie ukad si

w Rzeszy.

Z wojny o sukcesj hiszpask wychodziy Niemcy jako cao bez

adnych korzyci. Powane sukcesy odnosia, jak widzielimy, Austria.

Jednak w zajciu przez ni ziem zamieszkanych przez obce narodo

346

woci, Walon�w, Flamand�w, Woch�w, tkwi zalek p�niejszych

trudnoci, na jakie to wielonarodowociowe pastwo byo naraone.

W wojnie tej ugruntowaa si zdobyta jeszcze w poprzednich woj

nach z Turkami sawa nowego bohatera niemieckiego, ksicia Eugeniu

sza Sabaudzkiego. Oryginalna to bya posta. Ojcem jego by hr. Eugene Maurice de Savoie et de Soissons, matk Woszka Olimpia Mancini, kuzynka Mazzariniego. Ksztacony w Paryu, usiowa tu zrobi

karier wojskow. Zlekcewaony jednak przez Ludwika XIV, poszed

w sub cesarza i w 1683 r. jako 20-letni oficer zdobywa ostrogi ry

cerskie w bitwie pod Wiedniem pod dow�dztwem kr�la Jana III Sobie

skiego. W czasie nastpnej kampanii z Turkami da si pozna jako

dzielny i utalentowany dow�dca. W 1697 r. obj naczelne dow�dztwo

nad wojskiem cesarskim i - jak widzielimy - wsawi si zwyci

stwem nad Turkami pod Zent. Zwycistwa odniesione w wojnie suk

cesyjnej zapewniy mu saw niezwycionego wodza. Ukoronowa

niem tej sawy byy odniesione p�niej przez niego nowe sukcesy nad

Turkami, mianowicie pod Peterwaradynem (1716) i pod Belgradem

(1717). Tote nic dziwnego, e do wczenie sta si ks. Eugeniusz bo

haterem narodowym Niemiec i wr�d ludu niemieckiego rozbrzmie

waa pie o "ksiciu Eugeniuszu, szlachetnym rycerzu". Rzecz oczywi

sta, e w tym wybitnym wodzu trudno doszukiwa si patrioty niemiec

kiego, niemniej by on wiernym paladynem domu Habsburskiego, czowiekiem, kt�ry w jakim stopniu uwierzy w misj dziejow tej rodziny

i sta si jej rycerzem.

Pierwsze dwa dziesitki lat XVIII w. oznaczay dla Rzeszy, jak wiemy, nie tylko udzia w wojnie sukcesyjnej hiszpaskiej. Wspomnie

347

limy wyej o udziale Saksonii w wojnie p�nocnej przeciw Karolo

wi XII. Wojna ta toczyla si, jak wiadomo, przez duszy czas poza

granicami Rzeszy. Jednak w 1706 r. po pokonaniu polsko-saskiej armii

pod Wschow wkroczy Karol XII do Saksonii i wymusi na Augucie

pok�j w Altranstadcie, w kt�rym Sas zrzek si korony polskiej na

rzecz Leszczyskiego. Przez rok przebyway wojska szwedzkie w Sak

sonii, przy czym kr�l szwedzki przez jaki czas nie odsania swych dal

szych plan�w, budzc powszechny niepok�j w Wiedniu. Ewentualne

jego uderzenie na posiadoci Habsburg�w mogo mie nieobliczalne

skutki. Ostatecznie jednak Karol XII wymusiwszy na cesarzu J�zefie I

pewne ustpstwa. na rzecz protestant�w na lsku opuci Rzesz i po

maszerowa na wsch�d. Wie o jego klsce pod Potaw przyjto w

Rzeszy z uczuciem ulgi. Wnet jednak poraka Szwed�w sprawia, e

wojna p�nocna przeniosa si na tereny Rzeszy. W 1711 r. bowiem

armia rosyjskopolsko-saska wkroczya przez Pomorze pruskie na po

morze Nadodrzaskie i oblega szwedzkie fortece Wismar i Stralsund.

R�wnoczenie Dania, kt�ra jeszcze wczeniej wypowiedziaa wojn

Szwecji, wysaa do Niemiec swe wojska. W kampanii toczonej tym

samym w Niemczech p�nocnych pocztkowo nie bray udziau Prusy

zaangaowane w wojn przeciw Francji. Dopiero po mierci Frydery

ka I (1713) jego syn Fryderyk Wilhelm I zawar w 1714 r. przymierze

z carem Piotrem I i za obietnic otrzymania czci Pomorza Zachod

niego ze Szczecinem wzi udzia w wojnie przy boku wojsk rosyjskich,

kt�re z czasem zajy r�wnie Meklemburgi. W�wczas przystpil do

wojny przeciw Szwed�m Hanower, zgaszajc pretensje do Bremy i

Verden. Ostatecznie po mierci Karola XII w 1718 r. doszo do porozu

mienia ze Szwecj, w wyniku czego zaszy w p�nocnych Niemczech

wane zmiany. W 1719 r. na podstawie pokoju szwedzko--hanowerskiego Hanower zatrzyma Brem i Verden, likwidujc tym samym

wane pozycje szwedzkie nad Morzem P�nocnym. W 1720 r. zawara

Szwecja r�wnie pok�j z Prusami, kt�re za cen 3 mln talar�w zyski

way Zachodnie Pomorze a po rzek Pian razem ze Szczecinem oraz

wyspami Uznam i Wolin. Tym samym z obszernych posiadoci w Niem

czech zatrzymaa Szwecja jedynie skrawek Zachodniego Pomorza z

portem Stralsund i wysp Rugi oraz port Wismar w Meklemburgii.

Ostateczny jednak pok�j na Batyku zapanowa dopiero po zawarciu

pokoju szwedzko-rosyjskiego w Nystadcie w 1721 r.

CZASY WZGLDNEGO POKOJU.

SYTUACJA SPOECZNA I GOSPODARCZA

Pierwsza poowa XVIII w. to czas powolnej rozbudowy zacztego

w poprzednim okresie przemysu manufakturowego. Rozbudowie tej

gazi gospodarki sprzyjaj w pierwszym rzdzie wynalazki techniczne

pozwalajce ulepszy produkcj. Wchodz tu w rachub udoskonalenia

w przemyle metalowym przez ulepszenie obrabiarki, w przemyle tka

ckim udoskonalenie krosna oraz wiele innych w pozostaych dziedzi

nach produkcji. Sprzyja temu zapotrzebowanie na towary luksusowe,

na odzie i uzbrojenie dla armii, wreszcie rozw�j nowych gazi pro

dukcji, jak np. porcelany. Zaoycielami nowych manufaktur s przede

wszystkim kupcy dysponujcy wikszym kapitaem, korzystajcy nie

jednokrotnie z pomocy obcych imigrant�w, subwencjonowani przez

pastwo. Tak np. w Prusiech pastwo popiera silnie przemys w�kien

niczy, oparty na nadzorowanej przez pastwo hodowli owiec, kt�ry te

okoo poowy stulecia moe pokry w peni zapotrzebowanie armii pru

skiej na sukno. W poszczeg�lnych krajach rozwija si, te popierany

przez pastwo, przemys jedwabniczy oraz porcelanowy.

Ten ostatni przemys rozwin si wpierw w Saksonii, gdzie z inicja

tywy Augusta II zaoono w 1706 r. fabryk porcelany w Mini, kt�ra

do rychlo uzyskaa szerokie uznanie. Dusz tej fabryki sta si dawny

laborant apteczny Johann Friedrich B ttger. Pocztkowo fabryka bya

nastawiona nie tyle na produkcj masow, ile na pokrycie zapotrzebo

wania wadcy, kt�ry pikne wyroby traktowal bd to jako ozdob

swych sto�w, bd te jako kosztowne i wartociowe podarki dla ob

cych wadc�w. Z czasem rozpocznie si produkcja porcelany i w Pru

siech. W Saksoni rozwin si te w pierwszej poowie stulecia prze

mys szklany, produkujcy pikne naczynia i okazae lustra.

Rozw�j pewnych gazi produkcji w Saksonii nie jest typowy dla

Niemiec. W innych krajach przemys rozwija si wolniej. Tak np.

g�rnictwo nie wykazywao powaniejszego postpu w stosunku do po

przedniego okresu. Przemys metalowy rozwija si bardzo powoli.

W krajach rodkowoniemieckich produkowano w 1700 r. okolo 10 tys.

ton elaza, a w 1750 r. produkcja ta wzrosa zaledwie do 17 tys. ton.

R�wnie opieka wadzy pastwowej, o kt�rej m�wilimy wyej, nie

wszdzie okazywaa si tak korzystna, jak w Saksonii czy Brandenbur

gii. W Bawarii np. instytucja powoana do dbania o rozw�j gospodar

czy kraju, tzw. Kommerzkollegium, uruchomia manufaktur sukienni

cz, kt�ra pocztkowo rozwijaa si dobrze i przynosia nawet powane

zyski, nastpnie jednak wyzyskiwana nadmiernie przez rozrzutnego

elektora, popadszy w trudnoci finansowe, musiaa zawiesi sw dzia

alno. Podobny los spotka manufaktur wyrob�w sk�rzanych powoan do ycia w Bawarii. Na og� zdawano sobie w�wczas spraw z za

p�nienia gospodarczego Niemiec w por�wnaniu z krajami zachodnimi.

Jeden z bawarskich pisarzy ekonomicznych m�wic o rozwoju manu

faktur w innych krajach stwierdza z melancholi, e sytuacja w nie

mieckich krajach nie sprzyja rozwojowi przemysu i handlu.

Jest rzecz charakterystyczn, e sowo Industrie - przemysl, poja

wio si w jzyku niemieckim w tym znaczeniu po raz pierwszy na sa

mym pocztku XVIII w. i e dopiero w latach trzydziestych stulecia

zyskalo pene prawo obywatelstwa.

Aczkolwiek rozw�j przemysowy Niemiec by powolny i saby, to

jednak wyrastaa - zrazu bardzo nieliczna, stopniowo zwikszajca si

grupa przedsibiorc�w zajmujcych si r�nymi gaziami gospodarki,

przyczyniajc si do wzrostu p�niejszego znaczenia mieszczastwa.

349

R�wnie i handel rozwija si w�wczas w Niemczech powoli. Wprawdzie oywieniu handlu sprzyjay targi lipskie, o kt�rych m�wilimy poprzednio, rozwija si handel morski, kt�rego g�wnym centrum ' by wci Hamburg, wadze krajowe dbay nadal o rozbudow dr�g i kana�w, jednak naleytemu rozwojowi handlu przeszkadzao rozbicie polityczne kraju, liczne ca ochronne, ju w�wczas tu i �wdzie krytykowane, kt�re byy ustanawiane przez poszczeg�lne rzdy nie tylko jako system ochrony dla wasnej gospodarki, ale jako rodek politycznego nacisku na ssiad�w. O pewnym rozwoju handlu wiadcz jednak dochody uzyskiwane w Berlinie z akcyzy. Tak wic w 1700 r. dawaa ona jedynie 92 ty. talar�w dochodu, w 1740 r. dochody te wzrosy ju do 295 ty. Rozwojowi handlu sprzyja te fakt ujednolicania pienidza w ssiednich krajach, co np. miao miejsce w Brandenburgii, gdzie ju pod koniec XVII w. wprowadzono walut dostosowan do waluty w ssiedniej Saksonii. W wikszoci jednak wypadk�w mona w�wczas w Niemczech m�wi o drobnym handlu jako typowym dla gospodarki kraju.

Naturalnie nadal s �wczesne Niemcy jeszcze cigle krajem, w kt�rym rolnictwo jest podstaw dochodu narodowego. “Rolnictwo jest g�wn podstaw bogactwa Palatynatu" — pisze w tym czasie o Palatynacie jeden z ekonomist�w i to samo mona by powiedzie o caych Niemczech. Gdzie okoo 1700 r. skoczy si okres kryzysu rolniczego, trwajcego od czas�w wojny trzydziestoletniej, jednak rozw�j tej gazi gospodarki nastpowa do powoli. Dziki ulepszonej metodzie tr�jpol�wki produkcja zboowa zwikszya si, r�wnoczenie za od zachodu przyjmowaa si powoli uprawa koniczyny, ubinu i innych rolin pastewnych. Zmniejsza si te obszar nieuytk�w. Niemniej nad dalszym rozwojem rolnictwa ciyo zamknite koo wadliwej gospodarki:

brak paszy dla byda — zmniejszenie hodowli — brak naleytej iloci nawozu — wreszcie maa stosunkowo produkcja zboa i somy.

Stopniowo dawn, tradycyjn literatur rolnicz zacza zastpowa literatura korzystajca ze zdobyczy nauk agronomicznych.

Gdy chodzi o sytuacj chop�w, to podobnie jak i w poprzednim okresie dola chopstwa jest lepsza na zachodzie ni na wschodzie Rzeszy. Jednak i tu bywaj wyjtki. W Brandenburgii np. wadza poczyna objawia wiksze zainteresowanie chopem, z jednej strony jako podatnikiem, z drugiej jako dostarczycielem rekruta. W licznych domenach pastwowych zniesiono w latach 1719—1723 poddastwo osobiste chop�w, a ich wiadczenia na rzecz pana powanie zmniejszono. Ju w 1719 r. Fryderyk Wilhelm I pr�bowa przeprowadzi zakaz rugowania chop�w, jednak napotka zbyt silny op�r ze strony szlachty, tak e ten proceder trwa nadal.

Dla wikszoci szlachty chopi to w dalszym cigu warstwa nisza, nierozumna. Nadal te chyba wikszo szlachty gotowa bya zgodzi si ze zdaniem autora piszcego pod koniec XVII w., e “chopi to wprawdzie ludzie, jednak bardziej grubiascy i nieokrzesani ni inni".

350

SYTUACJA POLITYCZNA W NIEMCZECH. AUSTRIA I PRUSY

W pierwszej poowie XVIII w. poczy si do wyranie zarysowywa pewne przesunicia w stosunkach politycznych pastw niemieckich. Saksonia, kt�rej elektor August przeszed na katolicyzm po to, by zyska koron polsk, stracia swe pierwsze miejsce w obozie protestanckim, jakie zajmowaa jeszcze w XVII w. Pr�ba odgrywania przez Augusta II jako kr�la polskiego midzynarodowej roli skoczya si raczej niepowodzeniami, niemniej jednak jeszcze w pierwszej poowie stulecia uchodzi to pastwo za silne i znaczce. R�wnie Bawaria, jak wiadomo, za elektoratu Maksymiliana II Emanuela (1679—1726) wmieszaa si do wojny sukcesyjnej hiszpaskiej, co spowodowao zniszczenie kraju i zmusio elektora do pobytu przez jaki czas za granic. Zar�wno ten wadca, jak i jego nastpca, Karol Albert (1726—1745), prowadzili rozrzutny tryb ycia i pozostawili finanse pastwa w trudnej sytuacji. Hanower zyska wiksze znaczenie jako kraj kolejnych wadc�w angielskich, Jerzego I i Jerzego II. W kraju tym jednak na skutek nieobecnoci wadc�w wikszy wpyw na rzdy wyjtkowo zdobyy stany.

Elektoraty duchowne w tym okresie nie odgryway ju tej roli jak uprzednio. W Wirtembergii poszczeg�lni wadcy nie przejmowali si zbytnio rzdami swego pastwa, tyle tylko, e Karol Aleksander (1733—1737), genera w subie austriackiej, pozostawi trosk o administracj i skarb kraju ydowi Siissowi Oppenheimerowi, kt�ry istotnie gospodarowa dobrze i uporzdkowa skarb.

Wr�d pastw niemieckich niewtpliwie pierwsze miejsce zajmowaa monarchia austriacka, od pokoju 1699 r. obejmujca cae prawie Wgry z Siedmiogrodem. Rzdy sprawowa tu, jak wiadomo, w latach 1711—1740 Karol VI, wadca o dobrych zamiarach, rednio jednak uzdolniony i nadmiernie ufajcy politycznym traktatom. W wyniku pokoju w Rastatt rozszerzy on swe panowanie jeszcze na posiadoci w p�nocnych Woszech (Mediolan) i Kr�lestwo Neapolu oraz Niderlandy poudniowe. Zagospodarowanie tak wielkiego kraju, zorganizowanie jednolitej administracji wymagay naturalnie lat pokoju. Tymczasem ju w 1715 r. rozpocz cesarz now wojn przeciw Turkom, kt�ra trwaa a do 1718 r. Zawarto w�wczas pok�j w Poarewaczu, na mocy kt�rego cesarz zyska tzw. Banat Temeszwarski, cz Serbii i Wooszczyzny. W jaki czas potem Karol VI zaangaowa si w wojn sukcesyjn polsk popierajc Augusta III przeciw Leszczyskiemu, przez co by zmuszony toczy wojn g�wnie we Woszech, w czasie kt�rej szczcie nie sprzyjao orowi austriackiemu. Ostatecznie te musia pokojem wiedeskim w 1738 r. zrzec si Kr�lestwa Neapolu i Sycylii na rzecz Hiszpanii, uzyskujc tytuem rekompensaty Parm Piacenz.

Wanym problemem politycznym, kt�ry stan przed Austri, byo zabezpieczenie pastwa przed rozszarpaniem po mierci Karola VI, kt�ry nie doczeka si mskiego potomka. W tym celu wyda cesarz

351

19 IV 1713 r. tzw. sankcj pragmatyczn, edykt, kt�ry zapewni dzie

dzictwo wszystkich kraj�w austriackich c�rce cesarza, Marii Teresie,

wykluczajc od nastpstwa c�rki swego brata J�zefa, Mari J�zef,

on ksicia Fryderyka Augusta II, p�niejszego kr�la polskiego Au

gusta III, oraz Mari Ameli, on elektora bawarskiego Karola Alber

ta. Odtd jednym z g�wnych zada dyplomacji austriackiej byo zape

wnienie akceptacji tej sankcji przez waniejsze pastwa europejskie.

Ostatecznie udao si cesarzowi pozyska uznanie nastpstwa Marii Te

resy ze strony kr�la pruskiego, kr�la polskiego Augusta III, wreszcie

Francji, Hiszpanii i Anglii oraz Rosji.

W krajach austriackich obserwowalimy tendencj do wzmocnienia

wadzy monarszej ju w okresie wojny trzydziestoletniej. Wobec jed

nak wielkiej r�nolitoci tych kraj�w, koniecznoci apelowania do nich

o uchwalenie podatk�w na pacenie licznych wojsk dzieo centralizacji

wadz pastwowych ulego pewnemu zahamowaniu. Pastwo wyranie

dzielio si na kraje austriackie sensu stricto, na kraje korony czeskiej

i kraje korony wgierskiej, przy czym kada z tych prowincji posiadaa

wasn kancelari. Instytucjami, kt�re obejmoway cae pastwo sw

dziaalnoci, bya Hofkammer do spraw finansowych i Hofkriegsrat

do spraw wojska. Wreszcie przy cesarzu istniaa jako najwaniejszy

centralny organ doradczy Tajna Konferencja (Geheime Konferenz).

Mimo dziaalnoci w Austrii wspomnianych wyej merkantylist�w

postp w dziedzinie ggospodarczej by tam niewielki. Rzd ogranicza

si do rozbudowy portu w Triecie i Fiume oraz do budowy kilku dr�g,

w tym przez przecz Semmering, do pr�by, zreszt nieudanej, stwo

rzenia w Ostendzie kampanii handlowej oraz wszczcia ywszego han

dlu z Turcj. Austria nie dysponowaa towarami, kt�re mogyby zna

le zbyt na zachodzie, a gdy chodzi o rozw�j gospodarki wewntrznej,

to na przeszkodzie sta brak pienidzy. Konieczno uwzgldniania po

stulat�w organizacji stanowych poszczeg�lnych kraj�w sprawia, e do

chody pastwa byy mae, a dug, kt�ry w 1711 r. wynosi 61 mln tala

r�w, doszed w 1747 r. do 106 mln talar�w.

W zwizku z tym Austria musiaa zmniejszy liczb wojska. Pod ko

niec panowania Karola VI armia, zreszt le uzbrojona, liczya okoo

80 tys. onierzy, przy czym musiaa ochrania tereny pastwowe od

Atlantyku a do wr�t Belgradu. To te byo przyczyn, e wojna z Tur

cj w latach 1736-1739, zakoczona pokojem w Belgradzie, wypada

nieszczliwie dla pastwa, albowiem Austria musiaa odda Ma wooszczyzn, p�nocn cz Serbii z Belgradem, zatrzymujc przy sobie

jedynie Banat Temeszwarski.

Inaczej ukaday si stosunki w Prusiech. Pastwo to po okresie

wielkiej aktywnoci zewntrznej za Fryderyka Wilhelma, po wystawnych rzdach pierwszego kr�la Fryderyka I przestao na zewntrz od

grywa powaniejsz rol, a kr�l pruski Fryderyk Wilhelm I (1713-1740) powici si cakowicie umocnieniu finans�w pastwowych i rozbudowie armii.

W celu zapewnienia dochodowoci z majtk�w pastwowych (do

men) Fryderyk Wilhelm wyda w 1713 r. edykt, kt�ry ustanawia nie

pozbywalno domen. W tym samym roku administracj domen prze

jo tzw. GeneralFinanz Direktorium, przy czym wszystkie proprowin

cjonalne urzdy kameralne zostay poddane jego zwierzchnoci. po

szczeg�lne domeny wydzierawiano na kr�tki okres. Przeprowadzenie

tej reformy przynioso powane korzyci, albowiem dochody z domen

wzrosy z 1,3 mln talar�w w 1713 r. do 3,3 mln w 1740 r. W caym

kraju pobierano jednolity podatek gruntowy, pacony prawie wycznie

przez chop�w, kt�rzy oddawali okoo 40% swego dochodu pastwu,

gdy miasta paciy tzw. akcyz. I ten podatek by bardzo uciliwy. Pa

cono go pocztkowo od mki, misa, trunk�w, soli i tytoniu. Z czasem

rozcignito pacenie akcyzy na takie towary, jak maso, ser, jaja,

kawa, herbata, cukier, nawet drzewo, sk�ra, len itp. Podatki te byy

szczeg�lnie uciliwe dla warstw biedniejszych. Nadz�r nad pobieran

akcyz mieli tzw. Steuerrate (radcy podatkowi). Naleyta kontrola roz

cignita przez pastwo nad systemem podatkowym sprawia, e do

chody pastwa z podatk�w wzrosy z 2,4 mln talar�w w 1713 r. do

3,6 mln pod koniec panowania Fryderyka Wilhelma. Oznaczao to glo

balny doch�d pastwa w wysokoci prawie 7 mln. Umierajc kr�l zo

stawi nastpcy w skarbie 8 mln talar�w. Obcienie spoeczestwa li

czcego 2 500 tys. mieszkac�w byo natura nie w zwizku z tym wyso

kie. Warto podkreli, e z tych 7 mln talar�w pastwo pod koniec rz

d�w kr�la onierskiego, jak go nazywano, 5-6 mln wydawao na woj

sko, liczce w�wczas ponad 70 tys. onierzy. W tym okresie zmienio

si pojcie oficera, kt�ry dawniej w jakim stopniu przypomina przed

sibiorc dostarczajcego wadcy onierzy, obecnie za sta si pat

nym urzdnikiem wojskowym.

Z czasem w 1722 r. poczy kr�l komisariaty wojskowe, kt�re opie

koway si wojskiem i czuway nad zapewnieniem odpowiednich do

chod�w z podatk�w dla wojska, z zarzdem domen i stworzy centraln

wadz GeneralOberFinanzKriegs und Domanen Direktorium,

zwan kr�tko Generaldirektorium. Tej wadzy centralnej podlegay

prowincjonalne Kriegs und Domanen Kammer, kt�rym z kolei podle

gali wybierani w poszczeg�lnych okrgach landraci i zajmujcy si po

datkami radcy podatkowi. Generaldirektorium dzielio si na 4 depar

tamenty, kt�rym poddano poszczeg�lne prowincje.

Obok Generaldirektorium istnia jeszcze departament do spraw za

granicznych (Kabinetsministerium) i departament sprawiedliwoci.

Kontakt midzy tymi departamentami i Generaldirektorium utrzymywa jedynie kr�l.

Fryderyka Wilhelma uwaa historiografia niemiecka za tego wad

c, kt�ry stworzy nowoytn biurokracj prusk, przypisujc mu ufor

mowanie typu sumiennego, karnego urzdnika. Twierdzenie to jest

chyba jedynie czciowo suszne. Kr�l posugujc si systemem kar

zmusza urzdnik�w do bezwzgldnego posuszestwa wobec

zwierzchnik�w, przyzwyczaja ich do tego, e musieli by narzdziami

w rku kr�la, a nie jak dotychczas przedstawicielami interes�w

353

poszczeg�lnych prowincji. Zmuszani do bezwzgldnej ulegoci wobec

zwierzchnik�w, urzdnicy dali takiej ulegoci od ludnoci, odnoszc

si do niej bezlitonie, tym bardziej, e na niszych posterunkach by

wali urzdnikami wysueni wojskowi, przyzwyczajeni do brutalnych

metod postpowania w wojsku.

Nowy system rzdzenia, podejmowane przez kr�la pr�by opodatko

wania r�wnie i szlachty wywoyway sprzeciwy, nawet apelacje do

wadz Rzeszy, jednak bez powodzenia. Z czasem szlachta pogodzia si

z systemem rzd�w kr�lewskich, tym bardziej e ta szlachta w duej

mierze obsadzaa urzdy pastwowe, dziki czemu moga dba o to,

by pozostawiono jej moliwie pen wadz nad chopami. Powoli te

przyzwyczaia si do tego, e to uprzywilejowane stanowisko musi

opaci bezwzgldnym posuszestwem wobec kr�la. Ten bowiem mia

swoisty pogld na sw wadz: "Trzeba Panu (wadcy] suy ofiarowujc swe ciao i ycie, mienie i ziemi, honor i sumienie, sowem

wszystko z wyjtkiem sprawy zbawienia; to bowiem naley powierzy

Bogu, reszta caa musi by moja".

Fryderyk Wilhelm bywa te okrelany jako kr�l onierski. Istot

nie, jak widzielimy, powikszy on znacznie armi i wprowadzi

zmiany w systemie jej rekrutacji. Kady mianowicie regiment mia so

bie przydzielony okrg, zwany kantonem (50 tys. domostw samodziel

nych na regiment piechoty), lecy zwykle w najbliszym otoczeniu

miejsca pobytu regimentu. Poniewa suba wojskowa bya zasadniczo

doywotnia, przecitnie jednak trwaa okoo 20 lat (po 40 roku ycia

onierz przestawa na og� by penosprawny), mona przyj, e

kady kanton musia dostarczy 5000 onierzy, czyli po jednym na 10

dym�w. By nie pozbawia kraju zbyt wielu rk do pracy, stosowano

dwa systemy: werbunki ludzi obcych, to znaczy wcielano do wojska

poddanych innych pastw, przy czym proporcja tego elementu w woj

sku dochodzia do dw�ch onierzy obcych na jednego Prusaka, oraz

system urlopowania czci oddziau lub te pozwalania onierzom na

mieszkanie poza koszarami przy pobieraniu jedynie poowy odu.

Wzity przymusowo do wojska onierz czu si w jakim stopniu

niewolnikiem, tym bardziej e dyscyplin utrzymywano w tej groma

dzie poprzez stosowanie barbarzyskich kar chosty (pdzenie przez

r�zgi). Troch p�niej syn i nastpca Fryderyka Wilhelma sformuuje

zasad, e onierz winien si bardziej ba oficera ni wroga. Jeli mo

na m�wi o jakim duchu rycerskim w tej armii, to odnosi si to jedy

nie do oficerskiego korpusu, skadajcego si cakowicie z przedstawi

cieli uboszej szlachty, kt�ra w subie wojskowej znajdowaa spos�b

utrzymania si. Kr�l wywiera w tej mierze nacisk na szlacht, by odda

waa swych syn�w do wojska, tote np. na Pomorzu nie byo prawie

rodziny szlacheckiej, kt�ra w ten czy inny spos�b nie bya zwizana

z wojskiem. By podkreli wag i znaczenie suby wojskowej, kr�l

nosi stale mundur wojskowy. Mimo to jednak ten wadca o "duszy

kaprala" - jak go susznie okrelano - jakby zdajc sobie spraw

354

z waciwej wartoci tej armii, obawia si bra udzia w wojnach, by

przypadkiem ta kosztowna zabawka nie ulega zepsuciu.

Warto te doda, e mimo caej oszczdnoci, jak stosowa w rz

dach, got�w by kr�l paci due sumy dla nabycia bardzo wysokich

onierzy do swego regimentu olbrzym�w.

W ten spos�b pastwo pruskie wyroso na tw�r majcy w pierw

szym rzdzie suy wojsku, w zwizku z czym wszyscy, od prostego

chopa do szlachcica, mieli wiczy si w karnoci i posuszestwie wo

bec brutalnego, tpego wadcy, o kt�rym susznie powiedzia historyk

polski Szymon Askenazy, e jego ponur dusz kaprala przeszyway

niejednokrotnie byski wyranego szalestwa. Istotnie, czytajc pa

mitniki jego c�rki Wilhelminy, trudno obroni si przed stwierdze

niem, e ten tyran caej rodziny, oscylujcy midzy biciem kijem swych

dorosych dzieci a laniem ez w momentach nieoczekiwanego wzrusze

nia, otoczony gronem - jak ich sam nazywa - hunswot�w miistr�w,

sprzedajcych go bezczelnie niemal na jego oczach; nie by czowiekiem normalnym.

W tym wietle staje si zrozumiae postpowanie kr�la z pierworod

nym synem Fryderykiem, do kt�rego odnosi si gorzej ni do psa jedynie dlatego, e ten interesowa si muzyk i literatur:

Wr�d historyk�w niemieckich, a nawet i polskich nie brak auto

r�w, kt�rzy podkrelaj pewne cechy dodatnie Fryderyka Wilhelma

i jego rzd�w. Niewtpliwie cech pozytywn jest zrozumienie, jakie

okazywa dla pietyzmu niemieckiego i propagowanej przez siebie idei

ksztacenia szerokich k� ludnoci. Znalazo to m. in. wyraz w wyda

nym przez niego edykcie z 1717 r. o powszechnym obowizku posyania

dzieci do szk�, zreszt obowizujcym jedynie w tych okolicach, gdzie

te szkoy faktycznie istniay. Mniej przekonywajce jest twierdzenie,

e Fryderyk Wilhelm I przyczyni si do rozwoju yia gospodarczego.

O tej dziedzinie dziaalnoci pisze chyba susznie historyk niemiecki

G. Schilfert: "pruska polityka gospodarcza [Fryderyka Wilhelma I] nie

bya niczym innym, jak karykatur zachodnioeuropejskiego merkanty

lizmu. Pokazao si to te w upoledzeniu mieszczaskich manufaktur,

zwaszcza w zachodnich prowincjach pruskich, gdzie mieszczastwo na

wasn rk stworzyo przemys nastawiony na eksport".

Jest te rzecz charakterystyczn, e ten wadca, kt�ry wprawdzie

zorganizowa prusk biurokracj i armi, ale narzuci im pitno bezdu

sznego drylu, cieszy si szczeg�lnym uznaniem i popularnoci w cza

sach hitleryzmu. Tote historyk niemiecki Friedrich Stieve, kt�ry wyda

jc w 1934 r. Dzieje Niemiec umieci na czele swej ksiki cytat Hitle

ra, pisa o Fryderyku Wilhelmie: "Tego, co ten kr�l zdziaa dla

awansu BrandenburgiiPrus, nie mona przeceni. Czsto zapoznany ze

wzgldu na kanciast jednostronno swego usposobienia, niejedno

krotnie surowo osdzany ze wzgldu na sw gwatowno, by jednak

czowiekiem, kt�ry pooy fundamenty pod przysz wielko Prus".

Piszc tak historyk ten jednak nie dostrzeg, e z posiewu tego wadcy

wyroli ci, kt�rzy p�niej mieli doprowadzi do katastrofy Niemiec.

355

STOSUNKI KULTURALNE I ARTYSTYCZNE

NA PRZEOMIE STULECI

Druga poowa XVII i pierwsza poowa XVIII stulecia to okres ywego ruchu umysowego w Niemczech. W tym czasie Niemcy poczynaj w coraz wikszym stopniu ulega rodzcemu si na zachodzie racjonalizmowi, wchodz w sw�j okres tzw. Owiecenia. Od wybitnych filozof�w zachodnich przyjmuj wiar w si i znaczenie rozumu, kt�ry potrafi wyjani wszystko na wiecie wedug wskaz�wek kt�rego ma si organizowa ycie zar�wno czowieka, jak i pastwa w celu zapewnie

nia penej szczliwoci czowiekowi. Razem z ca Europ r�wnie

i uczeni niemieccy raz jeszcze ulegaj wezwaniu do przebudowy po

rzdku na wiecie, raz jeszcze wierz, e realizacja nowych hase za

pewni czowiekowi jeli nie raj, to przedsmak raju na ziemi. Wpraw

dzie nie od razu zwyciyy hasa owiecenia w spoeczestwie nie

mieckim. Przeywa ono bowiem r�wnoczenie now fal ideologii reli

gijnej, zwanej pietyzmem. Z czasem jednak owiecenie staje si panu

jc ideologi, zwaszcza budzcej si do ycia nowej warstwy - buruazji.

Wspomnielimy wyej o zjawiajcych si jeszcze w okresie wojny

trzydziestoletniej mistycznych prdach w Niemczech. Bya to niewtpli

wie pr�ba zaspokojenia istniejcych zawsze w pewnych koach spoe

czestwa rzetelnych uczu religijnych, kt�rym nie wystarcza oficjalny

Koci� protestancki. Na podobnym podou wyr�s z czasem kierunek

zwany pietyzmem.

Pietyci akcentowali silnie spraw osobistego przeycia religijnego,

konieczno gbokiego alu za przewiny, by w drodze osobistego do

wiadczenia doj do pogodzenia si z Bogiem, uzyskania pewnoci bo

ej aski. Oficjalny Koci� protestancki odgrywa w ich mniemaniu

drugorzdn rol i nawet wyksztacony i przyjty przez Koci� pa

stor - wedug nich - nie m�g by sug boym bez przeycia osobi

stego odrodzenia si w asce.

Pierwszym przedstawicielem tego kierunku by Philip Jakob Spener

(1635-1705), pastor, kt�ry w 1670 r. we Frankfurcie nad Menem za

klada tzw. collegia pietatis. Gromadzi w nich ludzi dobrej woli i czyta

z nimi Bibli, modli si wsp�lnie, by podda dziaaniu aski boej ich

dusze. W 1676 r. wyda swe g�wne dzielo, mianowicie Pia desideria,

czyli serdeczne pragnienie naprawy prawdziwego ewangelickiego ko

ciola. W 1686 r. przyby Spener do Drezna i przez jaki czas usiowa

uczyni z Saksonii g�wn ostoj nowego kierunku, kt�ry znalaz tu li

cznych zwolennik�w. Uczniem jego i teologiem nowego kierunku sta

si August Hermann Francke (1663-1727). Ten to podobno w mo

mencie, gdy mia skada wyznanie wiary, przekona si, e tej wiary

nie posiada, i dopiero w wyniku arliwych mod�w uzyska owiecenie

boe. Spener przeni�s si p�niej do Berlina, gdzie pozyska sobie po

parcie elektora, a z czasem pietyzm sta si panujcym kierunkiem te

ologicznym w nowo zaoonym uniwersytecie w Halle. Francke zaoy

356

tu sierociniec. Podobnie jeszcze wczeniej tworzyli pietyci domy pracy

dla biednych, w kt�rych przyzwyczajali ludzi, czsto wykolejonych, do

pracy i dyscypliny socjalnego ycia.

Pietyzm wystpowa przeciw szerzcemu si r�wnoczenie w Niem

czech racjonalizmowi, kadc nacisk na uczucie, jako najwaniejsz

wadz czowieka. Na og� jednak pietyci nie buntowali si przeciw

oficjalnemu Kocioowi i gotowi byli spokojnie bytowa w jego ra

mach, jeli tylko nie narusza ich trybu ycia i tolerowa ich pogldy.

Osobn kategori tworzyli pietyci, kt�rzy znaleli schronienie i wsp�l

ny jzyk z brami morawskimi wygnanymi z Moraw i dla kt�rych hr.

Nikolaus Ludwig Zinzendorf stworzy w latach dwudziestych tego stu

lecia gmin bratersk w Herrenhut (1722) w Saksonii. Odrzucali oni

pewne twierdzenia Lutra i Kalwina, zwaszcza przyjt przez nich dok

tryn o grzechu pierworodnym, i gosili zasadnicz dobro natury ludzkiej. Podstawow form ich kultu bya "godzina piewu" (Singstunde),

w czasie kt�rej piewano pieni, nieraz improwizowane, i wysuchi

wano wyzna poszczeg�lnych braci.

Ruch pietystyczny nie wyda ze swych szereg�w, abstrahujc od po

jedynczych wyjtk�w, bojownik�w o nowy porzdek, gdy w gruncie

rzeczy uwaa porzdek ziemski za co wt�rnego. Skoni on jednak

wielu ludzi do pogbionego spojrzenia na siebie i swe postpowanie,

obudzil w nich poczucie �bowizk�w wobec blinich i chocia chwilami

w osobach niekt�rych swych zwolennik�w okaza si nietolerancyjny,

faryzejski, to jednak przyczyni si do pogbienia kultury niemieckiej

i pozostawi po sobie ywe lady w yciu narodu niemieckiego, nie m�

wic ju o tym, e z czasem przerzuci si i do innych kraj�w, jak np.

do ssiedniej Danii.

Najwybitniejszym umysem tych czas�w i jednym z najwybitniej

szych ludzi w Niemczech w og�le by yjcy na przeomie stuleci Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716). Urodzony w Saksonii, zdobywca

tytuu doktorskiego w dwudziestym roku ycia na uniwersytecie w Altdorfie, by ten filozof jednym z najbardziej uniwersalnych umys�w

w Europie. Prawnik, matematyk odkrywca, niezalenie od Newtona,

rachunku r�niczkowego i cakowego, pooy podwaliny pod przy

sz logik matematyczn, w dziedzinie filozofii wypracowa system,

kt�ry mia pogodzi materialistyczne i idealistyczne pojcie wszechwiata, r�wnoczenie zbudowa most porozumienia midzy racjonaln

filozofi a teologi. By zwolennikiem zblienia nauk, std jego stara

nia nad zorganizowaniem ycia naukowego w Niemczech, w kt�rej to

dziedzinie najpowaniejszym jego osigniciem byo zaloenie w 1700 r.

Akademii Nauk w Berlinie. Przez wiksz cz ycia przebywa w Hanowerze, std prowadzi niesychanie rozleg korespondencj z wybitnymi osobami Niemiec i Europy, kt�re pozna w czasie swych podr�y.

Swe niezmordowane pi�ro powici Leibniz r�wnie zagadnieniom

politycznym. By on zwolennikiem ograniczonej prawami monarchii, w

wypadku naduy wypowiada si za prawem oporu, aczkolwiek uwa

a, e wystpi przeciw wadzy mona jedynie w ostatecznoci. "Moja

357

definicja pastwa... jest nastpujca: jest to wielkie stowarzyszenie,

kt�rego celem jest wsp�lne bezpieczestwo. Naleaoby sobie yczy,

eby ludziom dostarczy mona czego wicej ni samego tylko bezpie

czestwa, a mianowicie, by mona da im szczcie, i w tym kierunku

trzeba dokada stara". Zdaniem Leibniza pastwo winno popiera

przemys i handel, prowadzc polityk merkantyln. By zwolennikiem

zakadania warsztat�w narodowych dla bezrobotnych rzemielnik�w,

w�czg�w radzi zmusza do pracy. Wr�d jego pomys�w znalaz si

projekt zaoenia kas ubezpieczeniowych przeciw klskom ywioowym i wypadkom. Interesowa si r�wnie i losami Rzeszy planujc umocnienie jej organizacji.

W sprawach religijnych przeciwstawia si luteranizmowi, jego

nauce o gruntownym zepsuciu natury ludzkiej, wiat by r�wnie dla

niego rzeczywistoci, w kt�rej dobro byo liczniejsze ni zo. W jego

oczach ziemia i czowiek s jedynie ma czstk uniwersum, nie stanowi jakby celu istnienia wiata. Patrzc z tych wyyn na Europ i Niem

cy, bola nad rozdarciem politycznym i ideowym zar�wno swej ojczyz

ny, jak i Europy. Radzi swym wsp�wyznawcom zapewni o tym, "co

r�ni" ich od innych wyzna chrzecijaskich, chcia widzie wszystkich

chrzecijan zjednoczonych, by mogli wsp�lnymi siami przeciwstawi

si zu. W tym kierunku te i dziaa, szuka porozumienia z wybitnymi

umysami europejskimi, midzy innymi z marzcym r�wnie o zgodzie chrzecijan Bossuetem. Przez chwil wydawao mu si, e jest

bliski celu. "Katolicyzm reformuje si, Germania i Romania odzyskuj

wsp�lnot duchow. Zjednoczone Prowincje i Anglia wr�c nastpnie

do Kocioa rzymskiego, a zarazem reformowanego, i wierzcy

wszyscy wierzcy - przeciwstawi si rozprzgajcym siom, kt�re za

graaj wierze" - pisa jeszcze w 1691 r. Naturalnie jak wielu przed

nim i po nim myli si, bra swe marzenia za rzeczywisto. Niemniej

tym samym wskazywa rozbitym Niemcom, sk�conej Europie drog

na przyszo.

"Susznie uwaano Leibniza - pisze dzisiejszy historyk niemiecki

H. Holborn - za ojca niemieckiego owiecenia. Aczkolwiek jego filo

zofia - bardziej gdy chodzi o form ni tre - zawiera elementy da

wnego mylenia, to jednak stworzy nowy spos�b mylenia, odr�nia

jcy si od luterskiej ortodoksji, od pietyzmu i od mistycyzmu". Przy

tym wszystkim by r�wnie Leibniz tw�rc niemieckiego idealizmu,

rozwijanego nastpnie przez Herdera, Hegla i Schellinga.

R�wnoczenie z Leibnizem dziaa w Niemczech drugi przedstawi

ciel niemieckiego Owiecenia, Christian Thomasius (1655-1728), pro

fesor uniwersytetu w Halle, prawnik, pierwszy profesor, kt�ry wyka

da w jzyku niemieckim. W prelekcjach swoich uniezalenia on

prawo od teologii, a opiera je na prawie naturalnym. Ideaem jego by

czowiek pracy, yjcy zgodnie z rozumem. Wystpowa odwanie

przeciw wierze w czarownice, okruciestwu tortur, wyprzedzajc tym

samym gonego prawnika woskiego Beccari. W przeciwiestwie do

nauki o boskim pochodzeniu wadzy monarszej wskazywa na to, e

358

wadza pochodzi od ludu. Prawo natury, na kt�re si powoywa, uwa

a za normy, z kt�rymi czowiek przychodzi na wiat i kt�re nie mog

mu by odjte. Nauka jego wywieraa wielki wpyw na ksztatujc si

w�wczas biurokracj niemieck.

Uczniem Thomasiusa by trzeci przedstawiciel niemieckiego Owie

cenia, Christian baron Wolff (1679-1754), r�wnie profesor w Halle.

By on zwolennikiem Descartes'a i Leibniza, przekonany o tym, e

wszystko jest zrozumiae i wytumaczalne. Jako przedstawiciel takiego

pogldu nie uznawa on rzeczy irracjonalnych, cudownych; wiedz

opiera na wiadectwie zmys�w, a jako g�wne swe zadanie uwaa

tumaczenie zjawisk, nie wykrywanie nowych prawd. Badania jego cechoway pedantyzm i schematyczno, std te zdaniem Tatarkiewicza

pogry filozofi niemieck w pedantyzm. Niemniej filozofia jego, po

pularna w szerokich koach uniwersyteckich w Niemczech, spenia wa

ne zadanie, propagujc w tych koach wedug okrelenia Kanta "du

cha sumiennoci". Wan zasug Wolffa byo stworzenie niemieckiej

nomenklatury filozoficznej.

Na przeomie XVII i XVIII w. nastpuje w Niemczech rozkwit dwu

dziedzin sztuki: muzyki i architektury. W tej pierwszej dziedzinie

dziaa w Niemczech jeden z najwikszych muzyk�w wiata, Jan Sebastian Bach (1685-1750), urodzony w Eisenach, zmary w Lipsku.

Mistrz muzyki organowej, pianista i kompozytor, zostawi po sobie

wiele dzie, jak kantaty, pasje, oratoria, choray i msze. Aczkolwiek

jego muzyka i gboka religijno wyrosy na podou protestanckim,

to jednak wyraaa ona najog�lniejsze uczucia religijne. By w tej dzie

dzinie wyrazicielem odchodzcej epoki. Wielkim muzykiem, tw�rc

oper, by Georg Friedrich Handel (1685-1759), kt�ry przez jaki czas

przebywa we Woszech i tam razem z woskimi kompozytorami przy

stpi do tworzenia oper. Od 1714 r. przebywa w Anglii, udawszy si

tam razem z dworem hanowerskim.

Architektura rozwina si w tym okresie g�wnie w poudniowych

i zachodnich Niemczech. Tu, w krajach austriackich, Bawarii i Frankonii, przewanie na terenach katolickich rozwina si bogata architek

tura popierana z jednej strony przez magnateri i ksit, Z drugiej

przez zakony, kt�re obecnie, w czasach wzgldnego pokoju, mogy zu

ywa nagromadzone w okresie kontrreformacyjnej pobonoci majt

ki. Jest to wic architektura sakralna i wiecka. Gdy chodzi o pierwsz

dziedzin, to wybitnym dzieem �wczesnego wielkiego architekta, ja

kim by Johann Bernhard Fischer von Erlach (1651-1723), by koci�

w. Karola Boromeusza w Wiedniu, o szerokiej fasadzie, flankowany

dwoma wieami zbudowanymi zgodnie z klasycystycznymi zamiowa

niami architekta w stylu kolumny Trajana w Rzymie. Znanym szerzej

czytelnikom polskim dzieem tego wybitnego architekta jest kaplica

Elektorska przy katedrze wrocawskiej, zbudowana w elipsie, zwie

czona lekk kopu, o bogatym i penym symboliki wystroju. Fischer

von Erlach by r�wnie budowniczym wielu paac�w w Wiedniu, Salz

burgu i Pradze. wietnym dzieem drugiego wielkiego architekta,

359

Lucasa Hildebranda (1668-1745), jest paac Belweder w Wiedniu

oraz wzniesiony na skale nad Dunajem kompleks budynk�w opactwa

w Melk. Ten zesp� budynk�w imponuje sw okazaoci, icie paa

cow wielkoci i kunsztownie zaplanowanymi sylwetkami swych budo

wli. W Saksonii Georg Bahr (1666-1738) buduje wspaniay, zaprojek

towany na rzucie centralnym wzniosy koci�pomnik, tzw. Frauenkirche; drugi wybitny architekt, Matthaus Daniel P ppelmann (1667-1736), buduje r�wnie w Drenie synny paac Zwinger o ruchliwej

fasadzie z niesychanie bujn ornamentyk. Ten to architekt razem

z innymi zamienia wanie Drezno w okresie rzd�w August�w w jedn

z najwykwintniejszych stolic pastwowych Niemiec.

W Prusiech dziaa w�wczas wybitny architekt i rzebiarz Andreas

Schluter (1660-1714). On to zbudowa nie istniejcy dzi powany ba

rokowy zamek w Berlinie, jego dzieem jest te tamtejszy Arsena.

Gdy chodzi o budowle p�niejszego baroku, to kocioy, wypeniane

bogat dekoracj, pene malarstwa czsto iluzyjnego, miay zatarte

szczeg�y architektoniczne, r�wnoczenie malarstwo miao zaciera

r�nice midzy rzeczywistoci a zjaw. Wspaniae paace, o imponuj

cych portalach, okazaych klatkach schodowych, kolosalnych i bogato

zdobionych wntrzach, suyy podkrelaniu dystansu i wietnoci po

szczeg�lnych monarch�w, nieraz do maych pastw noszcych si je

dnak wysoko, akcentujcych sw wadz z boej aski.

V. CZASY OWIECONEGO

ABSOLUTYZMU

NOWI WADCY W PRUSACH I AUSTRII

Niezbyt czsto zdarza si w dziejach by

czysto personalne sprawy stanowiy tak wan granic w yciu narodu,

jak fakt podw�jnej mierci dw�ch monarch�w niemieckich w 1740 r.

Dnia 31 maja tego roku zmar liczcy 51 lat kr�lkapral Fryderyk Wil

helm, kr�l pruski, a jego miejsce zaj 28-letni Fryderyk II, przez dawn historiografi niemieck chtnie nazywany Wielkim. 26 padzier

nika tego roku zmar cesarz Karol VI, ostatni mski potomek rodu

Habsburg�w. Zgodnie z sankcj pragmatyczn rzdy po nim obja w

krajach dziedzicznych tej rodziny 23-letnia jego c�rka Maria Teresa,

od czterech lat maonka Franciszka Stefana, ksicia lotaryskiego, wy

wodzcego si ze starej niemieckiej rodziny rzdzcej w Toskanii.

Rok 1740 stanowi wan dat w dziejach Niemiec nie tylko dlate

go, e na scenie politycznej zjawili si dwaj nowi wadcy. By r�wnie

dat, od kt�rej do pewnego stopnia mona zaczyna czasy owieceniowego absolutyzmu w Rzeszy. Okrelenie to, zdajemy sobie spraw, jest

odrzucane przez niekt�rych historyk�w, stosujemy je jednak w tym

znaczeniu, w jakim bywa do powszechnie uywane. By unikn nie

porozumie, przyjmujemy za historykami francuskimi R. Mousnier

i E. Labrousse, e "suwereni czy te despoci owieceni, pierwsi sudzy

pastwa, chc je radykalnie odnowi w imi rozumu. Narzucaj oni

swym poddanym rozumne reformy: pewne zr�wnanie ciar�w pa

stwowych, by zwikszy dochody pastwa, ujednolicaj administracj

prowincji i miast, by zapewni sobie wikszy posuch, wreszcie narzu

caj pewne zr�wnanie spoeczne, zmniejszajc przy tym rol arystokra

cji, oraz tolerancj religijn, by lepiej wykorzysta zdolnoci swych

poddanych".

Rzecz jasna, nie wszdzie w Niemczech zapanowa absolutyzm

owiecony w swej penej postaci, byy bowiem w Rzeszy pastwa w

kt�rych ideay owieceniowe przyjy si jedynie w maym stopniu, do

innych nie dotary prawie cakowicie. W Prusiech nowy wadca usiowa w szerokiej mierze realizowa ideay absolutyzmu owieconego,

podczas gdy w Austrii panowanie Marii Teresy jest okresem wczesnego

i niepenego urzeczywistniania tych zasad, kt�re dopiero jej syn, J�zef II, zacznie konsekwentnie wprowadza w ycie.

Wychowani w odmiennych warunkach Fryderyk II i Maria Teresa

361

przedstawiali r�ny typ wadcy. Fryderyk II przeszed w modoci

tward szko. Zaleny od bezwzgldnego ojca, nie majcego naj

mniejszego zrozumienia dla interesujcej modego ksicia literatury

i sztuki francuskiej, otoczony sieci intryg sprzedajnych ministr�w

i dworzan, zdecydowa si na ucieczk. Ta jednak przygotowana nie

udolnie, zdradzona wczenie kr�lowi, skoczya si aresztowaniem Fry

deryka i postawieniem go przed sdem pod zarzutem dezercji. Z tru

dem, tylko dziki opozycji ministr�w i interwencji obcych monarch�w,

uratowano mu ycie, zmuszajc go jedynie do asystowania przy egze

kucji jego przyjaciela i towarzysza, Hansa Hermanna Katte. Po pewnym czasie wypuszczono Fryderyka z twierdzy, musia jednak pracowa jako prosty urzdnik w administracji d�br pastwowych. Dopiero

p�niej przyjto go z powrotem do wojska, po czym kr�l oeni go

z ksiniczk Elbiet Krystyn Braunschweig-Bevern. Wreszcie po

zwoli mu kr�l utrzymywa wasny dw�r, wyznaczajc mu jako rezy

dencj miejscowo Reinsberg.

W�wczas dopiero m�g Fryderyk swobodnie oddawa si lekturze

pisarzy francuskich, marzeniom o uszczliwieniu swych przyszych

poddanych, wreszie muzyce. W tym czasie kr�lewicz nawiza kore

spondencj z Wolterem. Przedstawiajc si jako zwolennik pogld�w

filozofa francuskiego i schlebiajc mu zrcznie, zapewni sobie jego y

czliwo a rozgos w Europie, kt�ra zapoznawaa si w odpisach z li

stami tych dw�ch przedstawicieli owiecenia. Dwudziestokilkuletni Rousseau pisa w�wczas: "Korespondencja Voltaire'a z kronprinzem staje

si sensacj. Zainteresowanie, z jakim odnosimy si do obu, rozciga

si na wszystko, co ich dotyczy".

Gdy Fryderyk obejmowa po mierci ojca rzdy w Prusach, witano

go jako tego, kt�ry skoczy z militarystycznymi i biurokratycznymi

rzdami zmarego. Istotnie, pierwsze posunicia modego wadcy zda

way si zwiastowa now er. Rozluni cenzur, zlikwidowa ku zado

woleniu ludnoci kosztowny regiment olbrzym�w utrzymywany przez

ojca, otworzy oper w stolicy, zaprosi z powrotem wygnanego z Prus

pod pozorem nieprawomylnoci filozofa Wolffa, wreszcie zapowie

dzia wprowadzenie tolerancji religijnej. Na marginesie zaalenia duchownych protestanckich pisa, e wszystkie religie musz by tolero

wane, albowiem tu (w Prusach) "muss ein jeder nach seiner Fasson

selig werden" - kady musi si zbawia na sw�j spos�b.

Wnet jednak okazao si, e system administracji stworzony przez

Fryderyka Wilhelma I ma w zasadzie pozosta nienaruszony, albowiem

mody wadca nauczy si jeszcze jako kr�lewicz ceni ten system rz

d�w. Wkr�tce powikszono liczebno armii o 10 tys. onierzy, przez

co armia pruska liczya 80 tys. ludzi. Rycho te okazao si, e z marzcego modzieca niewiele pozostao w modym kr�lu. Fryderyk II

podporzdkowa wszystko interesom pastwa, kt�rego pierwszym

sug si mianowa. Wszystkie stany miay, kady na sw�j spos�b, jak

najwydatniej suy pastwu. Szybko te uzna Fryderyk II, e ponie

wa kady wybitny wadca dy do powikszenia swego pastwa, i on

362

musi wej na t drog. Dla osignicia za tego celu kada droga, na

wet zamanie przymierza, jest waciwa. W rok po objciu rzd�w pisa

do swego ministra Podewilsa: "Jeli mona co zyska bdc uczciwym

czowiekiem, bdziemy uczciwi, jeli jednak naley oszukiwa, bdmy

otrami".

W kilka miesicy po objciu rzd�w przez Fryderyka II pose fran

cuski z Berlina donosi, e ludno Prus jest zawiedziona, albowiem na

dzieje, jakie wizaa ze wstpieniem na tron Fryderyka II, okazay si

zudne. Uderzajce jest jednak, e wytresowana dobrze przez Fryderyka Wilhelma I ludno Prus nawet nie drgna.

Inaczej przedstawiaa si sytuacja w krajach austriackich. Wstpie

nie na tron kobiety, i to jeszcze zamnej za Lotaryczykiem, przywi

tano w Wiedniu niechtnie. Zar�wno w miecie, jak i na prowincji dohodzio do rozruch�w. W Austrii i w Tyrolu ywiono sympati dla Bawarczyka, w Czechach liczni byli zwolennicy elektora saskiego. Uprze

dnia wojna z Turkami osabia powanie monarchi, tak e w chwili

gdy pastwo znalazo si w obliczu grocych niebezpieczestw, Maria Teresa bya - jak sama potem przyznawaa - "pozbawiona pienidzy, wojska i rady".

Tymczasem 23-letnia kr�lowa Czech i Wgier, trzymana dotd

przez ojca z dala od spraw pastwowych, bya w gruncie rzeczy kompletnie nie przygotowana do rzdzenia. Wychowana przez kochajcych

rodzic�w w zasadach religii katolickiej, nie odebraa waciwie powa

niejszego wyksztacenia, posiadaa jedynie do zdrowego rozsdku,

a przede wszystkim poczucie godnoci monarszej i up�r dziki czemu

363

moga przetrwa czekajce j kopoty. Ten up�r zmieszany z odwag dyktowa jej potem w 1741 r. te sowa skierowane do kanclerza Czech:

“To jest chwila, w kt�rej naley mie odwag, by ratowa ojczyzn i wasz biedn wadczyni. Powziam stanowcz decyzj, chc zaryzykowa wszystko, by uratowa Czechy".

Stanowcza i uparta, gdy chodzio o sprawy pastwowe, bya kr�lowa bezporednia i szczera w stosunkach z otoczeniem. We Franciszku Stefanie znalaza kochajcego i kochanego ma, czuwaa jednak zazdronie nad tym, by najwaniejsze sprawy pastwowe byy zaatwiane przez ni. Z czasem duy wpyw na jej posunicia wywierali ministrowie, zwaszcza kierownik polityki zagranicznej pastwa Wenzel hr. Kaunitz, o kt�rym p�niej powie J�zef II, e robi z cesarzow “wszystko, co chce".

POCZTEK KONFLIKT�W

Zmiana wadc�w w obu pastwach, Prusach i Austrii, pocztkowo nie zapowiadaa powaniejszych niepokoj�w w Niemczech. Sankcja pragmatyczna zyskaa uznanie wikszoci pastw europejskich, kt�rym w gruncie rzeczy zaleao na utrzymaniu pokoju. Wprawdzie z pretensjami do ziem habsburskich wystpi onaty z c�rk cesarza J�zefa I, Mari Amali, Karol Albert, elektor bawarski, ale dop�ki nie uzyska on poparcia innych pastw, mona byo si jego pretensjami nie przejmowa. Nieoczekiwanie jednak Fryderyk II postanowi wykorzysta sabo Austrii. Uwaajc, e kady wielki wadca musi myle o powikszeniu swego pastwa, uzna, e zajcie zamonego, wygodnie pooonego lska “odpowiada najlepiej interesom domu brandenburskiego". Na zwoanej w tym celu konferencji swych doradc�w do Reinsbergu wyjawi sw�j plan polegajcy na tym, e zajmie zbrojnie Dolny lsk, po czym zaproponuje Austrii przymierze i pomoc w uzyskaniu korony cesarskiej dla ma Marii Teresy za cen pozostawienia w jego rkach zajtej prowincji. Zaraz te potem przystpi do przygotowa wojennych. Wiadomo o zbrojeniach pruskich dotara rycho do Wiednia, ale na dworze austriackim nie spodziewano si, by Fryderyk istotnie myla o wojnie. Tymczasem kr�l pruski z elazn konsekwencj przystpi do realizacji swego planu. Dnia 16 grudnia armia pruska, liczca ponad 21 ty. onierzy, wkroczya na lsk i wobec braku powaniejszej obrony bez trudu zaja cay Dolny lsk wraz z Wrocawiem.

Co skonio Fryderyka II do popenienia tego — wedug s�w angielskiego historyka G. Goocha — “najbardziej sensacyjnego przestpstwa czas�w nowoytnych"? Niewtpliwie decydujcym motywem bya ch powikszenia terytorium pastwa i zajcia dobrze zagospodarowanej, w znacznej czci yznej prowincji. Niewtpliwie jak rol odgrywaa dza sawy, ch wypr�bowania wasnych si. Nie bez znaczenia wreszcie, byo i to, e zajmujc lsk opasywa Fryderyk II od poudnia Wielkopolsk, na kt�r do wczenie zwr�ci swe podliwe oczy.

364

Wkraczajc na lsk przesa Fryderyk II do Wiednia propozycje dotyczce dalszych stosunk�w midzy obu pastwami. Wobec popenionego przez kr�la pruskiego aktu gwatu byy one prowokujce. Niemniej w otoczeniu Marii Teresy odzyway si gosy przemawiajce za przyjciem warunk�w. To przede wszystkim Maria Teresa zadecydowaa, e nie odstpi ni pidzi swych dziedzicznych ziem. “Raczej Turcy pod Wiedniem, raczej odstpienie Niderland�w Francji, raczej ustpstwa wobec Bawarii ni rezygnacja ze lska" — owiadczya. Tym samym sprawa miaa by rozstrzygnita na polu walki.

W Austrii przystpiono do pospiesznego gromadzenia wojsk. Moliwoci zorganizowania powanej siy obronnej istniay, skoro w Austrii w 1740 r. zaledwie 0,5% obywateli objtych byo sub wojskow, gdy Prusy zmobilizoway 3,7% swych mieszkac�w. Wymagao to jednak czasu, niemniej wiosn 1741 r. zdoali Austriacy mniej wicej 22 ty. liczcej armii pruskiej przeciwstawi prawie r�wnie wielk armi pod dow�dztwem dobrego wodza Wilhelma nr. Neipperga. Do bitwy doszo 10 kwietnia pod Matuj owicami, w kt�rej kawaleria austriacka okazaa sw przewag nad jazd prusk, jednak zaamaa si przy ataku na zdyscyplinowan piechot. Pod wraeniem zwyciskiego pierwszego zderzenia jazdy austriackiej Fryderyk II zwtpi w powodzenie i za rad Schwerina ujecha z pola walki. Bitw wygra za niego genera Kurt Christoff Schwerin. Wie o zwycistwie jego wojsk dosza kr�la dopiero w Lewinie Brzeskim.

Zwycistwo to, o kt�rym mao kto wiedzia, jak dalece byo pocztkowo niepewne, przyspieszyo bieg wypadk�w. Raz jeszcze zdecydowaa si Francja na uderzenie w Habsburg�w. Planowano podzia kraj�w habsburskich midzy Bawari, Saksoni i Prusy. Powoli te montowao si wielkie przymierze przeciw Austrii. Dnia 5 czerwca zawara Francja porozumienie z Prusami. Na mocy tego ukadu Francja obiecaa poprze pretensje Prus do Dolnego lska, w zamian mia Fryderyk II odda sw�j gos na Karola Alberta. Wczeniej jeszcze obiecaa Francja pomoc elektorowi bawarskiemu. W tej cikiej dla Austrii sytuacji Fryderyk proponowa cesarzowej Marii Teresie pok�j za cen Dolnego lska, jednak cesarzowa okazaa si nadal nieugita.

Tymczasem rozpocza si og�lna wojna. Elektor bawarski wszcz dziaania wojenne jeszcze pod koniec lipca, a gdy wojska francuskie przeszy we wrzeniu Ren, wkroczy do G�rnej Austrii i zaj Linz. Nastpnie zamiast i na Wiede ruszy na Prag. We wrzeniu r�wnie Saksonia poczya si przymierzem z Prusami obiecujc pomoc. W listopadzie wojska bawarskie, francuskie i saskie zdobyy Prag, po czym Karol Albert przyj tytu kr�la Czech i wybrany cesarzem rzymskim zosta koronowany 2 II 1742 r. jako Karol VII.

Tym samym los Austrii zdawa si by przesdzony. Poprzednio jeszcze kr�l angielski jako elektor Hanoweru postara si o uznanie neutralnoci jego elektoratu, na p�nocy za Szwedzi wszczli wojn z Rosj, co z koniecznoci sprawio, e Rosja w mniejszym stopniu interesowaa si sprawami Niemiec.

366

W tej niesychanie trudnej sytuacji w drugiej poowie 1741 r. udao si Marii Teresie pozyska poparcie Wgr�w. W lecie tego roku zwoano sejm wgierski do Preszburga, na kt�rym musiaa Maria Teresa przeprowadzi uciliwe i dugotrwae rokowania ze szlacht wgiersk, by pozyska jej pomoc. W kocu kr�lowa zostaa zmuszona do przyznania Wgrom autonomii, w wyniku czego szlachta wgierska uznaa j za kr�low, a jej ma za wsp�regenta, obiecujc r�wnoczenie pomoc przeciw wrogom. Pomoc ta, aczkolwiek nie tak liczna, jak w pierwszej chwili obiecywano, pomoga Marii Teresie przeciwstawi si koalicji.

Zebrane przez kr�low wojska austriackie pod wodz Khevenhiillera oswobodziy na przeomie 1741 i 1742 r. G�rn Austri. W styczniu odzyskano Linz, po czym wojska austriackie wkroczyy do Bawarii zajmujc Monachium. Niefortunnego elektora bawarskiego ocali fakt, e Fryderyk II, zrywajc chwilowe zawieszenie broni z Austri, wkroczy do Moraw, a potem skierowa si do Czech, dokd skutkiem tego trzeba byo odwoa wojska austriackie z Bawarii. Raz jeszcze zwyciy Fryderyk II wojska austriackie pod Chotusicami (17 V 1742 r.), poniewa jednak ten sukces okupi drogo, skorzysta z porednictwa angielskiego, by zawrze z Austri najpierw wstpny ukad we Wrocawiu 11 VI 1742 r., a potem 28 lipca definitywny pok�j w Berlinie. Na mocy tego pokoju odstpowaa mu Austria cay lsk z wyjtkiem Opawy, Karniowic i Cieszyna.

Poniewa w lad za Prusami i Saksonia wycofaa si z walki, Austria, sprzymierzona z Angli, walczya obecnie jedynie z Francj. Jeszcze przed kocem 1742 r. zmuszono wojska francuskie do opuszczenia Czech, potem wojska austriackie zajy Bawari. Dnia 12 V 1743 r. Maria Teresa koronowaa si w Pradze na kr�low Czech. W czerwcu tego roku przybya na kontynent armia angielska i pokonaa wojska francuskie pod Dettingen (nad Menem). W tym samym roku udao si dyplomacji austriackiej pozyska dla myli przymierza Saksoni, kt�ra nie tylko poniosa w wojnie powane straty, ale w dodatku niepokoia si znacznym wzrostem potgi Prus. Przez jaki czas ywiono nawet, zudn zreszt, nadziej, e uda si r�wnie pozyska i Polsk.

Obawiajc si, e wojskowe i polityczne sukcesy Austrii gotowe powanie zagrozi zdobyczom pruskim, zdecydowa si Fryderyk na zamanie pokoju i zawar w czerwcu 1744 r. ponownie przymierze z Francj. Wojska pruskie miay uderzy na Czechy, a stamtd na Wiede, natomiast wojska francuskie miay operowa wzdu Dunaju. W sierpniu 1744 r. wszcz Fryderyk operacje wojskowe i zaj Prag. Na tym jednak skoczyy si chwilowo jego sukcesy. Armia austriacka pospieszya znad Renu do Czech, po czym przyczyo si do niej 20 ty. Sas�w. Zaskoczony Fryderyk zdecydowa si na odwr�t na lsk, tracc po drodze skutkiem dezercji ponad 17 ty. onierzy. Tymczasem 20 I 1745 r. zmar Karol VII i Austria pogodzia si z jego nastpc, Maksymilianem J�zefem, traktatem w Flissen w kwietniu 1745 r. Nie polepszyo to jednak w spos�b zdecydowany sytuacji Austrii. Gdy wojska austriac

367

kie wkroczyy na lsk, Fryderyk II zada im cik klsk pod Strzegomiem 4 VI 1745 r., po czym wkroczy zaraz do Czech, gdzie dwukrotnie pogromi Austriak�w, w kocu za uderzy na Saksoni. Siy pruskie rozbiy wojska saskie pod Kesseldorf (15 XII 1745 r.).

W�wczas Austria uznaa dalsze prowadzenie wojny chwilowo za niecelowe i 25 XII 1745 r. podpisaa pok�j w Drenie na warunkach pokoju berliskiego. W zamian Fryderyk uzna maonka Marii Teresy, Franciszka Stefana, za cesarza Niemiec.

Przez par lat toczya Austria jeszcze wojn z Francj, zorientowawszy si jednak z czasem, e nie ma do si, by j pokona, zawara z ni pok�j jesieni 1748 r. w Akwizgranie. Na mocy tego pokoju Austria stracia pewne posiadoci we Woszech, zyskaa za to uznanie godnoci cesarskiej Franciszka Stefana, wybranego na cesarza 13 IX 1745 r., oraz niepodzielnoci terytori�w austriackich.

DZIESI LAT POKOJU I PRZEBUDOWY

Wojny sukcesyjne lskie odsoniy w caej peni wewntrzne rozbicie i sabo Niemiec. W gruncie rzeczy bowiem caa Rzesza, liczca ponad 200 samodzielnych wadc�w, przygldaa si w wikszoci bezczynnie niszczcym kraj zmaganiom dw�ch pastw niemieckich. Udzia w tych walkach wziy jedynie wiksze pastwa, jak Bawaria, Saksonia, Hanower. Maym ksitom nie pozostawao nic innego, jak wyywa si w drobnych intrygach, sporach o precedencj, wypenia czas miostkami lub pijastwem, kt�re rozmiarami nie ustpowao pijastwu w Polsce czas�w saskich. Obraz dwor�w niemieckich, jaki kreli w swych pamitnikach Wilhelmina Hohenzollern-Bayreuth, siostra Fryderyka II, jest moe nieco przy czerniony, jednak nawet przyjwszy pewien margines przesady, jest on niewesoy, zar�wno gdy chodzi o poziom umysowy tych maych dynast�w, jak i obyczaje oraz blichtr ich dwor�w podszyty ndz. Zapewne wyrastaa ju w�wczas nowa generacja hodujca zasadom owiecenia, generacja ta jednak jeszcze nie nadawaa tonu yciu na wikszoci dwor�w niemieckich.

Od tego ta odcinay si wyranie i korzystnie postacie g�wnych bohater�w niedawno zakoczonych walk — Fryderyka II i Marii Teresy. Pierwszy z nich, oddany cakowicie subie pastwa, mimo swej bezwzgldnej polityki, pewnej pogardy dla ludzi, budzi jednak podziw dla konsekwencji, z jak realizowa sw�j cel uczynienia z Prus silnego i budzcego respekt pastwa, jak i ze wzgldu na swe niezaprzeczone zdolnoci wojskowe. Tote susznie pisze o nim P. Hazard, e, “w caym stuleciu nie byo osobowoci bardziej fascynujcej ... By nie tylko sug pastwa, by pastwem".

R�wnie i jego wielka antagonistka, Maria Teresa, budzia szacunek nie tylko jako niesusznie napadnita, ale take jako niewiasta na tronie, kt�ra okazaa niespodziewanie wiele wytrwaoci i odwagi.

Czasy pokoju wyzyskiwali wadcy Prus i Austrii na dalsz rozbudow ustroju swych pastw w celu usprawnienia i zmodernizowania ich

368

administracji. Gdy chodzi o Fryderyka II, to aczkolwiek zachowa w zasadzie system centralnych wadz odziedziczonych po ojcu, przede wszystkim zachowujc znane Generaldirektorium, to jednak w gruncie rzeczy przeprowadzi tu istotn zmian. Poprzednio szefowie departament�w zajmowali si r�nymi sprawami w poszczeg�lnych czciach pastwa, obecnie Fryderyk przystpi do tworzenia nowych, tzw. realnych departament�w, na kt�rych czele postawi ministr�w zalenych przede wszystkim od siebie, a majcych zlecone zaatwianie cile okrelonych spraw. Kr�l przesta te uczestniczy w kolegialnych posiedzeniach ministr�w i ich doradc�w. Ministrowie mieli przedstawia kr�lowi sprawy, co do kt�rych nie mogli powzi zgodnego postanowienia. Kr�l rozstrzyga w�wczas sprawy przez rozporzdzenia gabinetowe bdce jego osobistymi decyzjami. Nowy by departament do spraw wojskowych, stworzony w 1746 r., kt�ry mia si w pierwszym rzdzie zaj sprawami administracji wojskowej, oraz waniejszy, stworzony ju w 1740 r., departament handlu i manufaktur. W tej dziedzinie by Fryderyk II naturalnie zwolennikiem merkantylistycznych teorii i popiera manufaktury, zwaszcza te, kt�re miay suy zaopatrzeniu wojska.

369

Osobn instytuc stworzy te Fryderyk II dla administracji nowo na

bytej prowincji lska. Przyczenie tej prowincji pocztkowo nie spro

wadzio w niej powaniejszych zmian, jednak zapotrzebowanie na e

lazo otwaro moliwoci rozbudowy hutnictwa. Tote liczba wielkich

piec�w istniejcych na G�rnym lsku podniosa si z 12 w 1740 r. do

20 w 1756 r. Wprowadzenie statystyki w gospodark pastwow pozwa

lao na lepsz kontrol i tym samym zwikszenie dochod�w pastwa.

Nie zdoby si ten owiecony wadca na przeprowadzenie powa

niejszych reform spoecznych, nie chcc si naraa szlachcie i obawia

jc si osabienia spoistoci i siy pastwa. W sprawach religijnych, acz

kolwiek niechtnie usposobiony do chrzecijastwa, zwaszcza za ka

tolicyzmu, stara si Fryderyk II wciela w ycie zasad tolerancji. Na

lsku, gdzie katolicyzm by do silny, stara si o to, by zapewni so

bie moliwie duy wpyw na duchowiestwo i koci�. Przykadem jego

tolerancji bya zgoda na zbudowanie w stolicy pastwa katedry katolickiej pod wezwaniem w. Jadwigi. W latach pokoju wszczto te pierw

sze prace nad usprawnieniem sdownictwa, podniesieniem aparatu

sprawiedliwoci. Wanym posuniciem w tej dziedzinie by wydany w

1748 r. tzw. Codex Fridericianus Marchicus, normujcy sprawy post

powania sdowego i przyspieszajcy bieg spraw sdowych.

R�wnie i w Austrii przystpia Maria Teresa do przebudowy istniejcej od wiek�w formy rzdu. Decydujcym motywem bya wiado

mo, e stare instytucje nie zdaj egzaminu w nowych warunkach.

Przystpujc do tych zmian nie miaa cesarzowa jasno zarysowanego

planu, std te potem niejednokrotnie trzeba byo korygowa przepro

wadzone ju zmiany, co w konsekwencji wywoywao atmosfer nie

pewnoci i zamtu w pastwie.

Pierwszym celem, kt�ry starano si osign, byo pozbawienie re

prezentacji stanowych prawa uchwalania podatk�w. Po dugich targach

dopito celu, przy czym wprowadzono jednolity system podatkowy,

obejmujcy r�wnie i szlacht, aczkolwiek opodatkowano j lej ni

inne stany. W miejsce dotychczas istniejcych kancelarii dworskich dla

Austrii i Czech, bronicych niejednokrotnie interes�w stanowych,

stworzono jednolite Directorium in Publicis et Cameralibus, instytucj,

bdc nie tylko centralnym urzdem administracyjnym, ale i finanso

wym. Dla spraw sdowych w caym pastwie stworzono Najwyszy

Urzd Sprawiedliwoci (Oberste Justizstelle). Sprawy polityki zagrani

cznej powierzono nowemu urzdowi Kancelarii Domu, Dworu i Pas

twa (Haus, Hof und Staatskanzelei), na kt�rej czele od 1753 r. stan

wybitny polityk Wenzel hr. Kaunitz.

Administracj lokaln na najniszym szczeblu pozostawiono nadal

w rkach wadz miejskich lub te wacicieli ziemskich. Nadz�r jednak

nad nimi mieli sprawowa starostowie (Kreishauptleute), kt�rzy z kolei

podlegali wadzom prowincjoalnym, zwanym pocztkowo reprezen

tacjami i urzdami kameralnymi (Representationen un Kammern).

Reformy podatkowe pozwoliy Austrii usprawni i zreformowa

sprawy wojskowe. Przystpiono te do rekrutacji onierzy na podstawie

370

spis�w majtkowych z 1754 r. Opiek nad wojskiem sprawowaa istniejca od XVI w. Nadworna Rada Wojskowa (Hofkriegsrat), na kt�rej czele stan energiczny hr. Leopold v. Daun.

Duo uwagi powicia Maria Teresa sprawie owiaty. W wydanych z czasem zasadach organizacji szkolnictwa stwierdzono: “Ksztacenie modziey obojga pci stanowi najwaniejsz podstaw powodzenia narod�w". Zasadniczy rozw�j szkolnictwa przypada na p�niejszy okres rzd�w cesarzowej, uprzedzajc jednak bieg wypadk�w warto podkreli, e pod koniec jej panowania liczba szk� podstawowych dochodzia w jej pastwie do 4 ty., a nauk pobierao okoo 200 ty. uczni�w.

Czowiekiem, kt�ry zdziaa wiele w dziedzinie przebudowy administracji pastwa, by cieszcy si wielkim zaufaniem Marii Teresy Friedrich Wilhelm Haugwitz, z pochodzenia Sas.

Szczera pobono cesarzowej nie przeszkodzia jej nie tylko pocign duchowiestwo do wiadcze podatkowych na rzecz pastwa, ale r�wnie rozcign wadz pastwow nad dziedzinami dotd zarezerwowanymi wycznie dla Kocioa. Tak np. w interesie gospodarki zmniejszono ilo wit, zapobiegano w jakim stopniu licznym pielgrzymkom ludnoci, wprowadzono zakaz wizytacji klasztor�w przez obcych wizytator�w, wprowadzono ju zasad kontroli pastwowej przy ogaszaniu bulli papieskich i list�w biskupich, o ile ci rezydowali poza granicami pastwa.

Goszc zgodnie z duchem czasu zasad tolerancji, wypowiadaa si cesarzowa zdecydowanie przeciw indyferentyzmowi i obojtnoci w sprawach religijnych. R�wnoczenie zgodnie z duchem czasu przeprowadzia przy pomocy swego doradcy, lekarza Gerharda van Swietena, z pochodzenia Holendra, reform studi�w uniwersyteckich w latach 1749—1752 zar�wno gdy chodzi o studia przyrodnicze (medycyn), jak i wydziay humanistyczne. Wprowadzono nauczanie filozofii Christiana Wolffa i prawa natury na wydziale prawniczym. Poddajc studium uniwersyteckie nadzorowi pastwa zamano istniejc tu dotd supremacj jezuit�w. Warto podkreli, e w�wczas powoano do ycia Pastwowe Archiwum z myl o przygotowaniu historii Austrii.

ODWR�CENIE PRZYMIERZY. WOJNA SIEDMIOLETNIA

Jeszcze na kilka lat przed wybuchem wojny, gdy ustalano w Wiedniu cele austriackiej polityki pastwowej, przyjto maksym sformuowan przez Kaunitza, a aprobowan z gbi serca przez kr�low, e g�wnym zadaniem tej polityki ma by odebranie lska oraz zredukowanie roli Prus do rozmiar�w z czas�w dawniejszych. Fryderyk II zosta okrelony jako “najgorszy i najniebezpieczniejszy ssiad najjaniejszego domu habsburskiego". Nowy kierownik polityki zagranicznej hr. Kaunitz got�w by doj do tego celu nawet za cen ustpstw na innym polu. Kaunitz, wywodzcy si z czeskiej rodziny, by zwolennikiem encyklopedyst�w i deist. Jego surowy racjonalizm,

371

jego umiejtno trzewego obrachowywania pro et contra pozwalay mu zrozumie naleycie g�wne wytyczne polityki pastw europejskich i skaniay go, by sta si — jak to zarozumiale m�wi — “wonic Europy", kierujcym si “polityczn algebr". Od 1749 r. uwaa on, e przymierze Austrii z pastwami morskimi, to jest z Angli i Holandi, z trudem jedynie moe doprowadzi do tego upragnionego celu, dlatego got�w by ster polityki austriackiej przerzuci nawet o 180 stopni.

Pocztkowo jego zamysy zblienia si do Francji spaliy na panewce. Czas jednak pracowa dla niego. Okazao si, e po raz pierwszy chyba polityka europejska, a co za tym idzie — i polityka Niemiec, staa si zalena od spraw pozaeuropejskich. Od szeregu bowiem lat zarysowywa si antagonizm angielsko-francuski na terenie Ameryki P�nocnej. Szybko zaludniajce si kolonie angielskie w zachodniej czci tego kontynentu ujrzay si cienione przez kolonist�w francuskich, kt�rzy zajli obszary od Wielkich Jezior wzdu Rzeki w. Wawrzyca z jednej, a Missisipi z drugiej strony i w ten spos�b uniemoliwiali posuwanie si kolonist�w angielskich na p�noc i wsch�d. Std te od pocztku lat pidziesitych dochodzio tu do incydent�w, kt�re z czasem przerodziy si w walk nawet bez oficjalnego wypowiedzenia wojny.

372

Przewidujc wojn w koloniach oba pastwa mylay o zabezpieczeniu si na wszelki wypadek w Europie. Anglii w razie wojny chodzio o dwie sprawy — o obron elektoratu hanowerskiego przed wojskami Fryderyka i Niderland�w przed wojskami francuskimi. W tym celu chciaa Anglia zobowiza Austri, sw sojuszniczk, do obrony zar�wno Hanoweru, jak i Niderland�w. By zaszachowa Fryderyka od wschodu, zamierzaa te wej w przymierze z Rosj, kt�ra dc do wikszego wpywu nad Morzem Batyckim gotowa bya walczy z Fryderykiem, w kt�rym widziaa potencjaln przeszkod dla swej ekspansji na wybrzeach Batyku. Austria jednak nie kwapia si do obrony Niderland�w i w zwizku z tym Anglia zrezygnowaa z sojuszu z tym pastwem i wszcza rokowania z Rosj, obiecujc jej paci znaczne subsydia, by skoni j do zaatakowania Prus Wschodnich.

W�wczas to Fryderyk II obawiajc si okrenia przez Hanower i Rosj, potem przez Austri i Saksoni, nie orientujc si w tym, e konwencja anglo-rosyjska nie bya ratyfikowana, zaproponowa Anglii uznanie neutralnoci Hanoweru. Anglia, kt�rej zaleao na zapewnieniu neutralnoci tej prowincji, wszcza z nim rokowania, kt�re doprowadziy do zawarcia dnia 16 I 1756 r. tzw. konwencji westminsterskiej. Ukadem tym obie strony gwarantoway sobie nienaruszalno swych terytori�w, utrzymanie pokoju w Niemczech, r�wnoczenie zapowiaday zbrojne wystpienie przeciw kademu pastwu, kt�re by naruszyo pok�j w Niemczech. Podpisujc ten ukad wyobraa sobie Fryderyk II, e jego porozumienie z Francj jest tak silne i tak dalece odpowiadajce interesom tego pastwa, e wytrzyma ono t pr�b. Tak jednak nie byo. Okazao si, e zawierajc t konwencj popeni kr�l pruski najwikszy bodaj bd w swej polityce zagranicznej.

Francja odczua porozumienie anglo-pruskie jako naruszenie sojuszu francusko-pruskiego i zdecydowaa si przyj wycignit ku niej do Kaunitza. Byo to o tyle zrozumiae, e waciwie od objcia w Hiszpanii rzd�w przez Burbon�w znika obawa okrenia Francji przez Habsburg�w i tym samym znika najwaniejsza przyczyna antagonizmu burbosko-habsburskiego. Ostatecznie dnia 1 V 1756 r. doszo midzy Francj a Austri do zawarcia traktatu zwanego wersalskim, na mocy kt�rego obie strony obiecyway sobie pomoc w wypadku zaatakowania jednej z nich przez trzecie pastwo. W jaki czas potem Fryderyk II usprawiedliwia sw�j bd piszc: “Czy mogem si tego spodziewa, e Francja wyle 150 ty. onierzy do Rzeszy? ... Politycy nie umiej odczytywa przyszoci, nie dostrzegaj tego, co si popularnie nazywa przypadkiem, a co filozofowie nazywaj drugorzdnymi przyczynami".

Zawierajc traktat z Francj Maria Teresa usiowaa przekona posa angielskiego czynicego jej z tego powodu wyrzuty, e zamierza prowadzi polityk pokojow. “M�j obecny system polityczny — m�wia — polega na tym, by si trzyma z dala od wszelkiej wojny, wszystkie moje posunicia id w tym kierunku". Niemniej jednak przymierze to stwarzao now sytuacj w Europie, kt�ra miaa si utrzyma a

373

do rewolucji francuskiej. Pocztkowo do nieufnie odnoszca si do Francji Maria Teresa z czasem uznaa, e to przymierze jest “najbardziej potrzebne i korzystne dla naszej witej religii, dla szczcia Europy i naszych dom�w". Sytuacja Austrii staa si jeszcze korzystniejsza, gdy dyplomacji francuskiej udao si pozyska Saksoni i zawrze z ni przymierze.

Najwaniejszym jednak skutkiem odwr�cenia przymierzy byo to, e Rosja uznaa konwencj westminstersk za naruszenie porozumienia anglo-rosyjskiego i wobec tego zawara 25 III 1756 r. przymierze zaczepno-odporne z Austri, obiecujc j wesprze armi liczc 80 ty. onierzy. W wypadku pokonania Prus miaa Austria odzyska lsk, Rosja za otrzyma miaa Prusy Wschodnie. Carowa kwapia si nawet do rychego wystpienia, powstrzyma j jednak Kaunitz, kt�ry chcia jeszcze lepiej przygotowa Austri do wojny.

Wiadomo o tym, co zaszo w Paryu i w Wiedniu, dosza stosunkowo szybko do Fryderyka. By to dla niego cios dotkliwy, uwaa on bowiem przymierze prusko-francuskie za rzecz naturaln i logiczn. Rycho te doszed do przekonania, e jedynym dla niego wyjciem jest uprzedzenie przeciwnik�w. Gdy Maria Teresa nie chciaa mu da zapewnienia, e w najbliszym czasie nie podejmie przeciw niemu dziaa wojennych, Fryderyk II, kt�ry ju dawno postawi swe wojska w stan pogotowia, wyruszy w dniu 28 VIII 1756 r. na pole walki.

Pierwsze uderzenie Fryderyka II poszo na Saksoni. Krok ten by podyktowany dwoma wzgldami. Chodzio o to, by przez zajcie tej zamonej prowincji z jednej strony stworzy baz zaopatrzeniow dla wojska pruskiego, z drugiej wykorzysta j jako pozycj wyjciow do uderzenia na posiadoci austriackie. Fryderyk myla pocztkowo o wojnie byskawicznej. Obliczenia jego okazay si jednak tylko czciowo trafne. Wojska saskie zamkny si mianowicie w ufortyfikowanym obozie pod Pirata i stawiay op�r duej, ni si kr�l pruski spodziewa. Ostatecznie te Sasi skapitulowali dopiero w�wczas, gdy Fryderyk rozbi idc im na pomoc armi austriack pod Lovosicami. Odtd poddano Saksoni srogiej eksploatacji gospodarczej, a znaczn liczb saskich onierzy (okoo 20 ty.) wcielono do wojska pruskiego, co zreszt nie wyszo na dobre armii, albowiem onierze sascy potem masowo dezerterowali.

R�wnoczenie zacienia si krg przeciwnik�w kr�la pruskiego. Tak wic wobec uderzenia na Saksoni kilku ksit Rzeszy zdecydowao si udzieli cesarzowi pomocy militarnej. R�wnie i Szwecja otrzymawszy znaczne subsydia zdecydowaa si wystawi 30 ty. onierzy przeciw Prusom. Nic dziwnego te, e w nowym ukadzie midzy Rosj a Austri zawartym 2 II 1757 r. w Petersburgu nie tylko potwierdzono dawne zobowizania o wsp�pracy militarnej, ale wrcz proponowano rozbi�r Prus, przy czym warto podkreli, e Polska miaa przy tej okazji otrzyma Prusy Wschodnie. R�wnie i Francja zacieniaa swe przymierze z Austri obiecujc wspom�c j armi liczc okoo 150 ty. onierzy.

374

Fryderyk zrazu stawi czoo tym niebezpieczestwom. Uderzy ofensywnie na Czechy i tu pod Prag pobi wojska austriackie 6 V 1757 r., ponoszc bardzo powane straty. Niewiele jednak ponad miesic p�niej, 18 VI 1757 r., poni�s z rk dow�dcy austriackiego Leopolda hr. Dauna dotkliw klsk pod Kolinem. Lato tego roku okazao si te nieszczliwe dla Fryderyka. W Prusach Rosjanie pod Apraksinem pobili wojska pruskie dowodzone przez generaa Lehwaldta, wczeniej za jeszcze Francuzi rozbili wojska hanowerskie dowodzone przez syna Jerzego II.

Dalszy bieg wojny zapowiada si niepomylnie dla kr�la Prus. W �wczesnych warunkach walki, majc na oku zaopatrzenie wojsk z zorganizowanych w kraju magazyn�w, nie m�g on podejmowa zbyt miaych operacji. Poza tym wobec potnych si koalicji nie by w stanie swymi stosunkowo sabszymi armiami zada powaniejszej klski wrogom. Std te jego strategia musiaa by nastawiona na przetrzymanie i znuenie przeciwnika. Poraki poniesione w 1757 r. zdaway si le wr�y, gdy chodzi o perspektywy zmczenia przeciwnik�w.

Niemniej w drugiej poowie tego roku udao si Fryderykowi II poprawi sw sytuacj. Tak wic 5 listopada pobi przewaajce siy francuskie i niemieckie pod Rossbach, a potem 5 grudnia rozbi wojska austriackie pod Lutyni niedaleko Wrocawia. W wyniku tego armia austriacka, kt�ra poprzednio zaja znaczn cz lska, musiaa si wycofa.

Sukcesy Fryderyka, owoc z jednej strony jego zdolnoci wojskowych, a z drugiej niedostwa francuskich dow�dc�w, sprawiy, e Anglia zdecydowaa si ponownie uzbroi armi hanowersk, a r�wnoczenie zobowizaa si ukadem z kwietnia 1758 r. do pacenia kr�lowi pruskiemu potnej sumy 4 mln talar�w subsydi�w rocznie.

Rok 1758 nie przyni�s powaniejszych rozstrzygni. Ofensywa Fryderyka II na Morawach skoczya si jego odwrotem. Rosjanie zajli Prusy Wschodnie i kr�l pruski musia si uwaa za szczliwego, e zdoa ich dalszy marsz na zach�d na razie zatrzyma. W 1759 r. sytuacja Prus ulega dalszemu pogorszeniu. Wojska kr�lewskie skutkiem dugiej wojny ulegay demoralizacji, r�wnoczenie coraz trudniej byo uzupenia luki kadrowe. Dnia 12 VIII 1759 r. poni�s Fryderyk II z rk rosyjskiego dow�dcy Satykowa, walczcego wsp�lnie z austriackim dow�dc Laudonem, cik klsk pod Kunowicami. Bya to najcisza klska w jego yciu. W tej chwili nie ufa nawet swoim onierzom, r�wnoczenie te zdawao si, e stoi przed cakowit katastrof. “Wszystko ucieka. Nie jestem ju panem mego wojska ... Sdz, e wszystko jest stracone — pisa do swego ministra w Berlinie.— Nie przeyj katastrofy mej ojczyzny. Do widzenia na zawsze!"

W nastpnych latach sytuacja Prus ulegaa dalszemu pogorszeniu. Dotkliwie zaczto odczuwa brak onierzy, co sprawiao m.in., e wyprawiano si do ssiednich kraj�w, nawet do Polski, by przemoc lub podstpem pozyskiwa ludzi do wojska. Doszo do tego, e 2/3 regularnych regiment�w skadao si z cudzoziemc�w.

375

Mimo miadcej przewagi przeciwnik�w odnosi jednak Fryderyk II pewne sukcesy. W 1759 r. udao mu si odebra Austriakom cz zajtej przez nich Saksonii. W nastpnym roku w sierpniu pobi wodza austriackiego Laudona pod Legnic. Sukcesy te jednak w maym tylko stopniu poprawiy sytuacj Prus. Zagon wojsk austriacko-rosyjskich zaj we wrzeniu 1760 r. Berlin i cign z miasta znaczn kontrybucj. W 1761 r. sprzymierzeni unikajc walnych bitew zajmowali terytoria lska i Pomorza, rozkadajc tam swe wojska na lea zimowe. Jesieni tego roku zaszed wypadek, kt�ry le wr�y Fryderykowi. W Anglii mianowicie upad William Pitt, najgortszy zwolennik i promotor sojuszu anglo-pruskiego, co ze wzgldu na odzywajce si w tym kraju pokojowe tendencje stawiao co najmniej pod znakiem zapytania dalsze subwencje dla Prus. Tote nic dziwnego, e Fryderyk II widzia w�wczas przyszo w najciemniejszych barwach i myla jedynie o tym, by z posiadanych ziem jak najwiksza cz moga przypa w udziale jego nastpcy.

Ratunek przyniosa naga mier carowej Elbiety w styczniu 1762 r. Nastpc jej zosta Piotr III, z pochodzenia ksi holsztysko-gottorpski, bezgraniczny wielbiciel Fryderyka II, pod kt�rego komend chcia suy. Ten wadca zawar 3 V 1762 r. pok�j z Prusami. W czerwcu zawar z Prusami traktat, na kt�rego mocy stawia do dyspozycji kr�la pruskiego 20 ty. rosyjskiego onierza. Szwecja, kt�ra bez wikszego powodzenia prowadzia wojn, posza za jego przykadem zawierajc pok�j z Prusami. R�wnoczenie Anglia, kt�ra odnoszc sukcesy w koloniach stracia interes w prowadzeniu wojny na kontynencie, wszcza wstpne rokowania z przeciwnikami.

Tymczasem nieoczekiwanie nastpia nowa zmiana na tronie rosyjskim. Cesarzowa Katarzyna polecia zamordowa swego ma Piotra III i obja rzdy jako Katarzyna II. Aczkolwiek sama Niemka, nie zamierzaa wcale walczy po stronie Prus, wypowiedziaa te przymierze z Prusami i wezwaa obie strony do pokoju. Istotnie, mimo sukcesu, jaki jeszcze armia pruska odniosa nad Austriakami i wojskami Rzeszy pod Freibergiem w Saksonii (29 X 1762 r.), trudno byo marzy o dalszym prowadzeniu wojny. Dnia 3 XI 1762 r. zawara Anglia preliminaria pokojowe z Francj, nie troszczc si cakowicie o interesy swego byego sprzymierzeca. W styczniu zakoczyy oba pastwa stan wojenny zawierajc pok�j w Paryu, na mocy kt�rego Francuzi ustpili z Ameryki P�nocnej. W tym czasie toczono ju rokowania midzy Austri i Prusami w maym zameczku myliwskim Hubertusburg pod Lipskiem. W pokoju tym, zawartym 15 II 1763 r., utrzyma Fryderyk II status quo, gdy chodzi o jego posiadoci, obiecujc w zamian odda sw�j gos przy elekcji cesarskiej na syna Marii Teresy J�zefa.

Tak wic wychodziy Prusy z wojny koalicyjnej, w kt�rej miay przeciw sobie tak wielkie potgi, wprawdzie nie ze zdobyczami, ale i bez uszczerbku. Okazao si, e potrafi stawi czoo najwikszym potgom europejskim. R�wnoczenie jednak — jak susznie zauwaono — okazao si, e ewentualne dalsze rozszerzanie si Prus moe si

376

dokona jedynie za zgod innych potg. W dalszej polityce swej musiay si obecnie oba pastwa niemieckie w coraz wikszej mierze liczy z potg na wschodzie, tj. Rosj.

W CIENIU ROSJI I SPRAWY POLSKIEJ

Zawarcie pokoju w Hubertusburgu nie gwarantowao spokoju w Niemczech. Stosunki prusko-austriackie pozostay nadal niedobre, pene wzajemnej podejrzliwoci i niechci. Jedynym staym elementem byo przymierze austriacko-francuskie, kt�re trwao przez nastpne lata, aczkolwiek Francja, zajta innymi problemami, nie zdradzaa wikszego zainteresowania sprawami niemieckimi. Inaczej ukaday si stosunki prusko-angielskie. Polityka Anglii w czasie wojny siedmioletniej przekonaa Fryderyka, e gdy chodzi o stosunki z Angli, to mona zawrze przymierze z ministrem, jednak takie przymierze nie oznacza, e pozyskao si nar�d. Mono zmiany ministra w wyniku wybor�w do parlamentu otwieraa zawsze perspektyw zasadniczej zmiany w polityce tego wyspiarskiego pastwa. W tej sytuacji zawiedziony gruntownie, gdy chodzi o Angli, szuka Fryderyk przymierza z innym pastwem, kt�re pokazao w ostatnich latach sw si i znaczenie, mianowicie z Rosj. Stosunek jego do Rosji by do mieszany, z jednej bowiem strony potga Rosji, jej nienaruszalno wobec rozlegych terytori�w budziy w nim niech i obaw, z drugiej jednak zdawa sobie spraw z tego, e realizacja jego ostatecznych cel�w, mianowicie poczenie Prus Wschodnich z Brandenburgi, zaley cakowicie od dobrej woli carowej Katarzyny II.

Drog, na kt�rej zeszy si wysiki dyplomatyczne Prus z polityk Rosji, staa si sprawa Polski. mier drugiego Sasa, Augusta III, otwieraa okres bezkr�lewia i stawiaa problem obsadzenia tronu polskiego, na kt�rym carowa chciaa widzie Stanisawa Poniatowskiego, zwizanego przez matk z potn, rusofilsk rodzin Czartoryskich. Poniewa Austria nie zdradzaa gotowoci do popierania tego kandydata, carowa uznaa, e naley w tej sprawie porozumie si z drugim ssiadem Polski, mianowicie z Prusami.

Tote 11 IV 1764 r. doszo do przymierza rosyjsko-pruskiego, w kt�rym oficjalnie oba pastwa obiecyway sobie pomoc w wypadku ataku z jakiejkolwiek strony, r�wnoczenie za wykluczay wszelkie pr�by powaniejszych reform ustrojowych w Polsce. W ten spos�b Fryderyk II jak najbardziej wiadomie zagwarantowa utrzymanie saboci pastwa polskiego, by nastpnie zapewni sobie realizacj swych cel�w.

Z chwil gdy na tronie polskim zasiad Stanisaw August Poniatowski, Fryderyk II przez swych pos�w pilnie ledzi to, co si w Polsce dziao, czuwajc, by nie przeprowadzono adnych reform. W razie potrzeby miesza si w wewntrzne sprawy Polski, popiera dysydent�w, wystpowa przeciw konfederatom barskim walczcym z kr�lem i z supremacj Rosji w Rzeczypospolitej. Zdajc sobie spraw z tego, e

377

Rosja chciaaby rozcign sw�j protektorat nad ca Polsk, organizowa zjazdy z J�zefem II w Nysie i Nowym Miecie, by zastraszy Katarzyn perspektyw skierowanego przeciw niej przymierza prusko-austriackiego. Gdy wreszcie Rosja mimo paru lat walki z konfederatami nie moga doprowadzi do uspokojenia Polski, wysa do Petersburga swego brata Henryka w celu zaproponowania Katarzynie II rozbioru Polski i uspokojenia jej wsp�lnymi siami. Manewr ten uda si. Rosja zgodzia si na okrojenie Polski, z tym e do udziau w tej operacji miano zaprosi Austri. Kaunitz, kt�ry mia nadziej, e przy tej sposobnoci uda si wytargowa od Prus przynajmniej cz lska, got�w by przystpi do sp�ki, kiedy za okazao si, e Fryderyk nie myli o adnych ustpstwach na lsku, zadowoli si zajciem poudniowej Maopolski i Rusi Czerwonej. Prusy zajy Warmi i Prusy Kr�lewskie bez Gdaska i Torunia. Warto podkreli, e ten mord bezbronnej prawie Polski organizowa wadca, kt�ry niedawno w czasie wojny siedmioletniej, otoczony nieprzyjaci�mi, ali si: “Czy widziano kiedykolwiek, by trzej wielcy wadcy zawarli sprzysienie, by czwarte pastwo, kt�re im nic nie zawinio, niszczy? ... A wic, ci kt�rzy wiatu daj prawa, ucz swym przykadem zbrodni? O czasy, o obyczaje!" Obecnie, przedstawiciel etyki dzikus�w, czyni to samo wobec swego najbliszego ssiada.

W ten spos�b oba pastwa niemieckie poszerzyy znacznie swe posiadoci. Dla Austrii oznaczao to nie tylko zwikszenie terytorium, ale r�wnie i tak ju wielkiej szachownicy narodowoci. Prusy za biorc w swe posiadanie Prusy Kr�lewskie i Warmi powikszay swe do jednolite pod wzgldem narodowym (z wyjtkiem lska) posiadoci o znaczny procent ludnoci polskiej.

Fryderyk II zdawa sobie dobrze spraw z rosncego wpywu Rosji w Europie i niebezpieczestwa, jakie dla niego z tego pynie. Sojusz jednak z Rosj uwaa za rzecz konieczn wobec izolacji, w jakiej si Prusy znalazy po wojnie siedmioletniej, przede wszystkim wobec nie przewalczonej niechci Austrii do Prus w zwizku z zaborem lska.

W wewntrznych stosunkach Niemiec nie bez znaczenia by fakt, e w 1765 r. po mierci Franciszka I obj rzdy jako cesarz jego syn, poprzednio wybrany kr�lem rzymskim, J�zef II, od tego te momentu praktycznie wsp�regent w Austrii. W osobie jego zyskiwaa Austria czowieka zdolnego, energicznego, troszczcego si powanie zar�wno o wzmocnienie autorytetu cesarskiego w Rzeszy, jak i powikszenie dziedzicznych posiadoci austriackich.

Wykorzystujc wymarcie linii panujcej w Bawarii w 1777 r., zawara Austria porozumienie z dziedzicem, Wittelsbachem z bocznej linii, elektorem Palatynatu, w sprawie wymiany posiadoci i oddania czci Bawarii Austrii. Gdy jednak Austria w 1778 r. usiowaa zrealizowa ten plan, odezway si gosy protestu przeciw temu posuniciu, a na czele niezadowolonych stan Fryderyk II, kt�ry — jak twierdzi — chcia “raz na zawsze poskromi ambicj austriack". W wyniku tego doszo latem 1778 r. do tzw. wojny sukcesyjnej bawarskiej.

378

Wojsko pruskie wkroczyo do Czech, jednak Austria nie kwapia si do walki, tak e do waciwych dziaa bojowych nie doszo. Rycho te grona nota skierowana do walczcych pastw przez carow Katarzyn II skonia obie strony do wszczcia rokowa pokojowych i porozumienia. Dnia 13 V 1779 r. zawarto pok�j w Cieszynie, na mocy kt�rego Austria uzyskaa malek cz Bawarii, tzw. Innviertel, niewielki skrawek pozwalajcy na przesunicie zachodniej granicy Austrii o jakie 40 km na zach�d. Fryderyk za to uzyska uznanie swych praw do posiadoci Ansbach-Bayreuth. Pok�j zaporedniczya Francja, dla kadego jednak byo jasne, e waciwym pacyfikatorem Rzeszy bya po raz pierwszy w dziejach Rosja.

Mimo tego nieudanego posunicia, podjtego w celu rozszerzenia granic Austrii, udao si J�zefowi II wzmocni pozycj swego pastwa w Rzeszy. Tak wic przeprowadzi wyb�r swego brata Maksymiliana Franciszka na koadiutora Kolonii i Mlinster. Nie bez znaczenia te dla pozycji Habsburg�w w Europie by fakt, e od 1774 r. rzdzi we Francji Ludwik XVI, onaty z Mari Antonin, c�rk Marii Teresy. Poza tym udao si J�zefowi II wej w blisze stosunki z Katarzyn II w czasie znanego spotkania w Mohylewie. Ten zjazd, w czasie kt�rego nie zawarto zreszt adnego traktatu, przyczyni si jednak do zblienia midzy Austri a Rosj i by w jakiej mierze r�wnoznaczny z pewn izolacj Prus.

Wzmocnienie pozycji midzynarodowej Austrii skonio J�zefa II do podjcia ponownie myli o handlu wymiennym z Bawari i powikszeniu tym samym posiadoci austriackich. Wiadomoci te przenikay do gabinet�w innych pastw niemieckich i w celu obrony istniejcej sytuacji doprowadziy w 1785 r. do przymierza trzech elektor�w: Prus, Hanoweru i Saksonii, po czym do tego zwizku, okrelanego jako zwizek ksit, przystpio szereg innych ksit niemieckich. Zwizek zawizany w celu obrony istniejcych stosunk�w w Niemczech czy wadc�w r�nych wyzna, i — co zasuguje na uwag — nie szuka oparcia w pastwach nieniemieckich.

PRUSY, AUSTRIA I INNE PASTWA NIEMIECKIE W OKRESIE WIATEGO ABSOLUTYZMU

Dla Prus okres wiatego absolutyzmu zacz si niewtpliwie z chwil wstpienia na tron Fryderyka II. Jak wiemy jednak, pocztkowo kr�l musia g�wn uwag powici prowadzonej z Austri wojnie, kr�tki za nastpny okres pokoju (1748—1756) upywa w staej wiadomoci czekajcej pastwo ostatecznej rozprawy z obrabowan Austri. Dopiero po zawarciu pokoju w Hubertusburgu mona byo w Prusiech przystpi do realizacji plan�w obliczonych na przyszo. R�wnie i dla Austrii pok�j ten oznacza pewn granic. Za rzd�w Marii Teresy przenikay do pastwa niewtpliwie idee owiecenia, jednak dopiero od chwili, gdy J�zef II sta si wsp�regentem, mona byo m�wi o wprowadzeniu w Austrii w peni idei owiecenia.

379

Gdy chodzi o Prusy, to pozostay one nadal pastwem militarnym, w kt�rym g�wnym celem istnienia pastwa byo utrzymanie wielkiej, dochodzcej pod koniec panowania Fryderyka II do 200 ty. ludzi, armii. Koszty utrzymania tak wielkiej armii spaday na barki ludnoci oboonej wielkimi podatkami i zmuszonej do dostarczania rekruta. Wedug oblicze wsp�czesnych na 32 mieszkac�w Prus jeden by onierzem, podczas gdy we Francji stosunek ten przedstawia si jak 1:140, a w Austrii 1:64. Nie bdcy na pewno przeciwnikiem ideowym Fryderyka II powany historyk niemiecki Friedrich Meinecke przyznawa jednak, e wojsko Fryderyka “byo organizowane i przysposabiane do walki za pomoc barbarzyskich metod". Skdind wiemy, e gdy w latach osiemdziesitych na 1000 cywilnych mieszkac�w Berlina przypada 1 samob�jca, w wojsku byo ich ju 4 na 1000.

Gdy chodzi o form rzdu, to w gruncie rzeczy pozostaa ona taka jak dawniej, kr�l bowiem by zdecydowany “gouverner par lui-meme". Nadal nie zdoby si Fryderyk II na jak gruntown przebudow wadz centralnych, lecz poszed drog tworzenia nowych departament�w w Generaldirektorium. Tak wic w 1766 r. stworzono departament akcyzy i ca, w 1768 r. hutnictwa i g�rnictwa, wreszcie w 1771 r. lenictwa. Na czele poszczeg�lnych departament�w stali ministrowie osobicie odpowiedzialni za swe posunicia. W zasadzie jednak ostateczna decyzja naleaa do kr�la, kt�ry nie zjawia si na posiedzeniach ministr�w, przesyajc im swe zlecenia przez swych tajnych sekretarzy gabinetowych, kt�rzy otrzymywali je bd ustnie, bd te pisemnie w postaci marginesowych uwag kr�la wpisywanych do akt. Wiedz o stanie spraw pastwowych czerpa kr�l zar�wno z pisemnych referat�w ministr�w, jak i z doniesie szeroko rozbudowanej suby wywiadowczej.

Osobiste rzdy kr�la wyraay si i w tym, e jedc czsto po swych krajach sam doglda i kontrolowa, w jakim stopniu jego zarzdzenia s wykonywane, jakie niedocignicia naley usun, przy czym niejednokrotnie chodzio o takie drobiazgi, jak np., e w Nysie brak byo cegie, albo e w innej okolicy sprzedawano len w stanie surowym do Czech zamiast go przerabia na miejscu.

Wojna sprowadzia powane straty w kraju, kt�re trzeba byo usun. W samej Marchii brakowao np. 25 ty. kr�w, na lsku zniszczono 3323 domy. Kr�l wglda w te sprawy, stara si pom�c, r�wnoczenie prowadzi dalej dzieo zaludnienia mniej zamieszkanych teren�w. W tej ostatniej dziedzinie osign pewne sukcesy, aczkolwiek znacznie mniejsze, ni to podawaa dawna oficjalna historiografia niemiecka.

Kr�l zdawa sobie spraw z tego, e kraj, w kt�rym mu dano panowa, pozbawiony skarb�w mineralnych, z piaszczyst gleb, nielicznymi pastwiskami, moe co osign jedynie dziki pracy swych mieszkac�w; “m�j nar�d musi pracowa — pisa do swego ministra. — Musimy si wysili, by nauczy mych poddanych oszczdza i zarabia pienidze".

Zgodnie z teori merkantylizmu popiera kr�l, postpujc zreszt

380

do samowolnie, manufaktury, wydajc na nie pewn ilo pienidzy pastwowych. W niekt�rych te gaziach przemysu osignito pewne sukcesy, jak w przemyle jedwabniczym, porcelanowym. Poniewa Prusy, podobnie zreszt jak i reszta Niemiec, byy pastwem agrarnym, Fryderyk II interesowa si ywo stosunkami na wsi. Got�w by polepszy sytuacj prawn chop�w, ale wobec oporu szlachty zdoby si jedynie na poprawienie doli chop�w w majtkach pastwowych. W dobrach kameralnych mianowicie w wikszoci wypadk�w wprowadzono zasad, e ziemia stanowi dziedziczn wasno chop�w. Zapobiega te Fryderyk przyczaniu ziem chopskich do majtk�w szlacheckich, w duej mierze po to, by nie zmniejsza liczby podatnik�w i rekrut�w. Dba te o podniesienie kultury rolnej na wsi. Naladujc w tym zachodnie Niemcy, wprowadzono w Prusiech upraw koniczyny, ubinu i innych rolin pastewnych. Od 1746 r. wprowadzono w domenach kr�lewskich upraw ziemniak�w, a z czasem przyja si ona i w dobrach prywatnych, tym bardziej e w pocztku lat siedemdziesitych przeyway Prusy lata nieurodzaju upraw zboowych. Niezbyt dobrze przedstawiaa si hodowla byda, co w wysokim stopniu byo skutkiem zarazy, kt�ra nawiedzaa w�wczas Niemcy. Stosunkowo lepiej wygldaa hodowla owiec.

Po zakoczeniu wojny kr�l zabra si te do uporzdkowania finans�w pastwowych. Ostatnia wojna kosztowaa kraj okoo 100 mln talar�w. Wydatki te opdzono czciowo subsydiami angielskimi w wysokoci 16 mln, czciowo wyciniciem z zajtej Saksoni 50 mln i z Meklemburgii 8 mln. Do duo pienidzy uzyskano z przeprowadzonego na wielk skal faszowania pienidzy. Byo to konieczne, skoro dochody pastwa pruskiego w 1740 r. obliczano na 7 mln, a w okresie wojny skutkiem okupacji kraju przez obce wojska dochody podatkowe zmalay niemal do zera. Uwaajc, e “wielkie peruki" — jak nazywa swych ministr�w — nie umiej si wyzna w sprawach skarbowych, zdecydowa si Fryderyk sprowadzi specjalist�w z Francji. W 1766 r. przyby do Prus Francuz de la Haye de Launay, kt�ry wraz z swymi pomocnikami przej zarzd wszelkich porednich podatk�w, przede wszystkim r�nego rodzaju podatk�w od przedmiot�w konsumpcyjnych. Powikszono znacznie podatki od w�dki, wina, potem misa, z wyjtkiem misa wieprzowego, uwaanego za poywienie biednych. Podatki te przyniosy powane dochody pastwu, jednak w kraju ludno odczuwaa je dotkliwie. Fakt, e w aparacie podatkowym zatrudniano stu kilkudziesiciu Francuz�w (ludno oceniaa ten udzia znacznie wyej), przyczyni si do tego, e ten uciliwy system podatkowy sta si znienawidzony przez og� ludnoci widzcej w nim dzieo obcokrajowc�w. Rezultaty tych i innych posuni finansowych Fryderyka II day si powanie odczu w najbliszym czasie. W 1786 r. rachowano, e dochody Prus z podatk�w wynosiy 23 mln talar�w.

Gdy chodzi o reformy w duchu owiecenia, to jeszcze na pocztku swych rzd�w podj Fryderyk II prace nad ulepszeniem systemu sdownictwa w pastwie. Pomocnikiem jego w tej dziedzinie by Samuel

381

Cocceji, kt�rego Fryderyk mianowa ministrem sprawiedliwoci. Cocceji przeprowadzi gruntown reform systemu sdowego, upraszczajc wydatnie postpowanie prawne w sdach, wydajc w 1748 r. tzw. Codex Fridericianus Marchicus. R�wnoczenie zniesiono istniejcy dotd system opacania sdzi�w przez strony. Sdziowie mieli obecnie posiada odpowiednie wyksztacenie, stawali si urzdnikami pastwowymi otrzymujcymi stae pensje i dochodzili do swych stanowisk poprzez egzamin. Wielu nieodpowiednich sdzi�w usunito z sdownictwa. R�wnoczenie podjto prace nad stworzeniem nowego prawa krajowego, nad czym pracowao wielu prawnik�w, jak minister J. H. Cramer oraz jego wsp�pracownik Karl Gottieb Svarez. Nowy kodeks (Allgemeines Preussisches Landrecht), kt�rego wydania (1794) Fryderyk II ju si nie doczeka, dotyczy nie tylko praw i obowizk�w obywateli, ale formuowa g�wne zasady organizacji pastwa, przy czym ustali wyranie podstawy absolutnej wadzy monarchy.

Autorzy Landrechtu wychodzili z zaoe zar�wno prawa naturalnego, jak i myli owieceniowej, jednak wszdzie tam, gdzie usiowali wzi w obron wolnoci “naturalne" obywatela, przewanie napotykali op�r wadc�w. Ch. A. Tocqueville nazwa to prawo zar�wno ustaw okrelajc ustr�j pastwa, jak i kodeksem karnym i cywilnym obywatela. Landrecht, mimo e powsta w jakim stopniu pod wpywem myli owiecenia, to jednak zachowywa pewne elementy feudalizmu i by nieprzejrzysty.

W kocowym okresie swych rzd�w interesowa si Fryderyk II r�wnie powanie sprawami owiaty i popiera jej upowszechnienie. Godzc si na szerzenie owiaty uwaa jednak, e gdy chodzi o chop�w, to wystarczy ich nauczy czyta i pisa oraz wpoi im g�wne zasady etyki, kt�re ujmowa w kr�tkim zdaniu: “czycie to, co bycie chcieli, aby wam uczyniono". Otwarto wprawdzie sporo szk� po wsiach, lecz na przeszkodzie rzetelnemu podniesieniu owiaty sta brak nauczycieli. Niemniej jednak poddano szkolnictwo nadzorowi pastwa, przy czym funkcj organizatora szkolnictwa powierzono utalentowanemu czowiekowi owiecenia Karlowi Abrahamowi von Zedlitz.

Fryderyk II w zasadzie pozosta do koca ycia zwolennikiem tolerancji tak w dziedzinie religijnej, jak i pogld�w politycznych. W praktyce jednak mona byo w jego pastwie m�wi jedynie o wzgldnej tolerancji religijnej. Inaczej miaa si rzecz, gdy chodzio o swobod wypowiadania pogld�w politycznych, zwaszcza w prasie. Wprawdzie sam kr�l gosi, e gazety, jeli maj by interesujce, nie mog by krpowane, jednak w rzeczywistoci podda je surowej cenzurze. Tote Lessing pisa do ojca z Berlina, e gazety pruskie s “tak jaowe i suche, e czowiek ciekawy znajduje w nich mao przyjemnoci".

Gdy chodzi o kultur, to sam Fryderyk II pozostawa do koca pod czarem kultury i literatury francuskiego owiecenia, widzc w utworach �wczesnych pisarzy francuskich zmartwychwstae zasady wieczystego

382

pikna z czas�w Grek�w i Rzymian. Atoli wielko literatury francuskiej koczya si u niego na Wolterze, Russa uwaa “za cynicznego optaca". Nie istniaa te dla kr�la �wczesna literatura niemiecka z takimi tw�rcami, jak Klopstock, Lessing czy Wieland lub Goethe. Dramat tego ostatniego G�tz von Berlichingen by dla niego “obrzydliwym naladownictwem ... dziwacznych bd�w Szekspira".

Zbliajc si do kresu swych rzd�w, zostawia Fryderyk II pastwo silne, aczkolwiek osamotnione w Europie. Mia odda tron swemu bratankowi, Fryderykowi Wilhelmowi II, co do kt�rego nie mia wtpliwoci, e nie dorasta do czekajcych go zada. Tote w jednym ze swych testament�w konstatowa chodno, e pod berem takiego nastpcy by moe “za lat 30 nie bdzie wicej mowy o imieniu Prus i domu brandenburskiego". Nie zdawa sobie na pewno sprawy z tego, e “wszczepiajc trwog i drenie w serca wszystkich swych poddanych, produkowa mn�stwo automat�w, a nie ludzi o silnym charakterze i pewnych siebie".

W okresie powojennym r�wnie w drugim wielkim pastwie niemieckim, Austrii, finalizowano rozpoczte dzieo wzmocnienia aparatu pastwowego. W celu nadania dzieu jednolitego kierunku stworzono w 1760 r. dla terytori�w niemieckich specjaln Rad Stanu (Staatsrat), kt�ra miaa by doradcz i kontrolujc wadz dla caego prawie pastwa. Zadaniem tej wadzy miaa by opieka nad sprawami prawnymi, policyjnymi oraz przemysem i handlem. Wedug Kaunitza nowa wadza miaa pozwoli cesarzowej “ratowa pastwo, wewntrzny zarzd wyprowadzi z nieporzdku i upadku". Naturalnie instytucja ta dopiero stopniowo dawaa sobie rad z wieloci podlegajcych jej spraw, czonkowie jej te powoli zdobywali odpowiednie wyksztacenie.

Od pierwszej chwili w posiedzeniach Rady bra r�wnie udzia J�zef II, najpierw jako nastpca tronu, potem od 1765 r., jako cesarz i wsp�regent w krajach dziedzicznych.

Waciw dziaalno rozpocz J�zef II dopiero po mierci swej matki, 29 XI 1780 r. W osobie tego syna Marii Teresy zasiad na tronie jeden z najwyraniej szych przedstawicieli owieconego absolutyzmu, bezkompromisowy zwolennik zasad tego kierunku. Matka jego poznaa wady tego skdind wysoko przez ni cenionego syna. Wczenie dostrzega, e g�wn wad jego jest przekonanie, “i wszyscy inni nie maj racji i przez to nie zasuguj na uwag" i e w konsekwencji got�w on traktowa z pogard tych, kt�rzy myl inaczej ni on. Poznaa, e jedn z pasji syna jest przewr�ci wszystko, co byo przed nim, zbudowa nowe pastwo wedug swej, naturalnie opartej na czystym rozumie, koncepcji. Std te z caym przekonaniem odzywaa si do niego:

“Zaklinam ci, znaj miar".

Dziaalno J�zefa II dotyczya prawie wycznie ziem, kt�re potem weszy w skad pastwa austriackiego, i tam przede wszystkim pozostawia trwae lady, jednak poniewa ziemie te stanowiy w�wczas cz Rzeszy, najwaniejsze jego reformy zasuguj tu chociaby na og�lne om�wienie.

383

Chcc zrozumie dziaalno J�zefa II trzeba najpierw zda sobie spraw z tego, e g�wn cech jego charakteru bya “daleko posunita trzewo i oscho, ozibo i poza". W zwizku z tym by w gruncie rzeczy przedstawicielem biurokraty przekonanego, e poprzez dekrety drukowane mona wszystko zdziaa i zaatwi. Wychodzc z zaoenia zasadniczej r�wnoci ludzi, jednakich obowizk�w cicych na wszystkich, got�w by przeprowadzi daleko idce reformy, majce na celu polepszenie doli warstw niszych, niemniej nie czyni tego z prawdziwej yczliwoci dla ludzi, ale dlatego, e takie postpowanie dyktowaa mu chodna rozwaga, rozum i interes pastwa, kt�ry stawia najwyej.

Zwolennik teorii owieceniowych, przeszed J�zef II do historii jako ten, kt�ry przeprowadzi kilka wanych reform. Najwaniejsza z nich to reforma stosunk�w wociaskich przez dekrety z lat 1781—1782. Na mocy tych dekret�w zniesiono osobiste poddastwo chop�w w krajach austriackich i czeskich oraz zamieniono chop�w w wiekuistych dzierawc�w uprawianych przez nich grunt�w. W parze z tym szo zmniejszenie paszczyzny oraz otwarcie moliwoci zamiany renty odrobkowej i naturalnej na rent pienin.

R�wnie wan reform byo zadekretowanie w 1781 r. r�wnoci wszystkich wobec prawa. J�zef II planowa r�wnie wprowadzenie zasady r�wnego opodatkowania wszystkich obywateli. Odpowiednie dekrety ogoszone pod koniec jego ycia zostay cofnite przez nastpc. Trwa pami zapewni sobie J�zef II u znacznej czci swych poddanych poprzez wydanie 20 X 1781 r. edyktu tolerancyjnego. Edykt ten zapewnia wszystkim przedstawicielom niekatolickich wyzna oraz ydom peni praw obywatelskich oraz mono odprawiania prywatnie naboestw.

Gdy chodzi o religi katolick, a wic wyznanie wikszoci obywateli pastwa austriackiego, to cesarz okaza si zwolennikiem systemu, kt�ry od niego nazwano potem j�zefinizmem. System ten, wtaczajcy Koci� katolicki w ramy owieconego, opiekuczego pastwa, nie by wynalazkiem cesarza. J�zef II jeszcze jako nastpca tronu zaznajomi si z dzieem biskupa sufragana Trewiru J. N. Hontheima, piszcego pod pseudonimem Febronius. Hontheim zaatakowa wadz papiea uwaajc, e zwierzchni wadz w Kociele winien posiada sob�r powszechny, przyznawa on r�wnie wadcom wieckim prawo do bronienia swych poddanych przed zbyt daleko, jego zdaniem, idcymi wymaganiami wadz kocielnych. Dziaalno duchowiestwa chcia on ograniczy wycznie do terenu kocioa, pozostawiajc ksiom jedynie administrowanie sakramentami. Tezy Febroniusa znalazy uznanie u takich prawnik�w austriackich, jak Pau Josef Riegger i J�zef Eibel.

Zostawszy wadc J�zef II przystpi — zgodnie z zasadami Febroniusa — do daleko idcych reform Kocioa katolickiego. Tak wic przeprowadzi likwidacj pewnych zakon�w, kt�re uwaa za niepotrzebne, kasowa poszczeg�lne klasztory, zamieniajc budynki klasztorne, a nieraz i kocioy na budowle wieckie, sekularyzowa dobra

384

klasztorne, wreszcie zreformowa zgodnie z duchem owiecenia studium duchowne w seminariach i uniwersytetach. Na tym jednak nie zatrzymaa si jego dziaalno. J�zef przystpi te do reformowania ceremonii kocielnych, zakaza urzdzania procesji, organizowania pielgrzymek, wreszcie ogaszania rozporzdze papieskich bez aprobaty wadzy wieckiej, roztaczajc baczn kontrol nad kazaniami duchownych. Gdy zaskoczony i zgorszony tymi reformami papie przyby do Wiednia i usiowa nakoni cesarza do rewizji swej polityki, J�zef II przyj go z naleytym szacunkiem, ale nie uwzgldni jego pr�b.

Naley tu wspomnie, e poczynania J�zefa II, zwaszcza jego przeciwstawienie si wadzy papieskiej, znalazy uznanie w innych krajach niemieckich, gdzie biskupi usiowali wywalczy dla siebie wiksze prawa i uniezaleni si w wikszym stopniu od Rzymu. Pr�by te, nie poparte przez innych wadc�w katolickich, skoczyy si jednak niepowodzeniem.

Zdajc sobie spraw z tego, e pastwo austriackie skada si z wielu

385

narodowoci o r�nych kulturach, m�wicych r�nymi jzykami, dy J�zef II do cilejszego zespolenia poszczeg�lnych kraj�w w jedn cao. Zespolenie to miao si dokona g�wnie dziki sprawnej, wyposaonej w wielk si biurokracji, kontrolujcej przy pomocy policji troskliwie ycie obywateli. Reszt miaa zdziaa szkoa, poddana nadzorowi pastwa, ujednolicona, narzucajca poddanym kultur i jzyk niemiecki, kt�ry mia by jzykiem urzdowym. “Jzyk niemiecki — zadekretowa cesarz — jest powszechnym jzykiem mego pastwa", spodziewajc si, e ten jzyk okae si cementem zespalajcym poszczeg�lne narodowoci w jedn zwart cao.

Jako przedstawiciel owiecenia interesowa si J�zef II r�wnie sprawami gospodarczymi. Czyni wic wysiki w celu podniesienia kultury rolnej, stara si wprowadzi upraw nowych rolin, jak kukurydza i ziemniaki, popiera wreszcie uczonych zajmujcych si teori agronomii. Wyrazem jego stosunku do tej dziedziny wiedzy byo np. przyznanie J. Ch. Schubartowi w uznaniu jego zasug w tej dziedzinie szlachectwa z dodatkiem “vom Kleefelde". Podobnie opiekowa si te i handlem, kt�ry w�wczas zyska tereny zbytu w krajach bakaskich. Rozw�j gospodarki w krajach austriackich wyrazi si w powikszeniu liczby ich mieszkac�w z 18 875 ty. w 1771 r. do 21 028 ty. w 1790 r.

Oceniajc sumarycznie reformy J�zefa II trzeba stwierdzi, e poza niekt�rymi, jak np. edykt o tolerancji, czy te o zniesieniu poddastwa, inne, przeprowadzane pospiesznie, bez uwzgldnienia istniejcej w poszczeg�lnych krajach sytuacji, wywoyway niezadowolenie i niech do wadcy. R�wnie i w dziedzinie polityki zagranicznej nie byo dane cesarzowi osign jakich sukces�w. Tote niedugo przed mierci sam J�zef II pisa do Cobenzia: “nigdy nie znajdowaa si monarchia w trudniejszej i niebezpieczniej szej sytuacji". Przedwczesna mier dnia 20 II 1790 r. by moe ocalia go i jego pastwo od powaniejszych trudnoci. Wsp�czeni okrelali go jako “Der Bauern Gott, der Stadte Noth, des Adels Spott" (boyszcze chop�w, miast utrapienie, przedmiot szyderstw szlachty).

Omawiajc okres absolutyzmu owieconego zwraca si przewanie uwag na Austri i Prusy, zapominajc, e tworzyy one jedynie cz Rzeszy, e poza tym istniao wiele innych, mniejszych czy wikszych pastw niemieckich. W tych pastwach w wikszoci wypadk�w przyjmowao si te teorie wiatego absolutyzmu i poszczeg�lni wadcy usiowali naladowa panujcych w Wiedniu i Poczdamie. Mimo to nie brakowao jednak wadc�w rozrzutnik�w, egoist�w, zoliwych, kt�rzy budzili na og� krytyk owieconych k� ludnoci.

W tym okresie mianowicie rozprzestrzeni si zwyczaj sprzedawania swych poddanych jako najemnik�w do wojska angielskiego, przy czym onierzy tych uywano przeciw powstacom amerykaskim. Na pierwsze miejsce jako handlarz ludzkim towarem wybi si landgraf Hessen-Kassel Fryderyk II, kt�ry w cigu dwu lat sprzeda Anglii 12 ty. onierzy. R�wnoczenie prowadzi on niemoralny styl ycia i zaniedbywa swe obowizki wadcy. Podobnie handlowa swymi poddanymi wadca

386

Wirtembergii ks. Karol Eugeniusz (1737—1797), kt�ry zreszt wyrzuca bez sensu pienidze na budowy paac�w, metresy i polowania. Gdy stany przeciw temu protestoway, ksi osadzi ich przyw�dc�w w wizieniu, dop�ki jego ostatnia metresa, p�niej jego druga ona, Franciszka von Hohenheim, nie skonia go do zmiany trybu ycia, wypuszczenia wini�w politycznych oraz porozumienia si ze stanami. Inna rzecz, e do koca ycia pozosta Karol Eugeniusz samowolnym i trudnym do wsp�ycia wadc. Sprzedawa swych poddanych r�wnie Karol Aleksander, krewniak Fryderyka II, wadca w ksistwie Hohenzollern-Ansbach. I ten potrzebowa pienidzy na metresy. Pocztkowo jedn z nich bya aktorka francuska, potem niejaka lady Craven, kt�ra ostatecznie skonia swego kochanka do sprzeday ksistwa Prusom i wyemigrowania do Anglii.

Z wikszych pastw zasuguje na uwag Hanower, poczony od pocztku niemal stulecia z Angli. Z czasem kr�lowie angielscy przestali si zajmowa swym niemieckim ksistwem i rzdy tam przeszy w rce oligarchii szlacheckiej, kt�ra w gruncie rzeczy nie zajmowaa si te zbytnio pastwem, aczkolwiek w por�wnaniu z innymi krajami rzdy byy tu stosunkowo liberalne. W 1737 r. zaoono uniwersytet w Getyndze (G�ttingen). Jego zaoycielem by Gerlach Adolf von Munchhausen, kt�ry te przyczyni si do tego, e uniwersytet, na kt�rym uprawiano nauk prawa, sta si z czasem jedn z najbardziej postpowych i kwitncych uczelni niemieckich.

R�wnie w Meklemburgii, a waciwie w dwu ksistwach Mecklenburg-Schwerin i Mecklenburg-StrehIitz, rzdy sprawowaa szlachta, przy czym ksi by prawie podobnie bezsilny jak w Polsce. Junkrzy tej prowincji prowadzili egoistyczn polityk w swych dobrach rugujc chop�w, by rozwija popatn hodowl kr�w. Mimo pyncych std zysk�w poziom ycia junkr�w meklemburskich by raczej niski, a ich mieszkania, zdaniem barona Steina, przypominay jaskinie dzikich zwierzt.

Saksonia nadal bya krajem gospodarczo mocnym, z silnie rozwinitym handlem, czemu sprzyjay odbywajce si wielkie targi lipskie. R�wnoczenie Lipsk by powanym centrum kulturalnym. Drezno za jedn z najpikniejszych stolic Rzeszy. Pod panowaniem elektora Fryderyka Augusta II, r�wnoczesnego kr�la Polski, i za rzd�w ministra Henryka Briihia przeya Saksonia okres politycznego upadku, usunita na drugi plan przez potne Prusy.

Za rzd�w nastpcy, Fryderyka Augusta III (1763—1827), kt�ry zrezygnowa z wielkich aspiracji politycznych, uznajc prymat Prus, zajto si bardziej wewntrznymi sprawami. Wprowadzono sumienn i skrztn administracj, powicano wicej uwagi g�rnictwu i handlowi. Saksonia przeywaa w�wczas w por�wnaniu z reszt Niemiec okres swej znacznej zamonoci i dobrobytu.

Drugie z wikszych pastw, Bawaria, przeywaa okres upadku. Kraj rolniczy z najwyszym trudem znosi rozrzutn gospodark swych wadc�w, Maksymiliana J�zefa III (1745—1777) oraz Karola Teodora

387

(1777—1799). W 1760 r. 1/4 dochod�w pastwowych bya obracana na opacanie procent�w dug�w pastwowych, 1/5 sza na wydatki dworu. Katolicki ten kraj zachowa te w caej peni dawn, barokow, przetykan zabobonami religijno minionego okresu, stajc si w czasach owiecenia przedmiotem krytyki ssiednich, nawet katolickich pastw. Jasnym punktem by jedynie rozkwit teatru, zwaszcza zaoonego w 1779 r. Teatru Dworskiego, na kt�rego scenie wystawiono w 1782 r. po raz pierwszy Zb�jc�w Schillera. Karol Teodor utrzymywa te doskona dworsk oper.

W licznym gronie pozostaych ksit niemieckich niekt�rzy wybijali si na plan pierwszy. Szerok saw dobrego dow�dcy cieszy si ks. Ferdynand brunszwicki, owieconym i rozsdnym wadc by Karol Fryderyk, margrabia badeski. Ten ostatni uchodzi za tego, kt�ry pierwszy w Niemczech hodowa teoriom ekonomicznej szkoy fizjokrat�w. W jego pastwie zniesiono ju w 1783 r. poddastwo osobiste.

Wielkim opiekunem literatury by mody Karol August weimarski, wychowany przez Wielanda, kt�ry cign do swej stolicy najwikszego poet niemieckiego Goethego. Mody ten ksi okaza si przy tym zdolnym zarzdc kraju.

Obok ksistw, z kt�rych najwaniejsze wymienilimy wyej, istniay jeszcze w �wczesnej Rzeszy wolne miasta, podlegajce jedynie cesarzowi i sejmowi, w gruncie rzeczy rzdzce si same. Byo ich w tym czasie okoo 50, przy czym ich sytuacja, zalena od ich wielkoci i zamonoci, bya r�na. Nie brakowao wr�d nich maych i mao znaczcych miast. Znaczna ich cz posiadaa jeszcze mniejsze czy wiksze terytorium, nad kt�rym rozcigaa sw zwierzchno. Na czele miast stali burmistrzowie i rady, przewanie uzupeniajce si przez kooptacj. W XVIII w. obserwujemy w poszczeg�lnych wypadkach zjawisko mieszania si cesarzy w stosunki wolnych miast i wysyanie do nich swych komisarzy, kt�rzy rozstrzygali kwestie sporne przez tzw. recesy. Uderzajce jest, e nie wszyscy mieszkacy danego miasta korzystali z penych praw obywatelskich. Tak np. w Augsburgu, liczcym 30 ty. mieszkac�w, zaledwie 6 ty. miao pene prawo obywatelstwa miejskiego. W niekt�rych miastach prawo obywatelstwa nie byo dziedziczne i mody mieszczanin musia je nabywa.

Mieszczanie tych miast, naturalnie zamoniejsi, reagowali ywo na napywajce z zachodu nauki owiecenia, tote z ich k� wychodzili niejednokrotnie ludzie, kt�rzy odgrywali powan rol w yciu umysowym Niemiec.

KULTURA I YCIE W NIEMCZECH W EPOCE OWIECENIA

Po okresie powierzchownego przyjmowania kultury francuskiej, pewnego upadku gospodarczego i kulturalnego Niemiec przyszed okoo poowy stulecia czas, kiedy na umys owo niemieck poczy oddziaywa wpywy francuskiego Owiecenia — literatury, filozofii i sztuki. Symbolem tego kultu umysowoci francuskiej moe by stosunek

388

Fryderyka II do Woltera. Jeszcze jako nastpca tronu pisa on do filozofa francuskiego, e jego sceptycyzm nie idzie zbyt daleko, skoro wierzy:

“e jest jeden B�g i jeden Wolter na wiecie". Zostawszy kr�lem, posya mu swe wiersze do wygadzenia, zaprasza go do Poczdamu i mimo okresowych rozdwik�w odnosi si do niego nadal z uznaniem i podziwem. Czarowi umysowoci Woltera ulegaa r�wnie i tak wybitna jednostka, jak Goethe.

Uznanie dla umysowoci francuskiej nie ograniczao si tylko do Woltera. Czytywano i innych pisarzy, chwalono ich, zapraszano do Niemiec. Znany matematyk francuski Maupertuis zosta nawet prezydentem Pruskiej Akademii Nauk.

Owiecenie francuskie oddziaywao na r�ne dziedziny ycia niemieckiego. Niewtpliwie dao si ono odczu i w sferze ycia religijnego, aczkolwiek jeszcze i w drugiej poowie stulecia wpywy pietyzmu byy tu silne. Wobec rozbicia politycznego Niemiec przyj si tu stosunkowo atwo kosmopolityzm typowy dla okresu racjonalizmu. Znany pisarz Lessing pisa wrcz: “nie mam pojcia o mioci ojczyzny, wydaje mi si, e to uczucie jest heroiczn saboci, kt�rej si chtnie wyrzekam". Nawet Goethe pisa: “rzymski patriotyzm? Niech nas B�g od niego chroni, jak od ksztat�w olbrzyma. Nie znalelibymy w�wczas stoka, by na nim m�c usi, �ka, by w nim m�c spocz".

Stosunkowo powoli przyjmoway si w Niemczech, gdzie — jak widzielimy — wadcy nie liczyli si zbytnio ze swymi poddanymi, ideay wolnociowe, liberalne, racjonalizmu. Ludno, aczkolwiek niewtpliwie nie aprobowaa postpowania swych wadc�w, to jednak nierycho pomylaa o przeciwstawieniu si swym suwerenom. Wszak jeszcze okoo poowy stulecia proboszcz w Wirtembergii skary si ksiciu:

“Waszej Wysokoci najwysze winie zjady moje wiernopoddacze kartofle".

Wiek XVIII to nie tylko wiek przejmowania wzor�w francuskich, to r�wnie okres wspaniaego rozkwitu kultury niemieckiej, rozkwitu takiego, e mona m�wi, i kultura niemiecka osigna w�wczas szczyty, kt�re nieatwo byo potem przekroczy. Zaczo si to ju w pierwszej poowie wieku.

W 1730 r. pokazuje si dzieo pt. Pr�ba krytycznej sztuki poetyckiej dla Niemc�w, napisane przez Johanna Christopha Gottscheda (1700—1766), w kt�rym pr�buje on sformuowa prawa literackiej tw�rczoci w duchu Owiecenia. Kae on poetom moliwie wiernie naladowa Horacego i Boileau. Rycho jednak modzi poeci odrzucili jego wskaz�wki.

Przeomow dat w literaturze niemieckiej staje si rok 1748, w kt�rym ukazuj si pierwsze trzy pieni Mesjady Friedricha Gottiieba Klopstocka (1724—1803). Dzieo to, pisane heksametrem, pene patosu i siy poetyckiej, opisywao mk, mier i wywyszenie Chrystusa. Przepojone uczuciowoci, pene wzniosoci, cieszyo si przez jaki czas wielkim uznaniem.

Z czasem pisarzem cieszcym si wielkim wziciem sta si

389

Gotthod Ephraim Lessing (1729—1781), dramaturg, poeta, myliciel i teoretyk literatury. Pocztkowe powodzenie zawdzicza Lessing swym utworom dramatycznym, jak Minna von Barnhelm (1767), Emilia Galotti (1772), Natan mdrze (1779). Z tych utwor�w Emilia Galotii, aczkolwiek akcja sztuki rozgrywa si we Woszech, bya w gruncie rzeczy atakiem na system rzd�w ksit niemieckich. Natan mdrzec to sztuka propagujca idee owieconego humanitaryzmu, tolerancji religijnej, oceniajca poszczeg�lne wyznania pod ktem ich etyki.

Typowy niemiecki pisarz owieceniowy to r�wnie Christoph Martin Wieland (1733—1813), autor tak charakterystycznej dla Owiecenia powieci wychowawczej Agaton. Autor przeprowadza swego bohatera Agatona przez r�ne kraje, styka go z r�nymi ludmi i filozofiami, kreli te kolejne jego zmiany a do chwili, kiedy bohater decyduje si osi w maym, ale wolnym Tarencie, by tu pracowa dla dobra spoeczestwa.

Wymienieni pisarze to przedstawiciele stanu mieszczaskiego, kt�ry stawa si powoli, w miar postpujcego oywienia ycia gospodarczego, g�wnym nosicielem idei Owiecenia. W�wczas to obserwujemy w Niemczech powstawanie warstwy inteligencji, wyszych urzdnik�w, pisarzy, dziennikarzy, kt�rzy mog ju pi�rem opdzi koszty skromnego utrzymania.

Fakt, e mimo wszystko mieszczastwo niemieckie nie zdobyo takiej pozycji jak w krajach Europy Zachodniej, e byo skrpowane przez chwilami do samowolny absolutyzm ksitek niemieckich, e wreszcie oddziaywa tu silnie jeszcze kierunek pietyzmu, sprawi, i owiecenie niemieckie nie przybrao zbyt radykalnej postaci i gosio na og� hasa umiarkowane. “Og�lnie rzecz biorc — pisze dzisiejszy historyk — Owiecenie niemieckie byo umiarkowane, starajce si wyr�wna r�nice istniejce midzy starym i nowym".

Niemniej owiecone mieszczastwo starao si na wszelki spos�b szerzy nowe idee, uywajc do tego celu pras, pisma naukowe, kalendarze, dziaajc przy pomocy organizacji, jak specjalnie w�wczas popularna masoneria lub te powstaa w Niemczech organizacja iluminat�w.

Z czasem jednak zaczy si w koach mieszczastwa niemieckiego odzywa gosy krytyczne wobec pogld�w Owiecenia, wykazujce sabe strony wycznego hodowania racjonalizmowi. Sprzyjay temu przemiany dokonujce si wr�d pisarzy francuskich, gdzie wczeniej jeszcze zacza si zaamywa wiara we wszechmoc rozumu, w mono stworzenia w oparciu o rozum nowego, szczliwego wiata.

Nowy okres zacz si w kulturze niemieckiej w latach siedemdziesitych XVIII w. Jest to w literaturze znany okres “burzy i naporu" (Sturm- und Drangperiode). Nowy kierunek jest r�wnoznaczny z odwr�ceniem si od wzor�w francuskich, wskrzeszeniem dawnych wartoci kultury niemieckiej, przede wszystkim przypomnieniem skarb�w kryjcych si w kulturze ludowej, goszeniem wartoci uczucia i fantazji.

Okres ten oznacza szczytowy w dziejach Niemiec rozw�j poezji. Pojawiy si w�wczas w Niemczech postacie, kt�re bez obawy pomyki

390

mona okrela mianem geniuszy, jak w pierwszym rzdzie Goethe, oraz powstay utwory bdce nastpnie wzorami do naladowania dla prawie caej Europy, w tym i Polski.

Jak zawsze w takich wypadkach, odwr�t od hase owieceniowych dokonywa si powoli. Jeszcze Goethe pocztkowo uznaje wielko mistrz�w mijajcej epoki, jeszcze wystawia utw�r sceniczny Woltera Mahomet, jednak modszy od niego o 10 lat Fryderyk Schiller przy tej okazji zwr�ci si do starszego kolegi piszc:

Skadasz ofiary na strzaskanych otarzach. Obrzydliwej muzie, kt�rej ju nie czcimy.

Przy czym okrelenie Schillera pod adresem Woltera “Aftermuse" jest tak pogardliwe, e wrcz na polski nieprzetumaczalne.

Modzi poeci z tego okresu ulegaj raczej wpywom Rousseau. Nie spos�b wymieni tu wszystkich pisarzy tego okresu. Nie brak wr�d nich poet�w, z kt�rych najbardziej znany w Polsce to Gottfried August Biirger (1747—1794), autor znanej ballady Lenora, filozof�w i etnograf�w, jak Johann Gottfried Herder (1744—1803), na pierwsze miejsce jednak wybijaj si dwa najwybitniejsze ju nazwiska — Johann Wolfgang Goethe (1749—1832) i Fryderyk Schiller (1759—1805).

Goethe jedynie w pierwszej poowie swej tw�rczoci nalea do omawianego okresu. Wywodzi si on z zamonej rodziny mieszczaskiej, kt�ra z kolei dopiero w osobie pradziada poety wysza ze stanu chopskiego. Odr�nia si od innych poet�w tym, e waciwie nie zazna niedostatku.

Pocztek popularnoci Goethego siga 1773 r., kiedy to wyda dramat G�tz von Berlichingen. Signicie do tematyki wojen chopskich, uczynienie wbrew historii G�tza bojownikiem walczcym o jedno narodu i wolno od ucisku tyran�w, ywo i realizm poszczeg�lnych scen przyniosa powodzenie sztuce, a popularno autorowi. Saw jednak, i to nie tylko w Niemczech, zapewnia dopiero powie osnuta na przeyciach wasnych pt. Cierpienia modego Wertera (1774). W powieci tej przedstawi Goethe mio modego czowieka do zarczonej, potem zalubionej komu innemu dziewczyny, mio, w zwizku z kt�r modzieniec popenia samob�jstwo. Podejmujc ten temat odpowiedzia niejako Goethe zapotrzebowaniu �wczesnego pokolenia preromantycznego, odwracajcego si powoli od trzewego i suchego racjonalizmu. Dzieo to stanowi rzadki przykad utworu, kt�ry znalaz niesychane uznanie u wsp�czesnych, ale kt�ry przetrwa pokolenia i moe by czytany dzi jeszcze z przejciem. Tajemnica tkwi niewtpliwie w tym, e w dziele tym “odzwierciedli Goethe z bezprzykadn otwartoci i gbi wasne swe przeycia". Pokaza on czowieka delikatnego, uczuciowego, kt�rego amie po prostu ycie, odkry nieszczliw mio, temat do dnia dzisiejszego eksploatowany przez najwybitniejszych pisarzy. Powie znalaza rycho uznanie poza granicami Niemiec, w Polsce za “ogie i zy Wertera" czujemy niemal na kadej stronicy Dziad�w czci czwartej Mickiewicza.

391

Drugim obok Goethego wielkim poet niemieckim, kt�rego utwory znalazy szerokie uznanie w Europie, by Fryderyk Schiller. Syn lekarza wojskowego ze Szwabii, pocztkowo studiowa prawo, potem medycyn w akademii wojskowej. Rycho jednak odda si tw�rczoci poetyckiej i dramatycznej. Utworem, kt�ry zapewni mu saw w kraju i poza jego granicami, s Zb�jcy, dzieo wydane wasnym kosztem w 1781 r., po czym w nastpnym roku wystawione w Mannheim. Dramat ten, pokazujcy wykolejenie szlachetnego czowieka, kt�rego obuda i nieuczciwo otoczenia zmusiy do szukania schronienia wr�d bandy rozb�jnik�w, ostro atakujcy �wczesne stosunki w Niemczech, wywoa niesychane wraenie. W czasie premiery wedug wiadectwa wsp�czesnego “teatr upodobni si do domu szalonych, oczy poruszone, zacinite pici, ochrype okrzyki na widowni. Obcy ludzie padali sobie w objcia kajc, kobiety bliskie omdlenia chwiejc si wychodziy z sali".

Wielkim sukcesem sta si te nastpny dramat Schillera, Intryga i mio, wystawiony w 1783 r., w kt�rym autor nie szczdzi ostrych atak�w na zepsucie panujce na dworach miejscowych despot�w, nieuczciwo wadc�w sprzedajcych swych chop�w do wojska angielskiego.

Schillerowi pisany by inny los ni jego wielkiemu przyjacielowi. Trawiony chorob zmar w 46 roku ycia, niemniej jednak zabysn jeszcze jako autor wielu utwor�w lirycznych, tumaczonych i naladowanych i u nas w Polsce, potem jako autor utwor�w scenicznych, z kt�rych najbardziej znane to wielka trylogia dramatyczna powicona

392

postaci Wallensteina, Don Carlos, Maria Stuart i Wilhelm Tell oraz Dziewica Orleaska.

Wielkie uznanie budziy te jego ballady, jak Piercie Polikratesa, Nurek, Rkawiczka, Porka, czerpice czsto materia epicki z historii greckiej, goszce pochwa cn�t takich, jak wierno, przyja, roztropno. Jak wiadomo, doskonale przyswoi jzykowi polskiemu Rkawiczk Adam Mickiewicz.

W omawianym okresie Niemcy mogy si poszczyci osigniciami r�wnie i w innych dziedzinach. W tym czasie mianowicie dziaa jeden z najwikszych mylicieli ju nie tylko Niemiec, ale i wiata, filozof Immanuel Kant (1724—1804). Kant urodzi si w Kr�lewcu, stolicy dawnych Prus Wschodnich, tu te zmar i zosta pogrzebany, nie opuciwszy przez cae ycie swego miasta rodzinnego. Podobno nie zobaczy nawet nigdy otwartego morza, pochonity cakowicie prac dydaktyczn jako profesor uniwersytetu kr�lewieckiego i prac naukow. Jego najwaniejszymi dzieami s synna Krytyka czystego rozumu (Kritik der reinen Yernunft), wydana w 1781 r., oraz Krytyka praktycznego rozumu (Kritik der praktischen Vernunft), wydana w 1788 r. Nie tu miejsce, by omawia istot nowej filozofii goszonej przez Kanta, niewtpliwie jednak myliciel ten dokona w dziedzinie filozofii — jak sam m�wi — “przewrotu kopernikaskiego". Szczeg�lnie te w Niemczech filozofia jego staa si z czasem popularna, a wielu filozof�w, jeli nie w caoci, to przynajmniej czciowo przejmowao jego nauk. Surowa etyka obowizku goszona przez niego bya przez wielu traktowana jako podstawa narodowej etyki i niewtpliwie nie przesza bez powanego wpywu na pogldy wielu Niemc�w.

W jednej jeszcze dziedzinie osignli w�wczas Niemcy szczyty, mianowicie w muzyce. Dziaali tu trzej wielcy muzycy: Krzysztof Wilibald

393

Gluck (1714—1787), reformator opery, J�zef Haydn (1732—1809), tw�rca m.in. wielkich oratori�w, jak Stworzenie wiata. Pory roku, w kt�rych wystpuje — jak pisze historyk kultury Friedell — icie russoistyczne poczucie natury opromienione agodn wesooci “duszy czystej o szczerej naiwnoci", wreszcie Wolfgang. Amadeusz Mozart (1756—1791), o kt�rym powiedzia Haydn, zwizany z nim serdeczn przyjani, e gdyby Mozart nie napisa nic innego, “jak swe kwartety skrzypcowe i Requiem, staby si przez to samo niemiertelnym".

Tak wic Niemcy, rozbite, powiartowane na setki maych organizm�w pastwowych, rzdzone w wielu wypadkach le, w dziedzinie kultury osigny u kresu ancien regime'u szczyty niebywae, na kt�re si nie wzniosy ju potem nigdy.

Rosnce wpywy Owiecenia, rozw�j r�nych dziedzin kultury nie pozosta naturalnie bez wpywu na codzienne ycie narodu niemieckiego.

W dziedzinie sztuki jeszcze do poowy stulecia i dalej panuje wszechmocnie styl barokowy. Gdy chodzi o sztuk sakraln, powstaj w�wczas wspaniae budowle kocielne, jak okazay koci� pielgrzymkowy w Vierzehnheiligen, zbudowany przez Johanna Balthasara Neumanna, kt�rego budowla zaczta w 1743 r. przewleka si a do 1771 r., pikny zbudowany przez woskiego architekta G. Chiaveriego dworski koci� w Drenie. Powoli zaczyna do Niemiec z zachodu przenika styl rokokowy, kt�rego najbardziej znanym pomnikiem jest zbudowany przez nadwornego architekta Fryderyka II, Georga von Knobelsdorffa (1699—1753), paacyk Sanssouci w Poczdamie, w kt�rego piknych, r�wnie w stylu rokokowym zdobionych wntrzach Fryderyk II szuka wypoczynku po trudach rzdzenia.

394

Artyci rokoka dbaj szczeg�lnie o wystr�j wntrz, kt�re w przeciwiestwie do wntrz barokowych maj by bardziej kameralne, mniejsze, utrzymane w stylu gabinet�w czy buduar�w, o lekkiej i kaprynej ornamentacji cian. Ten styl wntrz przyjmuje si do powszechnie w Niemczech, przy czym na delikatnych meblach zjawiaj si importowane ze Wschodu wyroby z laki, lub te coraz bardziej popularne wyroby z porcelany, wr�d kt�rych pierwsze miejsce zajmuj przedmioty produkowane w Mini.

Gdy chodzi o styl ycia w tych latach, to mona powiedzie, e na drug poow stulecia przypada czas odkrycia natury. Zaczyna by rzecz modn organizowanie wycieczek w bliskie okolice, by podziwia wschody soca, spoy niadanie na onie natury. R�wnoczenie pasja organizowania dalszych podr�y obejmuje szerokie krgi zamoniejszego mieszczastwa. czy si to z tym, e dziki lepszym drogom, bezpieczniejszym pojazdom mona byo w�wczas lepiej i wygodniej podr�owa. Charakterystyczn oznak nowego stylu ycia jest fakt, e ju w 1793 r. otworzono pierwsze niemieckie kpielisko nadmorskie w maej miejscowoci Heiligendamm koo Doberan w okrgu Rostock.

Okres ten to r�wnie czasy rozbudzonego zainteresowania czytelnictwem. Czytano z pasj ukazujce si w do duych ilociach czasopisma naukowe i literackie, powieci podr�nicze, pamitniki, wreszcie dziea naukowe, zwaszcza z dziedziny nauk przyrodniczych. Zainteresowanie dzieami literackimi wyszej klasy ronie jednak powoli. Gdy

395

w latach 1787—1790 ukazuj si dziea Goethego w omiu tomach, zgasza si jedynie 600 prenumerator�w. Ju jednak pierwsze wydanie Wallensteina Schillera w nakadzie 3500 egzemplarzy rozeszo si w czasie dwu miesicy. Wspomnielimy wyej o wielkim wraeniu, jakie na wsp�czesnych wywary Cierpienia modego Wertera. Warto zaznaczy, e wpyw ten zaznaczy si i w modzie modych ludzi, kt�rzy chodzili ubrani a la Werter w sk�rzanych spodniach, w �tej kamizelce i niebieskim fraku odkrywajc — ku zgorszeniu starszego pokolenia — szyj i wosy. W 1774 r. urzdzono w Wetzlar nad grobem pierwowzoru Wertera uroczystoci pogrzebowe, z mowami chwalcymi samob�jstwo z mioci, piewami, grobowiec za skropiono zami obecnych i obsypano kwiatami.

Wspomnijmy jeszcze o jednej pasji zyskujcej w�wczas powszechne uznanie, mianowicie o piciu kawy. Pito j w domach, na przyjciach, w licznych powstajcych za przykadem lipskiego “ogr�dka kawiarnianego" lokalnych kawiarniach.

Powszechn wreszcie popularno zyskuje w�wczas teatr. “Ogldanie przedstawie teatralnych — pisze historyk niemiecki Holborn — stao si w�wczas wielk namitnoci spoeczestwa ... ycie na scenie,

396

okrelone wierszem, mask, wystudiowanym gestem, przeplatane sentencjami i wskaz�wkami moralnymi, zarysowane jakby w konturach, odpowiadao przecie yciu tej epoki, kt�ra pod wielu wzgldami przypomina dzi sztuk odgrywan na scenie, w teatrze".

CZ TRZECIA

ADAM GALOS

HISTORIA NIEMIEC OD 1789 ROKU

I. ZIEMIE NIEMIECKIE

W OKRESIE REWOLUCJI FRANCUSKIEJ

I NAPOLEOSKIM

STOSUNKI

GOSPODARCZO-SPOECZNE

W kocu XVIII w. podzia Niemiec nie tylko utrzymywa si w peni, ale gruntowany by p�torawieczn tradycj. Znajdowao to swoje odbicie take w gospodarce. Ziemie niemieckie w 1800 r. zamieszkiwao 24,5 mln os�b. Z pastw europejskich wicej ludnoci miaa Rosja, mniej wicej tyle samo bardzo ludna w�wczas Francja. Cho zaczynaa si dopiero eksplozja demograficzna, kt�rej rezultaty widoczne stan si w p� wieku p�niej, tereny te tylko z trudnoci mogy wszystkich wyywi. Niezadugo te, gdy w 1815 r. uspokoj si stosunki polityczne, rozpocznie si emigracja, kt�ra w nastpnym okresie wypaszaa z Niemiec po 10—20 ty. os�b rocznie.

Pod pewnymi wzgldami Niemcy w tym czasie wyglday podobnie jak sto lat wczeniej. Ludno w ogromnej wikszoci siedziaa na wsi. W 1800 r. po wsiach i maych miasteczkach liczcych do 5 ty. mieszkac�w yo 90% og�u ludnoci, z pozostaych 10% prawie poowa w miasteczkach liczcych do 20 ty. obywateli. Miasta, poza paroma wyjtkami, czciej malay, ni rosy; tylko 3 (liczc ze stolic Austrii) miay charakter miast wielkich (Wiede z 240 ty., Berlin ze 172 ty. i Hamburg ze 130 ty. mieszkac�w), nastpne mona zaliczy do rednich (Drezno, Kr�lewiec i Wrocaw po 60—65 ty. mieszkac�w).

Podzia na miasto i wie nie decydowa o podziale zawodowym, gdy na wsi pracowao wielu rzemielnik�w i robotnik�w manufaktur, za to w miastach, i to nie tylko maych, sporo chop�w i robotnik�w rolnych.

Niemniej przewaga rolnictwa bya dominujca. Pola obsiewano najczciej zboem, cho stopniowo powikszaa si uprawa kartofli, w okresie napoleoskim karier zaczyna burak cukrowy, a wkr�tce take koniczyna. Przewaaa gospodarka prymitywna. Podwaliny naukowego rozwoju rolnictwa, z myl zreszt g�wnie o wielkich majtkach, pooy dopiero Albrecht Thaer, z zawodu lekarz, w swoim dziele Podstawy racjonalnego rolnictwa (1809—1812). Przejcie od nawoz�w zwierzcych do sztucznych umoliwi znacznie p�niej badania chemika Justusa von Liebiga (Chemia z zastosowaniem do rolnictwa i fizjologii, 1840). Najbardziej rozpowszechniona bya tr�jpol�wka, cho tu i �wdzie pr�bowano podozmianu. W rezultacie

401

na rozlegych terenach dobrze byo, gdy osigano czwarte ziarno, na dobrych glebach maksymalne osignicia stanowiy zbiory 10—12 q z ha, tzn. 1/4—1/3 tego, co potem zbierano w XX w.

Hodowane zwierzta byy mae i sabo wydajne, daway dwukrotnie mniej misa i mleka ni w kocu XIX w. Za to liczba ich bya dua, take ze wzgldu na potrzebny naw�z. Rozw�j i uprawy, i hodowli hamowany by niskimi cenami, trudnoci komunikacyjne ograniczay zbyt przewanie tylko do pobliskich teren�w, cho rzekami, a nastpnie morzem wywoono spore iloci pod�w rolnych, g�wnie do Anglii. Na przeszkodzie handlu wewntrz ziem niemieckich stay liczne granice, dzielce poszczeg�lne pastwa i pastewka.

W pozarolniczej produkcji dominowao rzemioso, uzupeniane systemem nakadczym, czyli chaupnictwem i manufakturami. Rzemioso cigle ograniczane byo tradycyjnym systemem cechowym, cho jego przepisy amano coraz czciej. Manufaktury niekiedy tworzyli wadcy, czciej prywatni przedsibiorcy (szlachta, mieszczanie, ydzi), przewanie z pomoc pastwa. Najwicej powstao ich okoo 1800 r., w okresie ywego rozwoju gospodarczego ziem niemieckich, kt�remu tylko w czci szkodziy prowadzone wojny. Liczyy one przewanie po kilkudziesiciu, niekiedy kilkuset pracownik�w (najwiksza manufaktura weniana w Linzu w Austrii nawet 15 ty.). Im przedsibiorstwo byo wiksze, tym liczniej zatrudniao chaupnik�w. Manufaktury rozrzucone byy po r�nych czciach Niemiec, jednake w niekt�rych rejonach wystpoway czciej, zapowiadajc tworzenie p�niejszych okrg�w przemysowych (G�rny lsk, Nadrenia, Saksonia). Wyranie zarysoway si pocztki przemysu tekstylnego, czerpicego wzory z Anglii. W 1784 r. w Ratingen koo Dlisseldorfu powstaa pierwsza na kontynencie przdzalnia. Rozw�j przdzalnictwa, a jeszcze bardziej tkactwa, utrudniany by przez konkurencj produkt�w angielskich. Import wyrob�w bawenianych do Saksonii w latach 1800—1805 wzr�s wicej ni dwukrotnie. Cho nadal bya wielka obfito las�w, w najbliszym otoczeniu niekt�rych orodk�w zaczynano odczuwa brak drewna do cel�w przemysowych. Przyczynio si to do powikszania wydobycia wgla, kt�re tym bardziej wzrastao, gdy Niemcy znalazy si pod dziaaniem napoleoskiej blokady kontynentalnej. Najwiksze orodki jego wydobycia to tereny nad rzek Ruhr, lsk Dolny (1780 r. — 25 ty. t, 1806 r. — 133 ty. t) i G�rny (odpowiednio 821 t i 104 ty. t) oraz Saara. Produkcja sur�wki elaza bya znacznie mniejsza ni w Anglii (w 1800 r. 40 ty. t wobec 190 ty. t), niemniej o rozwoju wiadczyy zmiany techniczne (w 1796 r. po raz pierwszy w hucie gliwickiej zastosowano przy wytopie koks). Wobec elitarnego krgu odbiorc�w towar�w stosunkowo znaczn ich cz stanowiy wyroby luksusowe.

Komunikacja bya licha. Wozy z trudnoci poruszay si po drogach o mikkiej nawierzchni, zalenej od pory roku i pogody. Pierwsz szos zbudowano w Prusach midzy Berlinem a Poczdamem w latach 1791—1793. W nastpnym dziesicioleciu sporo uruchomi Napoleon ze wzgld�w strategicznych, ale i to niewiele poprawio stan rzeczy.

402

Przew�z towar�w nie tylko jednak z tego powodu by niewielki. Na wsi bowiem chop produkowa zar�wno wikszo potrzebnej mu ywnoci, jak i powan cz towar�w przemysowych, a wic wyroby z metalu, drewna i ubiory. Powica na to zim i w rezultacie w rolnictwie praca w�wczas bya mniej sezonowa ni p�niej. Nawet w miastach w domu pieczono chleb, wdzono szynki i odlewano wiece. W Berlinie, i to przy g�wnych ulicach, kady “od rzemielnika do ekscelencji trzyma bydo i winie". Pace na pocztku XIX w. uiszczane byy w znacznej czci w naturaliach; profesor List w Tybindze w 1817 r. z rocznych zarobk�w 1289 floren�w tylko 372 dostawa w got�wce, reszt g�wnie w postaci ywnoci. Czego nie mona byo wykona samemu, kupowano na jarmarkach, przewanie bezporednio od chop�w i rzemielnik�w. U kupca nabywano towary kolonialne, garnki metalowe czy lepsze ubiory, ale stanowio to w sumie obr�t niewielki.

Znaczna rola gospodarki naturalnej powodowaa, e pienidzy kursowao mao. Na skutek rozbicia politycznego w obiegu znajdoway si r�ne waluty (ich wymiana stanowia jedn z g�wnych czynnoci kantor�w i bank�w). Na p�nocy dominoway talary (pruskie, saskie i inne, znikny natomiast talary Rzeszy), na poudniu guldeny (austriackie, bawarskie), ze wzgldu na pochodzenie okrelane nieraz florenami (w skr�cie oznaczano je nadal fl.). W obiegu byy jeszcze dukaty Rzeszy.

Cech �wczesnych stosunk�w gospodarczych bya, zgodnie z panujcymi zasadami merkantylizmu, znaczna rola pastwa. Przejawiaa si ona w posiadaniu przez pastwo rozlegych domen (majtk�w rolnych i las�w), kopalni, we wasnoci lub udziaach w manufakturach. Dobra pastwowe, niedawno oddzielone od majtku wadcy, przynosiy znaczn cz dochod�w (w 1806 r. w Prusach 8 mln talar�w na 26—28 mln caego dochodu pastwa, a wic ok. 30%, w Wirtembergii nawet 43—47%), cho udzia ten wyranie spada. Istnia jeszcze dawny idea ksicia, kt�ry rezygnuje z podatk�w, a koszty machiny pastwowej pokrywa dochodami z majtk�w. Niemniej jednak roso znaczenie wszelkiego rodzaju opat (w tym i ce uiszczanych na wielu granicach dzielcych ziemie niemieckie) oraz podatk�w. Te ostatnie byy bardzo r�ne;

wr�d bezporednich dominoway podatki wymierzane od posiadanej ziemi i las�w.

Zakres wydatk�w pastwa nie by szeroki, obejmowa inwestycje gospodarcze, utrzymanie luksusowych dwor�w (a byo ich w Niemczech niemao), budownictwo, opacanie niezbyt jeszcze licznej grupy urzdnik�w i wojska o r�nej sile w poszczeg�lnych pastwach niemieckich (szczeg�lnie due pienidze na to szy, oczywicie, w Prusach), mecenasowanie sztuce i nauce, a ponadto niebahe wydatki na powszechne w�wczas przekupstwa. Wydatki te gwatownie rosy w czasie wojen. W�wczas pokrywane byy z osobnych skarb�w wojennych, nadzwyczajnych podatk�w, z bicia bezwartociowej monety, poyczek i subsydi�w zagranicznych, odgrywajcych szczeg�ln rol w okresie wojen napoleoskich. Czsto jednak wszystkie te rodki zawodziy,

403

a wtedy rzd postpowa tak jak w 1811 r. rzd austriacki, kt�ry wypuciwszy znaczne iloci papierowych banknot�w zastosowa rodzaj bankructwa, wykupujc je po 1/5 czci ich nominalnej wartoci.

Odziedziczona po XVIII w. zasada absolutyzmu dziaalno polityczn monopolizowaa w rkach ksicia i jego doradc�w, pozostawiajc poddanym dziaalno gospodarcz. Sabe ttno ycia ekonomicznego i obowizujcy nadal system stanowy hamoway dalej idce przeobraenia spoeczne. Wynikiem przewaajce rolniczego charakteru ziem niemieckich bya liczebno chop�w, w wikszoci nadal zwizanych poddastwem. Przy duym zr�nicowaniu ziem niemieckich ich pooenie byo te nie wszdzie jednakowe, na og� lepsze w dobrach pastwowych ni w prywatnych. Pastwo przewanie nie interweniowao w stosunki midzy panem a jego poddanymi, chyba e chodzio o podatki czy rekruta. Byli i tacy ksita — jak pamitamy — kt�rzy sprzedawali chop�w do obcych armii. Gdzieniegdzie (najbardziej na G�rnym lsku) panowie kierowali chop�w do pracy w zakadach przemysowych. Wobec przewagi systemu chaupniczego tylko niewielk rol odgrywali robotnicy. W niekt�rych miastach, a wic przede wszystkim w wielkich portach z Hamburgiem na czele, a w gbi ldu we Frankfurcie nad Menem oraz w pewnej mierze w Lipsku, w kt�rym odbyway si najsynniejsze targi, istniaa wielka buruazja, znacznie bardziej handlowa ni przemysowa. Wicej do powiedzenia miaa ona w miastach tworzcych odrbne jednostki polityczne (a wic m.in. w Hamburgu czy Frankfurcie), bo gdzie indziej pastwo krpowao j skutecznie. Niepor�wnanie liczebniejsze byy szerokie krgi mieszczastwa drobnego, bezradnego politycznie, sabego gospodarczo i ciasnego kulturalnie. Ruchliwsza od niego bya inteligencja. W Niemczech by a nadmiar, w stosunku do potrzeb, ludzi z wyksztaceniem akademickim, prawnik�w, filolog�w i innych, kt�rzy czsto czepiali si dwor�w ksicych, tworzyli i byli konsumentami bujnie rozwijajcych si d�br kulturalnych, ale kt�rzy najbardziej odczuwali sabo perspektyw rozwoju w wskich granicach r�nych pastewek.

Absolutyzm odsuwa od polityki take i szlacht, ale z niej rekrutowali si niemal wszyscy doradcy ksicy i wysi urzdnicy, przewaajca cz biskup�w i oficer�w. Rola i charakter szlachty byy zreszt bardzo rozmaite w poszczeg�lnych pastwach. Bogate ziemiastwo ze wschodu publicystyka mieszczaska okrela zacza terminem junkrzy, co w redniowieczu oznaczao modszych syn�w rodzin panujcych i szlacheckich. Najbardziej znani junkrzy pruscy zapomnieli ju, e przeciwstawiali si kiedy absolutyzmowi Hohenzollern�w, czasem (na G�rnym lsku) angaowali si w przemyle, ale przede wszystkim rzdzili swoimi majtkami i najblisz okolic, mao poza ni sigajc zainteresowaniami. Ukochali armi i yli w przekonaniu, e Prusy to cigle pastwo Fryderyka II, kt�remu nikt nie zdoa dor�wna.

Inaczej byo w poudniowych i zachodnich pastwach Rzeszy. Im mniejsze byo ksistwo, tym wiksze szans oddziaywania arystokracji na wadc, szerszy wiat. Sporo byo te quasi-suwerennych poddanych

404

bezporednio samego cesarza, kt�rego wadza bya w znacznej mierze fikcyjna. Jeszcze inn grup stanowia arystokracja austriacka, spogldajca na ca p�noc, na poy wedug niej barbarzysk, z wyszoci bywalc�w stolicy cesarstwa.

NIEMCY A REWOLUCJA FRANCUSKA I UPADEK POLSKI

Wypadki we Francji w 1789 r. pocztkowo nie wywoay wielkiego wraenia w Niemczech. Dotyczy to zwaszcza rzd�w dw�ch potg niemieckich — Prus i Austrii. Na tronie pruskim zasiada od 1786 r. nastpca i bratanek Fryderyka II, Fryderyk Wilhelm II, kt�rego od stryja r�nio znacznie wicej ni dodatkowe imi w tytulaturze. Saby i niesamodzielny, znajdowa si przewanie pod wpywem otoczenia, czy to kobiet (Wilhelminy Enke, “pruskiej Pompadour"), czy faworyt�w. Z nich Sas Bischoffwerder zapewni sobie stanowisko generalnego adiutanta kr�la, kt�re zapewniao mu stale rosncy wpyw na sprawy wojskowe i na polityk zagraniczn. Byy teolog W�llner usadowi si w ministerstwie owiaty, z kt�rego dominowa nad stosunkami wewntrznymi. Obaj cignli Fryderyka Wilhelma II ku r�okrzyowcom, ruchowi religijnemu otaczajcemu si tajemniczoci.

Pocztkowo zanosio si nawet na pewne reformy w pastwie (utworzenie Naczelnego Kolegium Szkolnego — Oberschul-Kollegium, 1787, i powikszenie liczby szk�, odwr�t od wpyw�w francuskich w kulturze), ale rycho przysza zmiana. Edykt o cenzurze (1788) oznacza zapanowanie reakcji. Wyjtkiem byo jedynie skodyfikowanie praw w postaci Powszechnego prawa krajowego (Allgemeines Landrecht, 1794), w kt�rym nie umieszczono jednak niczego, co mogoby przypomina postanowienia ustrojowe. Marazm cechujcy w tych latach stosunki wewntrzne Prus opiera si na przekonaniu, e najlepiej nic nie zmienia w spucinie Fryderyka II.

W Austrii po mierci J�zefa II kr�tki tylko czas panowa jego brat Leopold II (1790—1792). Stara si on oprze absolutn wadz monarchy na szlachcie z jednej, a miastach z drugiej strony, zagodzi niekt�re z reform poprzednika, ustpujc zwaszcza Kocioowi. Syn jego, Franciszek II, odegna si od wszelkich reformatorskich zapd�w i dba tylko o zachowanie wadzy w nienaruszonej postaci.

Jak stagnacja cechowaa sytuacj wewntrzn w obu najwikszych pastwach niemieckich, a za ich przykadem przewanie i w innych, tak tradycyjnymi ciekami wiody plany i posunicia dyplomatyczne. Do tej tradycji w Berlinie naleao nastawienie antyaustriackie. Z niego wyr�s “wielki plan" ministra Hertzberga, jeszcze w 1779 r., w myl kt�rego w zamian za zdobycze w ksistwach naddunajskich Austria miaaby odda Polsce Galicj, a ta Prusom Gdask, Toru, pograniczny pas Wielkopolski, a moe i Pozna. W kocu lat osiemdziesitych polityka pruska przybraa posta montowania porozumienia z r�nymi pastwami. W latach 1787—1788 Prusy interwenioway w Holandii przeciw profrancuskim “patriotom", aby podpisa sojusz z Holandi,

405

a rycho take z Angli (1788), kt�rej interwencj wywiadczay przysug. Gdy Austria od 1787 r. wojowaa z Turcj, Prusy sprzymierzyy si z t ostatni (1790). Wobec za sojuszu Wiednia z Petersburgiem przymierze polsko-pruskie (1790) miao, choby kosztem Polski, utrudni wsp�lne wystpienie przeciw Prusom. Agenci pruscy popierali antyhabsburskie nastawienie na Wgrzech, w Galicji, a zwaszcza w Belgii. Na wiosn 1790 r. wydawao si, e potny spisek pruski zagrozi Austrii, tym bardziej e i w Rzeszy Prusy mobilizoway drobniejszych wadc�w przeciwko cesarzowi. Z wielkich przygotowa skutek wynikn jednak niewielki. Konwencja w Reichenbach (Rychbach, dzi Dzieroni�w na lsku) z 27 VII 1790 r. zobowizywaa jedynie Austri do zakoczenia wojny tureckiej bez zdobyczy terytorialnych, w zamian za co Prusy owiadczay, i nie bd wicej popiera antyhabsburskich element�w.

Konwencja prusko-austriaka bya zreszt take nietrwaa, gdy nie prowadzia do nawizania skuteczniejszej wsp�pracy. Uzyskanie przez Prusy ksistw Ansbach i Bayreuth oznaczao pojawienie si ich w Niemczech poudniowych, co zaniepokoio Austri. Berlin wraca te uporczywie do projektu zdobyczy w Polsce, dorzucajc do nich nawet Krak�w. (

Uwaga obu potg niemieckich zwr�cona bya wyranie na wsch�d i na teren Niemiec. Tutaj toczy si miay dalsze fazy ich rywalizacji, kt�ra to tumiona, to wyraniejsza, cigle si pojawiaa. W takiej sytuacji wypadki we Francji traktowane byy raczej jako zapowied jej osabienia, co nie byo bez wartoci.

Tymczasem zmiany spoeczne we Francji, a zwaszcza likwidacja obcie feudalnych, day si odczu niekt�rym drobnym wadcom i panom, posiadajcym w granicach francuskich swoje majtki. Pierwsi biskupi wystpili ze skarg do cesarza, gdy w 1790 r. nastpia nacjonalizacja majtk�w kocielnych. Jakby lepiej rozumiejc niebezpieczestwo, kt�re z Parya zagrozio stosunkom spoecznym w Europie, gocinnie przyjmowano w Koblencji i Moguncji pierwsz fal uciekajcych z Francji arystokrat�w.

Oznak zmiany polityki rzd�w staa si ju deklaracja Leopolda II i Fryderyka Wilhelma II, ogoszona w sierpniu 1791 r. na zamku Pillnitz w Saksonii. Nie zawieraa ona wprawdzie groby interwencji, a swoimi sformuowaniami nie zadowalaa emigrant�w francuskich, ale oznaczaa, e wrogo wobec rewolucji zdolna jest postawi w jednym szeregu tak sobie niechtne rzdy. Mimo waha stosunki staway si coraz bardziej naprone, tym bardziej e do wojny parli we Francji skrajni rojalici i yrondyci. Na walk obliczony by ju wyranie sojusz austriacko-pruski z lutego 1792 r., kt�ry niewiele wyprzedzi wypowiedzenie przez Francj wojny “kr�lowi Wgier i Czech" (20 IV 1792 r.). Nikt nie m�g przypuszcza, e jest to pocztek zmaga, kt�re wstrzsn w cigu 23 lat ca Europ.

Znacznie wczeniej echo wypadk�w w Paryu znalazo na ziemiach niemieckich odbicie w r�nych grupach spoecznych. Od zachodu,

406

a wic od Badenii i Palatynatu, przesza przez Niemcy fala ruch�w chopskich i rzemielniczych, kt�ra najwiksze nasilenie znalaza w lecie 1790 r. w Saksonii. W par lat p�niej wpyw wywaro take powstanie kociuszkowskie, ale nawet na dalekim od Parya lsku paday sowa: “bdzie si w naszej wsi tak samo dziao jak we Francji".

Zdecydowanie yczliwe przyjcie znajdowaa w tych latach rewolucja francuska wr�d mieszczastwa i inteligencji niemieckiej. Peregrynujcy nad Sekwan “pielgrzymi wolnoci" przysyali entuzjastyczne opisy wypadk�w. W wielu miastach tworzyy si k�ka zwolennik�w rewolucji. Z sympati wspominali o Francji pisarze, jak Goethe; Herder pisa o “wschodzcej jutrzence", Wieland o zasugach dla caej ludzkoci. Niemal jednolicie profrancuskie nastawienie w tym czasie opinii niemieckiej wynikao z kilku powod�w. W wypadkach rewolucyjnych widziano przede wszystkim walk z absolutystyczn tyrani, dopuszczenie do gosu liczniejszych grup spoeczestwa, obalenie feudalnego systemu stanowego, ale nie wspominano o ostrych walkach wewntrznych i terrorze. Byy to r�wnie dni, gdy wr�d wspaniaych uroczystoci rodzi si nowoczesny nar�d francuski. Mogo to posuy za wz�r tym, kt�rzy marzyli o podobnym rozwoju take i Niemiec. “Francja uwolnia si ... a my?" — pyta poeta Klopstock.

Tak jednoznaczne nastroje w nastpnych latach ochodn, a nastawienie wobec Francji stanie si przedmiotem r�nic w opinii niemieckiej. Do zmiany przyczyni si zar�wno wypadki we Francji (nie m�wic o oburzeniu monarchist�w na “kr�lob�jc�w", poeta Wieland wspomina o “rewolucji bez rozumu"), jak r�wnie fakt, e w trakcie wojny wojska rewolucyjne dokuczyy ludnoci na terenach walk. Ekspansja Francji i hasa granicy na Renie zwr�ciy przeciw napastnikom wielu patriot�w.

Rozpoczcie dziaa wojennych przez wojska austriackie i pruskie nie oznaczao bynajmniej radykalnego przesunicia punktu zainteresowa obu pastw na zach�d. Prusy angaoway si w wojn tylko czciowo, stale zezujc na wsch�d, aby nie przegapi szansy powikszenia swoich polskich zdobyczy. Austria miaa do kopot�w z Belgi, kt�r chtnie zamieniaby na Bawari. Przynajmniej teoretycznie wojn zaczynano, aby ratowa zagroony tron Ludwika XVI, a z Burbonami krzyowano bro wielokrotnie. Bieg wypadk�w okaza si jednak silniejszy od wszystkich tych zastrzee.

Na czele g�wnej armii w granice Francji wkracza ksi Karol Wilhelm brunszwicki, w gruncie rzeczy wcale nie jaki skrajny zwolennik absolutyzmu, ale przecie zgodzi si podpisa gron odezw, przygotowan przez emigrant�w, w kt�rej zapowiadano za wszelk krzywd wyrzdzon Ludwikowi zburzenie Parya i innych miast francuskich. Odezwa ta bya przykadem lepoty politycznej — emigranci zapowiadali, e ludno przyjmowa bdzie najezdnik�w bez oporu, czy nawet z sympati, gdy tymczasem odezwa uatwiaa radykalizacj spoeczestwa, kt�re poczuo si zagroone. Miano ratowa monarchi, a przyczyniano si do jej obalenia, co nastpio 20 IX 1792 r.

407

Ludziom przyzwyczajonym do tradycyjnych wojen XVIII-wiecznych mogo si wydawa, e w kr�tkim czasie zanarchizowana Francja padnie u st�p zwycizc�w. Na pocztku wrzenia zajli oni Longwy i Verdun, a droga do Parya bya otwarta. Rycho jednak (20 wrzenia) pod Valmy sprzymierzeni napotkali korpus francuski. Bya to bardziej potyczka ni bitwa, doszo zaledwie do obustronnego starcia artylerii, a przecie towarzyszcy oddziaom pruskim Goethe dostrzeg w wypadkach tego dnia “pocztek nowej epoki w historii wiata". Ofensywa skoczya si, a ksi brunszwicki zarzdzi odwr�t.

Na pewno w znacznej mierze przyczynio si do tego poowiczne tylko prowadzenie wojny przez pastwa niemieckie. Armia francuska dopiero zacza zmienia sw�j charakter, cho ju na miejsce wielu dawnych oficer�w arystokratycznych na stanowiska dow�dcze dostawali si oficerowie mieszczascy — jeszcze niedawno awans nie do pomylenia. Przecie poraka pierwszej ofensywy przeciwko rewolucyjnej Francji bya ju wyran zapowiedzi, e stara Europa dawnymi metodami nie bdzie w stanie jej pokona.

Wystarczyo wic stosunkowo drobne niepowodzenie militarne, aby wojska sprzymierzone opuciy ziemi francusk, a w lad za nimi oddziay rewolucyjne przekroczyy granice. Na poudniu zajte zostay Nicea i Sabaudia, na p�nocy armia Dumourieza wdara si do Belgii i po pobiciu w pierwszej wikszej bitwie pod Jemappes Austriak�w (6 XI 1792 r.) zaja ten kraj. Ju wczeniej armia Custine'a wkroczya na teren ziem niemieckich, zajmujc Spir (30 wrzenia), Wormacj (4 padziernika), Moguncj (21 padziernika), a przejciowo nawet Frankfurt nad Menem. Zmiana kolei wojny w spos�b drastyczny odsonia nico Rzeszy Niemieckiej. Austria prowadzia dalej walk, ale wycznie dlatego, e cigle pragna przehandlowa Belgi na Bawari. Mniejsi i cakiem mali wadcy na zagroonych terenach wyprzedzajc jeden drugiego deklarowali swoj neutralno (Palatynat Bawarski), odsuwali jak najdalej od Renu swoje wojska (Hessen-Darmstadt) lub uchodzili w popiechu (abp Moguncji).

Inaczej zachoway si Prusy. W 1791 r. Rosja koczya pokojem w Jassach wojn z Turcj i zwr�cia gniewne oblicze przeciw reformujcej si Konstytucj 3 Maja Polsce. Wygodniej dla niej byoby rozpraw z nieposusznymi Polakami przeprowadzi samej, ale adn miar nie chciay do tego dopuci apczywe na polsk zdobycz Prusy. Podw�jna to bya wiaroomno, gdy zarazem opuszczano przeciwrewolucyjnego sojusznika i amano sojusz prusko-polski z 1790 r., ale doywajcy swoich dni Hertzberg m�g wreszcie ujrze realizacj “wielkiego planu". W drugim rozbiorze Polski Prusy zagarny Wielkopolsk i Kujawy, a zwaszcza upragniony Gdask i Toru. Raz jeszcze okazywao si, e pastwo pruskie kierunek swojej ekspansji widzi przede wszystkim na wschodzie, co z natury rzeczy osabiao walk przeciwko Francji. Ksi brunszwicki zapowiada surowe kary za kady uszczerbek w pozycji Ludwika XVI, w tym samym za czasie, gdy wojska pruskie wkraczay na ziemie polskie i gdy podpisywano bez udziau Austrii ukady

408

rozbiorowe, Ludwik gin na gilotynie. Nie w kategoriach ideologicznych traktowano walk przeciw Francji, lecz kierowano si wzgldami materialnymi.

Tote czynnikiem skuteczniej mobilizujcym konserwatywn Europ przeciw nowej Francji stao si zajcie przez ni wanych terytori�w, w pierwszym rzdzie Belgii, pastwem za, kt�re najbardziej faktem tym zostao zaniepokojone, bya Wielka Brytania. Ona wanie od tego momentu stanie si zacitym wrogiem Francji i nie spocznie, dop�ki ta ostatnia nie zostanie pokonana. Na danie brytyjskie opuszczenia przez Francuz�w zajtych obszar�w republika odpowiedziaa wypowiedzeniem wojny Anglii i Holandii, a premier brytyjski Pitt rozpocz montowanie pierwszej koalicji, do kt�rej uzyska akces take Hiszpanii, Sardynii, Neapolu, Portugalii, formalnie r�wnie Rosji. W marcu 1793 r. na wypowiedzenie wojny Francji zdobya si nawet Rzesza Niemiecka, niewielki zreszt w niej biorc udzia.

Nad Francj, jak si wydawao, zawiso miertelne niebezpieczestwo. Ofensywa armii austriackiej w Belgii i prusko-austriackiej, kt�ra zdobya Moguncj, a nastpnie wdara si do Palatynatu i Alzacji, stwarzaa moliwo ponownego marszu na Pary. Na froncie zdradzi Dumouriez, wewntrz wstrzsna Francj walka midzy yrondystami a jakobinami. Ale rewolucyjna Francja potrafia wykrzesa siy, kt�rych nikt si po niej nie spodziewa. W cigu roku “organizator zwycistwa" azarz Carnot powoa armi 800-tysiczn, i to o zupenie innym charakterze ni wszystkie inne armie w tym czasie. W zacinych armiach onierz musia bardziej obawia si zwierzchnika ni wroga, do walki szed pod groz paki, aby za nie zdezerterowa, musia by trzymany w sztywnych i mao ruchliwych szykach. Na czele za takich oddzia�w stali oficerowie, kt�rych g�wn legitymacj byo szlacheckie pochodzenie, i wodzowie, kt�rzy sukcesy odnosili przez powolne manewrowanie i unikanie star zbrojnych. Obywatelska armia francuska, w kt�rej spory odsetek stanowili ochotnicy, walczya nie tylko karabinem, ale i nogami, przenoszc si z miejsca na miejsce w lunych oddziaach lub zgoa bezadnymi kupami. Ryzykujc dezercje, kt�re i w tej armii wystpoway, mona byo onierza wypuci z rki, a szed on do walki nie wymierzonym krokiem w zwartych szeregach, lecz tyralier, znacznie mniej wraliw na ogie przeciwnika. Walki tej nie unika i nie unikali jej dow�dcy pochodzenia mieszczaskiego, czy nawet gminnego, kt�rych caa generacja wanie w najbliszych kampaniach zaczynaa swoj wielk karier. Ofensywno prowadzenia wojny i elastyczno taktyki stay si atutami, kt�re ju w najbliszym czasie zmieni sytuacj na frontach, a kt�re p�niej w caej peni wyzyska Napoleon, gdy odziedziczy wraz z wadz i armi rewolucyjn.

Od jesieni 1794 r. nastpi wic ostateczny zwrot w wojnie. Na poudniu wojska pruskie i austriackie zostay wyparte za Ren, na p�nocy Francuzi zn�w znaleli si w Belgii, a w zimie 1794—1795 r. nawet w Holandii. W padzierniku 1794 r. zajli Bonn, Koloni i Koblencj.

Powodzenie ora francuskiego spowodowao ponowne wycofywanie

409

si Prus z wojny. Nie brakowao gos�w wyraajcych tsknot za pokojem (Herder, Fichte, Kant Zum ewigen Frieden — Ku wiecznemu pokojowi, 1795), ale g�wn przyczyn tej decyzji bya znowu sytuacja w Polsce. Powstanie kociuszkowskie zwr�cio si i przeciw Prusom, i, co waniejsze, mona byo liczy, e po jego stumieniu zasig zdobyczy na wschodzie jeszcze si powikszy. Udzia wojsk pruskich w walce przeciw powstaniu nie przyni�s im chway. W maju 1794 r. niezdarnie i bezskutecznie armia Fayrata pr�bowaa zdoby Krak�w. Uczestnictwo g�wnych si pod wodz kr�la w bitwie pod Szczekocinami (6 czerwca) zadecydowao o pobiciu Kociuszki, wojska prusko-rosyjskie bowiem posiaday druzgocc przewag. Od lipca do pocztk�w wrzenia wloko si oblenie Warszawy, niesawnie zakoczone na wie o powstaniu w Wielkopolsce. W kocowym, tragicznym dla Polak�w etapie walk Prusy udziau nie wziy, za to tym gorliwiej zgosiy si do udziau w podziale up�w.

Ju wczeniej o powikszeniu zabor�w w Polsce pomylaa Austria, cho w odr�nieniu od Prus nadal uwikana bya w dziaania wojenne przeciw Francji. Wojska austriackie wkroczyy na Lubelszczyzn. Apetyty pruskie spowodoway nawet zblienie si Austrii i Rosji, sygnalizowane ukadem o rozgraniczeniu zdobyczy w Polsce i przymierzu przeciw Prusom (3 I 1795 r.). Skonio to Berlin do tym dalej idcego wycofania si z wojny na zachodzie dla skupienia si do rywalizacji o ziemie polskie. Nie wykluczona bya nawet walka zbrojna, ale ostatecznie Prusy ugiy si i 24 padziernika podpisano porozumienie.

Cho w takich warunkach nie udao si Prusom uzyska Krakowa, zdobycze ich i tak byy ogromne. Zajmoway tereny po Pilic, Wis, Bug, nastpnie na p�nocy po Grodno i dalej wzdu Niemna do granicy Prus Wschodnich. Krak�w przypad w udziale Austrii, kt�rej nowe zdobycze mieciy si w tr�jkcie midzy granic zajtej w pierwszym rozbiorze Galicji, Pilic, Wis i Bugiem. W obrbie obu pastw niemieckich znalazy si wic rdzennie polskie ziemie, w tym wikszo ich z Warszaw zagarniay Prusy.

Pastwo Habsburg�w z dawna obejmowao obszary o r�norodnym skadzie narodowym, a take — co �wczenie uznawane byo za waniejsze — nie mieszczce si w granicach Rzeszy. Udzia w rozbiorach Polski, a szczeg�lnie w drugim i trzecim, czyni z Prus pastwo w znacznym odsetku zamieszkiwane przez ludno polsk, odwracajce si tyem do Niemiec. Ju �wczenie pojawiay si gosy polityk�w pruskich, e przesunicie granic pastwa na wsch�d i powikszenie go o miliony polskich poddanych, kt�rych wrogo wobec pastwa nie ulegaa wtpliwoci, jest sukcesem problematycznym.

W trakcie rozgrywek o polski up Prusy pertraktoway tymczasem z Francj. Po przewrocie termidoriaskim w lipcu 1794 r. i wobec dojcia wojsk republikaskich do granic na Pirenejach, Alpach i Renie we Francji przewaya take tendencja do szukania dr�g do zakoczenia wojny. Chtnie widziano by Prusy w roli porednika midzy Francj a Austri i Rzesz. Gdy okazao si to niemoliwe, 15 IV 1795 r. podpisano

410

ukad pokojowy prusko-francuski w Bazylei, uzupeniony w Berlinie 5 VIII 1796 r. Najwaniejszym jego postanowieniem bya zgoda Prus na obsadzenie przez wojska republikaskie posiadoci pruskich na lewym brzegu Renu, nawet jeli ostateczn decyzj w sprawie losu tych ziem pozostawiono otwart do czasu zawarcia pokoju midzy Francj a Rzesz. Zapowied uzyskania przez Prusy odszkodowania na terenach na wsch�d od Renu i neutralizacji Niemiec p�nocnych, zagwarantowanej przez Prusy (te postanowienia znalazy si w tajnej czci traktatu), oznaczaa pr�b ugruntowania wpyw�w pruskich na czci ziem niemieckich, skierowan w znacznej mierze przeciw Austrii. Rezygnowanie za z teren�w niemieckich na zachodzie, gdy jednoczenie Prusy zagarniay rozlege tereny polskie na wschodzie, byo tak drastyczne, e znalazo zdecydowanie ujemny oddwik w �wczesnej opinii niemieckiej.

Tymczasem wojna przeciw Francji w latach 1792—1795 wywara wpyw na te czci Niemiec, kt�re znalazy si w zasigu dziaania armii francuskich. W wielu wypadkach wkraczajce oddziay republikaskie witano entuzjastycznie, sadzono “drzewka wolnoci" i spodziewano si wprowadzenia zmian, przypominajcych przeobraenia we Francji od 1789 r. Najdalej sprawy zaszy w Moguncji, gdzie w padzierniku 1792 r. na wz�r klubu jakobin�w powstao Towarzystwo Przyjaci� Wolnoci i R�wnoci. Najwybitniejszymi jego czonkami byli profesor filozofii i historii Andreas Hofmann oraz przyrodnik, pisarz i podr�nik (uczestnik wyprawy Cooka) Georg Forster. W marcu 1793 r. otwarty zosta pochodzcy z wybor�w Nadresko-Niemiecki Konwent Narodowy, zoony w znacznej liczbie z chop�w, kt�ry ogosi powstanie Republiki Mogunckiej. Kilkumiesiczna zaledwie jej egzystencja zakoczona zostaa ponownym zdobyciem Moguncji przez wojska pruskie w lipcu 1793 r. Przedtem jeszcze Nadreski Konwent ogosi zwizek Moguncji z Francj.

Losy Republiki Mogunckiej byy charakterystyczne. W czasie kr�tkotrwaych rzd�w francuskich na ziemiach niemieckich podjte zostay reformy majce na celu likwidacj feudalizmu, ale stosunki w Niemczech zapewniay dotychczasowym rzdom dostateczn si, aby demokraci zdani byli tylko na pomoc zewntrzn.

MIDZY BAZYLE A JEN

W tym samym czasie, gdy Prusy podpisyway pok�j w Bazylei, antyfrancusk koalicj opuszczay Toskania, Holandia (ju jako Republika Batawska) i Hiszpania. W szeregach koalicji zostay wic Austria, Rzesza, kt�rej udzia w wojnie by stale niewielki, i Anglia, suca jako podpora finansowa walczcych. Warunki pokoju prusko-francuskiego spowodoway przesunicie punktu cikoci zmaga bardziej ku poudniowi. Gdy za w 1796 r. na froncie woskim pojawi si Napoleon Bonaparte, tam wanie zapaday najwaniejsze rozstrzygnicia, a niemiecki teatr wojenny zszed na drugi plan. Na skutek zwycistw

411

we Woszech Napoleon wymusi na Austrii podpisanie najpierw pokoju preliminaryjnego w Leoben, a potem ostatecznego w Campoformio (padziernik 1797 r.). Za Wenecj Wiede rezygnowa z Belgii i Lombardii. Co waniejsze, tajne klauzule przewidyway rezygnacj Austrii z lewego brzegu Renu, przy czym i ona, i poszkodowani w ten spos�b niemieccy ksita mieli otrzyma rekompensat na innych terenach niemieckich. Pomijano przy tym Prusy, ale Campoformio, podobnie jak Bazylea, oznaczao, e g�wne potgi niemieckie przyczyniay si do rozbijania Rzeszy Niemieckiej.

Pok�j midzy Rzesz a Republik Francusk mia by podpisany na kongresie w maej miecinie badeskiej Rastatt, otwartym w listopadzie 1797 r. Reprezentowane tam byy take Prusy i Austria, a dania francuskie obejmoway dwa punkty: odstpienia teraz kolejno przez Rzesz lewego brzegu Renu oraz odszkodowania tamtejszych wadc�w przez sekularyzacj posiadoci ksit Kocioa w pozostaej czci Rzeszy. Smutny by obraz Rzeszy w Rastatt, stanowicy wyrany wstp do epoki napoleoskiej, gdy Francja decydowaa o sprawach niemieckich. Prusy i Austria zwizane byy zawartymi ju poprzednio ukadami, a ksita jeden przez drugiego zabiegali o fawory reprezentant�w francuskich. Przyjto z niewielkimi oporami ultymatywne dania Parya, cho do ostatecznego podpisania ukadu nie doszo.

Anglia, osamotniona w walce z Francj po pokoju w Campoformio, wyzyskaa ekspansywno Napoleona do tworzenia nowej, drugiej koalicji. Wyprawa egipska skonia w 1798 r. do wystpienia Turcj i Rosj. Rozszerzenie wpyw�w francuskich we Woszech i Szwajcarii, a take zapowiedzi likwidacji w Niemczech posiadoci duchownych, na kt�rych opieraa si pozycja cesarza w Rzeszy, i brak odpowiednich kompensat w Bawarii — wszystko to poruszyo Austri, w kt�rej ku wojnie z Francj par Thugutt. Stosunki austriacko-francuskie staway si coraz bardziej napite, a na wiosn 1799 r. doszo do wojny, gdy huzarzy austriaccy zamordowali dw�ch delegat�w francuskich w Rastatt.

W wojnie 1799 r. Austriakom udao si wyprze wojska francuskie za Ren, ale znacznie waniejsze dziaania wojenne miay miejsce we Woszech i Szwajcarii, gdzie bray w nich udzia wojska rosyjskie pod wodz Suworowa. Jak w wojnie z pierwsz koalicj pomagay Francuzom sprzecznoci midzy Austri i Prusami, tak teraz podobn rol odegray r�nice austriacko-rosyjskie. Cho pocztkowo wojska koalicji osigny znaczne sukcesy, wypierajc Francuz�w z Woch i Szwajcarii, po odejciu Rosjan karta si odwr�cia. Zwaszcza za gdy z Egiptu przyjecha Napoleon i zamachem 18 brumaire'a (9 XI 1799 r.) uj w swe rce rzdy w Paryu, przewaga armii francuskich nie podlegaa ju wtpliwoci. Bonaparte, podobnie jak w 1796 r., rozstrzygnicia szuka we Woszech. Znalaz je w bitwie pod Marengo (14 VI 1800 r.). Jednoczenie gen. Moreau pobi p�nocn armi austriack pod Hohenlinden w Bawarii (3 XII 1800 r.). Pod wpywem klsk Austria musiaa podpisa pok�j w Luneville w Lotaryngii (9 II 1801 r.), kt�ry zawiera

412

powt�rzenie warunk�w z Campoformio, a wic w odniesieniu do Niemiec przewidywa granic Francji na Renie i odszkodowanie wywaszczonych ksit Rzeszy posiadociami kocielnymi. Gwarantem tego zostawaa jednak Francja, co dawao jej due moliwoci interweniowania w sprawach niemieckich.

Najblisze lata zdaway si wiadczy o trwaoci ukadu stosunk�w utworzonych po klsce drugiej koalicji. Napoleon czai si jeszcze na Angli, myla o gospodarczym oddzieleniu jej od Europy (wtedy Prusy obsadziy w kwietniu 1801 r. Hanower i Brem), ale powodzenia floty brytyjskiej i zamordowanie cara Pawa, planujcego wystpienie przeciw Anglii, poprawio pooenie tej ostatniej. Rezultatem sta si francusko-brytyjski traktat pokojowy, podpisany w Amiens w marcu 1802 r.

W takiej sytuacji doszo w Rzeszy Niemieckiej do zmian najwikszych od czasu zakoczenia wojny trzydziestoletniej. Sejm w Ratyzbonie reorganizacj powierzy “deputacji" zoonej z czterech elektor�w: Moguncji, Czech, Saksonii i Brandenburgii, i czterech innych ksit. Ich zalecenia (Reichsdeputationshauptschluss) przyjte zostay 24 III 1803 r.

Uchway z 1803 r. dotyczyy g�wnie Niemiec zachodnich, ale wanie na tym terenie rozdrobnienie posunite byo najdalej, std likwidacja 112 “stan�w Rzeszy" wana bya dla sytuacji w caych Niemczech. Odtd poza Turyngi nigdzie nie bdzie takiej jak dotd pstrokacizny drobnych pastewek. Moe waniejsze byo, e znikay pewne kategorie “stan�w". Dotyczyo to ksistw duchownych, z wyjtkiem ksistwa Moguncji, a to ze wzgldu na arcybiskupa von Dalberga, zrcznego polityka, kt�ry odtd mia suy Napoleonowi, i posiadoci Zakonu Niemieckiego, zapewniajcych schronienie licznej szlachcie pozbawionej posiadoci. Obok wielu drobnych quasi-pastewek wieckich z 50 zostawao zaledwie 6 wolnych miast (Brema, Lubeka, Hamburg, Frankfurt, Norymberga i Augsburg). Zyskiway wiele pastwa rednie. Bawaria otrzymaa tereny szeciu biskupstw, wiele miast i opactw we Frankonii i Szwabii, Wirtembergia miasta i opactwa g�wnie w G�rnej Szwabii, Badenia biskupstwo Konstancji i prawobrzene tereny trzech innych biskupstw oraz Palatynatu. Mimo powanego wzrostu terytorialnego nie byy to pastwa, kt�re by mogy przeciwstawia si ekspansji francuskiej, a wedug przewidywa Napoleona miay stanowi przeciwwag dla wpyw�w habsburskich. Austria bowiem, a take wadcy habsburscy, za usunicie si z Woch (z Toskanii i Modeny) dostawali niewiele. Znacznie bogaciej wyposaone zostay Prusy, co znowu byo antyaustriackim pocigniciem, zaczynao si opaca wczesne podpisanie pokoju z Francj i kilka lat neutralnoci. Biskupstwo Paderborn i czci Mlinsteru zaokrglay posiadoci Prus na zachodzie, ponadto wczone zostay do pastwa pruskiego spore terytoria na p�noc od Turyngii, ale obie czci monarchii pruskiej nadal miay by od siebie oddzielone.

Formalnie postanowienia z 1803 r. utrzymyway Rzesz, na miejsce

413

zlikwidowanych elektorat�w Kolonii i Trewiru ustanawiay kilka nowych (Badenia, Wirtembergia, Hessen-Kassel, Salzburg) i okrelay liczb gos�w w Reichstagu, w praktyce r�wnao si to rozbiciu Rzeszy. Wadcy wieo wzmocnionych rednich pastw troszczy si bd przede wszystkim o wasn suwerenno, a nakrelone granice utrzymaj si dugo, w wielu wypadkach a do XX w. Cho mona by przypuszcza, e powane zmniejszenie liczby drobnych pastewek stanowi krok ku jednoci, jednoczenie obudzono siy, kt�re stawa bd na przeszkodzie zjednoczeniu.

Nowa sytuacja wywara sw�j wpyw take na Austri. Nie byo co liczy na dawn pozycj w Rzeszy i 11 VIII 1804 r. cesarz Franciszek II przyj tytu cesarza Austrii jako Franciszek I dla wzmocnienia wasnego pastwa. Cho Austria jeszcze przez kilkadziesit lat bdzie si staraa utrzyma wpywy w Niemczech, szuka w tym celu nowej podstawy, nigdy jednak nie bdzie ju mowy o powrocie do dawnych form.

Pacyfikacja Europy od pokoju w Amiens bya bardzo kr�tkotrwaa. Rozrost potgi Francji napoleoskie} by nie do zniesienia, zwaszcza dla Wielkiej Brytanii, kt�rej grozio, e rycho stanie wobec Europy zjednoczonej w rkach francuskich, a sama pr�cz ciar�w finansowych najmniej dotd odczua wysiki wojenne. Ju w maju 1803 r. doszo do zerwania pokoju, ale panowanie Francji na ldzie, a Anglii na morzu czynio wzajemne dosignicie si nadzwyczaj trudnym. Rozpocz si wic wycig, w kt�rym Napoleon usiowa z udziaem floty francuskiej i hiszpaskiej utworzy tak si, przy pomocy kt�rej moliwa byaby inwazja na Albion potnych wojsk, gromadzonych w porcie Boulogne. Tymczasem Anglia popiesznie montowaa kolejn, trzeci koalicj antyfrancusk, do kt�rej wcigaa Rosj, Szwecj i Austri.

414

Ta ostatnia wahaa si czas jaki. Nie bya to ju wojna z Francj rewolucyjn, ani nawet republikask. Straciy znaczenie wszelkie hasa obrony istniejcego porzdku monarchicznego. Trzeba byo natomiast walczy o sam pozycj pastwa, zwaszcza gdy po utracie pozycji w Niemczech koronowanie si Napoleona na kr�la Woch wiadczyo, e trzeba bdzie ostatecznie zrezygnowa te z drugiej podstawy potgi Habsburg�w. Pozostaoby kilka prowincji podalpejskich i ziemie sowiasko-wgierskie, nie stanowice w oczach Wiednia ani w przyblieniu tej wartoci co tereny niemieckie i woskie.

W padzierniku 1805 r. doszo do dw�ch fakt�w. Flota francusko-hiszpaska rozbita zostaa przez angielsk koo przyldka Trafalgar, a Austria w ramach koalicji rozpocza wojn przeciw Napoleonowi. Trafalgar zdecydowa, e Napoleon nie bdzie m�g przekroczy granic kontynentu i e Anglia jest ocalona, ale zapaci za to musiaa Austria. W najwietniejszej ze swoich kampanii cesarz Francuz�w byskawicznie przerzuci swoje wojska na wsch�d. Po raz pierwszy za g�wny teatr wojenny uzna nie Wochy, gdzie czeka na niego arcyksi Karol, ale poudniowe Niemcy. 20 padziernika kapitulowa gen. Mack w twierdzy Ulm, 13 listopada wojska francuskie wmaszeroway do Wiednia. Nie czekajc, a nadcignie armia austriacka z Woch, a przyjd dodatkowe korpusy rosyjskie i wyklaruje si pozycja Prus, w “bitwie trzech cesarzy" pod Austerlitz (Sawk�w na Morawach) Napoleon pobi 2 grudnia przewaajc liczebnie austriacko-rosyjsk armi Kutuzowa. Aleksander I wycofa si na wsch�d, a Austria zostaa zdana na ask zwycizcy.

Ju 27 grudnia podpisany zosta pok�j w Preszburgu (Bratysawa). Austria tracia reszt posiadoci we Woszech, a wikszo niemieckich musiaa odstpi sojusznikom Napoleona — Bawarii, Wirtembergii i Badenii (oddawaa nawet dawne prowincje habsburskie, jak Tyrol i Vorarlberg); waliy si wic obie podpory potgi austriackiej.

czyo si to z ponownym urzdzaniem stosunk�w w Niemczech. Znowu znikno okoo 70 drobnych “stan�w Rzeszy", a cakowicie suwerenne staway si kr�lestwa Bawarii i Wirtembergii oraz Wielkie Ksistwo Badenii. Wielkie Ksistwo Bergu oddane zostao szwagrowi Napoleona, Joachimowi Muratowi.

W takiej sytuacji Rzesza Niemiecka po wielowiekowej historii stana nad grobem. Ju wojn 1805 r. Napoleon prowadzi przy poparciu kilku pastw niemieckich. Szuka teraz formy prawnej dla usankcjonowania swoich wpyw�w na tym terenie. 12 VII 1806 r. podpisany zosta ukad o utworzeniu Zwizku Reskiego.

W momencie gdy 6 sierpnia cesarz Franciszek II zrzek si tytuu cesarza Rzeszy, pozostajc jedynie przy cesarstwie austriackim, z dawnej Rzeszy pozostao ju bardzo niewiele. Nie bez racji Goethe zanotowa w dzienniku, e wiksze wraenie zrobi na nim jaki zaobserwowany incydent uliczny ni wie o decyzji cesarza. Usunicie tego martwego tworu byo tak skuteczne, e gdy p�niej powstan moliwoci powrotu do stanu przednapoleoskiego, najbardziej nawet konserwatywne

415

ugrupowania nie bd pr�boway galwanizowa Rzeszy. Nie mia jej kto broni. Znikny siy spoeczne, kt�rym zawdziczaa ona swoje istnienie. Roje dawnych drobnych pan�w i ksit rozpierzchy si na r�ne strony, a wadcy pastw, kt�re wchony ich tereny, nie zamierzali uszczupla swoich posiadoci, nawet jeli zdobycze zawdziczali “korsykaskiemu uzurpatorowi".

Przez likwidacj Rzeszy powstawaa jednak pr�nia polityczna, kt�ra wczeniej czy p�niej musiaa by zapeniona. Pocztkowo pr�by podejmowane w nastpnych latach wynikay z ukadu wsp�czenie dziaajcych si, nie miay wic nie tylko tradycji, ale take trwaoci.

Na razie hegemoni obejmowaa napoleoska Francja, a wyrazem tego byo wanie utworzenie Zwizku Reskiego. Obejmowa on 16 pastw z Bawari, Badeni i Wirtembergi na czele. Protektorem Zwizku zosta, oczywicie, cesarz Francuz�w, przewodniczcym — arcybiskup Moguncji, Karol von Dalberg. Tw�r to by w rzeczywistoci saby, i to zar�wno od wewntrz, jak i na zewntrz. Jego organy, “awa kr�lewska" i “awa ksica", praktycznie nigdy si nie zebray, a o wszystkim, co wane, decydowa protektor. Przy swojej 7,5-milionowej ludnoci Zwizek mia wystawi 63 ty. pomocniczych wojsk, ale protektor zobowiza si go broni przy pomocy a 200 ty. wasnych oddzia�w. Wszyscy ci wadcy, awansowani przez Napoleona na kr�l�w czy wielkich ksit, byli od niego cakowicie zaleni. Polityka za francuska w nastpnych latach prowadzona na terenie Niemiec nie przyczyniaa si bynajmniej do umocnienia stworzonego przez ni sam stanu rzeczy. Przesuwanie granic, inkorporowanie do Francji czy zmiany wadc�w jeszcze bardziej osabiay ich i tak niski presti. Napoleon nie chcia mie w Niemczech sojusznik�w, lecz jedynie posusznych wasali, co ukad stosunk�w uzaleniao jednostronnie od siy ora francuskiego.

Sia ta w 1806 r. nie miaa sobie r�wnej. Przekonay si o tym na wasnej sk�rze Prusy. Zaniepokojone wieloma przejawami rosncej penetracji francuskiej w Niemczech, niedopuszczaniem do utworzenia jakiego porozumienia p�nocnoniemieckiego, do kt�rego od dawna dyy, a kt�re pod egid Prus mogoby stanowi przeciwwag dla Zwizku Reskiego, zatrwoone zwaszcza zapowiedzi oddania Anglii Hanoweru, im poprzednio obiecanego, przystpiy do akcji. Przewag w Berlinie uzyskay ywioy zadufane w potg armii fryderycjaskiej (kr�lowa pruska Luiza powie wkr�tce: “Zasnlimy na wawrzynach Fryderyka Wielkiego"). Zwlekay przed Austerlitz, a teraz liczyy na zwycistwo z udziaem wasnych si, gdy na rych pomoc armii rosyjskiej nie mona byo liczy. Wprawdzie car Aleksander owiadczy, e nie pozwoli naruszy granic pastwa pruskiego, ale wojska rosyjskie znajdoway si teraz znacznie dalej ni francuskie.

Jakiekolwiek byy obliczenia i przewidywania pruskich polityk�w i wojskowych, zostay one szybko przekrelone losami wojny. Manifest wojenny Fryderyka Wilhelma III ukaza si 9 X 1806 r., tego dnia pady pierwsze strzay, a ju w pi dni p�niej wojna bya rozstrzygnita.

416

G�wna armia pruska pod wodz ksicia brunszwickiego zostaa rozbita przez marszaka Davouta pod Auerstedt, druga za, ksicia Hoheniohego, przez samego Napoleona pod Jena.

Mao byo w dziejach wojen tak byskawicznych, kt�re zarazem tak gruntownie zniszczyyby przeciwnika. Jena bya czym znacznie wikszym ni tylko porak militarn. Armia napoleoska rozbijaa wielu wrog�w, ale adna z wygranych przez ni bitew nie wywara tak druzgoccego skutku. Mirabeau uku powiedzenie, e w Prusach nie pastwo posiadao armi, ale armia pastwo. Armia ta, aby uy powiedzenia pisarza niemieckiego Fontanego, posiadaa “zamiast honoru jedynie pych, a zamiast duszy mechanizm zegarowy". Gdy ten stan, katastrofa ogarna cae pastwo, ledwie w dwa dziesitki lat po mierci tw�rcy potgi pruskiej Fryderyka II.

Na wie o Jenie w Prusach zapanowa zupeny chaos. Poddaway si twierdze, nieraz wietnie zaopatrzone, i to nawet nielicznym oddziaom kawalerii. Magdeburg, kt�rego zaoga liczya 24 ty. ludzi zaopatrzonych w cik artyleri, podda si po trzech salwach lekkich dzia, jedynych, jakimi dysponoway nadcigajce oddziay francuskie. Podobny by los Erfurtu, Szczecina i Kostrzyna (kt�ry podda si oddziaowi huzar�w). Hoheniohe i Blucher zebrali naprdce dwa nowe korpusy, ale pierwszy rozbity zosta po paru dniach, a drugi doszed do Lubeki, gdzie podda si po walce ulicznej.

Nieco lepiej byo we wschodnich prowincjach pastwa, gdzie czas pozwoli troch ochon, ale i tak Wrocaw, Grudzidz, Kole czy

417

Gdask poddaway si po kr�tkim oporze. Do wyjtk�w naleaa obrona Koobrzegu, kt�ry op�r stawia do wiosny. Za walk wypowiedziao si tamtejsze mieszczastwo, a laury zdobywali mjr Gneisenau i ppor. Schill. Napoleon nie wiedzia, co robi z caymi rzeszami jec�w; cz odesa do pracy na roli we Francji, reszt wcieli do puk�w wysyanych p�niej do Holandii i Hiszpanii.

Para kr�lewska umkna a na p�nocno-wschodnie kresy, nad granic rosyjsk, przy czym Fryderyk Wilhelm w licie do cesarza francuskiego nie szczdzi paskich pochlebstw i zaleca jednemu z ministr�w w Berlinie dbanie o wszelkie potrzeby zwycizcy. Napoleon tymczasem w 13 dni po Jenie, bo w tej kampanii na dni wszystko si liczyo, by ju w stolicy Prus, gdzie piciu ministr�w przysigo, e nie bdzie utrzymywa adnych stosunk�w z wrogiem, a wic z wasnym kr�lem.

Wysannik tego ostatniego jeszcze w padzierniku zjawi si u zwycizcy, aby “ebra o pok�j". Podpisano nawet zawieszenie broni, pok�j zdawa si by bliski, ale z jednej strony warunki francuskie staway si coraz ostrzejsze, a z drugiej ruszyy armie rosyjskie.

W kampanii 1807 r. resztki wojsk pruskich, cho poddano je reorganizacji, nie odegray adnej powaniejszej roli, a co najwyej warto miay rady pka G. J. von Scharnhorsta w bitwie pod Prusk Iaw w lutym. Bitwa ta bya nie rozstrzygnita, natomiast w czerwcu Francuzi zatriumfowali pod Frydlandem i nadszed czas na zakoczenie wojny.

W dniu 7 lipca podpisany zosta w Tyly traktat francusko-rosyjski;

a w dwa dni p�niej take ukad z Prusami. Dziki wstawiennictwu cara Aleksandra Prusy zostaway jako pastwo, ale i tak traciy ponad poow zajmowanego terytorium i niemal poow ludnoci. Odpaday tereny na zach�d od aby na rzecz nowo utworzonego Kr�lestwa Westfalii, a okrg Chociebua na rzecz Saksonii, kt�ra wprawdzie stana w 1806 r. obok Prus, ale teraz popiesznie przechodzia na stron Napoleona. W Wielkopolsce na wie o porace Prus wybucho powstanie, a nastpnie szybko uformowane oddziay polskie wziy udzia w kampanii 1807 r. W rezultacie w granicach utworzonego Ksistwa Warszawskiego znalazy si drobne czci pierwszego zaboru pruskiego (Kujawy, okrg nadnotecki, Bydgoszcz, Ziemia Chemiska) oraz ziemie drugiego i trzeciego zaboru (ale bez Gdaska, kt�ry pozostawa wolnym miastem, zalenym bezporednio od Francji, oraz bez rejonu biaostockiego, ofiarowanego nowemu, cho niepewnemu sojusznikowi Francji, Aleksandrowi). Na skutek strat na wschodzie Prusy utraciy charakter pastwa, w kt�rym element polski stanowi tak ogromny odsetek, jak w cigu ostatniego dziesiciolecia.

Napoleon narzuci take na pastwo pruskie powane obcienia finansowe. W Tyly mowa bya o obowizku zapacenia kontrybucji, kt�rej wysoko ustalona zostaa konwencj parysk (8 IX 1808 r.) na 140 mln talar�w (za wstawiennictwem Aleksandra kwot t obniono do 120 mln). Do czasu jej zapacenia w rkach francuskich miao pozostawa kilka wanych twierdz (Gog�w, Kostrzyn i Szczecin), a na stae

418

do dyspozycji wojsk francuskich stao 7 dr�g strategicznych. Armia pruska nie moga liczy wicej ni 42 ty. ludzi.

Tak ostre warunki nie wynikay z powaniejszych obaw w stosunku do wieo pokonanego wroga. W gruncie rzeczy cesarz lekceway Prusy, ale poza Austri by to jedyny kraj niemiecki, kt�ry nie znalaz si w orbicie bezporednich wpyw�w francuskich. Niemcy za stanowiy bardzo wan cz nowej, napoleoskiej Europy. Co wicej, przez Prusy prowadzia droga na wsch�d, ku Rosji, ostatniego pastwa na kontynencie, kt�re byo cakowicie niezalene od Napoleona.

“NIEMCY W GBOKIM UPOKORZENIU"

Ksigarz norymberski Palm rozpowszechnia w 1806 r. anonimow broszur pod znamiennym tytuem Niemcy w gbokim upokorzeniu, za co zapaci mierci rozstrzelany wyrokiem sdu francuskiego. Wiele byo prawdy w tym okreleniu sytuacji ziem niemieckich. Jeszcze w 1804 r. publicysta Ernst Moritz Arndt pisa, e g�wnym powodem saboci Niemiec jest brak jednoci, ale e jedno przyjdzie z zewntrz jako reakcja- na podb�j, kt�ry scementowa Hiszpan�w przeciwko Maurom, a Francuz�w przeciw Anglikom.

Katastrofa jenajska, kt�r pamita bdzie dobrze kilka pokole, spowodowaa, e podb�j napoleoski w latach 1805—1806 zwr�ci uwag przynajmniej pewnego odamu opinii niemieckiej na Austri.

Dla niej klska pod Austerlitz i pok�j w Preszburgu, cho nie bya to pierwsza poraka z rk Francji rewolucyjnej i napoleoskiej, nie stanowiy ani w przyblieniu takiej katastrofy, jak Jena dla Prus. Niemal natychmiast rozpoczto przygotowania do reorganizacji wojska, kt�r przeprowadzano gorczkowo, a towarzyszya temu akcja dyplomatyczna, majca zapewni Austrii korzystniejsz pozycj wobec przyszej rozprawy z Napoleonem. Celem stao si “przey i doczeka", a w opinii niemieckiej pojawio si haso “wolno i Austria". Sam reformator Prus, baron Stein, wypowiada si w�wczas po stronie Wiednia, prorokujc zniknicie pastwa pruskiego.

Przygotowania austriackie wymierzone przeciwko Napoleonowi zawiody raz jeszcze w wojnie 1809 r. Nad Dunajem chciano wykorzysta w�wczas zaangaowanie Francji w Hiszpanii i ponoszone tam niepowodzenia. Armia arcyksicia Karola, najzdolniejszego w tym czasie wodza monarchii, ruszya w kwietniu na Bawari, sojuszniczk Francji, a druga, pod wodz arcyksicia Ferdynanda d'Este, zacza zajmowa Ksistwo Warszawskie. Ociae, jak zawsze, prowadzenie wojny ze strony austriackiej, niekorzystnie wybrany kierunek ataku zemciy si byskawicznie. Niszczce uderzenie Napoleona zepchno atakujcych za Dunaj, a Francuzi wkroczyli do Wiednia. Potem jednak nastpio osabienie tempa kampanii wojennej. Armia austriacka, bita ju po tylekro, zyskaa przecie na wartoci w cigu paru lat przygotowa. Pr�by sforsowania Dunaju przez Napoleona doprowadziy do bitwy pod Esshng-Aspern (21—22 maja), pierwszej przegranej w dziejach

419

armii napoleoskiej. Trzeba byo czeka p�tora miesica, nim rezultaty Aspern zostan zmazane na polach Wagram (5—6 lipca), a i w�wczas zwycistwo francuskie nie byo cakiem przekonujce. Niepowodzenia towarzyszyy te kampanii austriackiej w Ksistwie Warszawskim. Wprawdzie po bitwie pod Raszynem (19 kwietnia) zajta zostaa Warszawa, ale Polacy wkroczyli niezadugo do Galicji i po kilku tygodniach trzeba byo wycofa si z Warszawy, aby broni zabor�w austriackich.

Za pr�b obalenia hegemonii napoleoskiej w Niemczech Austria zapacia drogo. Pok�j w Sch�nbrunn, paacu cesarskim pod Wiedniem, raz jeszcze uszczupla jej granice. Tracia wikszo Tyrolu, okrg Innu i Salzburg na rzecz Bawarii, Karynti i Chorwacj na rzecz tworzonych Prowincji Iliryjskich, znajdujcych si pod zarzdem francuskim, ziemie trzeciego zaboru z Krakowem i Lublinem na rzecz Ksistwa Warszawskiego, a obw�d tarnopolski na rzecz Rosji, kt�rej wojska w czasie wojny wkroczyy do Galicji jako rzekomy sojusznik Francji. Ponadto Austria musiaa zapaci wysok kontrybucj i ograniczy wojsko do 150 ty. ludzi.

Mimo poraki Austrii wojna 1809 r., a zwaszcza jej zmienne losy, wywoay na ziemiach niemieckich pierwszy dreszcz oporu przeciwko rzdom napoleoskim. Cho przejawy jego byy sporadyczne, w kadym razie bya to zmiana w stosunku do poprzednich lat. Najostrzejsza walka rozgorzaa w Tyrolu, gdzie zreszt bezporednio kierowaa si ona bardziej przeciw rzdom bawarskim ni przeciw Napoleonowi. Austriacka administracja uwaana bya za agodn, a dynastia habsburska lubiana. Tymczasem rzdy bawarskie przynosiy ze sob modernizacj, kt�rej nie chciaa ludno chopska. Pogorszyy si stosunki gospodarcze, wielu mieszkac�w zrujnowa samowolnie narzucony kurs pienidzy austriackich, a rozgoryczenie wzm�g antyklerykalizm bawarski, trafiajcy na ugruntowany katolicyzm tego g�rskiego kraju. W rezultacie w kwietniu 1809 r. szynkarz Andreas Hofer porwa za sob chop�w i uderzy na wojska bawarskie. Bawarczycy ponieli poraki, dwukrotnie musieli opuci Innsbruck, a zniecierpliwiony Napoleon wysa do Tyrolu oddziay francuskie marszaka Lefebvre'a. Wr�d niebywaych okruciestw powstanie zostao stumione w jesieni 1809 r., a wydany Francuzom Hofer stracony zosta w Mantui w lutym 1810 r.

W czasie wojny austriacko-francuskiej pojawiy si w Prusach projekty wystpienia po stronie Wiednia, ale dyktowane one byy niemal wycznie prusk racj stanu, a w minimalnym stopniu hasami narodowymi. Tu i �wdzie w armii pruskiej mylano o walce zbrojnej, gdy wielu oficer�w czekao tylko dogodnej okazji, aby pomci Jen. Najgoniejsze stao si wystpienie majora Schilla, kt�ry porwa z Berlina oddzia wojska, a majc w “korpusie", zwanym “oddziaem ochotnik�w" (Freikorps), razem ze pieszcymi do niego wolontariuszami okoo 2 ty. ludzi, przez dwa miesice straszy swymi ruchami kr�la Westfalii, Hieronima Bonapartego. Schill, cigany jako przestpca, pad w walce, jego oficerowie pod kulami francuskiego oddziau egzekucyjnego,

420

ale — co waniejsze — opinia uznaa go za szaleca, w myl ustaw by zdrajc Prus, bohaterem uczynia go dopiero p�niejsza historiografia.

Inny korpus ks. brunszwickiego zaj cz Saksonii, a gronie wypowiada si te bawarski nastpca tronu. Pojedynczy oficerowie, wr�d nich gen. Grolman, wzili udzia w wojnie po stronie austriackiej , ale wszystkim tym wystpieniom brakowao szerszego odzewu. Trudno wic byo m�wi o powanym ruchu antyfrancuskim.

Na to zreszt Napoleon by zbyt potny. Mimo skazy, jak na jego imperium zarysowaa sprawa Hiszpanii, nikt nie przypuszcza, aby jtrzy si ona miaa w spos�b nie do usunicia. Zewntrznym wyrazem tej potgi, kt�ry najsilniej odbi si wanie na Niemczech, by wielki zjazd monarch�w w Erfurcie (27 IX—14 X 1808 r.). Pomylany by przede wszystkim jako spotkanie z drugim mocarzem Europy, carem Aleksandrem. Zbiegli si na jednak niemal wszyscy wadcy niemieccy (nie zaproszony zosta jedynie kr�l pruski, a brakowao take cesarza austriackiego), cho nieraz musieli antyszambrowa nie tylko u Napoleona, ale nawet u jego marszak�w. Nie brako upokorze, gdy to Napoleon kaza milcze kr�lowi bawarskiemu, a porucznik bawarski hamowa dobosza wybijajcego werble na powitanie przybywajcych:

“Nie tak gono! To tylko kr�l". Z czci przyjmowano dekorowanie Orderem Legii Honorowej, kt�rym Napoleon sypn hojnie, a blask zwycizcy robi wraenie nawet na tak wybitnych pisarzach, jak Goethe i Wieland.

Na dodatek monarchowie niemieccy nie mogli by pewni ani swojego panowania, ani granic swoich pastw. W 1810 r. Napoleon znowu je zmieni, wcielajc do Francji w postaci departament�w hanzeatyckich cz Wielkiego Ksistwa Bergu i Kr�lestwa Westfalii, par innych ksistw i miasta hanzeatyckie. Nikt ju teraz nie wierzy, aby ten nowy porzdek mia by trway.

Stosunki w poszczeg�lnych czciach Niemiec ukaday si r�nie, na og� jednak wszdzie niekorzystnie odbijaa si polityka gospodarcza Napoleona. Na poz�r ogoszenie blokady kontynentalnej w Berlinie 21 IX 1806 r. mogo przyczyni si do rozwoju przemysu. Kraje niemieckie byy jednak przewaajce rolnicze, a odcicie wywozu pod�w rolnych do Anglii przynosio skutki wrcz katastrofalne dla ekonomiki, czsto take dla budet�w pastw. Tu i �wdzie powstaway cukrownie, zakady optyczne czy wytw�rnie instrument�w precyzyjnych, a wic wyrob�w dotd niemal wycznie sprowadzanych z Anglii. W por�wnaniu jednak ze stratami korzyci byy niewielkie. Niekt�re gazie wytw�rczoci obliczone byy na eksport zamorski, a ten skurczy si do minimum. Zadao to np. nieodwracalny cios przemysowi tekstylnemu na lsku. Wysokimi taryfami celnymi odseparowano od reszty Europy Francj i Wochy, co te przynioso straty. Nieraz wysuwano petycje wprost o przyczenie niekt�rych rejon�w do Francji, cho i na tej drodze nie osigano spodziewanych rezultat�w. W interesie bowiem buruazji francuskiej tzw. “nowe" departamenty traktowane byy

421

znacznie gorzej ni stare. Jeszcze wicej ni przemysowcy na rzdach francuskich tracili kupcy. Tanie drogi morskie zamykaa flota brytyjska, kt�ra operowaa z bazy na wieo odebranym Danii Helgolandzie (1807). Szczeg�lnie w portach hanzeatyckich, kt�re od 1810 r. odcite byy granicami celnymi i od Niemiec, i od “starych" departament�w Francji, znaczna cz obrot�w dokonywaa si w spos�b nielegalny, przez amanie blokady. Przekupywano urzdnik�w, andarm�w, celnik�w i ca chmar reprezentant�w rzd�w napoleoskich, kt�rzy mieli strzec postanowie cesarza. Synne byy pogrzeby, w kt�rych trumny pene byy indyga czy cukru, ale tym sposobem osigano tylko drobny uamek normalnych obrot�w. Najwikszy orodek handlowy wewntrz Niemiec, Frankfurt, sta si widowni palenia stos�w przyapanych towar�w kontrabandy.

Jednostronne dbanie o interesy Francji wywoywao wic zuboenie, ndz, niekiedy wrcz wybuchy niezadowolenia, ale rezultaty dominacji francuskiej nie byy tak jednostronne.

Niemcy dzieliy si na kilka czci. Nadrenia, a p�niej i departamenty hanzeatyckie wchodziy w skad cesarstwa. Na wschodzie istniay dwa pastwa o wikszej samodzielnoci — Austria i Prusy; reszta Niemiec tworzya Zwizek Reski. Rzdy francuskie w Nadrenii trway najduej, gdy znalaza si ona w granicach Francji jeszcze za czas�w republikaskich. Najgbiej na tym terenie odbiy si wprowadzone zmiany o charakterze liberalnym, a wic r�wno wobec prawa, powszechny dostp do urzd�w, zasada penej wasnoci, likwidacja cech�w i gildii, zniesienie dziesicin, zobowiza lennych, opat drogowych i ce wewntrznych. Kodeks cywilny przyj si tutaj tak gruntownie, e obowizywa a do 1900 r. Nadrenia towarzyszya Francji w jej porewolucyjnych przemianach. Cho tu i �wdzie bkay si nastroje antynapoleoskie, rzadziej antyfrancuskie, szersze ich oddziaywanie pojawio si dopiero w�wczas, gdy krusze zaczy podstawy potgi Francji.

Zwizek Reski w miar wzrostu potgi Napoleona w Niemczech rozszerza swoje granice. Szczeg�ln w nim pozycj zajmoway Kr�lestwo Westfalii, Wielkie Ksistwo Bergu i Frankfurt, bdce bezporednimi ekspozyturami cesarza w Niemczech. W Wielkim Ksistwie Bergu, czsto zmieniajcym granice, pocztkowo rzdzi Murat, a po przejciu jego na tron neapolitaski komisarz cesarski (tron zarezerwowano dla bratanka Napoleona, p�niejszego Napoleona III). W Westfalii panowa Hieronim Bonaparte, kt�ry pr�bowa podejmowa pewne kroki majce zjedna mu ludno, ale — nieudolny i rozrzutny — znany by najlepiej pod okreleniem “kr�la wesoego", jako e mia zwyczaj mawia: “Morgen wieder lustig". I tu, i tam, gwatowniej nawet w Westfalii ni w Bergu, wprowadzano system francuski, ale by to ju system wyrosy w okresie napoleoskim. Miecia si w nim likwidacja stan�w, r�wno podatkowa, wolno religijna, centralizacja administracji oraz nowa organizacja sdownictwa, wojska, systemu podatkowego i stosunk�w walutowych. Zmiany te unowoczeniay system rzdzenia, w czci

422

usprawniay zarzd gospodark, ale spoeczestwu daway bardzo ograniczone moliwoci zabierania gosu. Napoleonowi chodzio o to, aby zjedna sobie klasy posiadajce, gdy pastwa te, zwaszcza Westfalia, miay by barier przeciw Prusom. Najlepszym tego przykadem by spos�b przeprowadzania reform na wsi, gdzie feudalizm likwidowano opieszale, zachowujc w znacznej mierze znaczenie wielkiej wasnoci. Moliwoci wykupu ziemi istniay, ale prowadziy do niezliczonych proces�w, przewanie przegrywanych przez chop�w. Szlachta stracia przywileje, ale obsadzia najwaniejsze urzdy.

Take w pozostaych pastwach Zwizku Reskiego zmiany polityczne i spoeczne wprowadzano na wz�r i pod naciskiem Francji cesarskiej. Na rozkaz Parya, lub bez rozkazu, ogaszano konstytucje zblione do francuskiej, a wic przynoszce r�wno, likwidacj cech�w, dziedzicznych godnoci i poddastwa, ale jednoczenie mocno ograniczajce prawa spoeczestwa. W niekt�rych pastwach wadcy, sami poddani dyktatowi cesarskiemu, konieczno wprowadzenia zmian starali si wyzyska dla pomnoenia wasnej wadzy. Taki np. kr�l Wirtembergii jedynowadztwo Napoleona “tumaczy" na sw�j uytek jako moliwo wprowadzenia rzd�w absolutnych. Temu suyo likwidowanie, skdind anachronicznych, stan�w prowincjonalnych, kt�rych nie zastpowaa adna inna reprezentacja spoeczestwa. Pastwa byy sabe na zewntrz, ale staray si rozbudowa i unowoczeni sw�j aparat wadzy. Zmniejszao si znaczenie Kocioa jako czynnika politycznego, tu i �wdzie pastwo ujmowao szkolnictwo w swoje rce, czasem interesowao si nauk (w 1808 r. powstaa bawarska Akademia Umiejtnoci).

Wszystkie te zmiany (do najwaniejszych naleay reformy w Bawarii wprowadzone za rzd�w Montgelasa, zwaszcza w 1808 r.) posiaday charakter znacznie bardziej polityczny ni spoeczny. Mieszczastwo byo tam sabe (wszystkie wiksze miasta Zwizku Reskiego, nie liczc Bergu i Westfalii, liczyy cznie mniej mieszkac�w ni Pary) i brakowao ywszego nurtu dziaalnoci politycznej. Wzrost wadzy monarchicznej czy si z pewnym ograniczaniem roli szlachty, ale wadcy na niej si przede wszystkim opierali, potrzebujc jej nie tylko do uwietniania na nowo dwor�w, kt�re byy nikym odbiciem dworu napoleoskiego.

Zakres i trwao wprowadzanych zmian, czsto o charakterze liberalnym, byy r�ne. Istotna bya droga, kt�r liberalizm nadchodzi do Niemiec. Przynoszenie go przez wojska francuskie na dalsz met utrudniao jego przyjcie. Tylko cz z nich, korzystna dla chop�w i r�nych grup mieszczastwa, ugruntuje si tak szybko, e trudno j bdzie usun. I to jednak wystarczao, aby m�c stwierdzi, e w zachodniej czci Niemiec okres napoleoski pozostawi po sobie trway lad.

REFORMY W PRUSACH

Po klsce 1809 r. proces reform w Austrii uleg wyranemu zahamowaniu, tym bardziej e w 1810 r. przewaya tendencja do poprawy stosunk�w

423

z Napoleonem. Maestwo z nim arcyksiniczki Marii Ludwiki stanowio dla dworu wiedeskiego co wicej ni wypenienie dania cesarza francuskiego, zawiedzionego niepowodzeniem planu mariau z siostr cara Aleksandra. Odtd Bonaparte dla Habsburg�w przesta by uzurpatorem, liczono si z moliwoci utrwalenia si jego dynastii i starano si w takiej sytuacji poprawi wasn pozycj. Dyplomacj tego rodzaju prowadzi Metternich, kt�ry reprezentujc Austri nad Sekwan zmierza do zblienia do siebie obu pastw.

Inaczej wygldaa sytuacja w Prusach. Rozmiary klski pod Jena zmuszay do tym gruntowniejszej przebudowy wewntrznej. Jakby dla symbolicznego udokumentowania tego, dopiero w 1807 r. pojawia si w aktach urzdowych nazwa “Prusy", gdy dotd pastwo zwane byo “wszystkie prowincje i kraje Jego Kr�lewskiej Moci". Mimo klski Prusy, podobnie jak Austria, miay znacznie wiksz swobod we wprowadzaniu reform anieli pastwa Zwizku Reskiego. Do tych dw�ch pastw popieszyo po pokoju w Tyly wielu polityk�w i dziaaczy niemieckich, ale grupa dziaajca w Prusach okazaa si najwybitniejsza.

Geneza reform tkwia w rozpaczliwej sytuacji finansowej pastwa na skutek przegranej wojny, kontrybucji i blokady kontynentalnej. Konieczna bya rozbudowa r�de dochod�w, ograniczenie koszt�w administracji, podniesienie zdolnoci ludnoci do pacenia podatk�w i wzmocnienie si produkcyjnych kraju. Poniewa za czekano na godzin obrachunku, nie bez znaczenia byo take podniesienie nastroj�w i odpowiednie nastawienie spoeczestwa.

Pr�by tego rodzaju podjy tajne stowarzyszenia, a wr�d nich Zwizek Cnoty (Tugendbund), utworzony w kwietniu 1808 r. przez czonk�w kr�lewskiej loy masoskiej. Budzenie patriotyzmu ogranicza on zreszt do wskich ram elity, a Stein jego dziaalno uzna za igraszk. Mimo to agenci francuscy, a take przeciwnicy reform dostrzegli rycho zwizki midzy Tugendbundem a obozem reform (blisko niego staa rzeczywicie grupa modych oficer�w), przypisali mu zamiary rewolucyjne i doprowadzili do rozwizania w grudniu 1809 r.

Spor�d reformator�w Prus najwiksz rol odegra, cho tylko kr�tko dziaa, Heinrich Friedrich Karl baron vom und zum Stein. Pochodzi ze szlachty Rzeszy znad rzeki Lahn, ale od kilkunastu ju lat pozostawa w subie pruskiej. Przebywa jednak na zachodzie, w Westfalii, a pochodzenie i zwizki z tamtymi czciami Niemiec wywary znaczny wpyw na jego pogldy i projekty take i w�wczas, gdy w 1804 r. jako minister podatk�w, ce i spraw przemysowych znalaz si w stolicy. By przeciwnikiem wadzy ksit, zwaszcza r�nych drobnych satrap�w, od kt�rych roio si na ziemiach niemieckich jeszcze na pocztku XIX w. Chcia ograniczenia absolutnej wadzy monarchicznej, zwaszcza gdy chodzio o drobniejszych wadc�w, przez tworzenie cia reprezentacyjnych.

Losy Steina dowodziy, e realizacja reform odbywaa si wr�d rywalizacji wewntrznej, e orodki konserwatywne, wrogie wszelkim

424

zmianom, pozostaway nadal silne. Po pierwszych projektach reform, wysunitych w styczniu 1807 r., gdy losy wojny nie byy jeszcze rozstrzygnite, Stein zosta usunity ze swojego stanowiska. Wr�ci jako kierownik rzdu w padzierniku 1807 r., w kilka miesicy po Tyly, ale w listopadzie roku nastpnego musia uchodzi z Prus, zadenuncjowany Napoleonowi jako zagorzay wr�g dominacji francuskiej w Niemczech. Po bezbarwnym ministerstwie Altensteina nowy kanclerz pruski, Hardenberg, od czerwca 1810 r. kontynuowa reformy Steina.

Karl August baron von Hardenberg, podobnie jak Stein, pochodzi spoza Prus, z Hanoweru, ale jak i tamten od wielu ju lat by politykiem pruskim. Bardziej od Steina skania si do kompromis�w, i to zar�wno w sprawach wewntrznych, w kt�rych agodzi niejedno z posuni poprzednika, jak i w stanowisku wobec Napoleona.

Trzy wielkie dziea podj Stein: reform agrarn, ordynacj miejsk i reorganizacj urzd�w. Edyktem z 9 X 1807 r. zniesione zostao poddastwo (od w. Marcina 1810 r. bd tylko ludzie wolni — gosi edykt) i umoliwiony zakup ziemi przez mieszczan i chop�w. Ju popiech, z jakim przeprowadzona zostaa reforma, wiadczy o naglcej potrzebie. Najwaniejsze byy przyczyny wewntrzne. Chop, zwaszcza od ostatniego dziesiciolecia XVIII w., burzy si wielokrotnie, a efekty pracy poddaczej byy ze. Ludzie o nastawieniu konserwatywnym, a wr�d nich zwaszcza junkrzy, widzieli w reformie jednak przede wszystkim naladownictwo wzor�w francuskich. “Nasze majtki — twierdzili — stan si dla nas piekem, gdy ssiadami stan si niezaleni waciciele chopscy". Reforma potrzebna bya take ze wzgldu na sytuacj w krajach ssiednich, i to na ziemiach, kt�re jeszcze

425

niedawno naleay do Prus, a wic w Westfalii i w Ksistwie Warszawskim, gdzie wprowadzono podobne zmiany.

Edykt z 1807 r. stanowi dopiero pocztek reform, dotyczy tylko wolnoci osobistej, wykonanie postanowie o posiadaniu ziemi i o obcieniach chopskich odoone zostao na p�niej. Dopiero edykt z 14 IX 1811 r., wydany za Hardenberga, umoliwia uwaszczenie. W treci tego edyktu wida byo ju jednak wpywy junkierskie. Ustawa ramowa z 1811 r. stwierdzaa og�lnie, e chopi, wadajcy w spos�b dziedziczny swoimi gospodarstwami, mog sta si wacicielami uprawianych gospodarstw, jeeli odstpi panom jedn trzeci ziemi. Wydana jeszcze w kilka lat p�niej deklaracja z 29 V 1816 r. ograniczaa powanie grup chop�w, kt�rzy mogli podlega uwaszczeniu. Musieli oni posiada gospodarstwa istniejce ju przed 1763 r. oraz co najmniej jednego konia.

W rezultacie tych kolejnych postanowie uwaszczenie dokonywane byo w Prusach w spos�b bardzo korzystny dla wacicieli wielkich majtk�w. Powierzchnia tych majtk�w powikszya si o ziemi oddawan przez chop�w. Drug za cech uwaszczenia bya dugotrwao wprowadzania go w ycie. Do 1847 r. tylko co pity chop otrzyma ziemi na wasno i dopiero rewolucja 1848 r. przyspieszya proces, kt�ry trwa do poowy lat szedziesitych.

Przyczyny dalszych wpyw�w junkr�w w Prusach tkwiy nie tylko w przepisach regulujcych uwaszczenie. Zatrzymali oni wiele dawnych uprawnie, a zwaszcza wadz policyjn na swoim terenie. Osobne ustawy dla suby folwarcznej uzaleniay j cakowicie od pracodawc�w. Niepokoje junkr�w znajdoway swoje uzasadnienie w tym, e w niekt�rych okolicach chopi si burzyli. Zwaszcza przed wydaniem ustawy z 1811 r., gdy przeduao si oczekiwanie na ziemi, doszo do radykalnych wystpie, z kt�rych najbardziej znany by bunt chop�w na lsku, z centrum w Tworkowie w pow. raciborskim.

Mimo wszystkich ogranicze, jakie obciay reform agrarn Steina i Hardenberga, podjcie tej kwestii stanowio powany krok na drodze przebudowy wewntrznej pastwa.

Samorzd miejski wprowadzony zosta ustaw o miastach (Stadteordnung) z 19 XI 1808 r. Dotd miasta podlegay bezporednio administracji pastwowej, czyli w praktyce junkrom, kt�rzy posiadali w swoich rkach lokalne urzdy. Uznanie rosncej roli mieszczastwa odbio si w powikszeniu zakresu dziaania samorzdu. Rada miejska bya wybierana przez mieszkac�w posiadajcych obywatelstwo miasta, co stanowio ograniczenie niewielkie, gdy mona je byo uzyska do atwo, ale za to przez takich, kt�rzy legitymowali si rocznym dochodem 150—200 talar�w (zalenie od wielkoci miasta). Rada miejska wybieraa magistrat zajmujcy si administrowaniem tych dziedzin ycia, kt�re powierzono samorzdowi. System ten by plutokratyczny, ale stwarza moliwo powanego oywienia ruchu politycznego w miastach. Bya to take reforma odmienna od wzor�w francuskich, krpujcych samorzd systemem centralistycznym.

426

Bezporednie skutki reformy miejskiej byy jednak niewielkie. W najbliszych wyborach udzia bra z reguy tylko may odsetek uprawnionych do gosowania, a do wyjtk�w naleay wypadki, w kt�rych midzy samorzdem miejskim a konserwatywnymi wadzami pastwowymi dochodzio do jakichkolwiek zatarg�w. Mieszczastwo nie miao jeszcze prowadzi wasnej polityki, nawet w tak ograniczonych ramach. Nim za do tego doroso, w 1831 r., gdy rozcigano ustaw o miastach na nowe prowincje, poczyniono w niej istotne zmiany ograniczajce zakres samorzdu miejskiego.

Trzecia dziedzina reform to zmiany w aparacie pastwowym. Z inicjatywy Steina tajny gabinet kr�lewski zastpiono (16 XII 1808) rzdem zoonym z piciu ministr�w (spraw wewntrznych, finans�w, spraw zagranicznych, wojny i sprawiedliwoci) i odpowiedzialnym przed kr�lem. Z nich niezadugo (1814) powstanie rada ministr�w. W ustawie o zmianie ustroju najwyszych wadz pastwowych (1810) przewidziano postawienie na czele rzdu kanclerza. Wczenie te rozpoczto reorganizowa administracj, wprowadzajc podzia kraju na prowincje i rejencje (w 1808 r. podzielono kraj na 3 prowincje: lsk, staroprusk i marchijsko-pomorsk, w nowym podziale ponownie powikszonych Prus z 1815 r. wydzielono ich 10). Na niszym szczeblu na czele powiat�w stanli landraci (w 1810 r. — jako dyrektorzy powiatowi, w 1815 r. — pod ostateczn nazw), kt�rzy w administrowaniu krajem odegrali a do XX w. bardzo znaczn rol. Poniewa za, jak wspomniano, u podstawy reform spoczyway niedostatki finansowe pastwa, nie zabrako i edykt�w zmieniajcych system podatkowy (1810). W jednym z nich, edykcie o podatku przemysowym (2 XI 1810), dla cel�w fiskalnych zniesiono przywileje cechowe i wprowadzono wolno handlu, zanosio si wedug niego na liberalizm gospodarczy, ale do tak gruntownej zmiany byo jeszcze daleko (edykt osabiono zreszt szybko, w 1811 r.). Edykt o sekularyzacji d�br kocielnych (30 X 1810) nie tylko suy poprawie stanu skarbu, ale niekiedy dawa zaopatrzenie np. uczelniom.

Z tych ostatnich w 1810 r. utworzony zosta z inicjatywy i wedug projekt�w wielkiego uczonego Wilhelma von Humboldta, prawnika, znawcy wiata antycznego i filozofa, uniwersytet w Berlinie. Organizacja tego uniwersytetu suya wkr�tce jako wz�r innym uczelniom wyszym w Niemczech (w 1811 r. powsta uniwersytet we Wrocawiu) i poza ich granicami. Humboldt reorganizowa w tyche latach (1809— 1810) szkolnictwo rednie w Prusach, opierajc je na humanistycznym gimnazjum.

Czekajc na moliwo pomszczenia Jeny, konieczna bya take reforma wojska. Utrudniay j warunki pokoju w Tyly, tym bardziej e nie brako szpieg�w, kt�rzy donosili Napoleonowi o zbrojeniach. Ju w lipcu 1807 r., gdy niemal cae pastwo znajdowao si pod okupacj francusk, stworzono wojskow Komisj Reorganizacji Wojska.

W armii pruskiej znalazo si sporo zdolnych dow�dc�w, a take teoretyk�w sztuki wojennej, jak Karl von Ciausewitz, p�niejszy autor

427

synnej ksiki O wojnie (wydanej zreszt dopiero po jego mierci), kt�rego koncepcje, zwaszcza okrelenie wojny jako przeduenia dyplomacji prowadzonej innymi rodkami, wywary wielki wpyw na rozw�j myli wojskowej w Niemczech i poza ich granicami. Najwiksz rol przy reorganizowaniu armii pruskiej odegrali, o dziwo, ludzie spoza Prus. Gerhard von Scharnhorst, gowa obozu reformatorskiego, odpowiednik Steina w zakresie reform wojskowych, by synem chopskim z Dolnej Saksonii, a do suby pruskiej wstpi dopiero w 1801 r. jako 46-letni podpukownik. August von Gneisenau pochodzi z drobnego ksistwa Ansbach-Bayreuth. Obok nich wyrastali nowi dow�dcy, kt�rzy w nastpnych latach odegrali czoow rol, jak Karl von Grolman, szef Sztabu Generalnego w latach 1815—1819, czy Hermann von Boyen, minister wojny z czas�w wojen 1813—1814. Uczniem Scharnhorsta by Ciausewitz, pracujcy pod jego kierunkiem w Ministerstwie Wojny i w Sztabie Generalnym. Marzeniem Causewitza byo odnowienie pastwa pruskiego przez odbudowanie armii. Niedoceniony za ycia, przez wiele lat kierowa szko wojenn w Berlinie.

We Francji rewolucja usuna przewaajc cz dawnego korpusu oficerskiego i otwieraa drog do awansu ludziom “gminnego" pochodzenia, ale za to o wyjtkowych talentach. O takiej zmianie w Prusach nie byo mowy, ale wstrzs wywoany wojn 1806 r. spowodowa, e w cigu kilku lat niemal aden z dowodzcych oficer�w nie pozosta na swoim stanowisku (ze 143 genera�w z 1806 r. w 1813 r. czynnych byo tylko dw�ch). Ani Scharnhorst, ani Gneisenau przed 1806 r. nie mieli przed sob powaniejszych perspektyw. Pierwszy z nich jako wykadowca w berliskiej szkole wojennej zaoy tam Towarzystwo Wojenne, w kt�rym daremnie nawoywa do zreorganizowania armii. Drugi wysany zosta ze swoim pukiem do Ameryki, gdzie bra udzia w wojnie przeciw walczcym o wolno Stanom, ale po powrocie skazany zosta na nudn sub garnizonow, na kr�tko przerwan nieszczliw wojn 1806 r.

Teraz Scharnhorst stan na czele Komisji Reorganizacji Wojska i amic op�r ywio�w bardziej konserwatywnych wprowadza zmiany. Najistotniejsz spraw w �wczesnej sytuacji byo utworzenie takiej siy zbrojnej, kt�ra w razie nadejcia korzystnej sytuacji moga zaway na szali wypadk�w. Obchodzc ograniczenia naoone na Prusy przez Napoleona, wprowadzono system, wedug kt�rego w kadej kompanii co miesic zwalniano potajemnie pewn liczb onierzy, a na ich miejsce przyjmowano innych, tworzc w ten spos�b wyszkolon rezerw. Projektowano nawet zastosowanie powszechnej suby wojskowej, co jednak natrafiao na opory wewntrzne (nie m�wic o tym, e nigdy nie zgodziby si na ni Napoleon), gdy pachniaa ona zbytnio rewolucyjnym levee en masse. Powikszy si w armii wpyw czynnika obywatelskiego. Pewna liczba mieszczan napyna na stanowiska oficerskie, a powstaway jednostki, w kt�rych wpyw ten by duy. Zadbano o budzenie w oddziaach nastroj�w patriotyzmu. Wizao si to nie tylko z og�lnym stanem pastwa, ale take z now taktyk walki, przejmowan

428

od armii francuskiej. Przeya si taktyka linearna, gdy jednostki walczyy w zwartych szeregach, na rzecz tyraliery. Do takiego systemu nie nadawaa si cakowicie dawna armia fryderycjaska, trzymana w posuszestwie strachem, w kt�rej co dziesity onierz gin pod razami. Nie rezygnowano wprawdzie z ostrej dyscypliny, ale towarzyszyo jej podniesienie morale armii. Zniesiony zosta system zaciny i przestano werbowa rekrut�w poza granicami kraju. Powanie ograniczono kary cielesne, cho wielu oficer�w stosowao je nadal.

Pod wzgldem organizacyjnym armia podzielona zostaa wzorem francuskiej na brygady. Skupiay one w swoich szeregach r�ne rodzaje broni, a wic byy bardziej samodzielne w dziaaniu. Bezduszne parady zastpowano nowoczesnymi wiczeniami.

Cz z tych reform zostaa tylko zapocztkowana, tym bardziej e grup wok� Scharnhorsta rycho rozbito czciowo na skutek nacisk�w Napoleona, czciowo w rezultacie intryg ze strony przeciwnik�w zmian. Sam Scharnhorst, usunity ze stanowiska, poddany zosta nadzorowi policyjnemu, Gneisenau umkn do Anglii, Grolman do Hiszpanii, a Boyen i Causewitz wstpili do armii rosyjskiej. Niepok�j cesarza francuskiego by usprawiedliwiony, skoro cele przygotowa zbrojnych okrela Gneisenau tytuami swoich memoria�w: O idei powstania ludowego czy Regulamin powszechnego zrywu zbrojnego w Niemczech p�nocnych przeciwko Francji.

Wszystkie te reformy nie zmieniay struktury pastwa, cofano si przed bardziej radykalnymi zmianami, ale wzmacniay Prusy, a zwaszcza podnosiy ich presti w Niemczech.

KULTURA

Pozycja Prus czy Austrii na ziemiach niemieckich bya tym waniejsza, e okres rewolucji francuskiej i dominacji Napoleona wywar znaczny wpyw na budzenie si w Niemczech poczucia narodowego. Znalazo to odbicie nie tylko w polityce, ale take w kulturze, literaturze, filozofii i nauce.

Przed wybuchem rewolucji francuskiej najwybitniejsi przedstawiciele kultury niemieckiej deklarowali sw�j kosmopolityzm. Schiller twierdzi, i nie widzi Niemiec, gdy tam, gdzie zaczyna si nauka, koczy si polityka, a Goethe tumaczy wsp�ziomkom, aby zamiast dy do stworzenia narodu, ksztacili si na wolnych ludzi. W pierwszym okresie rewolucji francuskiej zza Renu silniej oddziayway hasa spoeczne ni narodowe. Romantyzm podtrzymywa sw�j kosmopolityzm poczony z indywidualizmem a do przeomu wiek�w, tym bardziej e wobec braku wsp�lnoty og�lnoniemieckiej patriotyzm przybiera nieraz posta lokaln. Filozof Johann Gottheb Fichte wymiewa czynienie z kadego miasteczka stolicy Rzeszy, a pisarz Wilhelm Heinrich Wackenroder zwalcza patriotyzm brandenburski. Liberaowie na lewym brzegu Renu witali z radoci francuskich przybysz�w, gdy obalenie

429

tyran�w, przemiany polityczne i spoeczne byy dla nich waniejsze ni pozostanie w granicach Rzeszy.

Nastroje takie nikny w pierwszych latach XIX w. Likwidacja znacznej liczby drobnych pastewek wieckich i duchownych, zwaszcza uchwa z 1803 r., oznaczaa usuwanie tego, co okrelano “pstr szat karnawaow". Z wojskami francuskimi roznoszone byy po Europie take hasa narodowe. Im bardziej dawaa si we znaki dominacja napoleoska, tym bardziej hasa te przybieray posta antyfrancusk. Wraz z upadkiem rewolucji we Francji stopniay szeregi zwolennik�w republiki, wraz z reformami w Prusach nastpowa — jak pisa Meinecke — “zwrot ducha niemieckiego ku pastwu pruskiemu". W ruchu narodowym mniejsz rol odgryway organizacje (jak wspomniany ju Tugendbund w Kr�lewcu), wiksz intelektualici.

Na pocztku XIX w. w wielu dziedzinach nauki i kultury dziaaa znaczna liczba nieprzecitnych ludzi. Wspomniany ju Wilhelm von Humboldt (1767—1835) nie tylko reformowa szkolnictwo, ale utworzy nowy system lingwistyki; jego brat Aleksander (1769—1859) by przyrodnikiem, podr�nikiem i geografem; Friedrich Cari von Savigny (1779—1861) zapocztkowa historyczn szko prawa; Albert Thaer (1752—1828) swoimi pracami agronomicznymi przyczyni si do postpu rolnictwa w Niemczech i krajach ssiednich, a zaoy take pierwsz w Europie wysz szko rolnicz (Moglin nad Odr, 1807);

Friedrich Schleiermacher (1768—1834) romantyczne koncepcje filozoficzne stosowa w teologii; Barthold Niebuhr (1776—1831) stworzy podstawy krytyki r�de historycznych. Z braci Grimm�w Jacob (1785—1863) by tw�rc germaskiego jzykoznawstwa por�wnawczego i por�wnawczych gramatyk jzyk�w indoeuropejskich, Wilhelm (1786—1859) — zbieraczem bajek i poda. Obaj wydali synne Banie dla dzieci i modziey (Kinder und Hausmdrchen, 1812—1815), a w kilkadziesit lat p�niej zapocztkowali wielki sownik niemiecki (Deutsches W�rterbuch, od 1852 r.).

Szczeg�ln rol odgryway w tych latach filozofia i literatura. Filozofi zajmowali si prawnicy, historycy, teologowie i literaci, szukajc

430

w niej podstaw r�nych dziedzin ycia ludzkiego i poszczeg�lnych gazi wiedzy. W nurcie niemieckiego idealizmu kolejno kilku wybitnych filozof�w tworzyo swoje systemy. Johann Gottiieb Fichte (1762—1814) od krytycyzmu kantowskiego przeszed do idealizmu spekulatywnego. Z pogld�w Friedricha Wilhelma Schellinga (1775—1854), na wp� poety, najwikszy wpyw wywar estetyzm, ujmujcy sztuk jako najwyszy tw�r ludzki, a estetyk jako nauk o podstawowych prawach duchowych rzdzcych rzeczywistoci. Georg Wilhelm Hegel (1770—1831) najsilniej oddziaa na rozw�j filozofii niemieckiej, widzc pocztek wiata materialnego w rozumie, a rozw�j w kolejnym przezwycianiu sprzecznoci. Wreszcie dla Arthura Schopenhauera (1780—1860) wiat by wyobraeniem czowieka, a sam czowiek przede wszystkim wol. Wszystkich cechowa brak zmysu do dowiadcze empirycznych i opieranie si na spekulatywnych dociekaniach.

Nie oznaczao to bynajmniej odwracania si od biecych wypadk�w. Fichte zaczyna od zasad wolnociowych i indywidualizmu (“adnemu czowiekowi prawo nie moe by dane, jak tylko przez niego samego"), ale w zimie 1807—1808 r. wygosi na uniwersytecie berliskim swoje synne Mowy do narodu niemieckiego, pomienne manifesty narodowe, w swojej skrajnoci nawet nacjonalistyczne. da powicenia jednostki dla dobra narodu, a w dniach upadku wywysza Niemc�w nad inne narody jako tych, kt�rzy najbardziej wierz w wolno. Schleiermacher zagrzewa do walki przeciw wrogowi i pragn, aby modzie bya wychowywana w duchu narodowym.

Z ich wypowiedzi czerpali wiele publicyci. Ernst Moritz Arndt (1769—1860) czu si poprzednio Szwedem, ale gdy wszed w sub Steina, zapaa patriotyzmem pruskim i szerzy nienawi do obcych. Johannes Joseph G�rres (1766—1848) jak Fichte by kiedy jakobinem, swoimi artykuami na amach wpywowego pisma “Rheinischer Merkur" zyska tylu zwolennik�w w caych Niemczech, e Napoleon nazwa go “pit potg" w Europie. Friedrich Ludwig Jahn (“ojciec Jahn", 1778—1852) w broszurze Niemiecka narodowo (Deutsches Yoikstuni) chcia zastpienia armii staej przez ochotnik�w, ale bardziej znany by jako tw�rca organizacji gimnastycznych (1810), wkr�tce szeroko rozpowszechnionych w caych Niemczech, majcych przygotowa modzie do trud�w wojennych.

Rozpowszechniy si te w tych latach nowe pojcia. Arndt gosi, e ojczyzna niemiecka siga tak daleko, jak siga jzyk niemiecki, a w 1813 r. napisa, e “Ren jest rzek niemieck, a nie granic Niemiec". Zamiast obcego sowa Nation zaczto uywa terminu Volk, z kt�rego Jahn uku okrelenie Yoikstum.

U szczytu ycia literackiego Niemiec stali nadal Goethe i Schiller, w ostatnim dziesicioleciu ycia Schillera blisko ze sob zaprzyjanieni. Obaj znajdowali si w najwaniejszym okresie swojej tw�rczoci. Goethe w Weimarze, stolicy malekiego ksistwa, od polityki przeszed do kierowania teatrem i caym yciem naukowym i artystycznym. Dugie studia i podr�e (m.in. do Woch, take do Krakowa) umoliwiy

431

mu czenie wyobrani poety i pisarza z dociekliwoci myliciela i badacza naukowego. Z niebywa wytrwaoci wraca do temat�w kilku swoich dzie. Pierwsza wersja Fausta (Prafaust) ukoczona zostaa w 1755 r., Faust, fragment, ukazuje si w 1790 r., pierwsza cz Fausta w 1808 r., druga gotowa jest na kilka miesicy przed mierci tw�rcy (1832). Pierwsza cz powieci o Wilhelmie Meistrze {Lata nauki Wilhelma Meistra) wydrukowana zostaa w latach 1795—1796, druga (Lata wdr�wki) w dw�ch wersjach w 1821 i 1829 r. Autobiograficzna powie Z mojego ycia. Zmylenie i prawda ukazuje si w latach 1811, 1814 i 1833. Goethego cechowaa wszechstronno zainteresowa. Obok poezji, prozy i dramatu zajmuje si krytyk i teori literatury, sztuk, naukami przyrodniczymi i histori. Umieszczany na naczelnym miejscu w okresie klasyki niemieckiej, dug swoj tw�rczoci obejmowa kilka kierunk�w literackich, w adnym nie mieci si w peni, na wszystkie, a take na rozw�j europejskiej myli i literatury, wywar powany wpyw. Ze wsp�czesnych mu wypadk�w nieraz czerpa dowiadczenia, ale prdom epoki jego niezaleny umys mniej ulega ni inni tw�rcy. Fascynuje go czowiek, jego wartoci moralne i stosunek

432

do otoczenia, denie do zdobycia absolutnej wiedzy i jego dziaanie. Chodzio o wartoci obowizujce zawsze i wszdzie, gdy “mdrzec z Weimaru" wyr�nia si uniwersalizmem. Potrafi z podziwem wyraa si o Napoleonie (w czym zreszt nie by osamotniony, gdy nawet Arndt sawi go w odzie Der Mdchtige).

Pobyt Goethego i Schillera w Weimarze utworzy z tego miasteczka wany orodek kulturalny. Nie byo to wyjtkiem. Zanim wok� uniwersytetu berliskiego skupi si powane grono ludzi pi�ra, od koca XVIII rol tak odgrywaa Jena, “kochane wariackie gniazdo" — jak nazwa j Goethe. Dziaali tam Fichte, Schelling, bracia Humboldtowie, poeci Friedrich Novalis i Ludwig Tieck, bracia Schleglowie August Wilhelm (1767—1845) — pisarz, tumacz i jzykoznawca, i Friedrich (1772—1829) — pisarz, filozof i jzykoznawca. Wr�d prekursor�w romantyzmu najwybitniejszy by poeta Johann Christian Friedrich H�lderlin (1770—1843), czerpicy jeszcze czsto wzory ze wiata antycznego i czcy w lirycznych wierszach humanitaryzm i patriotyzm (charakteryzuj go tytuy jego dzie: Hymny do wolnoci, Hymny do ludzkoci, Do Niemc�w czy mier ojczyzny). Istotn rol w okresie wczesnego romantyzmu odegra Noyalis (waciwie Friedrich Leopold von Hardenberg, 1772—1801) z jego koncepcj “magicznego idealizmu", tsknot za wiecznoci, przekonaniem o czarodziejskiej roli poezji, gloryfikacj redniowiecza, katolicyzmu i monarchii. Ernst Theodor Amadeus Hoffmann (1776—1822), najbardziej znany chyba z Historii dziadka do orzech�w, w nowelach i powieciach miesza elementy romantyzmu i realizmu, operowa fantastyk i groz. Teatr w Berlinie rozwin si zwaszcza za dyrektury Augusta Wilhelma Ifflanda (1759—1813), aktora i dramaturga.

433

Schleglowie stanli na czele pierwszej szkoy romantycznej. Romantyzm w Niemczech dzieli si na r�ne kierunki i reprezentowa rozmaite zasady. Czsto jednak racjonalizmowi przeciwstawia siganie do redniowiecza, take do przeszoci germaskiej, kt�ra miaa wzmocni nastroje patriotyczne, a skierowana bya w intencji przeciw dominacji francuskiej. Dramaturg Heinrich von Kleist (1777—1811) obok obyczajowej komedii Rozbity dzban w dramacie Bitwa w Lesie Teutoburskim d w surmy bojowe do walki przeciw Napoleonowi, kt�rego by nieprzejednanym wrogiem. Znikny hasa zwr�cone przeciw tyranom, pojawiy si za to motywy religijne. Literatura miaa torowa drog do rozwoju wiadomoci narodowej.

Koncepcje filozoficzne z jednej strony, a romantyzm z drugiej wywary take wpyw na rozw�j sztuki w Niemczech. Pod wpywem F. Schlegla znajdowaa si grupa malarzy zwanych nazareczykami, kt�ra chciaa wr�ci ku pocztkom malarstwa. M�wili oni o tym, e w dziaalnoci artysty konieczna jest “naiwno", “czysto serca i odrobina niedowiadczenia w rzemiole".

G�wnymi przedstawicielami romantyzmu w malarstwie byli Caspar David Friedrich (1774—1840) i Philipp Otto Runge (1777—1810). Pierwszy z rodzinnego Pomorza przez Kopenhag dotar do Drezna, drugi osiedli si w Hamburgu. Friedrich w swoich pejzaach o ciemnym kolorycie i niezwykych efektach wietlnych wyraa panteizm i nastr�j tajemnicy. Runge od klasycyzmu przeszed w licznych portretach do mistycyzmu i symbolizmu.

Klasycyzm duej utrzyma swoje wpywy w architekturze, kt�ra wahaa si midzy naladowaniem nadal wzor�w staroytnych a redniowieczem. Najwybitniejszym architektem by Karl Friedrich Schinkel (1781—1841), kt�ry wzni�s szereg budowli w Berlinie (Nowy Odwach, 1816—1818, Stare Muzeum, 1824—1828) i w pobliskich miastach (Charlottenburg, Poczdam, Babeisberg), a take na ziemiach polskich. W 1789 r. Carl Gotthardt Langhaus wzni�s Bram Brandenbursk, a w 1794 r. Johann Gottfried Schadow osadzi na niej kwadryg.

Powan rol odegra neogotyk, kt�ry rodzi si jeszcze w XVIII w., a trwa do pocztk�w XX w. W Niemczech gotyk uznano za wytw�r ducha narodowego (jako dzieo czysto niemieckie okreli Goethe katedr w Strasburgu). Z r�nych stron Niemiec pyny skadki na dokoczenie katedry w Kolonii (1817—1880). Wzniesiono wiele kocio�w neogotyckich o naukowo obliczonych proporcjach. W budowlach wieckich ju nieco swobodniej czono motywy dekoracji redniowiecznej i renesansowej. W Monachium za kr�la Ludwika I budowniczowie pragnli upodobni stolic Bawarii do Aten, w p�niejszych latach XIX w. za Ludwika II wznosili ju zamki.

KONIEC RZD�W NAPOLEONA

Imperium Napoleona nigdy duej nie zaznao pokoju, polityka cesarza stale nastawiona bya na nowe podboje. Od 1810 r. narastay

434

coraz bardziej przeciwiestwa midzy Francj a ostatnim od niej niezalenym mocarstwem Europy, Rosj, kt�re doprowadziy do podjcia wyprawy na Moskw.

Przed jej rozpoczciem Napoleon musia sobie zapewni bezpieczestwo na terenie Niemiec, przez kt�re prowadziy wszystkie drogi strategiczne. W koach wojskowych Prus bkay si wprawdzie projekty wystpienia w zbliajcej si wojnie po stronie Rosji, a wyrazem tego by wspomniany wyej memoria Gneisenaua Plan przygotowania powstania ludowego z sierpnia 1811 r., ale nie wywary one adnego wpywu na polityk pastwa. W lutym 1812 r. ukad z Francj zobowizywa Prusy do wystawienia 20-tysicznego korpusu, kt�ry obok 30 ty. Austriak�w mia wzi udzia w wyprawie. Ukad ten okrelano jako habicy, ale dop�ki potga Francji pozostawaa nienaruszona, dop�ty Prusy nie miay w gruncie rzeczy innego wyjcia, nie sta je byo na podjcie walki z Napoleonem.

W maju 1812 r. cesarz raz jeszcze zebra wok� siebie w Drenie wszystkich wadc�w niemieckich, cznie z cesarzem austriackim i kr�lem pruskim. Tymczasem nieprzeliczone kolumny Wielkiej Armii maszeroway ju przez ziemie niemieckie na wsch�d. Wchodzio w jej skad okoo 600 ty. ludzi, w tym nieco ponad poowa Francuz�w, a 180 ty. Niemc�w. Bya to liczba znaczna, ale nie wyczerpujca moliwoci ludnych ziem niemieckich. Niepor�wnanie mniejsze Ksistwo Warszawskie wystawio okoo 100 ty. wojska. W dodatku oba korpusy, pruski i austriacki, zajy miejsca na flankach, pierwszy na Litwie, drugi na Woyniu, i nie zdradzay zamiar�w szczeg�lnie aktywnego wystpienia przeciwko wojskom rosyjskim. Austriacy otwarcie nawet zapewnili Rosjan, e ich oddziay nie rozpoczn dziaa zbrojnych.

Gdy w czerwcu 1812 r. armie napoleoskie przekraczay Niemen w marszu na Moskw, w Petersburgu powsta Komitet do Spraw Niemieckich z udziaem Steina, kt�ry odtd by g�wnym doradc Aleksandra w sprawach niemieckich. Wszystko zaleao od los�w kampanii.

Dop�ki istniaa Wielka Armia, nie byo mowy o jakichkolwiek wystpieniach antynapoleoskich w Niemczech. Ale nawet gdy ze wschodu napywa zaczy wieci o jej katastrofie, nie od razu nastpi zwrot. Dopiero gdy klska armii napoleoskiej nie ulegaa ju adnej wtpliwoci i gdy korpus marszaka MacDonalda znajdowa si w odwrocie, gen. York, dowodzcy oddziaami pruskimi wchodzcymi w jego skad, podpisa z gen. Dybiczem konwencj w Taurogach (30 XII 1812). Konwencja przewidywaa neutralizacj Prusak�w, kt�rzy mieli zaj teren midzy Tyl a Kajped. Podpisana zostaa nie tyle wbrew, ile bez rozkazu kr�lewskiego (Fryderyk Wilhelm III ogosi wprawdzie, e ukadu nie ratyfikuje, a Yorka usuwa od dow�dztwa, ale w Berlinie stacjonoway jeszcze wojska francuskie). Taurogi zmusiy Francuz�w do przypieszenia ewakuacji obszar�w po Wis, uwag zwr�ci jednak przede wszystkim rzadki fakt samodzielnego wystpienia generaa pruskiego o charakterze politycznym.

Sama konwencja nie oznaczaa przejcia' Prus na stron Rosji,

435

niemniej polepszya perspektywy dziaalnoci Steina i innych Niemc�w w otoczeniu Aleksandra. Starali si oni skoni cara do dalszego marszu na Niemcy, a teraz mogli wysun argument, e wojska rosyjskie uzyskaj tam pomoc w dalszej wojnie. Dlatego do zawarcia konwencji przyczyni si Causewitz, przebywajcy przy Dybiczu z ramienia Komitetu do Spraw Niemieckich.

Sam Stein w czerwcu 1812 r. radzi zorganizowa powstania na tyach wojsk francuskich, a w grudniu gosi, e “nadszed czas, aby Niemcy powstay i odzyskay wolno i honor, aby wykazay, e to nie nar�d, lecz ksita dobrowolnie ugili si pod jarzmem". Zbyt silnie jednak nad ziemiami niemieckimi ciya przewaga Francji, aby sowa te miay natychmiast przeistoczy si w czyny.

436

Po katastrofie Napoleona pod Moskw byo rzecz jasn, e nastpnym etapem wojny midzy sabnc Francj a potniejc koalicj musi by walka o Niemcy. Obie strony mobilizoway na nowo swoje siy, a tymczasem toczya si gra dyplomatyczna. Fryderyk Wilhelm w kocu grudnia prowadzi jeszcze rokowania z Napoleonem i chcia odwlec moment zerwania. Pr�bowa nam�wi Austri do wsp�lnego dziaania, na razie bez rezultatu. Aby wydoby si spod nacisk�w francuskich, przeni�s si do Wrocawia (22 stycznia) i zacz wreszcie rozmowy z Aleksandrem. Ten ostatni przeciwny by odbudowie Prus w granicach sprzed 1806 r., g�wnie ze wzgldu na wasne plany rozwizania sprawy polskiej. Negocjator pruski pk Knesebeck zaproponowa w�wczas oparcie granicy Prus na Wile i Narwi (tzw. linia Knesebecka, kt�ra jeszcze par razy pojawi si w planach Berlina), ale i ten projekt car odrzuci. Kompromis znalaz wyraz w podpisaniu ukadu kaliskiego (28 lutego). Mowa bya w nim o wsp�lnej walce o uwolnienie Niemiec, przy czym Prusy miay zosta wzmocnione zdobyczami-w Niemczech p�nocnych (z wyjtkiem Hanoweru, kt�ry winien wr�ci do zwizk�w z Angli), na wschodzie za z ziem dawnej Polski miay odzyska tereny stanowice pomost midzy Prusami Wschodnimi i lskiem. Ukad by niewtpliwym sukcesem Prus. Zanim rozpoczy si dziaania wojenne, otrzymay od decydujcego w tym momencie mocarstwa obietnic uzyskania powanych zdobyczy na obszarze Niemiec. Rekompensowao to w peni cofnicie si na wschodzie, gdzie Prusy rezygnoway z teren�w niepewnych. Ukad kaliski sta si te pocztkiem kilkudziesicioletniej wsp�pracy prusko-rosyjskiej, cho zarazem zaczyna okres wpyw�w Petersburga w Niemczech.

Aby skutecznie wzi udzia w zbliajcych si walkach, trzeba byo odbudowa armi prusk. Ju gdy Stein w lutym znalaz si na terenie Prus Wschodnich, zwoa tamtejszy sejmik i wym�g na nim tworzenie oddzia�w wedug projektu Ciausewitza, w czci ochotniczych. Stao si to wzorem, kt�ry naladowano p�niej w innych czciach pastwa. Uleg nastrojom take kr�l. W odezwie Do mojego ludu (17 III 1813) odwoywa si do uczu patriotycznych spoeczestwa. W cigu lutego i marca wydano odezw wzywajc do tworzenia oddzia�w ochotniczych, zniesiono zwolnienia od suby wojskowej, zarzdzono mobilizacj i wydano edykt o pospolitym ruszeniu (Landsturm, 21 kwietnia), przeznaczonym do suby pomocniczej. W rezultacie pastwo pruskie, niewielkie w tym czasie terytorialnie i wyczerpane finansowo, potrafio wystawi potn armi, kt�ra wkr�tce liczya 280 ty. onierzy. Poniewa za Francja i Rosja osabione byy kampani 1812 r., armia ta moga odegra niema rol w dalszych dziaaniach wojennych.

Byy to wojska znacznie sprawniejsze od rozbitych w 1806 r. Napoleon pocztkowo lekceway Prusak�w, ale rycho przekona si o bdzie. Wiele wprowadzonych w tym czasie zmian okazao si trwaych. Dotyczy to zwaszcza ogoszonej, na razie na czas wojny, powszechnej suby wojskowej (9 lutego), przeduonej nastpnie na stae, a take zewntrznych cech wojska (kr�j mundur�w, odznaczenie elaznego Krzya).

437

U podstaw budowy nowej armii legy reformy wprowadzone w Prusach w poprzednich latach, ale take nastr�j, kt�ry ogarn znaczn cz spoeczestwa. Kampani lat 1813—1814 nazywano �wczenie “wojn o wolno" (Freiheitskrieg), dopiero p�niej nazw zmieniono na “wojn wyzwolecz" (Befreiungskrieg), jako e tamta nie podobaa si kr�lowi. Najbardziej wojowniczo nastrojona bya inteligencja i modzie, zwaszcza studenci. Niekiedy oddziayway take wzgldy materialne. W Prusach Wschodnich, kt�re opieray swoj gospodark na eksporcie zboa, jednym z pierwszych krok�w po odejciu Francuz�w byo otwarcie port�w i likwidacja blokady kontynentalnej. Chopi odczuwali w wielu okolicach bolenie kontrybucje czy wrcz rabunki armii napoleoskiej, cho byy i tereny, na kt�rych powoywanie do wojska natrafio na op�r (lsk, Nadrenia).

Wok� wojny wyzwoleczej p�niejsza historiografia, zwaszcza pruska, oplota legend. Jedni ca zasug odrodzenia przypisywali monarchii, drudzy widzieli w nim ruch og�u spoeczestwa. W rzeczywistoci kr�l niechtnie odnosi si do tego ruchu, tym bardziej e towarzyszyy mu nieraz hasa zjednoczenia Niemiec. Nastroje byy bardzo gorce, ale miay swoje granice. Wyraziy si w duej ofiarnoci (w kr�tkim czasie zebrano 6,5 mln talar�w, co byo sum znaczn, gdy budet Prus w 1806 r. wynosi 25 mln talar�w), w mniejszym stopniu w ochotniczym zgaszaniu si do wojska. Liczba ochotnik�w trudna jest do ustalenia, prawdopodobnie nie przekroczya 20 ty. ludzi, przy czym w peni ochotniczy charakter miaa tylko suba w specjalnych korpusach (Freikorps), gdy pozostali i tak stali przed perspektyw powoania pod bro. Kwiat ochotnik�w skupi si w oddziale Llitzowa, kt�ry jednak liczy ledwie ponad tysic ludzi. Znalazo si tam wielu student�w i pisarzy, a barwy mundur�w (czarne mundury, czerwone wypustki i zote guziki) stay si p�niej barwami rewolucyjnych Niemiec.

Ob�z patriotyczny nie mia te jasnego programu, jak winny wyglda Niemcy po zwycistwie. Jego przyw�dca, Stein, w kilku memoriaach przedstawia coraz to odmienne propozycje. Pewne byo w kadym razie odbudowanie Austrii i Prus, co zapowiadao rywalizacj obu tych pastw o wpywy w Niemczech. Niebezpieczestwo czaio si take we wzrastajcej roli Prus. Wszystkie te ujemne strony sytuacji uka si jednak w peni dopiero po zwycistwie.

Kampania 1813 r. rozegraa si w dw�ch etapach. W maju Napoleonowi, mimo pewnych niepowodze, udao si wyprze wojska pruskie i rosyjskie z Saksonii z powrotem na lsk, a na pocztku czerwca zaproponowa zawieszenie broni, kt�re trwao a do sierpnia. Toczya si wtedy gra dyplomatyczna o Austri, kt�rej kanclerz Metternich wystpi w roli “zbrojnego mediatora". Nie dy on w�wczas do obalenia zicia swojego cesarza, niemniej wielogodzinna dramatyczna rozmowa z Napoleonem w Drenie przekonaa go, e nie ma co liczy na umiarkowanie tego urodzonego zdobywcy. Cesarz Francuz�w nie godzi si na utrat wszystkich zdobyczy i powr�t do granic z 1792 r. Teraz Austria zdecydowaa si na podpisanie sekretnego sojuszu z Rosj i Prusami

438

w Rychbachu (27 VI 1813). Gdy zawiody ostatnie rokowania penomocnik�w obu stron w Pradze w lipcu, 12 sierpnia Austria wypowiedziaa wojn Napoleonowi. W koalicji antyfrancuskiej bray jeszcze udzia, oczywicie, Anglia, a take Szwecja.

Siy koalicji byy dwukrotnie wiksze ni francuskie (p� miliona przeciw 250 ty. przewanie wieo zwerbowanego onierza, przy czym wiele oddzia�w, zwaszcza oddziay niemieckie, biy si niechtnie). W czasie dwumiesicznej kampanii jesiennej Napoleon pr�bowa pobi osobno trzy armie koalicyjne: p�nocn Bernadotte'a, szwedzkiego nastpcy tronu, lsk pruskiego generaa Gebharda Bluchera i czesk ks. Karola Schwarzenberga, naczelnego wodza caej koalicji. Odnosi nawet pewne sukcesy, ale jego marszakowie w sierpniu i wrzeniu ponieli szereg klsk. Najgroniejsze byo za to, e przeciwnik przystpi wreszcie do koncentrycznego ataku. Inicjatorem by Blucher, zwany p�niej “marszakiem-naprz�d", bo ani Bernadotte, ani Schwarzenberg nie kwapili si do decydujcej bitwy. Ju 8 padziernika od Napoleona odesza Bawaria, co rozbio Zwizek Reski. W czasie “bitwy narod�w" pod Lipskiem (16—19 padziernika) Francuzi byli dwukrotnie sabsi ni przeciwnicy, a szeregi armii napoleoskiej opucili ostatni sprzymierzecy niemieccy, armia saska. Po tej porace tylko z wielkim trudem udao si Napoleonowi schroni z resztkami wojska za Renem. Niemcy byy stracone.

Ziemie Zwizku Reskiego znalazy si pod zarzdem Centralnej Rady Administracyjnej kierowanej przez Steina. W swojej siedzibie we Frankfurcie nad Menem zimno i wrogo przyjmowa r�nych drobnych wadc�w, najchtniej wyrzuciby ich wszystkich. Ale nie on o tym mia decydowa, cho wielu z nich wahao si dugo. Gdy w marcu 1813 r. w�dz rosyjski Kutuzow wyda do ksit niemieckich odezw, wzywajc ich do porzucenia sztandar�w napoleoskich, do koalicji przyczy si tylko jedyny ksi Meklemburg-Schwerin.

A przecie do likwidacji tych “zdrajc�w sprawy niemieckiej" po zwycistwie pod Lipskiem byo r�wnie daleko jak przedtem. Postaraa si o to przede wszystkim Austria. Metternich rozpocz gr dyplomatyczn, a dla zr�wnowaenia wpyw�w pruskich i rosyjskich kaptowa sobie poszczeg�lnych monarch�w. Zawar w Ried (8 padziernika) ukad z Bawari, pastwem, kt�re najbardziej obowio si kosztem Austrii. Wittelsbachowie naleeli jednak do najmoniejszych dynastii i pozyskanie ich si opacao. W zamian za zwrot Tyrolu i innych prowincji austriackich Metternich obieca im rekompensaty w Niemczech. Za ukadem w Ried poszy inne. W rezultacie w kocu 1813 r. z pastw niemieckich utworzonych przez Napoleona zlikwidowane zostay tylko Westfalia, Berg i Frankfurt, najcilej z nim zwizane, kt�rych wadcy umknli do Francji. Ponadto kr�l saski za zbyt dugie trwanie przy Francuzach zapaci uwizieniem.

W sprawach niemieckich punkt cikoci przesun si wic z p�l bitewnych na pertraktacje i korespondencj dyplomatyczn. Nieustpliwy Napoleon nie dawa jednak za wygran i po kampanii niemieckiej

439

1813 r. nadszed czas na kampani francusk roku nastpnego. Bra w niej udzia korpus Bluchera, raz odnoszc sukcesy, to zn�w doznajc niepowodze. Jeszcze rokowano w Chation, ale gdy wreszcie wojska koalicji ruszyy na Pary, daa o sobie zna prawdziwa dysproporcja si, na kt�r nic ju nie m�g poradzi Napoleon, cho “odnalaz swoje buty z kampaniii woskiej". 31 III 1814 r. Pary zosta zajty, cesarz zmuszony do abdykacji, a w kilka tygodni p�niej (30 maja) pierwszy pok�j paryski zakoczy wojn.

Ku oburzeniu antyfrancuskiej opinii w Niemczech warunki tego pokoju byy dla Francji stosunkowo korzystne, w jej granicach pozostay nawet niekt�re tereny pozyskane po 1792 r. (Saara, Landau).

Nie min nawet rok, w Wiedniu obradowali jeszcze dyplomaci, a Napoleon znowu pojawi si na widowni. Tym razem kampania na polach Belgii bya kr�tka. Pod Bruksel Wellington zgromadzi armi 100 ty. ludzi, a Blucher 150 ty., gdy Napoleon zdoa wyprowadzi w pole znowu zaledwie poow tej liczby. Dalej zday zreszt kilkakrotnie wiksze siy austriacko-prusko-rosyjskie, kt�re na dalsz met unicestwiay nadziej na zwycistwo nad koalicj. Na razie Napoleon pr�bowa, jak zawsze, gdy dysponowa sabszymi siami, rozbi kolejno armie Wellingtona i Bluchera. Zaatakowa drugiego pod Ligny, zmusi do wycofania si, ale nie rozbi. Gdy zmaga si nastpnie w zaciekej bitwie pod Waterloo z Wellingtonem (18 czerwca), na jego skrzydle pojawi si Blucher, w spos�b decydujcy wpywajc na ostateczn klsk Francuz�w.

Tak znaczny udzia wojsk pruskich w kampaniach 1813 i 1814 r. mia dla opinii stanowi rekompensat za 1806 r. i za wszystkie p�niejsze upokorzenia. Z dum podkrelano, e jednym z tw�rc�w zwycistwa pod Waterloo by szef sztabu armii Bluchera, Gneisenau. Ju

440

w poprzednich latach wysuwa on wiele projekt�w prowadzenia wojny. Byli tacy, kt�rzy uwaali go za najgenialniejszego wodza wr�d przeciwnik�w Napoleona. Ku wielkiemu zmartwieniu nie m�g si on jednak doczeka dowodzenia wasn jednostk. O duchu zemsty, panujcym wr�d Prusak�w, wiadczyy dalsze poczynania Bluchera. Po Waterloo pogna do Parya, ju po drodze dajc si srodze we znaki ludnoci. W okupowanym miecie nie zwraca uwagi nawet na Ludwika XVIII, traktujc stolic Francji jako wrogie miasto. Z zemsty Prusacy pr�bowali wysadzi w powietrze paryski most Jeny, aby zniszczy wspomnienie haniebnej poraki, podoona mina nie zrobia jednak powaniejszej szkody. Jednoczenie wybitni przedstawiciele obozu reform w Prusach, Humboldt i Gneisenau, zasypywali polityk�w koalicji memoriaami domagajcymi si osabienia Francji.

Tylko w czci zamiary te realizowa drugi pok�j paryski (20 XI 1815); oddawa on Niemcom i Sardynii te tereny, kt�re dotd Francja zatrzymywaa z odrewolucyjnych zdobyczy. Prusy dostaway z tego Saar, Badenia Landau. Odbierano take dziea sztuki, pocigane przez Napoleona z caej Europy, i nakadano na Francj wysok kontrybucj, mszczc si za wszystkie ciary, kt�rymi Napoleon tak hojnie szafowa w latach powodze. Skrajni przedstawiciele obozu antyfrancuskiego snuli plany ogromnych aneksji (np. Arndt wytycza granic od Dunkierki wzdu Mozy do Arden�w), ale nie udao si oderwa od Francji nawet Alzacji.

Znacznie boleniejsze jednak niepowodzenia sprawa niemiecka poniosa wczeniej, na kongresie wiedeskim (wrzesie 1814—czerwiec 1815). Wty sojusz, jaki powsta pomidzy spoeczestwem a wadcami w okresie wojny wyzwoleczej, rozpad si teraz bez ladu. Na liskich posadzkach wiedeskich paac�w rozgrywaa si batalia dyplomatyczna, kt�rej aktorami byli monarchowie i dyplomaci. Dalecy byli oni od zgody midzy sob.

Z najbardziej konkretnym programem wystpi car Aleksander, kt�ry chcia poczenia z Rosj uni realn caego Ksistwa Warszawskiego jako Kr�lestwa Polskiego, przyznajc za to Prusom jako rekompensat ca Saksoni. Sprawy wic polska i saska, najbardziej sporne kwestie Kongresu, wizay si silnie z problemem niemieckim. Nie tak jednak wyglda on, jak to sobie wyobraali patrioci niemieccy. Plan cara Aleksandra wywoa op�r pozostaych g�wnych uczestnik�w kongresu, a na pocztku stycznia sytuacja zaostrzya si tak bardzo, e powsta sojusz austriacko-angielsko-francuski. Ostatecznie zatarg skoczy si kompromisem, do kt�rego przyczynio si take ponowne pojawienie si Napoleona. Aleksander zadowoli si okrojonym Kr�lestwem, a Prusy tylko poow Saksonii. Reszt zatrzymaa dynastia Wettyn�w, uratowana w myl zasady legitymizmu przed cakowitym wydziedziczeniem. Sporom towarzyszy stay handel ziemiami, w tym take terenami niemieckimi. Prusy dostaway prowincje nadreskie (Westfalia i Nadrenia), a poza tym od Szwecji dzieron przez ni dotd cz Pomorza i Rugi, obiecan ju wczeniej przez Bernadotte'a

441

Danii. Wobec tego t ostatni obdarowano ksistwem Lauenburg kosztem Hanoweru, kt�ry jednak otrzymywa od Prus Wschodni Fryzj.

Austria po smutnych dowiadczeniach ostatniego wierwiecza wycofywaa si znad Renu, zostawiajc Prusom obron tej, jak si w tym czasie wydawao, najniebezpieczniejszej granicy. Byli tacy, kt�rzy dostrzegali w tym ju �wczenie niebezpieczestwo, twierdzc, e Austria przestaje by g�wnym pastwem niemieckim. Prusy swoimi posiadociami sigay od Kajpedy a po Saar, ale tereny te nie stanowiy jednej caoci (najwyraniej przegradza je Hanower). Z p�niejszej perspektywy oceniono, e ten ukad granic predestynowa Prusy do odegrania roli zjednoczyciela Niemiec, w 1815 r. nikt tego nie m�g si spodziewa. Nie brakowao take zmian granic mniejszych pastewek niemieckich, ale waniejsze byo, e ich skad niewiele r�ni si od tego, co w Niemczech zaprowadzi Napoleon. Z usunitych za jego czas�w monarch�w wracali tylko niekt�rzy (jak ksi oldenburski, ale dlatego, e by krewnym Aleksandra), natomiast rzesze zmediatyzowa-nych daremnie czekay zmiowania.

Zjednoczenie Niemiec przybierao posta dalek od marze patriot�w. W maju 1815 r. pospiesznie przygotowano projekt utworzenia Zwizku Niemieckiego. Na terenie caej Europy spok�j i bezpieczestwo wedug konserwatywnych zasad Restauracji mia zapewni sojusz pastw, wite Przymierze (28 IX 1815). Na terenie Niemiec podpisanie aktu o Zwizku (8 VI 1816) miao na celu “utrzymanie zewntrznego i wewntrznego bezpieczestwa Niemiec oraz niezalenoci i nienaruszalnoci poszczeg�lnych pastw niemieckich". Groba zewntrzna naleaa do przeszoci, natomiast po 1815 r. najistotniejsz spraw stanie si walka z rosncym niezadowoleniem spoeczestwa.

II. RESTAURACJA

ZWIZEK NIEMIECKI POD EGID AUSTRII

“Pomiewiskiem Europy" zwano niekiedy, i nie bez racji, zwizek pastw niemieckich. Byo ich okoo 40 (w momencie ogaszania Aktu Zwizkowego z 8 VI 1815 r. — 38, wkr�tce — 39, w 1817 r. — 41, od 1848 r. liczba ta stopniowo spadaa do 33 w 1866 r., a to na skutek wygasania dynastii i czenia pastewek), w tym jedno cesarstwo — Austria (ale tylko z ziemiami niemieckimi w Austrii waciwej i czeskimi), pi kr�lestw — Prusy (ale bez Poznaskiego oraz Prus Zachodnich i Wschodnich), Bawaria, Hanower, Saksonia i Wirtembergia — gdy promocji na kr�lestwo z czas�w Napoleona nikomu nie odebrano — dalej wielkie ksistwa i ksistwa, jedno hrabstwo i cztery wolne miasta, mianowicie Frankfurt, Hamburg, Brema i Lubeka. Czonkami Zwizku byli monarchowie Holandii, z racji posiadania Luksemburga, Danii, ze wzgldu na Holsztyn i Lauenburg, oraz Anglii wobec posiadania Hanoweru (do 1837 r., gdy rozwizana zostaa unia hanowersko-angielska).

Suwerenno wszystkich wadc�w ograniczona bya tylko w niewielkim stopniu: nikt nie m�g wystpi ze Zwizku i nie wolno byo zawiera sojusz�w wymierzonych przeciw niemu. Wobec wikszoci pastw Zwizek posiada pewne kompetencje wojskowe (ale nie wobec Austrii i Prus).

Wadze Zwizku byy sabe. Sejm zwizkowy (Bundestag) gromadzi wysannik�w rzd�w, obradujcych we Frankfurcie pod przewodnictwem delegata Austrii. Zebra plenarnych z udziaem okoo 70 delegat�w, kt�rzy mieli rozstrzyga o waniejszych kwestiach, w cigu poowy wieku byo kilkanacie. Obowizywaa zasada kwalifikowanej wikszoci 2/3 og�lnej liczby gos�w, a wic 28 delegat�w 6 wikszych pastw mogo zawsze udaremni uchwa. Zmiany o charakterze konstytucyjnym wymagay nawet jednomylnoci (Saksonia chciaa wprowadzenia liberum veto). Regularnie zbieraa si wsza rada zoona z 17 delegat�w (11 pastw wysyao po 1 delegacie, pozostae razem 6), nie miaa ona jednak (do 1854 r.) porzdku obrad i przewanie zajmowaa si sprawami drugorzdnymi. Na pierwszym zebraniu (dopiero 5 XI 1816) pojawili si wysannicy Anglii, Rosji, a nawet Francji, jako gwarant�w Zwizku.

Armia Zwizku nie musiaa nigdy wystpowa w wojnie, a wic nie trzeba byo sprawdza, jak prezentowaby si w walce ten dziwny

443

zlepek kontyngent�w poszczeg�lnych pastw, z kt�rych najmniejsze dostarczao 20 ludzi. 17 pastw posiadao prawo posyania do kwatery dow�dcy swoich komisarzy dla wykonywania nadzoru.

Prymat w Zwizku dzierya Austria, ponownie wydwignita na szczyty potgi przez dyplomacj Klemensa Metternicha, najpierw ministra spraw zagranicznych (od 1809 r.), potem (1821) take kanclerza. Ziemie niemieckie nie byy jedynym terenem dziaania tego nieprzecitnego polityka, kt�rego aspiracje dotyczyy spraw niemal caej Europy. Zaoeniem jego byo przeciwstawianie si wszelkim ruchom, mogcym zagraa istniejcemu porzdkowi, przy czym po pokonaniu Napoleona stara si wprowadzi taki kurs polityczny, jakby nic si nie wydarzyo w cigu ostatniego wierwiecza. Wrogo Metternicha wobec niemieckiego ruchu narodowego wynikaa z charakteru spoecznego tego ruchu. Na kongresie wiedeskim Austria wycofaa si ze swoich posiadoci w Niemczech, cho zapewnia sobie dominacj we Frankfurcie. Sama pozostaa nadal pastwem niemieckim, a Wiede by niemieckim centrum kulturalnym. Mimo tego po 1815 r. rozpocz si proces odchodzenia Austrii od Niemiec, cho pocztkowo w mao dostrzegalnej postaci. P� wieku bdzie ona jeszcze broni swojej pozycji, stopniowo jednak coraz bardziej jako pastwo zewntrzne.

Tradycyjnym ju rywalem Austrii byy Prusy. Na kongresie wiedeskim oba pastwa take stany przeciw sobie, Prusy u boku Rosji, Austria po stronie Wielkiej Brytanii i Francji. Ale rycho rywalizacja ta zesza na dalszy plan, do czego przyczyniaa si take wsp�praca w ramach witego Przymierza. Wsp�dziaaniu Prus z Austri sprzyjay r�wnie stosunki wewntrzne.

Reformy okresu Steina i Hardenberga kr�l i inni konserwatyci pojmowali g�wnie jako rodek do ponownego wzmocnienia pastwa po klsce jenajskiej. Gdy przynioso to swoje owoce, armia odniosa sukcesy w wojnie lat 1813—1815, a pastwo w 1815 r. wicej ni podwoio liczb swoich mieszkac�w (z 5 na 10,5 mln), konserwatyci szybko zapragnli zahamowa rozmach dalszych przemian. Nie byo mowy o nadaniu konstytucji. Zarzdzenie kr�lewskie z 22 V 1815 r. obiecywao utworzenie reprezentacji stanowej, kt�rej celem byoby “doradzanie we wszystkich sprawach dotyczcych praw osobistych obywateli i ich wasnoci cznie z wyznaczeniem podatk�w". Losy tych “stan�w" byy charakterystyczne dla wszystkich reform.

Do pastwa przyczone zostay prowincje zachodnie, bardziej ni tereny wschodnie rozwinite gospodarczo, a wic silniejsze tam byo mieszczastwo. W⁷ prowincjach “starych" jednak, a i w caym pastwie nadal pozycj uprzywilejowan zajmowao junkierstwo. Junkrzy nie mieliby nic przeciw utworzeniu reprezentacji stanowej, byle mogli odgrywa w niej dominujc rol. Pragnliby nawet rozszerzy kompetencje takiego zgromadzenia. Na to jednak nie godzi si kr�l i ministrowie z kanclerzem Hardenbergiem na czele. Wiksz moliwo manewrowania dawaoby im zgromadzenie moe nawet z wikszym udziaem mieszczastwa, ale za to dysponujce wskimi kompetencjami.

444

mapa

445

Rezultatem sporu byo odwlekanie reformy, a zesza ona cakowicie na dalszy plan. Gdy w kilka i kilkanacie lat p�niej wprowadzono ustawy o reprezentacji gminnej i powiatowej (1823/24, 1825 i 1827/28), u steru wadzy nie byo ju nikogo z ekipy reformator�w i junkrzy uzyskiwali ogromne zdobycze (we wszystkich sejmikach powiatowych monarchii na 16 190 miejsc 12 654, czyli 78%, zajmowali przedstawiciele “pierwszego stanu", tj. waciciele wielkich majtk�w ziemskich, niemal wycznie tzw. majtk�w rycerskich, przedstawiciele miast 1329, a wsi 2207 miejsc).

W 1817 r. Hardenberg utworzy Rad Pastwa, kt�ra bya — jak stwierdzi Holborn — “typowym organem owieconego absolutyzmu", opierajcym si na biurokracji. Jedyne trwae jej dzieo to reforma systemu finansowego pastwa, konieczna wobec zaduenia (w 1815 r. ¹¹ 250 mln talar�w) i nadwyek wydatk�w nad dochodami. Ustawa z 1820 r. wprowadzaa “podatek klasowy", obciajcy powanie spoeczestwo, zwaszcza nisze jego warstwy. Wzrost dochod�w, g�wnie pochodzcych z podatk�w bezporednich (w ok. 50%), cznie ze sprawniejszym administrowaniem rozlegymi majtkami pastwowymi umoliwi w cigu 10 lat uporzdkowanie finans�w kraju.

Inn zdobycz byo utrzymanie powszechnej suby wojskowej. Zobowizywaa ona do suby formalnie wszystkich mczyzn 20 rocznik�w (midzy 20 a 39 rokiem ycia), pocztkowo przez 3 lata w subie czynnej, potem w rezerwie, wreszcie w dw�ch siedmioleciach w pospolitym ruszeniu (Landwehra) powoania. Ta ostatnia formacja w intencji projektodawcy Scharnhorsta miaa wprowadza pojcie wojska obywatelskiego, ale charakter ten systematycznie tracia. Proces niszczenia podobnego znaczenia Landwehry zakoczy ostatecznie reforma Roona. System rekrutacji wojska utrzyma si z pewnymi zmianami a do 1918 r., a by te naladowany w wielu innych pastwach.

Reforma ta uzyskaa zgod Fryderyka Wilhelma III tylko dlatego, e przekonano go, i na tej drodze Prusy tanim kosztem uzyskuj potn armi (przy 130 ty. wojska na stopie pokojowej mogy dysponowa na wypadek wojny armi p�milionow).

O tym, e okres reform koczy si, wiadczyy take zmiany personalne. W latach 1815—1816 odeszli marszaek Bliicher i gen. Scharnhorst, w 1819 r. z ycia politycznego zniknli A. Humboldt i gen. Boyen. Osamotniony Hardenberg zmar w 1822 r.

Austria i Prusy skupiay na swoich terenach, nalecych do Zwizku Niemieckiego, 60% caej jego ludnoci i zajmoway tyle powierzchni. Z pozostaych wiksz rol odgrywaa Bawaria, Saksonia (cho wieo zostaa znacznie uszczuplona na rzecz Prus), Hanower, Badenia i Wirtembergia. Reszt stanowiy drobniutkie pastewka. Wr�d pastw rednich nie brakowao objaw�w nieufnoci czy niechci do dw�ch potg niemieckich, ale wszelkie projekty utworzenia midzy Austri i Prusami “trzeciej siy" w ramach tzw. triady skazane byy na niepowodzenie. Przyczyniaa si do tego zar�wno sabo tych pastw, jak i czsto spory midzy nimi. Stan taki, utworzony po 1815 r., bdzie

446

odtd zjawiskiem trwaym a do rozstrzygnicia rywalizacji austriacko-pruskiej w 1866 r. Wszelkie pr�by jego zmiany paralioway ambicje poszczeg�lnych pastw rednich, z kt�rych Bawaria pr�bowaa niekiedy prowadzi polityk mocarstwow.

Powody zatarg�w byy r�ne, czsto chodzio o terytoria (jak midzy Bawari i Badeni), kiedy indziej wsp�dziaanie przekrelay r�nice wewntrzne. W niekt�rych pastwach wadcy po powrocie pragnli wr�ci do niczym nie ograniczonego absolutyzmu i do stosunk�w feudalnych. Na poudniu gdzieniegdzie ukazyway si konstytucje (w 1818 r. w ks. sasko-weimarskim, w Badenii i w Bawarii, w 1819 r. — w Wirtembergii, w 1820 r. — w Hessen-Darmstadt), ale trudno byo m�wi o rzdach liberalnych.

STOSUNKI GOSPODARCZE

Od poowy XVIII w. ludno na ziemiach niemieckich po wiekach stagnacji zacza szybciej wzrasta. Min okres wielkich god�w i masowych epidemii. Mimo wielu wojen adna z nich nie wywara tak niszczcego wpywu, jak wojna trzydziestoletnia. Rozw�j demograficzny cechowa zreszt w tym czasie wikszo kraj�w Europy Zachodniej i rodkowej. W 1816 r. Zwizek Niemiecki (cznie z caymi Prusami) zamieszkiwao 32,6 mln os�b, w tym Prusy 10,5 mln, czci Austrii nalece do Zwizku 9,5 mln, Bawari 3,5 mln, inne pastwa niemieckie 9,1 min. Do 1837 r. ludno powikszya si do 41,1 mln (czyli o 23%), szybciej rosa przy tym ludno kraj�w p�nocnych ni poudniowych;

ludno Prus powikszya si o 35%, Austrii o 16%, Bawarii o 13%.

Kraj by przewanie rolniczy. Ponad 70% mieszkac�w yo na wsi i pracowao na roli. Z niewieloma wyjtkami (jak prowincja nadreska) zdecydowan przewag posiadaa wielka wasno ziemska. Dla stosunk�w w rolnictwie najwiksze znaczenie mia przebieg reform rolnych. Okres rewolucji francuskiej i napoleoski przyni�s ze sob zniesienie poddastwa (tylko wyjtkowo i na kr�tko pr�bowano je wznowi w Hanowerze i w Elektoracie Hesji). Znacznie bardziej skomplikowana bya sprawa uwaszczenia, czyli uzyskania przez chopa na wasno ziemi, kt�r dotd uprawia. Proces ten szybciej przebiega w Niemczech zachodnich i poudniowo-zachodnich, na wschodzie, poczwszy od wprowadzenia reform pruskich, rozciga si na kilkadziesit lat, w Austrii za uwaszczenie dokonane zostao dopiero od 1848 r." Zwaszcza w pierwszej fazie, w Prusach do 1848 r., uwaszczani byli g�wnie bogatsi chopi (“sprzajni", tzn. tacy, kt�rzy paszczyzn odrabiali poprzednio wasnym inwentarzem). Drug cech reformy rolnej w Prusach byo to, e chop, aby sta si wacicielem ziemi, musia jako odszkodowanie odstpi jej cz panu. W sumie spos�b przeprowadzenia zmian by tu dla wielkich wacicieli ziemskich bardzo korzystny. Reformy agrarne w wielu krajach stanowiy wstrzs dla tych wacicieli wobec koniecznoci rezygnacji z pracy paszczynianej, natomiast na terenie wikszoci ziem niemieckich, najbardziej na wsch�d

447

od aby, wzmocniy ich pooenie. W cigu pierwszej poowy XIX w. powikszali sw�j stan posiadania kosztem ziemi chopskiej.

Ten sam przebieg reform agrarnych spowodowa, e zmiany nastpiy take na wsi. W zachodnich czciach Niemiec wyonia si grupa bogatszych chop�w, natomiast na wschodzie nastpia wyraniejsza polaryzacja — na drugim biegunie drabiny spoecznej naprzeciw wielkich wacicieli powikszaa si liczba chop�w posiadajcych tylko drobne gospodarstwa lub bezrolnych. Wikszo tych ostatnich pozostawaa na wsi, szukajc pracy w majtkach junkierskich. Miasta wchaniay na razie tylko niewielki ich odsetek. W 1815 r. poza Wiedniem jedynie dwa liczyy ponad 100 ty. mieszkac�w (w tym Berlin ponad 190 ty.); w 1850 r. byo ich ju 5, a Berlin mia ponad 400 ty. ludzi, w kilka lat p�niej by ju wikszym miastem ni Wiede. Lepszej doli na obczynie szukaa na razie nieznaczna liczba Niemc�w, wiksza od 1830 r. (1830—1840 — 152 ty., 1840—1850 — 435 ty.).

Nowoczesnego przemysu jeszcze nie byo. Do 1835 r. mona m�wi o przygotowawczym okresie jego rozwoju, a pierwsza faza uprzemysowienia obja dopiero lata 1835—1873. Dominowaa produkcja rzemielnicza, chaupnicza, na drugim planie manufakturowa i g�rnicza. Najwiksz rol odgrywao w�kiennictwo, ale zaledwie na 1/3 warsztat�w tkackich pracowali ludzie, kt�rzy nie mieli innego zajcia. Po 1815 r. rozpocz si rozw�j Zagbia Ruhry, ale by to na razie rozw�j powolny. W 1800 r. 1500 g�rnik�w wydobywao 230 ty. t wgla, w 1850 r. 13 ty. — 1,7 mln t. Krupp zaoy warsztat w 1810 r., dopiero w 1846 r. zatrudnia 140 pracownik�w. W 1830 r. w Prusach czynnych byo 345 maszyn parowych o mocy niespena 4,5 ty. KM, z tego prawie 3/4 w g�rnictwie, hutnictwie i egludze, niemal wszystkie w Nadrenii, Westfalii, na lsku i w Berlinie.

Produkcja przemysowa pod kadym wzgldem ustpowaa angielskiej i francuskiej: liczby fabryk i robotnik�w, wyposaenia technicznego i wysokoci produkcji. Na 1 przdzalni w Prusach wypaday 1473 wrzeciona, w Wielkiej Brytanii — 20 ty., na 1 robotnika rocznie 1 ty. funt�w przdzy, w Wielkiej Brytanii — 9 ty.

Przy tym wszystkim postp by wyrany. W latach 1800—1840 produkcja w Zwizku Niemieckim potroia si, we Francji wzrosa o niespena 40%, w Anglii o 70% (oczywicie przy znacznie wyszym stanie pocztkowym). Wydobycie wgla z 300 ty. t w 1800 r. doszo w 1850 r. do 6,7 mln t (skaczc z 3% na 13,7% wydobycia brytyjskiego), produkcja stali z 40 na 208 ty. t. Pierwszy statek na Renie pojawi si w 1820 r., pierwszy odcinek kolei (na kr�ciutkiej trasie z Norymbergi do Furth) zbudowano w 1835 r. (ale pocig cigna lokomotywa angielska), w 1855 r. sie kolejowa liczya 8290 km. Transport cigle odbywa si g�wnie szosami, kt�re budowano popiesznie (np. w Prusach w latach 1817—1838 ponad 600 mil).

Rozw�j hamowany by r�nymi czynnikami. Brakowao kapita�w, w latach 1826—1850 rocznie powstawao 4—5 sp�ek akcyjnych dysponujcych cznie 27 mln mk, od 1850 r. ju 15—16 sp�ek z 126 mln mk.

448

Stopniowo przebiega proces wprowadzania tzw. wolnoci procederu, a wic zasady, wedug kt�rej kady m�g podejmowa produkcj w kadej dziedzinie wytw�rczoci w jakichkolwiek rozmiarach i przy uyciu jakiejkolwiek techniki. Musiao towarzyszy temu znoszenie wszelkich przywilej�w, zwaszcza cechowych. Za czas�w rzd�w francuskich wolno procederu wprowadzono na terenach lecych na lewym brzegu Renu i w Westfalii. W Prusach najwaniejsze byy zmiany w okresie reform, zwaszcza edykt podatkowy Hardenberga z 1810 r. Byy jednak kraj'e, w kt�rych wolno procederu wprowadzono w kilkadziesit lat p�niej (w Saksonii w 1861 r., w Badenii i Wirtembergii w 1862 r., w Bawarii w 1868 r.), a jednolite przepisy wprowadzono dopiero w latach 1869 i 1872.

Najbardziej jednak odczuwano skrpowanie rozwoju gospodarczego wynikajce z rozbicia politycznego Niemiec. Po klsce Napoleona na kontynent europejski masowo napyny towary angielskie, powstrzymywane uprzednio przez blokad napoleosk. Take i Niemcy zalewane byy obcymi towarami, kt�re skutecznie hamoway wzrost wasnej produkcji. W dodatku junkrzy, zarabiajcy na eksporcie zboa, przeciwni byli wszelkiemu ograniczaniu przywozu towar�w przemysowych. Podzia Niemiec na pastwa uniemoliwia jakkolwiek wsp�ln polityk w tym zakresie. Co gorsza, otwarty na zewntrz kraj podzielony by wewntrz granicami celnymi, a i w poszczeg�lnych pastwach na drogach i szlakach pobierane byy liczne opaty. Podanie

449

kupc�w niemieckich z r�nych pastw gosio: “38 granic celnych w Niemczech paraliuje obroty wewntrzne i powoduje taki skutek, jak skrpowanie kadej czci ciaa, aby krew nie przepywaa do ssiednich". Dochodzio do tego skomplikowanie systemu pieninego, gdy kursowao kilkadziesit rodzaj�w monet; dopiero w 1838 r. konwencja monetarna uregulowaa stosunek do siebie talar�w i gulden�w.

Tote wanie rozbicie gospodarcze, zwaszcza celne, kraj�w niemieckich stao si celem atak�w ze strony mieszczastwa, najbardziej zainteresowanego wprowadzeniem zmian. Powstajcy w tym czasie liberalizm ekonomiczny mia w Niemczech zoony charakter. Z jednej strony postulowano zniesienie r�nych ogranicze wewntrznych dla uatwienia rozwoju przemysu, z drugiej dono do silniejszego zespolenia pastw niemieckich, liczc na uzyskanie na tej drodze wikszej i skuteczniejszej opieki w walce konkurencyjnej z obcymi towarami. Stanowio to podstaw dania zjednoczenia politycznego, ale niekiedy prowadzio take do hase nacjonalistycznych. Najwybitniejszym przedstawicielem tego kierunku by Friedrich List (1789—1846), tw�rca szkoy narodowej w ekonomii. W 1819 r. przyczyni si on walnie do zaoenia Niemieckiego Zwizku Handlowego i Przemysowego (Deutscher Handels und Gewerbeverein) dla zwalczania rozbicia celnego ziem niemieckich, ale ju w 1819 r. pozbawiony zosta katedry na uniwersytecie w Tybindze, a w 1822 r. zmuszony do emigracji za liberalizm polityczny. W 1830 r. wr�ci do Niemiec, jednake wobec niepowodzenia swoich wysik�w zakoczy ycie samob�jstwem. W swojej g�wnej pracy Narodowy system ekonomii politycznej (1841) podkrela potrzeb nieskrpowanego rozwoju gospodarczego narodu, ale krytykowa klasyczny liberalizm gospodarczy, stwierdzajc, e w krajach sabiej rozwinitych potrzebny jest protekcjonizm; dodawa take postulat gospodarczej i politycznej ekspansji Niemiec.

Z pastw niemieckich najaktywniejsz polityk gospodarcz prowadziy Prusy. W tak wanej sprawie celnej okazaa si ona zbiena z postulatami mieszczastwa, cho inne byy jej podstawy i cele. Pocztek sw�j wzia z kryzysu gospodarczego po 1815 r. W 1816 r. zniesiono ca wewntrzne na terenach na wsch�d od aby, a w 1818 r. w caym pastwie, zostawiajc tylko ca na granicach. Podobny krok podj byo atwo, gdy lea on take w interesie junkr�w, kt�rzy spodziewali si na tej drodze powikszy zbyt zboa. Rycho jednak Prusy zaczy stara si o wcignicie w orbit swoich wpyw�w gospodarczych innych pastw p�nocnoniemieckich, zwaszcza tych, kt�re oddzielay od siebie poszczeg�lne czci monarchii. Rzd pruski stosowa nawet nacisk, nakadajc wysokie ca na towary przechodzce przez teren Prus. Pocztkowo sukcesy byy tylko czciowe, do waniejszych naleao zawarcie ukadu celnego z Hessen-Darmstadt w 1828 r. Jednoczenie za na wz�r pruski podobne pr�by podjy te inne pastwa. W tym samym roku Bawaria i Wirtembergia zaoyy Poudniowoniemiecki Zwizek Celny, a Saksonia, pastwa turyskie i Hessen-Kassel — rodkowoniemiecki Zwizek Handlowy. Zrcznie lawirujc Prusy staray si

450

osabi oba pozostae zwizki celne i ostatecznie doprowadziy 11 1834 r. do utworzenia prusko-niemieckiego Zwizku Celnego. By to sukces tak powany, e niekt�rzy historycy powstanie Zwizku Celnego r�wnaj w znaczeniu z rewolucj 1848 r. W 1836 r. przyczyy si do niego Badenia i Hessen-Nassau i liczy on w�wczas ju 25 mln ludnoci, a wic 5/6 obywateli pastw Zwizku Niemieckiego (nie liczc Austrii). Poza jego granicami pozostay kraje p�nocno-zachodnie, zwizane gospodarczo z Angli, kt�re dopiero stopniowo wstpoway do Zwizku Celnego w nastpnych dziesicioleciach (ostatnie w 1867 r.). Waniejsze byo jednak, e do Zwizku nie naleaa Austria (trudno byo przyczy ca monarchi z ziemiami sowiaskimi, wgierskimi i woskimi, cho Prusy wchodziy do Zwizku z terenami polskimi, take tymi, kt�re nie stanowiy czci Zwizku Niemieckiego). W tym okresie utworzenie Zwizku Celnego nie miao konsekwencji politycznych, niemniej zapowiadao moliwo usunicia Austrii z Niemiec. Cho bowiem geneza Zwizku Celnego bya natury gospodarczej, wywrze on nastpnie wpyw na stosunki polityczne i bdzie krokiem ku zjednoczeniu Niemiec pod kierownictwem Prus. Jednoczenie pastwo pruskie jakby odbierao liberaom jeden z ich postulat�w, pomijajc inne, zwaszcza danie reform wewntrznych.

KONSERWATYCI, LIBERAOWIE, MODZIE

Po entuzjazmie 1813 r. lata nastpne przyniosy ze sob w Niemczech nastroje przygnbienia i pesymizmu. Postanowienia kongresu wiedeskiego zawiody nadzieje, nieurodzaj lat 1816—1817 i kryzys gospodarczy day si we znaki. Na drogach pojawili si bandyci, kt�rych liczb por�wnywano przesadnie do istniejcej w XVII w. Niemniej jednak po burzy poprzedniego wierwiecza spoeczestwo nie wracao do poprzedniej biernoci, tote w najbliszych latach formoway si programy, cho czsto jeszcze mao precyzyjne i nie prowadzce do powstania ugrupowa politycznych.

Konserwatyci mogli ufa, e opierajc si na Zwizku Niemieckim, na wikszoci wadc�w i rzd�w, nie m�wic o czujnym Metternichu, nie maj potrzeby obawia si przeciwnik�w. Rosy ich wpywy na dworze pruskim, gdzie ostatecznie cakowicie usunli reformator�w. Z ramienia Metternicha bacznie ledzi stosunki w Niemczech jego zaufany wsp�pracownik, polityk i publicysta Friedrich von Gentz. Na amach swojego ultrareakcyjnego “Oesterreichischer Beobachter" zwalcza on tendencje postpowe i pobudza prawic. Niebagatelne byy wpywy Rosji, mile widziane zwaszcza na wielu maych dworach, kt�re mniej obawiay si nacisk�w z Petersburga ni z Wiednia czy Berlina, cho Aleksander okrela je cynicznie jako stadnin zarodow dla wielkich arcyksiniczek rosyjskich. Oparcia konserwatyzm m�g szuka w monarchizmie szerokich mas ludnoci, zwaszcza wiejskiej, kt�ra w 1814 r., o dziwo, przyjanie witaa powr�t nawet najgorszych wadc�w, kt�rzy sprzedawali uprzednio swoich poddanych w rekruty.

451

W powizaniu z romantyzmem konserwatyzm rozbudowa swoj ideologi. Korzeniami sigaa ona XVIII w., a zwaszcza jego koca, gdy pod wpywem rewolucji francuskiej August Wilhelm Rehberg racjonalizmowi i umowie spoecznej przeciwstawia apologi historycznej genezy pastwa (Studia nad rewolucj francusk, 1793). Nowy system wyszed spod pi�ra Karla Ludwiga Hallera, kt�ry w Szwajcarii wydawa od 1816 r. wielotomowe dzieo Restauracja wiedzy o pastwie. Nawracajc do systemu stanowego i rzd�w arystokracji, kr�la czy ksicia traktowa jako najwikszego dziedzica, kt�rego wadza powinna mie charakter patriarchalny. Ideaem jego byo wprowadzenie w caym pastwie systemu patrymonialnego.

Konserwatyzm szuka take poparcia w Kociele, zar�wno jednak protestancki, jak i katolicki przeyway okres kryzysu. W protestantyzmie jeszcze w XVIII w. pewne oywienie do zmartwiaej ortodoksji wniosy sekty, jak herrnhuci, znajdujcy si pod wpywem angielskiego metodyzmu, i zwolennicy wizjonerskiego swedenborgianizmu (zwaszcza w Wirtembergii), kt�ry przyby do Niemiec ze Szwecji. Z drugiej strony Owiecenie oddzielao wierzcych od mylcych, a “wielki poganin" Goethe ca histori Kocioa nazwa “mieszanin bd�w i gwat�w". Pod wpywem idea�w Owiecenia i filozofii Kanta rosy w protestantyzmie przejawy racjonalizmu (jak H. E. Paulus ze swoj prac ycie Jezusa, 1828). Jednoczenie rzd pruski zacz wywiera silniejszy nacisk na Koci�, w 1822 r. pod jego wpywem wprowadzono uni wyznania luteraskiego i reformowanego (nakaz ujednolicenia liturgii), co wywoao gorce protesty. Rezultatem bya ugoda (1828 nowa redakcja tzw. agendy), niemniej od tej pory protestantyzm silniej ni dotd zwizany by z wadzami politycznymi.

Koci� katolicki wyszed z XVIII w. take osabiony reformami j�zefiskimi i fryderycjaskimi, zniesieniem zakonu jezuit�w i popieraniem przez pastwo opozycji przeciw wpywom kurii papieskiej. I na nim odbio si Owiecenie, pojawiy si tendencje, aby oprze katolicyzm na nauce (Hermes) czy zastpi dogmaty przez moralno chrzecijask (Sailer). Cae grupy ksiy wystpoway przeciw celibatowi (na lsku w 1826 r., w Niemczech poudniowych w 1830 r.). W okresie Restauracji monarchia opowiedziaa si jednak za zwizkiem midzy pastwem a Kocioem. Popara wic ultramontanizm (najsilniejszy by on w Bawarii), dopomoga mu do zwalczania tendencji narodowych, a stosunki z Watykanem uregulowaa szeregiem konkordat�w, odtd najbardziej typow form wzajemnych porozumie.

Przeciwko istniejcym stosunkom budzia si tymczasem opozycja o bardzo r�nym charakterze. Jednym z jej r�de byo wspomnienie klsk i upokorze doznanych ze strony Napoleona, a nastpnie niewyzyskanego zwycistwa. Niedawni suchacze M�w do narodu niemieckiego i uczestnicy korpusu Lutzowa podnosili hasa patriotyczne (zabrzmiay one zwaszcza w czasie obchod�w rocznicy bitwy pod Lipskiem w 1815 r.), w swoim antyfrancuskim zapdzie nieraz wrcz nacjonalistyczne (“Jeli zechcesz uczy c�rk jzyka francuskiego, r�wnie

452

dobrze moesz ksztaci j na dziewk"). W zwizkach gimnastycznych Jahna zasady narodowe przybieray czasem formy kracowe i karykaturalne (tzw. Deutschtumelei), co prowadzio do star z ywioami patriotycznymi (np. we Wrocawiu, tzw. Breslauer Turnstreit).

Ale w tym obozie patriotycznym nie brakowao ludzi, kt�rzy g�wny cel widzieli w walce przeciwko tyranii wadc�w, zaprzepaszczeniu szans zjednoczenia Niemiec, prawdziwych czy wymarzonych, gnbieniu wolnoci i pr�bom powrotu do stosunk�w feudalnych. Gorzko rozczaroway ich postanowienia kongresu wiedeskiego, pozostajce w racej dysproporcji do nadziei ywionych w latach wojny o wyzwolenie. Wr�g Napoleona, G�rres, wobec wczenia Nadrenii do Prus sta si obywatelem tego pastwa. Ju w kocu 1815 r. na amach swojego “Rheinischer Merkur" musia wojowa z Gentzem, a pismo zostao niemal natychmiast zamknite na skutek skargi rosyjskiej. Mimo bardzo umiarkowanych pogld�w sam przed grob aresztowania uchodzi musia do znienawidzonej Francji.

W cigu kilku pierwszych lat po kongresie wiedeskim jawne grupy libera�w dziaay w tych pastwach, w kt�rych istniay agodniejsze rzdy. G�wnym celem byo utworzenie “prawdziwej i godnej reprezentacji narodowej" w caych Niemczech, jak to gosi Adres narodowy, przygotowany w 1817 r. w HessenDarmstadt. Gdzieniegdzie opierano si paceniu podatk�w, nakadanych samowolnie przez wadc�w, lub aowano “dobrego i starego prawa" z czas�w napoleoskich. Rezultaty byy nike, bo nawet wprowadzane konstytucje nie zapewniay mieszczastwu wikszych zdobyczy.

Znacznie goniejszy by natomiast ruch modziey. Uniwersytety niemieckie w pierwszej poowie XIX w. odgryway rol szczeg�ln. Na liczniejszych teraz uczelniach (Berlin, Wrocaw, Bonn) ksztacio si wicej modziey, wr�d kt�rej znikna lub przynajmniej zesza na dalszy plan brutalno obyczaj�w, typowa dla wieku poprzedniego. Osab take znacznie partykularyzm, co najbardziej byo widoczne na uniwersytetach saskich, w Jenie i Lipsku, kt�re posiaday najbardziej og�lnoniemiecki charakter. W cigu paru dziesicioleci przez katedry przesuna si caa plejada uczonych i wybitnych dziaaczy narodowych. Jak nigdy, wysze uczelnie niemieckie czyy wysoki poziom naukowy z postpow rol spoeczn. Nic wic dziwnego, e w takim rodowisku okres Restauracji wywoa powszechne napicie, a hasa narodowej jednoci i walki z reakcj zdobyway licznych zwolennik�w.

Wr�d modziey po 1815 r. rozwijay si od nowa zrzeszenia regionalne (Landsmannschaften), z dawna ju znane. Obok nich jednak, a take przeciw nim powstaway zwizki majce na celu wsp�lnot student�w ze wszystkich ziem niemieckich, tzw. Burschenschaften. Pocztki jeszcze w jesieni 1814 r. daa Teutonia w Halle. W heskim Giessen pod wpywem braci Follen�w, Karla i Augusta Adolfa, p�niejszych docent�w uniwersytetu, wyr�s orodek najbardziej radykalny, Czarni, czyli Zwizek Przyjacielski. Karl Follen snu wizje “pastwa ludowego", m�wiono o republice. Waciwym zainicjowaniem ruchu

453

Burschenschaft�w stao si utworzenie 12 VI 1815 r. zwizku studenckiego w Jenie, gdzie gromadzili si studenci z r�nych stron Niemiec. Pod wpywem profesor�w Ludena i Okena dominoway tutaj przekonania liberalne, wierzono jeszcze, e mona bdzie liczy na niekt�rych ksit. Teren Saksonii sprzyja take nastawieniu antypruskiemu. Stacjonujce w anektowanej prowincji silne oddziay pruskie na ulicach miast saskich witaa piosenka Poczekaj pruska kukuko, pomoe nam Bonaparte! Czarni mieli swoich naladowc�w, i to take wr�d modziey polskiej, nawet w zaborze rosyjskim. Bardziej jednak na wz�r Jeny ruch modziey rozwija si w r�nych czciach Niemiec, najbardziej na zachodzie i poudniu. Pierwszym jego wystpieniem miay sta si uroczystoci 300-lecia reformacji, poczone z czwart rocznic bitwy pod Lipskiem.

W Eisenach, na terenie liberalnie rzdzonego ksistwa weimarskiego, zebrao si w padzierniku 1817 r. 500 student�w z 11 uniwersytet�w. W dominujcym nad miastem zamku Wartburg, zwizanym z tradycj Lutra, odbyy si uroczystoci, w kt�rych przewodni nut byo podkrelanie jednoci Niemiec. Ju po nich spalono uroczycie symbole reakcji i konserwatyzmu — pruski gorset uaski,austriack pak kapralsk i hesk peruk, gorzej, e drukowane prace rzecznik�w konserwatyzmu z Hallerem na czele, najgorzej, e i Kodeks Cywilny Napoleona, symbol wycznie obcych rzd�w, bo nie konserwatyzmu. Dawao o sobie zna Deutschtiimelei zwizk�w gimnastycznych, z kt�rych wielu czonk�w weszo do Burschenschaft�w.

Wadze pastw niemieckich wiedziay dobrze o ruchu modziey, interesowa si nim Metternich, ale pocztkowo nie uwaano go za szczeg�lnie grony. Uroczystoci w Wartburgu wzbudziy ju jednak obawy. Pod wpywem cara radca rosyjski Sturdza przygotowa Memoria o aktualnym stanie Niemiec (1818), w kt�rym zapowiedzia bliski wybuch rewolucji. Memoriaem tym Aleksander pr�bowa poruszy wite Przymierze na kongresie w Akwizgranie.

Groby te nie powstrzymay dalszego rozwoju zwizk�w. W rok po Wartburgu powsta Powszechny Burschenschaft Niemiecki, skupiajcy organizacje kilkunastu kraj�w. Czarni z Giessen, znajdujc si w mniejszoci, pragnli nada caemu ruchowi bardziej radykalny charakter. Z tego skrzyda wyszed student Karl Sand. Gdy dowiedziano si, e znany pod�wczas dramaturg, August von Kotzebue, dostarcza carowi memoriay o sytuacji w Niemczech, Sand zasztyletowa go w Mannheim 23 III 1819 r.

Zamach Sanda sta si dogodn okazj dla obroc�w starego porzdku do rozpoczcia surowych represji. Najgorliwszym ich inicjatorem by Metternich, kt�ry sam siebie okrela jako “ostoj porzdku politycznego i spoecznego". W sierpniu 1819 r. na zgromadzeniu przedstawicieli 10 pastw niemieckich w Karlsbadzie (dzi Karlowe Vary) przeprowadzi uchway, kt�rych przyjcie wymusi w miesic p�niej na sejmie zwizkowym. Tzw. postanowienia karlsbadzkie zawieray: wprowadzenie we wszystkich pastwach niemieckich jednolitej

454

ostrej cenzury na wszelkie druki o objtoci do 20 arkuszy; nakaz usuwania z uniwersytet�w kadego profesora, kt�rego wykady zagraay “publicznemu porzdkowi i spokojowi" — pilnowa tego mieli specjalni wysannicy na kadym uniwersytecie; rozwizanie wszystkich Burschenschaft�w i wreszcie utworzenie centralnej komisji ledczej w Moguncji z prawem wydawania wyrok�w. W ten spos�b rozpoczo si “przeladowanie demagog�w" (Demagogenverfolgung), majce zlikwidowa zarzewie opozycji w Niemczech.

Surowe represje powanie osabiy ruch modziey. K. Follen pr�bowa ze Szwajcarii tworzy Zwizek M�w, p�niej Zwizek Modych. Otuchy dodaway wybuchy rewolucyjne we Woszech, a jeszcze bardziej wojna Grecji o niepodlego, kt�ra wywoaa fal sympatii do tego kraju. Liczono na wybuch rewolucji we Francji i wyznaczano nawet termin rozpoczcia walki w Niemczech. Centralna Komisja w ostatecznym raporcie z 1827 r. przyznaa, e zwizki nadal istniej, ale wikszo z nich zostaa wykryta, a uczestnik�w ukarano drastycznymi wyrokami (do kilkunastu lat wizienia). Nad Niemcami na cae dziesiciolecie zawisa przemoc reakcji, a zmiana nastpia dopiero ok. 1830 r.

OPOZYCJA W LATACH TRZYDZIESTYCH I CZTERDZIESTYCH

Tymczasem zmienia si zacza sytuacja w caej Europie. Osaba pozycja witego Przymierza, w nim za trzech mocarstw wschodnich. Midzy Rosj i Austri pojawiy si wyrane rozbienoci, a nastpca Aleksandra I, Mikoaj I, ywi zdecydowan niech do Metternicha. Wielka Brytania od czas�w Canninga nie taia swojej wrogoci wobec zasady interwencji, tej podstawy witego Przymierza. Od kilku lat nie zbieray si ju kongresy midzynarodowe, tak wane dla konserwatyzmu w walce przeciw opozycji na przeomie drugiego i trzeciego dziesiciolecia XIX w. Rewolucje we Woszech i Hiszpanii w 1820 r. zostay stumione przez wojska austriackie i francuskie, ale powioda si walka o wolno w Ameryce aciskiej i w Grecji, co rozognio umysy i serca. Arystokratyczny porzdek, ustanowiony w 1815 r. i podpierany sojuszem mocarstw, chwia si. W wielu krajach Europy krzewiy si ruchy liberalne i narodowe, kt�re czekay tylko dogodnego momentu, aby wywoa now burz.

Zdawienie wszelkiej opozycji na ziemiach niemieckich przez Komisj Mogunck nie mogo by wic trwae. Filhelleni entuzjazmowali si sukcesami Grek�w, ale myleli o walce przeciw wasnym tyranom. Na wie o rewolucji lipcowej we Francji, o powstaniu listopadowym w Kr�lestwie Polskim, o wypadkach we Woszech i innych krajach zawrzao i w Niemczech.

Wypadki od sierpnia 1830 r. do pierwszych miesicy roku nastpnego nie objy obu wielkich potg niemieckich. W Austrii odbiy si tylko sabym echem, a rozruchy w Berlinie czy bunty robotnik�w tekstylnych w Akwizgranie zostay szybko stumione. Tam gdzie wadcy udzielili spoeczestwu ju wczeniej konstytucji (Bawaria, Badenia,

455

Wirtembergia), przybray one posta zaostrzonej opozycji parlamentarnej. W niemal wszystkich pozostaych pastwach niemieckich doszo do walk, nieraz bardzo krwawych. Zaczy si one w Saksonii, ale wkr�tce rozgorzay take w Elektoracie Hesji i w Hessen-Darmstadt, w Ksistwie Brunszwiku i w Hanowerze.

Ruchy objy r�ne grupy spoeczne, a wic i cele nie byy jednakowe. Czsto przewodzio mieszczastwo i inteligencja, posiadajc najbardziej-okrelone dania polityczne —wprowadzenia konstytucji, wolnoci politycznych i wpywu reprezentacji spoeczestwa na rzdy. Buruazja wolaaby agodniejsz form walki, ale do radykalizmu zmuszona bya nieustpliwoci rzd�w i naciskiem innych grup. Na niekt�rych terenach wystpienia zaczynay si od rozruch�w godowych, ruszaa ludno gnieciona nadmiernymi podatkami. Tam gdzie nie dokonano reformy agrarnej, aktywni byli chopi, przycinici, jak w Hanowerze, “barbarzyskimi pozostaociami feudalnymi". Pojawili si rzemielnicy i plebs miejski, odczuwajcy niepomylne stosunki gospodarcze. Gdzieniegdzie dawali o sobie zna robotnicy (jak tkacze na uycach).

Cho brakowao wyranego programu republikaskiego, wystpienia skierowane byy przeciwko co gorszym wadcom, a wic np. przeciw ksiciu Karolowi w Brunszwiku czy przeciw kierownikom rzd�w, jak hr. Mlinsterowi w Hanowerze. Zdecydowane i powszechne akcje prowadziy w wikszoci wypadk�w do pochwycenia za bro, do wyprowadzenia wojska z koszar i do walk. W Lipsku powstaa gwardia municypalna, w Drenie gwardia narodowa, w Brunszwiku, gdzie ruszya niemal caa ludno, zdobyto zamek ksicy.

Cay ruch przypomina jakby w miniaturze rewolucj 1848 r., kt�rej by zapowiedzi. Jego rozmiary przeraay bardziej umiarkowanych przedstawicieli mieszczastwa, kt�rzy dla uspokojenia mas i przywr�cenia porzdku szukali kompromisu z wadzami. Nadreski przemysowiec Adolf Hansemann przesa Fryderykowi Wilhelmowi III memoria o pooeniu Prus i ich polityce w kocu 1830 r., w kt�rym pragn zjedna kr�la dla systemu konstytucyjnego, reform liberalnych i przewodnictwa w Niemczech.

W rezultacie zaburze 1830—1831 r. w niekt�rych krajach przyspieszono likwidacj powinnoci feudalnych (Saksonia 1832), obniano podatki, w jakiej mierze cay ruch przyczyni si do ostatecznego uksztatowania Zwizku Celnego. Par kraj�w uzyskao konstytucje (Saksonia, Elektorat Hesji, Hanower) lub ulepszenie konstytucji istniejcych. agodzono lub nawet znoszono cakowicie cenzur (np. w Badenii). Po raz pierwszy poszczeg�lni wadcy musieli i na takie ustpstwa, jeli nie chcieli podzieli losu usunitego z tronu Karola brunszwickiego. Kurfirst heski wzi jako wsp�regenta bardziej popularnego syna, kr�l Saksonii — siostrzeca. W Hanowerze ks. Cambridge ogoszony zosta wicekr�lem, co czyo si z uzyskaniem wikszej niezalenoci od Anglii.

Wszystko to byy zreszt osignicia poowiczne i mao kto czu si

456

z nich zadowolony. Ale wypadki spowodoway rozbudzenie poczucia siy i wiary w moliwo uzyskania sukcesu. W rezultacie jednego i drugiego odtd ruch opozycyjny zatacza coraz szersze krgi. Wobec zagodzenia cenzury znacznie podnioso si czytelnictwo. W nastpnym dziesicioleciu duga lista czasopism reprezentowaa rozmaite odcienie liberalizmu i demokracji. Niekt�re druki osigay niezwyke, jak na owe czasy, nakady 50—60 ty. egzemplarzy. Mogo si wydawa, zreszt przedwczenie, e wali si ostatecznie porzdek kunsztownie wzniesiony w Wiedniu, a p�niej pilnie strzeony. Metternich z rozpacz pisa: “ycie moje wypado na wstrtny okres ... marnuj czas na podpieranie zmurszaej budowli".

Jak wystpienia w Niemczech tworzyy ogniwo w acuchu rewolucji europejskich, tak jeszcze jednym ich skutkiem byo wytworzenie przekonania o wsp�lnych interesach lud�w, sprzecznych z interesami rzdzcych. Daremnie Ciausewitz ostrzega, e rewolucja polska, belgijska czy woska to “eksponenty francuskiej ekspansji", utworzenie za Polski oznaczaoby zasadnicz przebudow systemu europejskiego. Koszty jej poniosyby Niemcy, Rosja odwr�ciaby si ku wschodowi, a Francja zostaaby pani kontynentu. Wbrew temu lata 1830—1848 stanowiy szczytowy okres przekonania, e wsp�praca lud�w pooy kres rzdom tyran�w. cise kontakty czyy dziaaczy niemieckich z Francj, a take z ruchem polskim. Po upadku powstania listopadowego z najwysz sympati witano emigrant�w polskich, kt�rzy przez Niemcy wdrowali do Francji. Nastroje filopolskie wyraziy si w literaturze powstaniem setek wierszy, zwanych Polenlieder. Zwizki na rzecz Polak�w (Polenvereine) byy na pocztku lat trzydziestych jedn w g�wnych postaci organizacji demokratycznych. Spraw polsk entuzjazmowali si wszyscy, dostrzegajc w Polakach sprzymierzec�w i wz�r do naladowania.

Na pocztku 1832 r. powsta Zwizek Prasowy i Ojczyniany (Presse und Vaterlandsverein), utworzony przez Philippa Siebenpfeiffera, bawarskiego urzdnika z Palatynatu, i Johanna Wirtha, adwokata z Bayreuth. Obok oywionej akcji prasowej zwizek ten rozpocz wkr�tce przygotowania do zwoania masowego zebrania zwolennik�w demokratyzacji i zjednoczenia. Orodek ruchu skupia si w Palatynacie i w Badenii, tam te 27 V 1832 r. w Hambach nad Renem doszo do manifestacji.

Hambach r�nio si powanie od Wartburga. Tym razem zebrao si okoo 30 ty. os�b niemal z caych Niemiec. Obok mieszczastwa i inteligencji byo take wielu rzemielnik�w, a z bliszych okolic r�wnie chop�w. Uroczycie witano przybyych Francuz�w i Polak�w. Obok g�wnego hasa “odrodzenia Niemiec" (Deutschlands Wiedergeburt) pod sztandarem czarno-czerwono-zotym, pojawiy si take dania przebudowy Europy: utworzenia Polski, Wgier i Woch. Przewaay nastroje republikaskie, cho wystpiy r�nice midzy grup bardziej radykaln (Siebenpfeiffera) i umiarkowan (Schulera).

Sejm zwizkowy powodzenie ruch�w 1830 r. i manifestacj w Ham bach

457

potraktowa tak, jakby Niemcom grozia rewolucja, kt�ra zmiecie trony i zjednoczy kraj; ponownie utworzy komisj ledcz i drastycznie ograniczy uprawnienia sejm�w krajowych. W moliwo rewolucji wierzyli wicie take przyw�dcy radykalnych organizacji demokratycznych. Tymczasem wbrew pozorom ruch by do powierzchowny i trudno byo liczy na wystpienie licznych grup ludnoci. W odezwie z 1832 r. Wirth pisa o jednoci, suwerennoci ludu, wolnoci przekona i likwidacji szlachty. Przewaay w tym programie hasa polityczne, nie zadowalajce mas spoeczestwa. Brakowao wasnych kadr wojska i trzeba byo odwoa si do onierzy i oficer�w polskich we Francji.

W takich warunkach pr�ba wzniecenia powstania we Frankfurcie nad Menem 3 IV 1833 r., wczeniej zreszt zdradzona wadzom, zakoczya si cakowitym niepowodzeniem. Ruch rewolucyjny dawa o sobie jeszcze zna w niekt�rych czciach Niemiec (zwaszcza w Hesji, 1833—1834, pod wodz pastora Friedricha Weidiga i poety Georga Blichnera), ale podobnie jak po Karlsbadzie ponownie nastpi zwrot w nastrojach.

Wyzyskay to wadze dla odzyskania gruntu. Uchway konferencji ministerialnej w Wiedniu zaostrzay system reakcji, ograniczajc pras i poddajc ostrej kontroli uniwersytety. Zwaszcza te ostatnie cieszyy si u rzdzcych bardzo z opini. Cesarz Franciszek I profesorom w Grazu zapowiedzia twardo: “Nie potrzebuj uczonych, a tylko posusznych poddanych. Kto nie zgadza si ze mn, moe sobie poszuka innego chlebodawcy". Jeszcze cyniczniej sformuowa to kr�l hanowerski: “Profesor�w, aktor�w i dziewki zawsze mona dosta".

458

W Prusach starano si wykorzysta pogldy Hegla, tw�rcy nowoczesnej teorii pastwa. Daleki by on od stanowiska feuda�w, podkrela wiecki charakter pastwa, ale wedug niego winno ono dominowa nad jednostk, podporzdkowan pastwu jako wyszej kategorii moralnej. Z jego pogld�w wyprowadzano twierdzenie, kt�re znacznie p�niej sformuowa Bismarck, e w Niemczech rewolucje robi rzdzcy i e wszelkie trwae przemiany w tym i zjednoczenie, moliwe s tylko na drodze “rewolucji odg�rnej". Ju niezalenie od Hegla tworzono w Prusach mit roli Hohenzollern�w jako jedynych tw�rc�w pastwa i jako tych, kt�rzy wyprowadzili to pastwo z kryzysu doby Napoleona.

Prusy staray si take wykaza swoj rol w Niemczech w czasie kryzysu midzynarodowego w 1840 r. Francja popieraa w�wczas wadc Egiptu, Mehmeda Alego, przeciw jego formalnemu zwierzchnikowi, sutanowi tureckiemu. Obawy przed rosncymi wpywami Francji spowodoway op�r kilku pastw Europy, zwaszcza Rosji i Anglii, ale take Prus. W wyniku tego Francja doznaa na Wschodzie poraki dyplomatycznej, lecz rezultatem stao si napicie nad Renem. Po obu stronach granicy pojawia si fala nacjonalistycznych gos�w. Do penienia “stray nad Renem" (Wacht am Rhein), jak gosia pie MaxaSchneckenburgera, niezwykle popularna przez nastpnych kilkadziesit lat, zgaszay si Prusy jako forpoczta niemiecka na zachodzie.

Zaostrzay one take polityk wobec ludnoci polskiej na wschodzie. W latach 1815—1830 na terenie Wielkiego Ksistwa Poznaskiego, bo tylko tego terenu dotyczyy obietnice kr�la, pr�bowano polityki, kt�ra zjednaaby szlacht dla pastwowoci pruskiej. Tkwia w tym zasadnicza sprzeczno wobec faktu, e w Zwizku Niemieckim Prusy podkrelay sw�j niemiecki charakter (zdarzao si, e niekt�rzy uznawali Prusak�w nie za Niemc�w, lecz jak G�rres za “Litwin�w"). Z tego nieporozumienia, a nie z amania obietnic kr�lewskich z 1815 r., czy te z powstania listopadowego wynikao, i polityka kompromisu martwa bya w powiciu. Nowy nadprezydent prowincji poznaskiej Eduard Flottwell (1830—1840) zapocztkowa zaostrzony kurs antypolski.

Doszo take do starcia z Kocioem. Zgodnie z dekretem kr�lewskim jeszcze z 1803 r. wysunito danie, aby dzieci z maestw mieszanych wyznaniowe wychowywane byy w religii ojca, czemu sprzeciwia si Koci�. Gdy na stolicy arcybiskupiej w Kolonii zasiad Klemens Droste-Vischering, opar si naciskowi wadz (1837), co skoczyo si jego uwizieniem. Podobny los spotka arcybiskupa gnieniesko-poznaskiego Marcina Dunina. Dopiero po 1840 r. zatarg zakoczy si kompromisem.

Wielkie nadzieje wizano w Prusach z nowym wadc, gdy w 1840 r. na tron wstpowa Fryderyk Wilhelm IV. Zacz od zagodzenia konfliktu z Kocioem i polityki wobec Polak�w, od amnestii dla uwizionych czonk�w Burschenschaft�w i Jahna, ale za podstaw swoich rzd�w uznawa “star niemieck zasad stanow", a w'kole jego zaufanych (Klub Wilheimstrasse) rej wodzili konserwatyci, Joseph Maria

459

von Radowitz i Christian von Bunsen. Wszelkie ustpstwa traktowane byy tylko jako objawy aski kr�lewskiej i nie byo mowy o zapewnieniu spoeczestwu wpywu na rzdy. Sejmy prowincjonalne mogy co najwyej zgasza sw�j gos doradczy, a kr�l ani myla o ogoszeniu konstytucji. Gdy wobec zagodzenia cenzury odezway si gosy opozycji, wr�ciy represje. Hoffmann von Fallersieben zosta usunity z katedry, wysiedlony z Prus poeta Georg Herwegh, a w 1844 r. zniesiono niezaleno sd�w. W walce przeciw g�wnemu wrogowi, liberaom i demokratom, niekt�rzy konserwatyci (Radowitz) chcieliby nawet odwoa si do mas, gdy wierzyli w ich przywizanie do tronu i zachowawczo, rzdzili jednak opierajc si na sile.

Tymczasem gdy rzdy poray si z niebezpieczestwem wybuchu rewolucji, w latach trzydziestych i na pocztku lat czterdziestych konstytuoway si w Niemczech g�wne kierunki polityczne, liczce na moliwo osignicia rezultat�w w dalszym terminie.

Nalea do nich liberalizm. dania libera�w dotyczyy przede wszystkim uznania wzrastajcego znaczenia klasy redniej przez dopuszczenie jej do gosu w sprawach politycznych. Ideaem byo juste milieu midzy absolutyzmem a rzdem tumu, midzy anachronizmem autokracji a rewolucj. W istniejcej sytuacji najgoniejsze byy przejawy opozycji wobec rzd�w. W 1837 r. kr�l Hanoweru Ernest August na drodze zamachu stanu zawiesi stany i zni�s konstytucj. Form protestu i wypowiedzenia mu posuszestwa przybrao w�wczas owiadczenie “siedmiu z Getyngi", profesor�w tamtejszej uczelni, filolog�w Jakuba i Wilhelma Grimm�w, historyk�w Friedricha Dahlmanna i Georga Gervinusa, historyka prawa Wilhelma Albrechta, lingwisty Heinricha Ewalda i fizyka Wilhelma Webera. Usunicie ich z uniwersytetu, a trzech take z granic pastwa, wywoao oburzenie w caych Niemczech i w innych krajach. Powstaway komitety do udzielenia im pomocy, a pod naciskiem opinii wszyscy znaleli rycho prac na innych uniwersytetach. Libera z Prus Wschodnich Johann Jacoby domaga si ogoszenia konstytucji, czym narazi si take na represje.

Czoowi liberaowie badescy, Karl von Rotteck i Karl Teodor Weicker, wydali w 1833 r. Leksykon wiedzy o pastwie (Handw�rterbuch der Staatswissenschaften), “bibli wczesnego liberalizmu", kilkakrotnie p�niej wznawiany. Zakrelajc szeroko prawa polityczne, jakie winno otrzyma spoeczestwo, wypowiadali si jednak za wykluczeniem mas od prawa gosowania; suwerenno ludu nie oznaczaa prawa gosu dla tumu. Tym tumom mieszczastwo nie dowierzao, cho samo nie do silne, musiao liczy na ich poparcie.

Liberaowie kadli nacisk zwaszcza na reformy polityczne, w tym na zjednoczenie Niemiec. To haso byo wsp�lne wielu kierunkom politycznym, natomiast demokraci pragnli take reform spoecznych. Franz Waldeck, “westfalski kr�l chop�w", czy Wilhelm Zimmermann, profesor ze Stuttgartu, pragnliby “wyr�wnania r�nic midzy prac a kapitaem", drog zreszt blisz jakobinom z 1793 r. ni nowoczesnemu socjalizmowi. W dziedzinie politycznej Julius Fr�bel i Frantz

460

Zitz m�wili o “republikaskiej monarchii", cho co radykalniejsi (naleeli do nich zwaszcza Gustav von Struve i Friedrich Hecker) otwarcie opowiadali si za republik.

Orodkami ruch�w opozycyjnych staway si czsto pisma, cho naraone byy na przeladowania. W Halle Arnold Ruge, filozof nalecy do lewicy heglowskiej (filozofia Hegla potrafia zapodni zar�wno piewc�w, jak i wrog�w pastwa pruskiego) i dziaacz polityczny, zaoy w 1838 r. “Roczniki Halskie" (“Hallische Jahrbucher"), wok� kt�rych skupia si caa grupa modoheglist�w (m.in. mody Karol Marks). Wkr�tce (1840) musia przenie si do Saksonii, rezygnujc z obywatelstwa pruskiego, wreszcie do Francji. W Kolonii w latach 1842—1843 ukazywaa si “Gazeta Reska dla Polityki, Handlu i Przemysu" (“Rheinische Zeitung fur Politik, Handel und Gewerbe"), pocztkowo liberalna, a gdy redaktorem zosta Marks, demokratyczno-rewolucyjna.

Niekorzystna sytuacja na ziemiach niemieckich spowodowaa, e powan rol w tych latach odgrywaa take emigracja niemiecka. W poowie lat trzydziestych liczna kolonia powstaa w Szwajcarii i we Francji. Na wz�r Modych Woch Giusppe Mazziniego (1832) sformowaa si tam organizacja Modych Niemiec, kt�ra wraz z Mod Polsk znalaza si w ramach Modej Europy (1834). Nazw t nadano te grupie modych pisarzy (1834), kt�rzy czy to z Francji (Heinrich Heine, Ludwig Borne), czy w samych Niemczech (Karl Gutzkow, Heinrich Laube, August von Platen, Georg Herwegh, Ferdinand Freiligrath, Arnold Ruge) atakowali tradycj, wpywy Kocioa i panujc moralno. Byli oni na tyle goni, e sejm Zwizku gwatownie ich potpi, oskarajc o niszczenie religii i porzdku spoecznego.

Poza uchodcami politycznymi w Szwajcarii znalazo si wielu rzemielnik�w niemieckich, wr�d kt�rych powstaway liczne organizacje kierowane przewanie przez radyka�w mieszczaskich. Naciski ze strony rzd�w niemieckich zmusiy wadze poszczeg�lnych kanton�w do ograniczenia prawa azylu, co skonio znaczn cz Niemc�w do szukania gociny we Francji. Tam istniay silne organizacje rewolucyjne, kt�re wywary wpyw na charakter i ideologi zwizk�w niemieckich.

Zaczo si od utworzenia Niemieckiego Zwizku Ludowego (Deutscher Volksverein), kt�ry jednak zosta rycho rozwizany przez wadze francuskie (1833—1834). Jego czonkowie, demokrata Theodor Schuster z Hanoweru i pisarz Jakob Venedey z Kolonii, zaoyli wtedy tajn organizacj Zwizek Odtrconych (Bund der Geachteten, 1834). Uzyska on spore wpywy wr�d robotnik�w i rzemielnik�w, ale znaczna ich liczba zacza sterowa ku wasnej organizacji. Sta si ni Zwizek Sprawiedliwych (Bund der Gerechten, 1836). Krzyoway si w nim wpywy �wczesnego socjalizmu francuskiego, szczeg�lnie Augusta Blanqui, i Wilhelma Weitlinga, czeladnika krawieckiego z Magdeburga, kt�ry w g�wnej swojej pracy, Gwarancje harmonii i wolnoci (Die Garantien der Harmonie und Freiheit, 1842) rozwin zasady komunizmu utopijnego.

461

“VORMARZ"

Wybuch rewolucji 1848 r. tak silnie odbi si na stosunkach niemieckich, e poprzedni okres nazwano “przedmarcem". Po 1840 r. osabo argusowe oko Metternicha, spoczywajce na Niemczech, gdy monarchia habsburska do miaa kopot�w. Nie udao si usun sprawy polskiej , wgierskiej i woskiej, gdy tymczasem powiksza si ruch opozycyjnej buruazji w samej Austrii. W Prusach, jak ju wspomniano, wstpienie na tron Fryderyka Wilhelma IV obudzio nadzieje na zmiany, cho zudne. Kryzys polityczny obj niekt�re mniejsze dwory. W Bawarii Wittelsbachowie popularni byli zwaszcza wr�d chopstwa. Ludwik I zaczyna panowanie w 1825 r. ze saw liberaa i romantyka, penego zapau dla sprawy niemieckiej. Z Monachium stara si uczyni centrum artystyczne i przeni�s do miasta uniwersytet z Landeshut. Darowywano mu nawet sprzecznoci wewntrzne i niezr�wnowaony charakter. Skompromitowa go jednak romans z pikn tancerk i awanturnic, Lol Montez, kt�ra mieszaa si do polityki i kreowaa ministr�w (pr�bowaa si ona przedstawia jako zwolenniczka liberalizmu, ale przejawia si on wycznie w niechci do jezuit�w). Doszo do demonstracji i zaburze. Lola Montez musiaa uchodzi, a Ludwik zrezygnowa z tronu w marcu 1848 r. Sprawa bya nieco karykaturalna, ale charakterystyczna. Na dworze drezdeskim m�wiono o istnieniu narodu saskiego, a w Stuttgarcie jeden z ministr�w stwierdzi, e “cel Zwizku Niemieckiego sprzeczny jest z zamiarem utworzenia z r�nych lud�w, np. Prusak�w czy Wirtemberczyk�w, jednego narodu".

A wic up�r i kryzys cechoway dwory, gdy Niemcom zagrozi nowy, znacznie powaniejszy ni poprzednie, wybuch niezadowolenia. Objawy saboci u rzdzcych byway nieraz jedn z przyczyn rewolucji.

Na tle kryzysu obozu rzdzcego inne zjawiska wystpoway z tym wiksz si. Jednym z nich by kryzys gospodarczy. W poowie lat czterdziestych rolnictwo wikszoci kraj�w europejskich dotkny nieurodzaje. Dawaa si we znaki zwaszcza zaraza ziemniaczana, kt�ra po raz pierwszy ukazaa znaczenie kartofli, rozpowszechnionych na starym kontynencie zaledwie od kilkudziesiciu lat. Rezultatem by g�d, epidemie tyfusu godowego, w niekt�rych czciach Niemiec ludzie marli tysicami (na G�rnym lsku w latach 1846—1847 zmaro blisko 10 ty. os�b), czemu wadze przypatryway si bezradnie. A przecie zanim jeszcze przyszed kryzys, List opisywa, jak “w wielu okolicach Niemiec" poywieniem s “kartofle bez soli, zupa z czarnym chlebem", papka owsiana i kluski z czarnej mki. Widzia on okolice, w kt�rych led, przywizany do sufitu, kry z rki do rki, a kady z jedzcych pociera nim o jedzenie, aby nada mu lepszy smak.

Brak ywnoci, jako rezultat nieurodzaj�w, wywoa droyzn. Kady wic ogranicza wydatki, a to z kolei spowodowao kryzys rzemiosa i przemysu, kt�re produkoway w znacznej wikszoci wypadk�w na rynek wewntrzny. Zwaszcza rzemielnicy, sabi ekonomicznie,

462

a mniej wicej dwukrotnie liczniejsi ni robotnicy przemysowi (w Prusach w 1850 r. rzemielnicy stanowili 9,1% og�u ludnoci, robotnicy przemysowi 4,1%, w innych krajach niemieckich pierwsi 3—6%, drudzy 1,5—4%), bolenie odczuwali sytuacj. Wr�d robotnik�w przemysowych w poprzednich dziesicioleciach nastpowa stopniowo wzrost pac przy bardzo jeszcze dugim czasie pracy (12—18 godzin dziennie). Pojawiay si pierwsze w tym zakresie ograniczenia (w 1839 r. w Prusach, jako drugim po Wielkiej Brytanii kraju, wprowadzono zakaz pracy dzieci do lat 9, a do lat 16 ograniczenie czasu pracy do 10 godzin dziennie, podobne ograniczenie wyday rzdy bawarski i badeski w 1840 r.); teraz kryzys i bezrobocie gwatownie pogorszyy sytuacj.

W Kolonii, gdzie byo i tak lepiej ni na wschodzie, 1/4 cz ludnoci ya z dobroczynnoci, w miastach Bawarii 1/3. W Pforzheim w Badenii 70 % robotnik�w byo bezrobotnych, z Saksonii donoszono, e tysice os�b bez pracy wasa si po ulicach, w Berlinie z 400 000 mieszkac�w podatki pacio 20 ty., a 10% obywateli w 1846 r. okrelano jako zbrodniarzy albo prostytutki. W Hessen-Nassau i Hessen-Darmstadt zdarzay si wypadki sprzedawania dzieci.

Niemcy nie byy izolowane od reszty Europy, tymczasem z r�nych jej zaktk�w dobiegay niepokojce wieci. Opinia niemiecka ywo zareagowaa na pr�by powstania polskiego w 1846 r., tym bardziej e uwag zwr�ci wielki proces oskaronych w Berlinie, a take rze galicyjska. Wczenie Krakowa do Austrii oburzyo mieszczastwo niemieckie, take i dlatego, e ucierpia na tym handel niemiecki. Wojna kanton�w liberalnych z katolickimi w Szwajcarii osabia presti Prus, kt�re wypowiaday si po stronie tych ostatnich, a nie zapobiegy ich cakowitej klsce. Zapowied bezdzietnego kr�la duskiego, e nawet po jego mierci ksistwa nadabskie, Szlezwik i Holsztyn, wbrew niemieckiemu prawu dziedziczenia pozostan zczone z Dani, poruszya uczucia narodowe.

Wszystkie te czynniki w r�ny spos�b oddziayway na sytuacj w Niemczech. Niepokoje, wywoane kryzysem, zaczy si ju w 1844 r., w tym roku odbyo si wicej strajk�w i podobnych wystpie ni w cigu poprzednich 10 lat. Rozruchy i bunty godowe w 1844 r. wybuchay w miastach Bawarii, w 1845 r. w Saksonii, a p�niej nie byo roku, aby ponownie nie day o sobie zna, szczeg�lnie na wiosn 1847 r., gdy w Berlinie doszo do “rewolucji kartoflanej". czyy si niekiedy z wystpieniami politycznymi albo same nabieray znaczenia politycznego. Tak byo z najwikszym buntem tego czasu, z powstaniem tkaczy lskich w czerwcu 1844 r.

W Bielawie i Pieszycach tysice tkaczy pracowao jako chaupnicy w niezwykle cikich warunkach. Ich wystpienie przeciwko fabrykantom zostao krwawo stumione (11 zostao zabitych, 24 ciko rannych, ze 150 aresztowanych 87 skazano na kary do 9 lat wizienia, niemal wszystkich poddano chocie), ale zrobio ogromne wraenie w caych Niemczech, a nawet Europie. Motyw powstania pojawia si kilkakrotnie

463

w malarstwie i literaturze, a jeszcze w p� wieku p�niej wadze staray si nie dopuci do wystawienia we Wrocawiu znanej sztuki Gerharta Hauptmanna na ten temat, motywujc, e miasto ley zbyt blisko teren�w, na kt�rych doszo do powstania.

Robotnicy domagali si przede wszystkim poprawy pooenia materialnego. Mieszczastwo pogarszajc si sytuacj przypisywao take warunkom politycznym, w tym rozbiciu politycznemu ziem niemieckich. Projekty zjednoczenia byy bardzo r�ne. W poezji pojawiay si hasa odnowienia dawnej Rzeszy (Hoffmann von Fallersieben, Herwegh), inni (Pfizer) chcieli wykluczy Austri, jeszcze inni wskazywali wyranie na Prusy, m�wic, e “lepszy jest najsroszy reim pruski ni mizeria maych pastewek", gdy przez 2—3 pokolenia bdzie mona wytrzyma despotyzm, wywalczywszy jedno, z kt�r kiedy przyjdzie “wadza narodu". Dla zamanifestowania dnoci do zjednoczenia wykorzystywano, niezalenie od koncepcji, Wszelkie okazje (jak 400-lecie drukarstwa w Lipsku w 1840 r.), urzdzano imprezy gospodarcze (pierwsza niemiecka wystawa przemysowa w Moguncji, 1842) i naukowe (ju w 1822 r. zjazd przyrodnik�w i lekarzy, w 1828 r. przyrodnik�w z A. Humboldtem, w 1838 r. filolog�w klasycznych, w 1845 r. pisarzy, w 1846 r. historyk�w i germanist�w z udziaem wielu wybitnych uczonych z caych Niemiec).

Najtrudniej byo z tworzeniem organizacji, zwaszcza politycznych. Ustawa sejmu Zwizku Niemieckiego z 1832 r. zakazywaa konstytuowania wszelkich zwizk�w i partii, a wic gdy o legaln dziaalno chodzio, tylko w izbach stanowych maych i rednich pastw, w pruskich sejmikach prowincjonalnych i w austriackich stanach krajowych tworzyy si nieformalne grupy pos�w o takich samych lub bliskich sobie pogldach. Mimo aspiracji zjednoczeniowych grupy te r�nie wyglday w poszczeg�lnych czciach kraju i rzadkie byy midzy nimi kontakty.

Niemniej w 1847 r. w zachodnich i poudniowo-zachodnich Niemczech rozpoczo si zwoywanie zebra i wiec�w, na kt�rych uczestnicy, nieraz po burzliwym przebiegu, uchwalali uroczycie deklaracje i manifesty. Radykali, g�wnie z Badenii, na zebraniu w Offenburgu (12 wrzenia) potpili uchway Karlsbadzkie z 1819 r. i dekrety lat 1831—1834, dali zapewnienia wolnoci sowa, prasy i zgromadze, zlikwidowania przywilej�w arystokracji, utworzenia og�lnoniemieckiego parlamentu, likwidacji staej armii i reformy podatk�w. Zebranie libera�w z wielu kraj�w zachodu (z wyjtkiem Bawarii i Hessen-Kassel) w Heppenheim koo Darmstadtu (10 padziernika), na kt�rym wielk rol odgrywali przedstawiciele bogatej buruazji (jak D. Hansemann i G. Mevissen z Nadrenii), kado nacisk na zjednoczenie, do kt�rego drog widziano w rozszerzaniu dziaania Zwizku Celnego na sprawy polityczne.

We wschodnich prowincjach pastwa pruskiego g�wnym forum dziaania legalnej opozycji stay si sejmiki prowincjonalne, na kt�rych wracano do dawnych obietnic kr�lewskich utworzenia reprezentacji

464

og�lnopastwowej. Na sejmiku Prus Wschodnich przybrao to posta petycji do kr�la, kt�ry nie zamierza bynajmniej realizowa podobnych postulat�w.

Wzgldy finansowe zmusiy jednak Fryderyka Wilhelma IV do zwoania patentem z 3 II 1847 r. Zjednoczonego Sejmu (yereinigter Landtag). Chodzio g�wnie o umoliwienie zacignicia poyczki na budow kolei do Kr�lewca. W zebranej w kwietniu reprezentacji 8 sejm�w prowincjonalnych najliczniejsze byo przedstawicielstwo szlachty (237 przedstawicieli d�br rycerskich, nie liczc 70 czonk�w kurii pan�w), cho nie miaa ju przewagi liczebnej nad poczonymi delegatami miast (182 pos�w) i gmin wiejskich (124 pos�w), Niemniej po raz pierwszy zebrali si legalnie politycy z r�nych stron pastwa i po raz pierwszy obradowali reprezentanci r�nych stan�w. Rzdzcy yli cigle pod wraeniem wypadk�w z 1789 r. i za wszelk cen pragnli unikn tego, co przeya Francja od zwoania Stan�w Generalnych. Obrady trway te zaledwie kilka tygodni. Skromny postulat staego odtd zwoywania takiej reprezentacji napotka natychmiast odmow kr�la, kt�ry Sejm rozwiza (27 czerwca). Nie by on i nie ogosi si przedstawicielstwem caego narodu, ale nie wiadczyo to bynajmniej, aby Korona unikna wszelkiego niebezpieczestwa.

Organizacje nielegalne w Niemczech dziaay na emigracji. Wr�d nich bezporednio przed rewolucj najwaniejsze zmiany zaszy w Zwizku Sprawiedliwych. W czerwcu 1847 r. wyoni si z niego Zwizek Komunist�w utworzony z inicjatywy K. Marksa i F. Engelsa w Londynie.

Mody jeszcze Marks (ur. w 1818 r.) ju w czasie studi�w prawa, historii i filozofii na uniwersytecie w Bonn, a zwaszcza w Berlinie, sta si zwolennikiem filozofii Hegla. Wraz z berliskimi modoheglistami z heglizmu wyprowadza krytyk religii i stosunk�w politycznych w Prusach. Zraony do pracy naukowej reakcyjn atmosfer na uniwersytetach, powici si publicystyce, co byo tym bardziej zrozumiae, e ju wczenie pragn czy nauk z walk polityczn.

W latach 1842—1843 redagowa “Gazet Resk" (“Rheinische Zeitung"), liberalny organ opozycyjny, zamknity ostatecznie przez wadze. Rycho zerwa z modoheglistami, a po dodatkowych studiach ekonomicznych zacz formuowa zasady materializmu dialektycznego i historycznego. Od 1843 r. Marks przebywa na emigracji w Paryu, potem w Brukseli, gdzie zar�wno kontynuowa studia, jak prowadzi dziaalno polityczn i publicystyczn. Napisane tam prace oznaczay ju tworzenie samodzielnej doktryny spoecznej i politycznej.

Tam te rozpocza si staa wsp�praca Marksa z modszym od niego o dwa lata Fryderykiem Engelsem, kt�rego zna ju z czas�w redagowania “Gazety Reskiej", a kt�ry ogosi w 1845 r. znan rozpraw Pooenie klasy robotniczej w Anglii. Do 1848 r. obaj napisali jeszcze kilka innych prac (wita rodzina, 1845, Ideologia niemiecka, 1845—1846).

Tak gruntownie przygotowanym przyw�dcom Zwizek Komunist�w

465

na swoim kongresie w kocu 1847 r. zleci opracowanie programu. Niezadugo sta si nim Manifest komunistyczny.

BIEDERMEIER

Poeta Ludwig Eichrodt w zbiorze poezji Biedermeiers Liederiust (1850) wprowadzi posta niemieckiego mieszczanina, filistra. Pojcie, jak zdarza si nieraz, zrobio wielk karier. Okrelano nim styl mebli, funkcjonalnych i prostych, wykonanych z jasnego drzewa, wntrz wyoonych jasnymi tapetami, z sutymi firankami i wzorzystymi dywanami, zastawionych wieloma drobiazgami. Ale termin przeszed take na malarstwo, literatur, szerzej na kultur mieszczask w Niemczech w pierwszej poowie stulecia. Miaa to by kultura przytulna i dobroduszna, gemutlich. Szydzi z tego Heine, piszc, e Niemiec, w odr�nieniu od Francuza i Brytyjczyka, “zawsze pozostanie dobroduszny, nawet w poczynaniach rewolucyjnych majestat potraktuje z uszanowaniem". By to czas, gdy najbardziej mogo si wydawa, e Niemcy s narodem “poet�w i mylicieli". Rzeczywisto bya jednak znacznie bardziej skomplikowana.

Mimo kr�tkiego czasu, jaki mieci si midzy kongresem wiedeskim i Wiosn Lud�w, przemiany byy daleko idce. Wtedy wanie rozpocz si gwatowny rozw�j techniki, kt�ra wpywaa teraz na ycie codzienne. Na pocztku XIX w. czowiek porusza si z tak szybkoci, jak za czas�w cesarstwa rzymskiego (a moe i wolniej, bo wtedy byy lepsze drogi). Teraz nastpi skok od powozu i bryki adownej do kolei, eglugi parowej i telegrafu. Cho Niemcy pozostaway w tyle pod wzgldem rozwoju przemysu za krajami Europy Zachodniej, zmiany i w tym zakresie byy powane. Zmieniay si take pogldy. Droga wioda od Goethego i Hegla do Heinego i Marksa.

W wielu dziedzinach myli ludzkiej nowe stanowisko pojawio si okoo 1830 r. Z przedstawicieli filozofii idealizmu niemieckiego Schelling szybko popad w zapomnienie, Hegel pozostawi licznych uczni�w i kontynuator�w, ale ci w bardzo r�ny spos�b interpretowali jego pogldy. Czas najwikszego powodzenia pesymizmu Arthura Schopenhauera przyszed dopiero po rewolucji 1848—1849 r., cho g�wna jego praca wiat jako wola i przedstawienie (Die Welt als Wille und Yorstellung) pochodzia jeszcze z 1819 r. Tymczasem opozycj przeciw idealistycznej metafizyce podj Ludwig Feuerbach (1804—1872), przeciwstawiajc jej sensualizm, materializm i uznawanie czowieka za najdoskonalszy tw�r przyrody. Powstaway take filozoficzne prace modego Marksa (Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa, 1843; Rkopisy ekonomiczno-filozoficzne, 1844).

W literaturze ok. 1830 r. kocz si dominujce wpywy romantyzmu z jego nawrotem do redniowiecza, irracjonalizmu i mistycyzmu. Zwrot ku teraniejszoci oznacza take wzrost zainteresowa sprawami politycznymi, std wiele nazwisk wspomniano ju wtedy, gdy mowa bya o g�wnych kierunkach doby wsp�czesnej. Znaczn rol odegrao

466

zainteresowanie problemami orientalnymi, a po powstaniu listopadowym spraw polsk. Niemal wszyscy tw�rcy zwalczali despotyzm wadc�w, opowiadali si za liberalizmem, demokracj, nawet za rewolucj.

Poeci szwabscy z poudniowego zachodu Niemiec wiele czerpali z poezji ludowej. Najwybitniejszym z nich by Ludwig Uhland (1787—1862). Adalbert Chamisso (1781—1838) pod wzgldem formalnym bliski by romantyzmowi, ale ze wzgld�w ideologicznych zerwa z nim cakowicie. Przedziwna historia Piotra Schlemihia (1813) opowiada o czowieku, kt�ry sprzeda sw�j cie, cykl liryk Mio i ycie kobiety (1831) posuy do skomponowania muzyki przez Roberta Schumanna.

Dramatopisarz Georg Blichner (1813—1837) by materialist, ateist i rewolucjonist, pr�bowa take dziaalnoci politycznej zmierzajc do przewrotu spoecznego. W jednej z ulotek rzuci haso “pok�j chatom, wojna paacom". W mierci Dantona (1835) najpotniejszym bohaterem jest prawo rozwoju spoecznego. W komedii Leonce i Lena akcesoriami romantyzmu stara si wykpi romantyzm, kt�ry dla tw�rc�w tego czasu by przejawem wstecznictwa. Nie wydany za ycia Biichnera Woyzeck, ukazuje, jak ndza prowadzi biedaka do zbrodni.

Najwiksz rol w literaturze niemieckiej po Goethem odegra Heinrich Heine (1797—1856). W 1835 r. zakazano wydawania w Niemczech jego dzie, ale by tam dobrze znany. Pisa zar�wno liryki (najgoniejszy zbi�r Ksiga pieni, 1827), czsto o charakterze publicystycznym, jak i utwory prozatorskie, w tym wiele szkic�w z podr�y, O Polsce (1823), Obrazy z podr�y (4 t., 1826—1831) po Niemczech,

467

Anglii i Woszech, zbi�r prac publicystycznych Salon (4 t., 1833— 1840); szczeg�lnie gone byy satyry, zwaszcza Niemcy — Ba zimowa (1-3).

Heine swoim geniuszem wyrasta ponad wsp�czesnych sobie pisarzy, e za by urodzonym polemist, z niebywa czsto zjadliwoci atakujcym przeciwnik�w, std jego sdy byy nieraz przesadne, ale przewanie suszne. Atakowa bezlitonie stosunki polityczne w Niemczech, zaciankowo drobnych pastewek, reakcyjno niemieckich potg, nie szczdzi take innych pastw, zwaszcza Francji (cho od rzdu francuskiego w czasie pobytu w Paryu od 1831 r. pobiera pensj). Krytykowa stosunki spoeczne, a wic arystokracj, duchowiestwo, ale take mieszczastwo (jeden z wielu to dowod�w, e trudno kultur tego czasu, mimo roli mieszczastwa, zamkn w ramach biedermeieru). Sam gboko zaangaowany w walki polityczne, polemizowa ostro z niemieck poezj tendencyjn, zwaszcza z pisarzami Modych Niemiec, oskarajc ich o pozersk krzykliwo i puste deklamatorstwo. Przy zdecydowanie filopolskim nastawieniu ostry wzrok satyryka skoni go do napitnowania przedstawicieli bufonowatej szlachty, Waschlapskich i Krapuliskich.

Zajmowanie si zagadnieniami spoecznymi i narodowymi, czyli przede wszystkim zjednoczeniem ziem niemieckich, cechowao wielu innych tw�rc�w niemieckich. Georg Herwegh (1817—1875) w Wierszach czowieka ywego (1841) wzywa do walki przeciw tyranom, Prusom, Rosji i Kocioowi. Synna p�niej “pie niemiecka" (Deutschland-lied), napisana w 1841 r. przez Augusta Hoffmanna von Fallersieben (1798—1874), z egzaltowanym podkrelaniem roli ojczyzny (Niemcy, Niemcy ponad wszystko), rozumiana bya w�wczas jako protest przeciw

468

rozbiciu Niemiec i haso do zmiany istniejcych stosunk�w politycznych.

Mniej bezporednio z �wczesn sytuacj zwizane byy sztuki sceniczne Friedricha Hebbia (1813—1863), kt�ry przedstawia g�wnie problemy moralne (dramat Maria Magdalena, 1843), cho jego zasadniczym celem byo przezwycienie kryzysu, w jakim znajdoway si Niemcy. Rozw�j Richarda Wagnera (1813—1883) od romantyzmu przez radykalizm do nacjonalizmu ukazuje jakby przemiany caego mieszczastwa. Do 1849 r. bliski by obozowi rewolucyjnemu (w 1849 r. walczy w Drenie), a powstay w�wczas g�wne dziea: Latajcy Holender (1841), Tannhduser (1843), Lohengrin (1845) i mier Zygfryda (1848). Wpyw Wagnera zaznaczy si g�wnie w dziedzinie muzyki, cilej m�wic w historii opery, kompozytor by bowiem tw�rc koncepcji dramatu muzycznego, w kt�rym muzyka, poezja, gest i obraz sceniczny skadaj si na “syntetyczne dzieo sztuki". Po Wionie Lud�w znalaz si pod wpywami filozofii Schopenhauera, jeszcze p�niej Nietzschego.

Wagner kontynuowa okres wietnoci i szerokiego zasigu wpyw�w muzyki niemieckiej. W pierwszej poowie XIX w. poprzedzi go Ludwig van Beethoven (1770—1827), jeden z najwikszych tw�rc�w w dziejach muzyki. Wychodzc od tradycji Haydna i Mozarta przeszed, zwaszcza do 1803 r., powstania Eroiki, do amania klasycznych zasad kompozycji i do tworzenia kierunku romantycznego w muzyce. Najwaniejsze jego dziea to 9 symfonii, kompozycja oratoryjna Missa Solemnis (1822) i jedyna opera Fidelio (1814). Przezwyciajc wasn tragedi, utrat suchu, czerpic natchnienie g�wnie z wasnych przey, stara si jednak suy ideom og�lnoludzkim, zwycistwa nad losem i braterstwa ludzi. Franz Peter Schubert (1797—1828) by kompozytorem austriackim, ale wywar decydujcy wpyw na rozw�j romantycznej pieni solowej w caych Niemczech, jak w og�le �wczesna kultura austriacka stanowia nieodczn cz kultury og�lnoniemieckiej. Robert Schumann (1810—1856) komponowa cykle instrumentalnych miniatur, a by take tw�rc romantycznej krytyki muzycznej (wsp�zaoy “Neue Zeitschrift fur Musik", 1834, w Lipsku). Utwory Felixa Mendelsohna-Bartholdy'ego (1809—1847), symfonie, utwory kameralne i inne, cechowaa g�wnie mistrzowska forma, g�rujca nad treci. W sumie okres wpyw�w romantyzmu w muzyce wyglda inaczej ni w literaturze, nie by wyrazem nawrotu do przebrzmiaej przeszoci.

W znacznie wikszym stopniu terminu biedermeier uy mona w odniesieniu do malarstwa, w kt�rym spory klasycyzmu i romantyzmu w por�wnaniu z Francj byy wrcz letnie. Pod tym wzgldem zreszt podzia ziem niemieckich na drobne pastewka mia swoje dobre strony. Stale powikszajce si zbiory dzie sztuki, najczciej galerie obraz�w, powstaway nie tylko w Wiedniu i Berlinie, nawet nie tylko w Drenie i Monachium, ale take w Dusseldorfie, Kassel i wielu innych miastach. Niejeden z wadc�w uwaa te za swoj misj popieranie malarzy i rzebiarzy, traktujc ich niekiedy jak nadwornych artyst�w z poprzednich

469

epok. Nie wznioso to jednak tw�rczoci niemieckiej na wiatowe wyyny. Najwybitniejsi, jak Carl Spitzweg (1808—1885), tworzyli zgrabne i niewielkie dziea, pogodne w nastroju, sentymentalne (Poeta na poddaszu, 1839), rodzajowe scenki z ycia maych miasteczek czy sceny rodzinne. U wiedeczyka Moritza von Schwinda (1804—1871), pracujcego w Monachium, do niemieckiej Gemutlichkeit dochodzi spora doza satyry, cho niezbyt zoliwej. Zaczyna swoj dziaalno Adolph von Menzel (1815—1905), reprezentujcy ju realizm. W najwikszym stopniu zaj si on czasami Fryderyka II (ok. 1000 rysunk�w i litografii, obrazy Okrgy st� w Sanssouci, 1850, Koncert na flecie, 1852), ale namalowa take Wntrze odlewni elaza w Kr�lewskiej Hucie, 1879). Cho okrelenie Niemc�w jako narodu bez malarstwa tyle jest warte co Anglik�w jako narodu bez muzyki, przecie nie w sztukach plastycznych wyraaa si najpeniej kultura niemiecka tego czasu.

Kultura ta najatwiej przekraczaa granice pastw, co wicej, przeladowania i szykany, na kt�re w dobie reakcji naraeni byli tw�rcy, niejednokrotnie skaniay ich do przenoszenia si z jednej czci Niemiec do drugiej, co przyczyniao si do wytworzenia poczucia wsp�lnoty. Swoim zasigiem obejmowaa ona jeszcze cakowicie Austri, a Wiede stanowi jeden z najwaniejszych orodk�w kultury niemieckiej. Czasem tylko pojawiali si tam tw�rcy, kt�rzy starali si podkreli odrbno monarchii Habsburg�w. Najwybitniejszy z pisarzy Franz Grillparzer (1791—1872) ostrzega przed ruchem narodowym, kt�ry prowadzi “od humanizmu przez narodowo do bestialstwa".

III. WIOSNA LUD�W

DNI MARCOWE

Marzec 1848 r. ciepy by jak maj. Zaczyna si na ziemiach niemieckich “szalony rok", kt�ry wstrzsn niemal ca Europ. W mniejszym stopniu odbi si na Wielkiej Brytanii, gdzie na rewolucj mieszczask byo ju za p�no, i Rosji, gdzie na ni byo za wczenie. Nie m�g natomiast omin ziem niemieckich, na kt�rych naroso wiele problem�w do rozwizania.

We wszystkich krajach rewolucja 1848 r. miaa pewne cechy wsp�lne. Jej uczestnicy dyli wic do obalenia istniejcych, mniej czy wicej absolutnych reim�w, chcieli stworzy reprezentacje spoeczestw i zapewni im udzia w rzdach, pragnli wprowadzenia swob�d politycznych, likwidacji przywilej�w i zr�wnania wszystkich obywateli. Niemniej w poszczeg�lnych czciach Europy i krajach na czoo wysuway si te albo inne problemy, stosownie do stopnia rozwoju spoeczestw i ich pooenia.

W Europie Zachodniej, szczeg�lnie we Francji, najwaniejsza bya przebudowa polityczno-spoeczna, a obok walki szerokich mas mieszczastwa przeciw rzdom Ludwika Filipa rycho pojawi si antagonizm midzy buruazj a proletariatem. W Europie rodkowo-Wschodniej i Poudniowej, na ziemiach polskich, czeskich, wgierskich czy woskich, powan rol odgrywaa sprawa narodowa, uzyskanie wolnoci czy zjednoczenia, a w wikszoci wypadk�w take sprawa chopska, zniesienie powinnoci i uwaszczenie.

Centralne pooenie ziem niemieckich odbio si i w tym, e tutaj rewolucja 1848 r. r�wnie miaa rozwiza zagadnienia polityczne, kwesti narodow i chopsk. Sytuacja w krajach zachodnich i poudniowo-zachodnich Niemiec upodabniaa je bardziej do Francji. Konieczno przeprowadzenia reformy agrarnej, wiksza na wschodzie, zbliaa Niemcy do Europy rodkowo-Wschodniej. Walka z partykularyzmem drobnych wadc�w i sprawa zjednoczenia stanowiy szczytowy punkt przekonania, e rozwizanie kwestii narodowej jest nierozcznie zwizane ze zmianami spoecznymi i politycznymi.

W styczniu 1848 r. doszo do wstrzs�w w poudniowych Woszech, a w lutym wybucha rewolucja we Francji, zakoczona upadkiem monarchii lipcowej. Odbio si to natychmiast na ziemiach niemieckich, zwaszcza w Badenii, gdzie panoway stosunkowo bardziej liberalne rzdy i z dawna zaznaczay si powane wpywy Parya. Pocztek dali liberaowie, wykorzystujc wiksz moliwo wypowiadania

471

si bez przekraczania granic legalnoci. Ju 12 lutego Friedrich Bassermann m�wi w izbie badeskiej o jednoci Niemiec w postaci pastwa zwizkowego na wz�r Stan�w Zjednoczonych. Pojawiy si dania wprowadzenia parlamentu niemieckiego, uzbrojenia spoeczestwa, uchwalenia wolnoci prasy i oparcia sdownictwa na sdach przysigych. Z parlamentu ruch przerzuci si na masowe zebrania ludowe, a wzburzenie roso. Cay wiec ludowy w Mannheim (27 lutego) chcia ruszy z uchwalon petycj do stolicy w Karlsruhe.

Tymczasem rzd zacz si waha, a nawet pose austriacki doradza czciowe ustpstwa. Sabo zachcaa opozycj do atak�w, a obietnice drobnych ustpstw nie zadowalay. Tumy napyny do Karlsruhe (pierwszy raz rewolucji pomoga kolej) i 1 marca demonstracyjnie wrczono petycje r�nych miast izbie badeskiej. Liberaowie (Karl Mathy) zachcali ju do spokoju, ale radykaowie (Friedrich Hecker) domagali si penego uwzgldnienia wszystkich da. Ruszya si take wie, przeludniona i sproletaryzowana, na kt�rej ju w 1847 r. kursoway ulotki zapowiadajce usunicie kr�l�w i ksit, szlachty, urzdnik�w i yd�w.

Na Badeni zwr�cone byy oczy caych Niemiec. Przebieg ju pierwszych tygodni zaburze by charakterystyczny dla rewolucji w innych pastwach. Istotne byo zwaszcza pojawienie si r�nic midzy kierunkiem umiarkowanym i radykalnym. Na razie jednak wielki ksi badeski ugi si, powoa liberalny rzd z Mathym na czele, zapewni wolno prasy i zgromadze. Stanowio to zacht dla innych kraj�w niemieckich.

Rewolucja rozprzestrzenia si szybko z Badenii na cae Niemcy poudniowe i zachodnie, wszdzie trafiajc na podobne podoe i przybierajc podobny charakter. W cigu pierwszych tygodni marca fala wiec�w i demonstracji ogarna Wirtembergi, Hessen-Darmstadt, Brunszwik, Oldenburg, Hanower i Wielkie Ksistwo Weimarskie. W Bawarii kr�l Ludwik abdykowa na rzecz syna Maksymiliana II. Na wz�r Badenii w Wirtembergii, Bawarii, Hessen-Darmstadt, Hessen-Nassau i Hessen-Kassel oraz w Saksonii do rzd�w dopuszczono libera�w, popieranych w tym czasie przez wikszo spoeczestwa, take przez chop�w, rzemielnik�w i robotnik�w. Wszdzie zapewniano wolno prasy i zgromadze, tworzono Gwardi Narodow, zmieniano sdownictwo, aby uniezaleni je od wadc�w, zmieniano albo zapowiadano zmian systemu gosowania, obiecujc, e parlamenty bd odtd reprezentowa og� ludnoci. Wszdzie wysuwano take hasa zjednoczenia Niemiec, cho niemal we wszystkich programach postulowano utrzymanie istniejcych pastw, a stworzenie z przyszych Niemiec pastwa zwizkowego. Pod wpywem libera�w trzymano si zasad monarchicznych, cho wadcy musieli zgodzi si na daleko idce ustpstwa. Jakby ukoronowaniem tej fazy rewolucji byo zebranie poudniowonie-mieckich libera�w w Heidelbergu (5 marca), na kt�rym 51 czoowych polityk�w uchwalio zwoanie Zgromadzenia Narodowego we Frankfurcie nad Menem.

472

Jednoczenie przez te same ziemie niemieckie przetoczya si potna fala ruch�w chopskich, najwiksza od czas�w wojny chopskiej z 1525 r., silna zwaszcza na tych samych terenach. Zaczynajc od Schwarzwaldu, przez Odenwald i Frankoni, rozlaa si na Hesj, Turyngi, Nadreni i Saksoni. Chopi atakowali zamki, niekiedy pustoszyli je, czciej wymuszali rezygnacj z obowizujcych cigle powinnoci, palili dokumenty, rbali drzewo w lasach i polowali na zwierzyn. Ruch ten lawinowo si rozszerza na coraz nowe tereny, posuwajc si ku wschodowi; z ziem na wsch�d od aby najsilniej wystpi na lsku, gdzie pojawiy si take dania uywania jzyka polskiego. Na zachodzie nie byo ju wprawdzie poddastwa i paszczyzny, ale chopi odczuwali ciar zalenoci ekonomicznej, gnioty ich r�ne daniny i inne ciary finansowe.

Wikszo wacicieli majtk�w, a take niekt�rzy wadcy (jak Wilhelm I z Wirtembergii) nie widzieli innego ratunku ni rezygnacja z dotychczasowych uprawnie, takich jak daniny, prawo polowania na gruntach chopskich, wykonywania wadzy sdowej czy policyjnej. Kroki te wywary powany wpyw na nasilenie ruch�w chopskich. W kocu kwietnia najwiksza ich fala mina, w nastpnych miesicach znacznie czciej mieszkacy wsi wystpowali z petycjami, uzyskujc z reguy skromniejsze rezultaty. Fakt, e ruchy na wsi do szybko przestay zagraa istniejcym stosunkom, mia znaczne skutki dla przebiegu rewolucji.

Zaburzenia na wsi posiaday dla mieszczastwa powane znaczenie, gdy podkopyway pozycj ksit i arystokracji i czyniy panujcych bardziej skonnymi do ustpstw. Z drugiej jednak strony gwatowny przewanie przebieg tych wystpie na wsi przerazi wielu libera�w, a nawet demokrat�w, kt�rzy doszukiwali si w tym powszechnych ruch�w przeciw wasnoci prywatnej. Demokrata z Kalbe koo Magdeburga, znany p�niej polityk, Wilhelm L�we, okrela wystpienia chop�w jako “barbarzystwo, kt�re moe zepchn do grobu wszystkie osignicia cywilizacji", a inny dziaacz ostrzeg, e przed bramami miast stoi wojna chopska. Tote mieszczastwo w okresie najwikszego triumfu rewolucji nie podjo w praktyce adnych krok�w na rzecz wsi.

Chopi stanowili za przecie cigle najliczniejsz grup spoeczestwa. W miastach przewaali liczebnie rzemielnicy, gdzieniegdzie take robotnicy. Ju w marcu w wielu miejscach na ulicach pojawiy si tumy rzemielnik�w, w Westfalii i Nadrenii atakowali oni kamieniami siedziby bogaczy i podpalali myny. Czasami burzyli fabryki. Tak byo np. w Turyngii, gdzie zburzono fabryk gwodzi w Schmalkalden. W Berlinie przemysowcy najli specjaln prywatn policj, kt�ra miaa broni ich wasnoci. Powszechne byy dania wprowadzenia cechowej regulacji produkcji, gdy dla rzemiosa, kt�rego interesy w spos�b zasadniczy rozchodziy si z interesami buruazji, swoboda procederu grozia ruin. Gdzieniegdzie napicie byo tak wielkie, e oczekiwano z dnia na dzie wybuchu powszechnego powstania (tak byo np. w rejencji

473

Koblenckiej). Wr�d robotnik�w w deniu do poprawy pooenia pojawiay si raczej inne dania, cho wystpowali czsto razem z rzemielnikami, m.in. o podwyszenie pac, o popraw warunk�w pracy, a wyrazem tego byy liczne strajki, take tworzenie organizacji zawodowych.

Rewolucja marcowa stosunkowo atwo zatriumfowaa w pastwach zachodnich i poudniowych Niemiec. Jej dalsze losy zaleay od tego, jak potocz si wypadki w Wiedniu i Berlinie.

W monarchii habsburskiej ruchy wewntrzne, zar�wno na ziemiach niemieckich, jak i na terenach zamieszkaych przez inne narody, kiekowa zaczy od pocztku marca. W stolicy rozruchy z 13 marca, barykady, walki z wojskiem doprowadziy natychmiast do ustpienia Metternicha. Na ulicach pojawiy si oddziay gwardii narodowej i legii akademickiej. Wane byy nie tylko same ustpstwa rzdu, ale i to, e Austria sparaliowana sprawami wewntrznymi nie moga interweniowa w Niemczech.

Tym baczniejsza uwaga skupia si wobec tego na Prusach. Stanowiy one nie tylko najsilniejsze, obok Austrii, pastwo niemieckie, bez kt�rego opanowania nie mona byo marzy o trwaoci sukces�w nigdzie na ziemiach niemieckich, ale od czas�w “wojen wyzwoleczych" pretendoway do roli ewentualnego zjednoczyciela Niemiec. Powanie osabiay to reakcyjne stosunki wewntrzne w czasach Restauracji i zacofanie pruskiego Wschodu, niemniej g�wne odium za przeladowanie ruch�w wolnociowych spadao na Metternicha i Austri. Niejednemu imponowao lepiej od zachodu i poudnia zorganizowane pastwo, pojawiao si wrcz okrelenie Prus jako “Niemiec w zarysie" (tak to okreli Droysen). Przeciwstawiano je Austrii, “najbardziej irracjonalnemu kompleksowi pastw", “Chinom Europy". Byli i tacy, dla kt�rych Prusy miay odegra rol ratunku przed republik czy w og�le przewrotem spoecznym. Jeden z nich pisa: “Jeeli Prusy nie stan niezwocznie na czele ruchu niemieckiego, w cigu niewielu dni na caym poudniowym zachodzie Niemiec konstytucyjna monarchia zostanie usunita przez republik".

W zachodnich prowincjach Prus ruch rewolucyjny pojawi si ju na pocztku marca. Wkr�tce dotar on take do stolicy. W dniu 13 marca odby si w Berlinie pierwszy wiec. Fryderyk Wilhelm IV myla o porozumieniu trzech dwor�w konserwatywnych, ale nawet wr�d jego doradc�w wielu byo przekonanych o koniecznoci ustpstw, zastpienia najbardziej niepopularnych ministr�w przez zwolennik�w konstytucjonalizmu, zniesienia cenzury i zwoania sejmu. 17 marca kr�l zapowiedzia zmiany, ale ju nastpnego dnia w czasie manifestacji przed zamkiem pady strzay, rozpoczy si zacite walki z wojskiem. Mimo przewagi oddzia�w wojska kr�l zgodzi si na jego wycofanie, pod warunkiem zaprowadzenia spokoju (odezwa Do moich kochanych berliczyk�w). W czasie pogrzebu 183 ofiar walk w dniu 22 marca z odkryt gow skoni sw�j majestat przed trumnami.

Wr�d wini�w, uwolnionych z berliskiej twierdzy Moabitu, znaczn rol odgrywali polscy spiskowcy z 1846 r., skazani na surowe kary.

474

Rozentuzjazmowany tum berliczyk�w obnosi Mierosawskiego i towarzyszy po ulicach. Zapowiedziano take ustpstwa dla Polak�w w Wielkopolsce, gdzie powstaway zacztki polskiej wadzy.

W caym pastwie utworzony zosta liberalny rzd Ludolfa Camphausena i Davida Hansemanna, przedstawicieli buruazji z Nadrenii. Stary porzdek, jak si wydawao, poni�s i tutaj porak. Rozmach rewolucji w czasie dni marcowych przerazi kr�la i konserwatyst�w. Pose austriacki donosi z Berlina: “Sprawy wygldaj tak, jakbymy byli w przeddzie powstania republiki pruskiej", a bawarski formuowa swoje zdanie jeszcze ostrzej: “Berlin, a mona by powiedzie, e i cae Prusy, wydane s na up cakowitej anarchii. Monarchia pruska wstrznita jest w swoich podstawach".

Dni marcowe zakoczyy si wic w caych Niemczech porak dwor�w i rzd�w. Stare siy musiay si cofn, ale szuka bd w nastpnych miesicach nowych sposob�w dziaania i nowych metod.

Walka z despotyzmem poczya w jednym szeregu ywioy bardzo r�norodne. Dop�ki warunki przedrewolucyjne ograniczay w decydujcy spos�b moliwoci wypowiadania si, a niemal cakowicie tworzenie organizacji politycznych, r�nice midzy nimi schodziy na dalszy plan. Swobody, uzyskane w pierwszym impecie walki, rycho odsoniy je wyranie. Najbardziej umiarkowane ywioy wr�d buruazji doszy do wadzy i ich celem stao si utrzymywanie uzyskanych pozycji. e za ugrupowania bardziej radykalne dyy do dalszych zmian, przeciw nim zwr�c si one z wiksz nawet si ni przeciw konserwatystom, kt�rych uwaano ju za niegronych.

Demokraci i radykaowie traktowali marzec jako pocztek rewolucji, spodziewajc si, e w nastpnych miesicach przyjd dalsze zwycistwa. Wraz z wybuchem rewolucji do Niemiec wr�cio z emigracji wielu najgortszych przeciwnik�w rzd�w konserwatywnych, powikszay si wic szeregi republikan�w, cho monarchia zawsze miaa duo zwolennik�w.

atwiej byo wprowadza wolnoci polityczne ni spoeczne. W pierwszych tygodniach zdobycze uzyskali tylko chopi, i to jedynie czciowe. dania rzemielnik�w i robotnik�w, nieraz zreszt sprzeczne midzy sob, trudne byy do zrealizowania.

Wraz z wolnoci prasy i stowarzyszania si powstawa zaczy jak grzyby po deszczu r�ne pisma i ugrupowania, formowano programy o bardzo r�nym brzmieniu. Grup liberalnych, demokratycznych, republikaskich i radykalnych byo wiele, powikszay je r�nice regionalne, gdy brakowao dotd sposobnoci wsp�lnych wystpie.

Na lewicy pojawili si take przedstawiciele ruchu robotniczego. Marks i Engels przygotowywali si do wydawania w Kolonii “Nowej Gazety Reskiej" (od 1 czerwca), w kt�rej rozwijali zasady naukowego socjalizmu, zdobywajc zreszt dopiero opornie wiksze wpywy (pismo uzyskao 6 ty. abonent�w). Wr�d robotnik�w Berlina dziaa Wilhelm Weitling ze swoim utopijnym komunizmem, a wiksze wpywy uzyska Stephan Bom z pismem “Das Volk", w kt�rym

475

wysuwa bardziej konkretne postulaty poprawy pooenia. Berliski zwizek rzemielnik�w zwoa parlament robotniczy (23 sierpnia — 3 wrzenia), na kt�ry przybyli delegaci nawet spoza ziem niemieckich (np. Weitling z Nowego Jorku). Uchwalono na nim statuty dla organizacji robotniczych i manifest do Pruskiego Zgromadzenia Narodowego, w kt�rym domagano si wprowadzenia r�wnouprawnienia robotnik�w i powszechnego prawa wyborczego. Centralny Komitet tego parlamentu dziaa przez jaki czas w Lipsku, a w kilku wikszych miastach (we Wrocawiu pod przewodem prof. Christiana Neesa von Esenbecka) organizacje robotnicze w nastpnych miesicach skupiy ok. 12 ty. czonk�w.

W sumie po zwycistwie marcowym pyta i problem�w byo wicej ni poprzednio. Czy 'zwyciy suwerenno ludu, czy historyczne prawa monarch�w, liberalizm, demokracja czy socjalizm, pastwa dynastyczne czy konfederacja, a take czy dnoci narodowe Niemc�w zgodne bd z ruchem innych narod�w, zwaszcza Polak�w? Gdy minie pierwsze wraenie sukces�w, zagadnienia te dadz o sobie zna ze wzrastajc si.

REWOLUCJA NA ROZDROU

Liberaowie, teraz take i rzdy utworzone w marcu, starali si umocni stan rzeczy. Miao to polega na poprawieniu r�wnie sytuacji

476

ekonomicznej. Gieda berliska ju na wiadomo o upadku Ludwika Filipa zareagowaa obnik wartoci akcji o 8—10%, gwatownie malaa cena akcji kolejowych. 2 kwietnia rzd austriacki wprowadzi zakaz wywozu pienidzy. Na rynku papier�w wartociowych depresja zacza zamienia si w panik. Szacowne domy handlowe, wydrenowane z ostatnich rezerw przez przestraszonych depozytariuszy, zawiesiy wypaty. 29 marca wielki bank A. Schaffhausen w Kolonii, finansujcy 170 fabryk, ogosi bankructwo. Na wie o tym jeden z polityk�w liberalnych, Gustaw Mevissen, stwierdzi: “Problemy finansowe zepchny polityk na dalszy plan. Jeeli kredyt nie moe by odrodzony, istniejcy porzdek jest stracony bez ratunku".

Aby osign cel, trzeba byo przywr�ci poszanowanie prawa, wprowadzi porzdek, kt�remu groziy wszystkie czynniki dce do kontynuowania rewolucji. Wszak zdobyto ju wolno i jej wanie miay w kwietniu broni wojska. W cigu tego miesica rzd Camphausena w Prusach podj szereg krok�w gospodarczych, jak utworzenie nowych bank�w, wypuszczenie obligacji, staranie o oywienie giedy. Pruskie papiery pastwowe z najniszego stanu w dniu 1 kwietnia (61) zaczy w nastpnych dniach zwykowa (10 kwietnia stay na 80).

Uspokojeniu suy miao take tworzenie reprezentacji og�lnoniemieckiej. Byo to g�wnym celem Komisji Siedmiu wybranej na zjedzie w Heidelbergu na pocztku marca. Podja ona wsp�prac z oywionym niespodziewanie Sejmem Zwizkowym (ten ostatni np. ogosi 9 marca barwami Rzeszy kolory czarno-czerwono-zote). Z braku podstawy prawnej rozesano zaproszenia do wszystkich czonk�w parlament�w i zgromadze stanowych, a take do sporej liczby innych, bardziej znanych osobistoci. Delegat�w na “parlament wstpny" (Vorparlament) do Frankfurtu, w dniach 30 III—3 IV 1848 r., zgoszono wielu, a 644, zjawio si mniej, najwicej z pastw poudniowo-zachod-nich (z Wirtembergii, Badenii i Hessen-Darmstadt razem 208) oraz z Prus (141), z Austrii zaledwie 2. Przewag posiadali we Frankfurcie umiarkowani liberaowie.

Niemniej lewica, do kt�rej nalea jeden z wiceprzewodniczcych parlamentu wstpnego, Robert Blum, pr�bowaa i tutaj osign swoje cele. Wysunity przez Struvego 15 punktowy program, najpeniejszy dotd program lewicy, oznacza przesunicie punktu cikoci ze spraw ustrojowych na spoeczne. Przewidywa on stworzenie armii ludowej, wyb�r urzdnik�w, wprowadzenie progresywnego podatku dochodowego i majtkowego, utworzenie ministerstwa pracy dla regulowania stosunk�w midzy robotnikami i pracodawcami, rozdzia Kocioa od pastwa i laicyzacj szk�, rozbudow samorzdu i sd�w przysigych, a zjednoczenie Niemiec przez likwidacj monarchii.

Nie byo mowy, aby wikszo skadajca si z “notabli", w tym i takich, kt�rzy zasiadali ju w rzdach (jak Heinrich von Gagern), przyja podobne postulaty. Nie udao si demokratycznym republikanom (Hecker i Struve) przeprowadzi zasady permanentnych obrad,

477

czyli via facti stworzenie centralnej wadzy w Niemczech (zwr�cone byo to zwaszcza przeciw Sejmowi Zwizkowemu).

Najwaniejsze postanowienia dotyczyy zwoania parlamentu. Wprowadzi je w ycie mia wybrany Wydzia Pidziesiciu, przy czym 1 delegat mia reprezentowa 50 ty. mieszkac�w. Po raz pierwszy wic na wszystkich ziemiach niemieckich miay odby si wybory dla utworzenia jednego parlamentu.

Sprawa wybor�w wywoaa od razu pojawienie si zagadnienia narodowego. Wiosna Lud�w w Niemczech, jak wszdzie w Europie, rozpoczynaa si pod hasami wsp�lnej walki narod�w przeciw tyranom. Rycho si jednak okazao, e rzeczywisto jest znacznie bardziej skomplikowana ni ten program wolnoci i braterstwa. Ju w kwietniu potrzebna bya decyzja, na jakich terenach maj by przeprowadzone wybory do parlamentu niemieckiego. W sprawie polskiej demokraci m�wili, e konieczna jest odbudowa Polski w walce z Rosj i w granicach z 1772 r. Wbrew temu jednak do parlamentu postanowiono (11 kwietnia) powoa reprezentant�w z Prus Wschodnich i Zachodnich, pozostawiajc na razie otwart spraw Poznaskiego. Rycho i kolejne czci Wielkopolski wczono do Zwizku Niemieckiego (22 kwietnia i 2 maja). Od razu napotkano op�r Czech�w, kt�rzy bardziej liczyli na slawizacj Austrii ni na sympatie Niemc�w.

Tymczasem demokraci, tracc coraz wyraniej grunt na rzecz umiarkowanych libera�w, spr�bowali ponownie porwa do walki masy ludnoci. Dwa byy przy tym g�wne orodki akcji, radykaowie badescy ze Struvem i Heckerem na czele i niemiecki Klub Demokratyczny w Paryu z poet Georgiem Herweghiem. Klub ten ju na zebraniu 16 marca podj uchwa o utworzeniu oddziau, majcego pomaszerowa na Niemcy. Powane orodki radykalne dziaay take wr�d emigrant�w w Szwajcarii. Celem byo utworzenie zjednoczonej republiki niemieckiej, “republiki socjalnej". Gorczkowo prowadzono propagand republikask, we Francji zbrojono Legion Niemiecki, liczono take na rewolucjonist�w polskich, kt�rych jednak wadze francuskie staray si jak najprdzej wyprawi do Polski. W samej Badenii powstao par oddzia�w, w kt�rych skad wchodzili chopi, robotnicy i drobnomieszczanie.

Przebieg walk by aosny, 13 kwietnia Hecker wymaszerowa z Konstancji ogaszajc proklamacj republiki niemieckiej. Liberalny rzd badeski wezwa tymczasem na pomoc wojska wirtemberskie. W starciu Heckera z Wirtemberczykami pod Kandern (20 kwietnia) najpierw przeciwnicy starali si wzajemnie przekona i skoni do przejcia na swoj stron, tym bardziej e genera wirtemberski, Friedrich von Gagern, brat Heinricha, nalea do skrzyda umiarkowanego, potem po kr�tkiej strzelaninie oddzia Heckera si rozproszy. mier gen. Gagerna na polu bitwy prawica wyzyskaa do ukucia legendy o podstpie demokrat�w. Przedstawiciele Wydziau Pidziesiciu daremnie pr�bowali przekona radyka�w do zoenia broni. Wkr�tce pobity zosta r�wnie Struve, a take Herwegh pod Dossenbach, po

478

kilkudniowym zaledwie pobycie Legionu Niemieckiego na niemieckiej ziemi (23—27 kwietnia). Herwegh ratowa si ucieczk do Szwajcarii. Tu i �wdzie dochodzio jeszcze do manifestacji (tumult w Mannheim, 26—27 kwietnia, stumiony przez Hes�w i Bawarczyk�w), ale wyrana klska republikan�w dowioda, e opad ju pocztkowy entuzjazm rewolucyjny, a zwaszcza e szans utworzenia zjednoczonej republiki s nad wyraz nike. W og�le zachwiao si samo zjednoczenie. Prusy pr�boway wasnej drogi przez zwoanie drugiego Zjednoczonego Sejmiku (2 kwietnia). O postawie Austrii wiadczya absencja w parlamencie wstpnym (do Wydziau Pidziesiciu trzeba byo kooptowa dodatkowych przedstawicieli). Dawa o sobie zna separatyzm bawarski.

Przeamanie pierwszego impetu rewolucji dostrzegy ywioy konserwatywne. Ich pocztkowa kontrakcja przedsiwzita zostaa na razie daleko, na peryferiach ziem niemieckich. Dotkno to zwaszcza Polak�w. Wobec zapowiedzi wojny z Rosj tworzyli oni w Wielkopolsce nie tylko organizacje polityczne, ale i oddziay zbrojne. Do tar dochodzio nie tylko z wadzami pruskimi, ale take coraz czciej z ludnoci niemieck, kt�ra z niekaman niechci odnosia si do perspektywy przejcia wadzy przez Polak�w. Wysany do Poznania gen. Wilhelm Willisen poszed drog koncyliacji, podpisujc umow w Jarosawcu (9 kwietnia), zatrzymujc polskie obozy wojskowe, cho o ograniczonej liczebnoci. Gdy nad Willisenem przewag uzyska gen. Friedrich Colomb, ugoda jarosawiecka zostaa zerwana i oddziay pruskie ruszyy na obozy (23 kwietnia). Mimo pewnych sukces�w militarnych (w starciu pod Miosawiem, 30 kwietnia) przewaga wojsk pruskich i brak wiary w powodzenie po stronie polskiej spowodoway porak powstania w Wielkopolsce. Przyszy represje, a co waniejsze, take wycofanie si rzdu z obietnic autonomii, potem take z plan�w podzielenia Poznaskiego na cz polsk i niemieck. Coraz wicej libera�w akceptowao podobne postpowanie, zmienia si bowiem zacz ich stosunek do spraw polskich. R�wnie w Austrii zbombardowanie Krakowa (26 kwietnia) byo pierwsz zapowiedzi oywienia reakcji.

Nieco inaczej wygldaa sprawa Holsztynu i Szlezwiku. Naleay one do Zwizku Niemieckiego, a jednoczenie zwizane byy uni personaln z Dani. W Holsztynie i poudniowym Szlezwiku zdecydowan przewag miaa ludno niemiecka, na p�nocy przewaali Duczycy, ale Ksistwa Nadabskie (Elbherzogtumer) traktowane byy jako cao i do tego czasu stosunki narodowe nie miay powaniejszego znaczenia. Niemcy z Ksistw wiernie suyli kr�lowi duskiemu, a jzyk i kultura niemiecka odgryway w Danii znaczn rol. Sytuacja skomplikowaa si przed wybuchem rewolucji. Kopenhaga staraa si o wczenie Holsztynu i Szlezwiku do pastwa, co wywoywao op�r. Gdy w styczniu 1848 r. umar Chrystian, jego nastpca Fryderyk VII poleci premierowi Adamowi von Moitkemu (zreszt Holsztyczykowi) opracowanie konstytucji, dajcej spore odrbnoci Holsztynowi, ale cakowicie unifikujcej z Dani Szlezwik. Niemcy z Ksistw wysali delegacj do Kopenhagi, domagajc si wsp�lnych praw dla obu ich czci,

479

ale zanim otrzymali odpowied, utworzyli prowizoryczny rzd w Rendsburgu. Wojska powstac�w szybko opanoway Ksistwa, ale r�wnie szybko zostay potem pobite przez Duczyk�w, kt�rzy posunli si do Szlezwiku. Wojna cieszya si w Danii popularnoci, gdy i na p�nocy pojawi si antagonizm narodowy.

Sprawa Ksistw budzia wielkie zainteresowanie opinii w caych Niemczech. Wydzia Pidziesiciu ogosi ochotniczy zacig do wojska (12 kwietnia), aby wysa powstacom pomoc. Decydujce stao si jednak wystpienie wojsk pruskich (21 kwietnia) z gen. Friedrichem Wranglem na czele. Okazao si, e w tak wanym momencie Wydzia Pidziesiciu, kt�ry pretendowa do odgrywania roli centralnej wadzy w Niemczech, nie ma realnych si. Stanowio to gron zapowied na przyszo.

PARLAMENT FRANKFURCKI

Poraka lewicy w kwietniu spowodowaa, e na plan pierwszy wysuny si zagadnienia polityczne, a o zjednoczeniu Niemiec i ich ustroju mia zdecydowa parlament. Obiecywano sobie po nim bardzo wiele. Jeden ze wsp�czesnych napisa, e w 1848 r. czczono go jak b�stwo, aby w rok p�niej-poniewiera jak dziewk uliczn.

Jak ju wspomniano wybory do parlamentu przygotowa Wydzia Pidziesiciu z niewielkim udziaem sejmu-Zwizku Niemieckiego. Zarzdzona powszechno wybor�w przy braku precyzji odpowiednich zarzdze r�nie stosowana bya w poszczeg�lnych pastwach. Ograniczano j nieraz w rozmaity spos�b, najbardziej w Bawarii. W wikszoci pastw wybory byy porednie, a wr�d trafiajcych si naduy niekiedy zmuszano do jawnego oddawania gos�w. Mao gdzie (g�wnie w Niemczech poudniowo-zachodnich) agitacj przedwyborcz prowadziy organizacje lewicowe (jak kluby w Badenii, Zwizek Demokratyczny w Karlsruhe), jeszcze rzadziej prawicowe (jak Nowy Zwizek Ojczyniany w Mannheim). W Bawarii rodzi si zacz polityczny ruch katolicki. W znacznej wikszoci wypadk�w gosowano na ludzi co bardziej znanych i popularnych, nie na okrelony kierunek polityczny. W Prusach gosowano w dniu 1 maja jednoczenie do parlamentu frankfurckiego i pruskiego Zgromadzenia Narodowego. Powaniejsi dziaacze woleli jecha do Frankfurtu, dlatego do Berlina wybierano modszych, w rezultacie, wbrew przewidywaniom, w sejmie pruskim pojawili si w znacznej liczbie dziaacze radykalni. Granice ziem niemieckich zakrelono szeroko; objy one i Austri, ale panowaa tam z r�nych powod�w niech do parlamentu niemieckiego. Na wielu terenach, zwaszcza nieniemieckich, nie wybrano nikogo, wr�d Niemc�w austriackich chtniej do Frankfurtu jechali demokraci ni umiarkowani i konserwatyci. Og�lnie zainteresowanie wyborami byo mniejsze, ni si spodziewano. Frekwencja wyborcza sigaa zwykle 50% uprawnionych do gosowania, ale czsto spadaa do 30%. Posa zazwyczaj wybierao kilka tysicy obywateli.

'480

W dniu otwarcia parlamentu, 18 czerwca, zjechao si 330 pos�w, cho formalnie parlament liczy ich a 831. P�niej frekwencja wynosia 400—500, wiksza bya w zimie, gdy rojniej pojawili si przedstawiciele pastwa Habsburg�w. W �wczesnej sytuacji zdecydowanie najliczniej na awach parlamentu reprezentowani byli przedstawiciele inteligencji, ok. 600 pos�w miao wyksztacenie akademickie, procent niebyway. Najliczniejsze grupy tworzyli/prawnicy (200)-ludzie nauki (49 profesor�w uniwersytetu), szkolnictwa (40 nauczycieli) i pi�ra (35 pisarzy i dziennikarzy), mniej duchownych (26) i lekarzy (12). Cho rewolucja bya mieszczaska, grupa ludzi interesu bya skromniejsza (140 os�b, w tym 30 kupc�w i przemysowc�w). Na dalekim planie byo 4 rzemielnik�w i jeden jedyny chop, Polak Krystian Minkus z G�rnego lska. Nie byo ani jednego robotnika. Zreszt i szlachta stanowia tylko niewielki odsetek reprezentant�w (90 os�b). “Wiele wietnych nazwisk, mao politycznych g�w", powiedziano p�niej o tym parlamencie. Przewaali rzeczywicie teoretycy, co dao wkr�tce asumpt prawicy do ukucia satyrycznego wierszyka, e ci wszyscy adwokaci i profesorowie zdradzaj i gubi ojczyzn.

Zaraz na pocztku obrad na zgromadzenie pad ponury cie. Obok gwardii narodowej, kt�ra jak niemal wszdzie od marca utrzymywaa porzdek, w miecie stacjonowa take silny garnizon pruski. Jego dow�dca pogardza gwardi, a gdy 21 maja doszo do zatargu, zada pod grob bombardowania miasta wydania broni. Jakby ju owocowa przykad Krakowa. Rzecz zakoczya si wprawdzie kompromisem, ale fakt przypomina, i istniej ludzie, wedug kt�rych “przeciw demokratom pomog tylko armaty".

Na prezydenta parlamentu wybrano H. von Gagerna. Stopniowo w onie zgromadzenia formowa si zaczy grupy pos�w o bliskich sobie pogldach, okrelane zazwyczaj wedug miejsc zebra. W wielu wypadkach z grup tych wyoniy si p�niej partie polityczne, co nadaje parlamentowi frankfurckiemu due znaczenie w dziejach parlamentaryzmu niemieckiego. Wobec zdecydowanej przewagi libera�w pocztek day grupy, kt�re znajdujc si w mniejszoci w ten spos�b staray si wzmocni swoj pozycj. Dotyczyo to zwaszcza lewicy, kt�ra skupiona wok� R. Bluma utworzya Deutscher Hof (56 pos�w) oraz jeszcze bardziej radykaln grup Donnersberg z Arnoldem Ruge, prof. Wilhelmem Zimmermannem i pisarzem Juliusem Fr�belem na czele. Dyli oni do republiki, uzbrojenia ludu i skupienia w rkach parlamentu take wladzy wykonawczej. Wr�d przedstawicieli prawicy, Steinerner Haus (40 pos�w), p�niej Cafe Milani (122 pos�w), jak Joseph Maria Radowitz i Georg von Vincke, nie byo zwolennik�w absolutyzmu, ale posowie pragncy ograniczy zadanie parlamentu do uchwalenia konstytucji, pozostawiajc realn wadz istniejcym rzdom. Dlatego skupili si tu take zwolennicy partykularyzmu, podsycanego przez delegat�w austriackich.

Liberalne centrum byo najliczniejsze, ale znaczna cz jego czonk�w pozostawaa poza zorganizowanymi grupami. Wr�d nich bardziej

481

ku prawicy przechylao si Kasino (40 pos�w pod wodz historyk�w Dahimanna i Droysena oraz polityka Bassermanna), skupiajc g�wnie reprezentant�w z p�nocy, a ku lewicy Wurttembergischer Hof (32 pos�w), gdzie dominowali poudniowcy. Program�w w obu grupach byo wiele.

Za g�wne zadanie parlamentu frankfurckiego uznawano utworzenie centralnych wadz przyszych zjednoczonych Niemiec. Ju 29 czerwca administratorem Rzeszy (Reichsverweser) wybrano arcyksicia Jana Habsburga, posta mao wybitn, ale znan z sympatii dla idei zjednoczenia Niemiec, z krytyki Metternicha i z maestwa z mieszczank, c�rk poczmistrza. Wyb�r, dokonany bez zasigania zgody rzd�w, by, przynajmniej na poz�r, przejawem samodzielnoci parlamentu, a take nadziei pokadanych w Austrii. Jan mianowa rzd hr. Karola Leiningena, zoony z 6 ministerstw, w tym spraw zagranicznych z austriackim dyplomat Antonim von Schmerlingiem, wojny z pruskim generaem Eduardem von Peuckerem i ministerstwa sprawiedliwoci z Johannem Heckscherem, hamburskim adwokatem. Rzd wysya ambasador�w, wydawa oficjalne organy, stara si w og�le wytworzy wraenie rzeczywistego dziaania, ale wiele kryo si w tym pozor�w. Armia moga powsta tylko w�wczas, gdyby rzdy pastw niemieckich przekazay swoje wojska. Gdy 16 lipca rzd Rzeszy zada uznania jego wadzy przez te armie, Prusy, Austria, Hanover i Bawaria stanowczo odm�wiy. Ambasador�w przyjy tylko pastwa drugorzdne (godne wzmianki s tylko Stany Zjednoczone). Losy Frankfurtu, jak poprzednio rewolucji, zaleay od stanowisk wikszych pastw niemieckich.

Tymczasem po pierwszych bardziej energicznych krokach zgromadzenie ugrzzo w nie koczcych si debatach. To ten okres wywoa wanie najbardziej ujemne oceny caego parlamentu. W Londynie m�wiono o “politycznych filozofach", w Paryu o “frankfurckich metafizykach", dosadniej w absolutystycznej Rosji, gdzie Mikoaj I obcesowo nazwa parlament “domem wariat�w", a Gorczakow przyr�wna debaty do k�tni Grek�w w Konstantynopolu, gdy pod miastem powiewaa zielona chorgiew proroka.

Dyskusje nad konstytucj rozpoczto dopiero 19 padziernika, a 28 grudnia uchwalono deklaracj o podstawowych prawach obywatelskich, w tym o zniesieniu wszelkich form i instytucji feudalnych, o zabezpieczeniu przed absolutyzmem, militaryzmem i biurokracj przez zagwarantowanie podstawowych praw, wolnoci zgromadze, prasy, zwizk�w i wypowiadania si. Dokument by wany, ale ukazywa si w czasie, gdy absolutyzm odzyska ju znaczn cz pozycji utraconych na wiosn.

Wczeniej wiele czasu zabraa kwestia narodowa. Rezolucja Tytusa Marecka ze Styrii (27 V 1848) zapewniaa wszystkim narodom szerokie prawa i deklarowaa pomoc dla ich aspiracji. Wyrosa ona na ywym cigle przekonaniu o zwizku midzy ruchami narodowymi a liberalizmem i demokracj. Jednoczenie jednak parlament przewaajc cz

482

Austrii traktowa jako ziemie niemieckie, a szczeg�lnie wyrazio si to w stosunku do ziem czeskich. Midzy aspiracjami niemieckimi i czeskimi zarysowaa si wic wrogo. Frankfurt opowiedzia si przeciw kongresowi sowiaskiemu w Pradze, nawet wcale przychylnie potraktowa zdawienie przez Alfreda Windischgratza zbrojnego powstania nad Wetaw. Antagonizm niemiecko-czeski mia tragiczne dla rewolucji skutki w monarchii habsburskiej, a porednio w caych Niemczech. Po bombardowaniu Pragi przyszo zgniecenie przez tego samego Windischgratza rewolucji w Wiedniu, czemu Czesi przygldali si z niejak satysfakcj.

Jeszcze wyraniej zarysowa si stosunek parlamentu frankfurckiego do sprawy polskiej. A do 1848 r. cieszya si ona wielk popularnoci wr�d niemal caej opozycji, a tak byo te na pocztku rewolucji. W czasie jednak decydujcej debaty w sprawie polityki pruskiej wobec Polak�w (24—27 VII 1848) wicej posuchu znalaz Wilhelm Jordan, sam niedawno przedstawiciel lewicy, ni obrocy Polak�w Blum czy Ruge. W mowie Jordana pojawiy si stwierdzenia o prawach wynikajcych z siy i o misji cywilizacyjnej Niemc�w na wschodzie. Przyjmujc znaczn wikszoci (342 gosy na 31) uchwa o zatwierdzeniu niemieckich mandat�w z Wielkopolski, uznawano jej ziemie za cz Rzeszy, a zarazem w praktyce akceptowano polityk prusk.

Wraz z nastawieniem antysowiaskim w ideologi liberalizmu wdar si nacjonalizm. Jeden z pos�w m�wi o koniecznoci stworzenia wielkiego pastwa w Europie rodkowej pod dominacj niemieck, inny protestowa przeciw rezygnacji z Triestu, jeszcze inny chcia widzie sztandary Habsburg�w w Konstantynopolu lub wspomina o pangermaskiej unii z ca Skandynawi i Szwajcari. “Owieczki profesorskie we Frankfurcie ukszone zostay przez wszechniemieckiego psa i wpady w sza" — stwierdza angielski historyk Namier.

Byy to zreszt tylko teoretyczne rozwaania. Inaczej bowiem wygldaa sprawa Szlezwiku i Holsztynu. Prusy, cho ich armia z powodzeniem walczya z Duczykami, pod naciskiem Anglii i Rosji, dla kt�rej wypadki w Ksistwach byy buntem przeciw wadzy, bez szczeg�lnego alu zgodziy si na zawieszenie broni w Malm� (26 sierpnia), niekorzystne dla Niemc�w w Holsztynie. Parlament frankfurcki najpierw odrzuci ten ukad, ale ostatecznie go uzna (16 wrzenia), co prawda bardzo niewielk wikszoci gos�w (257—236).

Decyzja parlamentu wywoaa zbrojny bunt demokrat�w we Frankfurcie i poza nim. Nad miastem zawisy czerwone flagi, a Struve raz jeszcze pr�bowa obwoa republik w Badenii. Tum wzywa lewic do rozwizania parlamentu i proklamowania si rzdem powstaczym. Ataki na wasno prywatn i radykalizm mas przestraszyy mieszczastwo. Na zebraniu lewicy tylko niewielka cz pos�w chciaa udziau w powstaniu, a sam parlament wraz z rzdem Rzeszy odwoa si do pomocy wojsk pruskich, kt�re rycho zaprowadziy porzdek. Zwrot by drastyczny — g�wny organ nowych Niemiec odwoywa si do pomocy starej siy. Jeden z historyk�w, Yalentin, nazwa to “czarnym

483

dniem parlamentu frankfurckiego", inny, Holborn, okreli jako zwrotny punkt rewolucji. Przewaga przesuna si wyranie na rzecz rzd�w.

MIDZY REWOLUCJ A REAKCJ

We wrzeniu we Frankfurcie kierunek czarno-czerwono-zoty wystpi przeciw czerwonym flagom. Tymczasem podnosiy gowy austriackie barwy czarno-�te i pruskie czarno-biae.

Na wiosn nad monarchi habsbursk zawisa podw�jna groba. Rozmach rewolucji w Wiedniu wydawa si silniejszy ni w innych czciach Niemiec, a nad katedr w. Stefana od marca do padziernika powiewaa flaga czarno-czerwono-zota. Jednoczenie rozbiciem pastwa groziy narodowe denia Wgr�w, Polak�w, Czech�w i Woch�w.

Kilka czynnik�w dziaao jednak na rzecz uratowania starej Austrii. Jednym z nich byy sprzecznoci midzy poszczeg�lnymi narodami. Wspomniano ju o antagonizmie czesko-niemieckim. Gdy przyw�dca czeski, Franciszek Palacky, powiedzia, e gdyby Austrii nie byo, naleaoby j wynale, myla o przeciwstawieniu jej liberaom niemieckim, kt�rzy Austri wraz z Czechami pragnli wczy do Rzeszy. Kongres Sowiaski w Pradze mia stanowi przeciwwag dla Frankfurtu. W walce przeciwko Wgrom rzd wiedeski m�g liczy na Chorwat�w, Polak�w szachowa Ukraicami.

Drugi czynnik to zacofanie wielu czci monarchii. Rewolucja bya silna w Wiedniu, ale stolica stanowia jakby wysp, poza kt�r przewag miay czynniki zachowawcze. Wanie dlatego na peryferiach atwiej byo odzyskiwa utracone pozycje. W maju cesarz i rzd uszli z Wiednia. W czerwcu Windischgratz zbombardowa Prag, gen. Joseph Radetzky zaj Wenecj, pobi Sardyni i okupowa Mediolan. Parlament, otwarty w lipcu, ukaza ca mozaik narodowociow Austrii. Niemcy stanowili w nim mniejszo. Zaj si on r�nymi sprawami wewntrznymi (zwaszcza spraw uwaszczenia chop�w), ale stosunek do Frankfurtu mia niechtny. Mogo si wydawa ju w�wczas, e pastwo p�jdzie swoj wasn drog (12 lipca dw�r wr�ci do Wiednia), ale siy rewolucji byy jeszcze znaczne. Po wrzeniowych wypadkach we Frankfurcie na Wiede zwr�cia si uwaga opinii niemieckiej. Wzrastay tam tendencje republikaskie, nawet socjalistyczne. Znaczn rol odgrywaa gwardia akademicka, liczono na sojusznik�w — Wgr�w i polskich rewolucjonist�w. Przybyli lewicowi wysannicy parlamentu frankfurckiego, Blum i Fr�bel.

Po wielu mniejszych starciach bunt oddziau wojska, odkomenderowanego przeciw Wgrom (16 padziernika), da sygna do wybuchu nowej rewolucji. Rzd by teraz jednak nie tylko silniejszy ni w marcu, ale przede wszystkim bardziej zdecydowany. Nieoceniony dla monarchii Windischgratz przy pomocy oddzia�w, cignitych z odlegych zaktk�w pastwa, przystpi do oblenia Wiednia. Drog odsieczy

484

wgierskiej zamkn ba Joseph Jelai ze swoimi Chorwatami. Po krwawych walkach (26—31 padziernika) stolica zostaa zdobyta. Na czele nowego rzdu stan Felix ks. Schwarzenberg, szwagier Windischgratza, czwarty (obok Radetzkiego i Jelaicia) m opatrznociowy monarchii, kt�ry zacz systematycznie niszczy zdobycze rewolucji. Aresztowanie i stracenie wysannika Frankfurtu, Bluma (9 listopada) oburzyo opini w caych Niemczech, oznaczao jednak celowe zerwanie z parlamentem niemieckim. Pod berem nowego monarchy, modego Franciszka J�zefa (od grudnia 1848 r.), Schwarzenberg reorganizowa Austri od wewntrz i przygotowywa jej powr�t do Niemiec na starych zasadach.

W nieco innych warunkach nastpowa zwrot w drugim wielkim pastwie niemieckim, w Prusach. I tam siy rewolucji byy znaczne, zwaszcza w Berlinie i w Nadrenii. Kilka razy dochodzio do gronych pomruk�w rewolucji lub nawet do wybuch�w walk (zebranie uzbrojonych tum�w w Berlinie 14 maja, starcia uliczne 9 czerwca, szturm na arsena 15 czerwca, demonstracje robotnicze przed Ministerstwem Handlu 30 czerwca, krwawe walki w widnicy na lsku 31 lipca, barykady i stan oblenia w Kolonii w kocu wrzenia, starcia w Berlinie 16 padziernika). W pruskim Zgromadzeniu Narodowym, zebranym 22 maja, lewica przeprowadzaa uchway o zniesieniu kary mierci (9 sierpnia), formuy o wadzy kr�la “z aski Boej" (12 padziernika), wzywaa oficer�w do trzymania si z dala od poczyna reakcjonist�w

485

(9 sierpnia). Zgromadzenie przygotowywao konstytucj (od pierwszego projektu, tzw. karty Waldecka), cho obrady nad ni, podobnie jak nad konstytucj Rzeszy we Frankfurcie, powanie si przewlekay i dopiero w padzierniku projekt wr�ci na plenum izby.

Jednoczenie jednak odradzay si siy prawicy. W czasie rewolucji francuskiej walka jakobin�w z yrondystami toczya si w�wczas, gdy monarchia leaa w gruzach. Umiarkowani liberaowie w Niemczech rozprawiali si z lewic pod czujnym okiem czekajcych tylko okazji konserwatyst�w. Fryderyk Wilhelm IV osiedli si w Poczdamie, gdzie w arcypruskiej atmosferze, otoczony oddziaami gwardii, znalaz si pod wpywami kamaryli z gen. Leopoldem von Gerlachem na czele. Kamaryla odwoywaa si do zagroonych przez rewolucj, a nadal potnych junkr�w, wywierajcych nacisk na wie i miasteczka. Jednym z nich by mody Otto von Bismarck, kt�ry w marcu na czele oddziau chop�w szed w sukurs kr�lowi, uczc si, jak wyzyskiwa zacofanie wsi w subie kontrrewolucji. Gdy Gerlach stwierdzi, e konserwatystom brak rodk�w do rozpowszechniania wasnej ideologii, w kocu czerwca powstaa “Nowa Gazeta Pruska" (“Neue Preussische Zeitung", czciej zwana “Gazet Krzyow" — “Kreuzzeitung" od wizerunku krzya w winiecie). Gdy berliskie Zgromadzenie Narodowe debatowao w lipcu nad zniesieniem wszelkich powinnoci feudalnych, junkrzy zwoali wielki zjazd “dla ochrony wasnoci i postpu dobrobytu wszystkich klas", czyli tzw. “parlament junkierski" (Hans von Kleist-Retzow, Bismarck, Gerlach i inni). Dla przelicytowania libera�w m�wiono o popieraniu r�nych klas, jak chop�w czy rzemielnik�w w obronie przed kapitalizmem. Organizowano podr�e kr�la, w kt�rych skadano mu zapewnienia wiernoci, aby omieli go do ostrzejszych wystpie. Do tego samego zachca brat kr�la, Wilhelm, ksi pruski, kt�ry w marcu uszed do Anglii, ale w czerwcu powr�ci.

Przebieg wypadk�w w Prusach by mniej dramatyczny ni w Austrii. W czerwcu upad marcowy gabinet liberalny, ale zastpi go umiarkowany rzd Auerswalda-Camphausena, a nawet biurokratyczny rzd gen. Ernsta von Pfuela (22 wrzenia) zapowiada jeszcze kontynuowanie polityki ustpstw. Zwrot nastpi dopiero w�wczas, gdy na czele nowego gabinetu stan hr. Friedrich Wilhelm Brandenburg, pruski genera, a tek ministra spraw wewntrznych obj baron Otto von Manteuffel (2 listopada). Atak nastpi szybko. Rzd przeni�s Zgromadzenie do prowincjonalnego miasta Brandenburg (9 listopada), aby skrpowa jego aktywno. Uchwaa o niepaceniu podatk�w przyniosa tylko niewielki skutek i rycho Zgromadzenie zostao w og�le rozwizane (5 grudnia). Do Berlina gen. Wrangel wprowadzi 13 ty. wojska (10 listopada) i ogosi stan oblenia, zawieszajc wydawanie g�wnych organ�w prasowych. Odpowiedzi byy zaburzenia w Nadrenii i na lsku, ale w stolicy rzd napotka tylko bierny op�r.

Losy rewolucji w Prusach zostay w ten spos�b rozstrzygnite. Rzd ogosi oktrojowan konstytucj (grudzie 1848 r.), zapewniajc r�wno wobec prawa, wolno osobist, przenoszenia si, religii, zgromadze

486

i zwizk�w. Na czele pastwa pozostawa kr�l “z aski Boej", kt�ry swobodnie dysponowa administracj. W dwuizbowym sejmie Izba Pierwsza reprezentowaa warstwy zamoniejsze. Izba Druga (p�niejsza Izba Pos�w) pochodzia z wybor�w powszechnych i bezporednich. Tak wybrany sejm ju w maju 1849 r. rozwizano, a prawo wyborcze do izby niszej zamieniono na porednie i tr�jkasowe, w kt�rym prawyborcy wybierajcy wyborc�w podzieleni zostali na trzy grupy zalenie od wysokoci paconych podatk�w. Powstawa w Prusach system polityczny, kt�ry z niewieloma zmianami przetrwa do 1918 r.

Na przeomie 1848 i 1849 r. oba mocarstwa niemieckie okieznay wzburzone fale rewolucji. W Austrii parlament od listopada obradowa w Kromieryu, 11 III 1849 r. Schwarzenberg rozwiza go i ogosi konstytucj, przywracajc rzdy centralistyczne. W wyborach do Sejmu Pruskiego 22 I 1849 r. konserwatyci zwyciyli opozycj (184 na 160 mandat�w). Jedyn, jak si wydawao, pozostaoci rewolucji by parlament frankfurcki.

W czasie grudniowych obrad nad konstytucj Rzeszy doszo do star midzy zwolennikami wielkich Niemiec, a wic utworzenia Niemiec z Austri, i maych — bez niej. Przez dugie miesice 1848 r. takiego problemu nie byo, gdy wejcie Austrii do zjednoczonych Niemiec rozumiao si samo przez si. Pojawi si, gdy wraz z coraz bliszym ostatecznym pokonaniem rewolucji wracaa z now si rywalizacja Berlina i Wiednia.

Polityka Schwarzenberga zmierzaa nie tylko do wewntrznej reorganizacji pastwa, ale i do przywr�cenia mu decydujcej roli w Niemczech. W tych ostatnich mae pastwa miay by poddane wpywom 5 kr�lestw: Prus, Saksonii, Hanoweru, Badenii i Wirtembergii, ponad kt�rymi g�rowaaby monarchia habsburska. Wymierzone to byo nie tylko przeciw rewolucji i liberalizmowi, ale take przeciw Prusom, kt�re, izolowane, znalazyby si na drugim planie.

Tymczasem w pierwszych artykuach konstytucji uchwalonych we Frankfurcie mowa bya, e jeeli w skad Rzeszy wejd jakie tereny stanowice jednoczenie cz innego pastwa, jedynym cznikiem midzy nimi moe by unia personalna. Nie byo kompromisu midzy tak zasad a koncepcj Schwarzenberga, kt�ra w praktyce oznaczaa rezygnacj ze zjednoczenia. Sukcesem, niekoniecznie wynikajcym z jego wasnej zasugi, m�g szczyci si reprezentant Prus we Frankfurcie, niedawny premier Camphausen.

W styczniu 1849 r. parlament koczy dugotrwae obrady nad konstytucj, kt�r uchwali ostatecznie 28 marca. Sankcjonowaa ona dawno przyjt zasad, e Rzesza ma by cesarstwem. Wsp�lny parlament skadaby si z dw�ch izb, z kt�rych wysza miaa mie w swym gronie po poowie reprezentant�w rzd�w i przedstawicieli sejm�w poszczeg�lnych pastw. Izba nisza powstaaby na drodze powszechnych, demokratycznych wybor�w. Rzd mia by odpowiedzialny przed parlamentem.

W mniejszych pastwach ksita cigle dreli przed moliwoci

487

wybuchu nowej rewolucji, a ponadto w wielu liberaowie nadal znajdowali si u steru rzdu. Std a 28 pastw przyjo konstytucj frankfurck, przewanie zreszt postulujc wprowadzenie do niej r�nych poprawek (np. przyznanie cesarzowi prawa decydujcego sprzeciwu wobec uchwa parlamentu i wprowadzenia jawnoci wybor�w). Mimo tak licznej akceptacji szans wejcia konstytucji w ycie byy niewielkie, skoro odrzuciy j Austria i Prusy, a obok nich Saksonia i Hanower.

Wbrew temu Zgromadzenie Narodowe kontynuowao swoj dziaalno. 28 III 1849 r. cesarzem Rzeszy wybrany zosta Fryderyk Wilhelm IV, wielkiego wyboru parlament nie mia. Spora liczba pos�w gosowaa przeciw kandydaturze kr�la pruskiego (wybrany zosta 290 przeciw 248 gosom), ale nie byy to gosy zwolennik�w programu wielkoniemieckiego, lecz demokrat�w przeciwnych wprowadzaniu na tron Hohenzollerna. Delegacj, wysan do Berlina dla zaofiarowania Fryderykowi Wilhelmowi korony, spotka smutny los. Wr�d licznych afront�w dugo czekaa na audiencj, aby doczeka si odpowiedzi odmownej (21 kwietnia). Kr�l nie szczdzi przy tym wypowiedzi wyraajcych pogard wobec “obrczy z bota i gliny", “smrodu cierwa rewolucji", tej “psiej obroy niewolniczej". Do takiego stanowiska zachcali go inni monarchowie (Mikoaj I pisa, e “na pewno wzniesie si ponad brud tak ndznej ambicji i zerwie z tak wisk gospodark").

Parlament frankfurcki znalaz si w sytuacji bez wyjcia. Prusy i Austria odwoay swoich w nim przedstawicieli (pocztek maja), a wr�d pozostaych 136 pos�w dominowali zdecydowanie demokraci. Daremnie poeta Ludwig Uhland ogosi pomienny apel zgromadzenia do narodu niemieckiego (25 maja). Kadubowy parlament musia uchodzi do Stuttgartu (30 maja), a tam rozpdziy go bez wysiku wojska wirtemberskie (18 czerwca).

Nie by to jednak koniec rewolucji. Ju w jesieni 1848 r. sukcesy reakcji skoniy lewic do ponownego przygotowywania walki. Powstaa sie okoo tysica r�nego rodzaju zwizk�w, liczcych prawie p� miliona czonk�w. Pod hasem obrony konstytucji broniono zdobyczy z marca 1848 r. Proporcja si bya jednak teraz inna. Liberalna buruazja nie przystpowaa do walki, liczc, e w oktrojowanych konstytucjach znajdzie dla siebie wiele poytecznych postanowie. Nie ruszali si chopi, przynajmniej w czci zaspokojeni zniesieniem powinnoci. W wielu wypadkach nie wystpowali robotnicy. Zostaway r�ne grupy demokrat�w, republikan�w, radyka�w, zwizki robotnicze, drobnomieszczastwo. Miay one przeciw sobie zreorganizowane armie, z prusk na czele, kt�rej w�dz Wilhelm pruski zacz, jak wyrazi si jeden z pos�w, wprowadza “cisz grobu" i “porzdek cmentarza".

W maju 1849 r. walka w obronie konstytucji obja miasta w r�nych czciach Niemiec (Elberfeid, gdzie walczy Engels, Dusseldorf, Wrocaw, Karlsruhe, Kaiserlautern), najbardziej za Saksoni, a w niej Drezno (gdzie wystpowa m.in. Bakunin). Najduej zmagano si na poudniowym zachodzie, w Palatynacie bawarskim i w Badenii.

488

W Badenii po stronie powstania stana caa armia, a popieszyli tam take rewolucjonici z innych czci Niemiec i spoza nich (na czele wojska stan Ludwik Mierosawski). 23 lipca wojska pruskie zdobyy twierdz Rastatt.

BILANS REWOLUCJI

Wraz z pokonaniem powstania palatynacko-badeskiego rewolucja na ziemiach niemieckich dobiega koca. Co aktywniejsi jej uczestnicy chronili si na emigracji w obawie przed przeladowaniami. Z samej Badenii wyjechao 80 ty. os�b, tj. 5% ludnoci. Odmiennie ni w poprzednich dziesicioleciach wyjedano czciej do Ameryki ni do Anglii i Francji. Wszdzie zapanoway rzdy reakcji. Wadcy zasiadali na tronach “z aski Boej", a wszelkie prawa udzielane spoeczestwu wynikay wycznie z ich dobrej woli.

Pokonanie rewolucji nie oznaczao jednak powrotu do stosunk�w sprzed 1848 r. Poprzednio niemal nigdzie nie byo parlament�w, teraz istniay niemal we wszystkich pastwach niemieckich, cho rzdy postaray si, aby ograniczy je w dwojaki spos�b. Zawano wic prawo wyborcze, przewanie uzaleniajc je od cenzusu majtkowego, niekiedy (jak w Meklemburgii) zamieniajc izb niemal na przedstawicielstwo stan�w. Kompetencje parlament�w dotyczyy tylko uchwalania budetu. Dla przeciwwagi wobec tej reprezentacji spoeczestwa wadca m�g wszdzie opiera si na administracji, armii, sdach, czsto take na duchowiestwie. W walce z opozycj pozostao bardzo wiele rodk�w tradycyjnych (cenzura, przeladowanie organizacji i dziaaczy), ale istnienie parlament�w zmuszao do szukania take nowych metod.

Powanywpyw wywara rewolucja na buruazj. W marcu 1848 r. wystpia ona jako czynnik nie tylko opozycyjny, ale i rewolucyjny. Zmiana postawy w cigu nastpnych miesicy zdecydowaa o dalszej pozycji w pastwie i spoeczestwie. Przeway program monarchistyczny i narodzio si szukanie kompromis�w z konserwatystami. Ostateczny triumf reakcji popchn buruazj do opozycji, ale nie byo ju powrotu do rewolucji. W 1848 r. nastpia, jak to p�niej okrelono, tragedia niemieckiej buruazji i liberalizmu, jej walka z lewic i kompromisowo wobec prawicy. Przemiany gospodarcze po rewolucji stworzyy dogodne warunki do odgrywania coraz wikszej roli w ekonomice, w polityce ambicje stawa si bd coraz skromniejsze.

Niemal od pierwszych dni rewolucji upaday pozostae jeszcze prawa feudalne na wsi. Tego procesu nie mona byo ju powstrzyma, tym bardziej e konserwatystom zaleao na poparciu chop�w. W rezultacie i po upadku rewolucji zmiany dalej postpoway w tym samym kierunku (w Prusach ostatnia ustawa tego typu wydana zostaa 2 III 1850). Nowe warunki przypieszyy proces uwaszczenia, kt�ry obj teraz wszystkich chop�w posiadajcych ziemi, a trwa bdzie jeszcze kilkanacie lat. Mimo pewnych relikt�w dawnego systemu,

489

wegetujcych jeszcze we wschodnich prowincjach Prus, w rewolucji rodzia si nowa, kapitalistyczna wie.

Rzemielnicy, drobnomieszczastwo, drobni kupcy szukali w czasie rewolucji zabezpieczenia przed rosncym niebezpieczestwem ze strony wielkich producent�w. Takiej opieki nie mogli im obieca liberaowie, kt�rzy gosili swobod rozwoju gospodarczego. Za to drobnomieszczastwo doczekao si obietnic ze strony rzd�w. Po rewolucji nastpi pr�by oywienia systemu cechowego, ale nie na wiele si one zdadz.

Ruch robotniczy rozpoczyna si od podlegania wpywom demokracji mieszczaskiej i do koca rewolucji stan ten przewaa. Niemniej rewolucja 1848 r. miaa dla proletariatu niemieckiego znaczenie powane. Pod wzgldem organizacyjnym naley podkreli rol Zwizku Komunist�w w proletariackim skrzydle ruchu rewolucyjnego, cho orodk�w dziaania byo wicej. Powsta take problem usamodzielniania si ruchu robotniczego, cho dopiero pod koniec rewolucji (14 IV 1849) Marks ogosi wystpienie organizacji nadreskiej ze zwizk�w demokratycznych.

We wrzeniu 1850 r. wikszo Komitetu Centralnego Zwizku Komunist�w, skupiona wok� Marksa i Engelsa, przeniosa jego siedzib do Kolonii, gdzie dziaa on do 1852 r.

Pod wzgldem ideologicznym na czoo wybijao si ogoszenie Manifestu komunistycznego, a nastpnie dziaalno Marksa jako redaktora “Nowej Gazety Reskiej" (1848—19 V 1849), w kt�rej formuowa zasady radykalnej lewicy. “Widmo komunizmu" kryo take nad Niemcami, cho przynajmniej w czci suyo ono do usprawiedliwienia porozumienia buruazji i konserwatyst�w.

Trwaym skutkiem rewolucji byo niebywae dotd oywienie polityczne. Mona je byo po rewolucji czasowo stumi, ale nie zlikwidowa. To wanie w cigu tych kilkunastu miesicy powstay g�wne kierunki polityczne, kt�re w nastpnych dziesicioleciach uformuj si w partie polityczne.

Klsk zakoczya si sprawa zjednoczenia Niemiec, przy czym kwestia narodowa, obok wsp�lnej walki przeciw despotyzmowi, wyrazia si take przejawami antagonizm�w. Mimo przywr�cenia Zwizku Niemieckiego widoczne byo, e zjednoczenia nie da si usun z programu politycznego. Wyczuy to Prusy, kt�re bezporednio po rewolucji pr�boway spraw zdyskontowa na swoj rzecz. Koncepcja Radowitza, najbliszego doradcy kr�la, polegaa na utworzeniu luniejszej konfederacji z udziaem Austrii, opartej na rodkowoeuropejskim zwizku celnym. W ramach tej konfederacji “maoniemieckie" pastwo zwizkowe, bez Austrii, zapewniaoby przewag Prus w Niemczech. Na konferencji w Poczdamie (maj 1849 r.) Bawaria odniosa si do projektu z rezerw, ale Hanower i Saksonia podpisay z Prusami “ukad trzech kr�li". Do koca lata wikszo pastw niemieckich (z wyjtkiem Badenii, Wirtembergii i paru mniejszych) przystpia do sojuszu. W czerwcu 150 pos�w dawnego prawego centrum z Frankfurtu na

490

zjedzie w Gotha zatwierdzio uni. Zaangaowanie si Austrii w wojn na Wgrzech uatwiao gr Prusom, op�niaa j natomiast sprawa Szlezwiku-Holsztynu. W lutym 1849 r. Dania wypowiedziaa zawieszenie broni z Malm�, a sukcesy armii pruskiej gen. Karla von Prittwitza sparaliowane zostay przez protesty Rosji, Anglii i Francji. Nowe zawieszenie broni z 10 VII 1849 r., a jeszcze bardziej ostateczny ukad prusko-duski z 2 VII 1850 r. wydawa Niemc�w holsztyskich na ask Danii.

Tymczasem Austria z pomoc armii rosyjskiej pokonaa powstanie wgierskie i uzyskaa swobod dziaania w Niemczech. Jeszcze 20 III 1850 r. udao si Prusom zwoa “parlament" do Erfurtu dla poparcia unii p�nocnoniemieckiej, ale Schwarzenberg ju dziaa. Na maj 1850 r. zwoa do Frankfurtu przedstawicieli pastw niemieckich celem odnowienia Zwizku Niemieckiego (nie pojawili si delegaci Prus i ich zwolennik�w). Celem Schwarzenberga byo wykazanie skutecznoci odbudowanego Zwizku dla obrony suwerennoci ksit w stosunku take do wasnych poddanych, gdy Prusy odmawiay uznania legalnej podstawy egzekucji federalnej.

O zwycistwie Austrii zdecydowao poparcie Rosji, kt�ra zaraz akredytowaa swojego ministra we Frankfurcie. Decyzja zapada w jesieni 1850 r. W sporze elektora Hessen-Kassel z wasnymi poddanymi interwenioway oddziay bawarskie, ale i pruskie, a Austria zawara sojusz z Bawari i Wirtembergi. Brandenburg pr�bowa jeszcze peregrynowa do cara do Warszawy (15 padziernika), ale wycig o jego pomoc jako arbitra spraw niemieckich wygraa Austria. Po mierci Brandenburga jego nastpca Manteuffel z polecenia Mikoaja musia przyj punktacje oomunieckie (29 listopada), kt�re oznaczay w tym czasie kres pruskich pr�b wygrania sprawy zjednoczenia Niemiec. Oomuniec sta si symbolem upokorzenia Prus niemal na miar klski jenajskiej i oznacza powr�t do zasad Zwizku Niemieckiego, cznie z zasad interwencji. Zdawao si, e mona bdzie wr�ci do czas�w Metternicha, co jednak rycho okazao si zudzeniem.

IV. NA DRODZE DO ZJEDNOCZENIA

LATA REAKCJI

Jak niemal ca Europ obja rewolucja 1848 r., tak r�wnie powszechna staa si teraz fala reakcji po jej klsce. Stosunki na ziemiach niemieckich nie byy wic adnym wyjtkiem. Starego porzdku w caych Niemczech mia pilnowa odbudowany Zwizek Niemiecki ponownie pod nadzorem Austrii. Dokadaa ona wysik�w, aby adne pastwo niemieckie nie byo zdolne do samodzielnoci. Minister spraw zagranicznych Karl Buol napomina posa wirtemberskiego: “Musi si Pan do tego przyzwyczai, e w Niemczech tylko Austria ma prawo do wasnej polityki, i im wczeniej si Pan tego nauczy, tym lepiej dla Wirtembergii". Pod egid Zwizku w caych Niemczech i w poszczeg�lnych pastwach usuwano wszelkie pozostaoci rewolucji. Jedna z pierwszych uchwa (23 VIII 1851) likwidowaa fundamentalne prawa narodu niemieckiego, demonstracyjnie zdjto flag czarno-czerwono-zot z paacu Thurn und Taxis we Frankfurcie, a w 1855 r. sprzedano na aukcji flot, do kt�rej mieszczastwo w 1848 r. przykadao wielk wag. W sierpniu 1852 r. Sejm Zwizkowy na wniosek Austrii i Prus wyoni picioosobow “komisj reakcyjn", kt�ra zajmowaa si “czyszczeniem" konstytucji w krajach niemieckich. W wikszoci wypadk�w zreszt sami wadcy z ulg odrzucali ograniczenia wadzy, jakie narzucia im rewolucja. Saksonia i Hanower odnowiy konstytucje z 1831 r., z czas�w walki przeciw ruchom liberalnym. Frankfurt wr�ci do konstytucji oligarchicznej, nawet w miastach hanzeatyckich, w kt�rych reakcja bya sabsza, podkrelano zasady plutokratyczne. Gdzie powstawa op�r przeciw zmianom, stosowano zasad interwencji. Prusy, Saksonia i Hanower rozstrzygny konflikt konstytucyjny w Meklemburgii.

W Austrii Schwarzenberg, a po jego mierci (1852) wielki kupiec nadreski Karol Bruck i tw�rca portu w Triecie Aleksander Bach, budujc w intencji jednolite pastwo, zajmowali si zwaszcza sprawami gospodarczymi. Austria pozostaa pastwem niemieckim i staraa si, jak ju wspomniano, utrzyma wpywy na p�nocy, ale stopniowo byo to coraz bardziej oddziaywanie z zewntrz na Niemcy.

W Niemczech poudniowych reakcja przybieraa posta bardziej biurokratyczno-absolutystyczn, w p�nocnych — feudalno-konserwatywn.

492

W Prusach fala represji najbardziej si sroya. Gdy obwinionych

stawiano przed sdami wojskowymi, regu byy w�wczas kary dugoletniego wizienia. Sdy cywilne, ju agodniejsze, uwolniy demokrat�w Franza Waldecka i Johanna Jacoby'ego, oskaronych o zdrad stanu. Z 42 czonk�w pruskiego Zgromadzenia Narodowego, pocignitych do odpowiedzialnoci za wzywanie do bojkotu podatkowego, 41 zwolniono, a jeden umkn za granic. Najostrzej potraktowano przedstawicieli skrajnej lewicy. Proces czonk�w Zwizku Komunistycznego w Kolonii, mimo e oskarenia opieray si na materiale dowodowym sfaszowanym przez policj, zakoczy si skazaniem 7 os�b na wiele

lat wizienia (jesie 1852 r.). Zdarzao si skarenie o uwaczajce

przestpstwa, np. demokrata wrocawski, Nees von Esenbeck, sdzony

by za konkubinat. Czciej wystpoway wszelkiego rodzaju szykany,

pozbawianie pracy, wypdzanie z miejsc zamieszkania itp.

Formalnie obowizywaa konstytucja z 31 I 1850 r. , w praktyce nieraz mao si z ni liczono. Adiutant kr�la, Edwin von Manteuffel,

stwierdzi, e w Prusach realna jest stara monarchia, a konstytucja jest

teori. Nie brako zreszt ustaw i rozporzdze wyranie j ograniczajcych. Na mocy dekretu z 11 III 1850 r. wszystkie zebrania musiay

by meldowane policji, kt�ra wysyaa na nie swoich przedstawicieli

i czsto rozwizywaa. Do organizacji politycznych nie moga nalee

modzie i kobiety oraz zakazane byo filiowanie si ze sob lokalnych

zwizk�w (do 1908 r.). Ustawa z 24 IV 1854 r. za karalne uznawaa

wstrzymywanie si od pracy, konspirowanie w tym celu i zachcanie do

strajku. Uniemoliwiao to tworzenie organizacji zawodowych (robotnikom przemysowym do 1869, rolnym do 1918 r.).

Przy charakterze systemu panujcego w Prusach po Wionie Lud�w

starano si o zapewnienie silnej pozycji junkrom. Pierwsza Izba Sejmu

Pruskiego zamieniona zostaa (1851) na Izb Pan�w, a zasiadali w niej

czonkowie rodzin ksicych, 90 przedstawicieli szlachty, 30 reprezentant�w miast i 6 uniwersytet�w. Jej czonk�w w czci mianowa kr�l.

Prawo odrzucania uchwa izby pos�w dawao arystokracji powany

atut do rki. Nowa ustawa umoliwia tworzenie majorat�w (1852).

W zakresie samorzdu uchway o ordynacji powiatowej i prowincjonalnej (11 I 1850), po raz pierwszy obowizujce w caym pastwie, naladoway wzory francuskie i nosiy jeszcze pitno liberalizmu (miasto

i wie traktowane byy jednakowo, majtki junkierskie przestaway by

odrbnymi jednostkami, a ich waciciele tracili wadz policyjn,

o udziale w sejmikach powiatowych i sejmach prowincjonalnych decydowa mia cenzus majtkowy, a nie pochodzenie). Ju jednak

24 V 1853 r. ustawy te zlikwidowano, wracao zr�nicowanie prowincji, kt�re na wschodzie zapewniao szlachcie szereg przywilej�w, oraz

rozr�nienie midzy miastem i wsi. Junkrzy odzyskiwali wadz policyjn

na terenie swoich, wyodrbnionych majtk�w i zdecydowan przewag

na sejmikach. Samorzd w miastach skrpowany zosta na mocy ordynacji

(dla prowincji wschodnich 1853, Westfalii i Nadrenii 1856 r.).

Wielkie majtki ziemskie na wschodzie Prus byy potg. Od czasu

493

rozpoczcia reform rolnych wchony milion hektar�w ziemi chopskiej i stanowiy 2% gospodarstw, ale zajmoway 42% ziemi uprawnej. Ich pozycja ekonomiczna jednak saba. W latach 1835—1864 200% tych majtk�w zmienio waciciela. Junkrzy nie mogli wic stanowi ju dostatecznego oparcia dla pastwa, byli na to za mao liczni, a take za ubodzy.

Rzd musia wic zwr�ci wiksz uwag na inne czynniki w pastwie, a naleaa do nich biurokracja. Wybory do Izby Pos�w odbyway si pod wzrastajcym naciskiem wadz, kt�re staray si o wprowadzenie do niej jak najliczniej przedstawicieli biurokracji, w 1855 r. zasiadao w Izbie a 70 landrat�w. Urzdnik we wprowadzonej przysidze lubowa przede wszystkim “wierno i posuszestwo" kr�lowi, a dopiero na dalszym planie “take szanowanie konstytucji". Specjalne zarzdzenia (zwaszcza ustawa z 21 VII 1852 r.) groziy urzdnikom karami za brak subordynacji.

Zastosowane rodki wywary sw�j wpyw na stanowisko urzdnik�w. Jeszcze w czasie Wiosny Lud�w nie brakowao wr�d nich ludzi o przekonaniach liberalnych, teraz zacznie si tworzenie grupy wyksztaconej i sprawnej, ale bezwzgldnie posusznej nakazom pyncym z g�ry. W czasie konfliktu na pocztku lat szedziesitych wr�d ukaranych urzdnik�w znaczn wikszo stanowili starsi wiekiem, a w nastpnych dziesicioleciach do wyjtk�w naleay wypadki opozycji wobec wadz. Urzdnika bdzie w�wczas obowizywa nawet czynne popieranie rzdu (np. na mocy zarzdzenia z 4 I 1882 r. przy wyborach). W czasie reakcji szczeg�lna rola przypadaa policji, gdy ministrem spraw wewntrznych by hr. Ferdinand von Westfalen. System ledzenia i donosicielstwa siga wysoko, nawet do rodziny kr�lewskiej.

Rzd liczy take na monarchizm mas, zwaszcza wiejskich, co na razie odgrywao spor rol. Do 1863 r. w trzeciej, najuboszej klasie wyborc�w wyniki byy bardziej dla rzdu pomylne ni w dw�ch pierwszych. Kamaryla dworska (Leopold i Ludwig Gerlachowie, a zwaszcza Friedrich Julius Stahl) podstawy ideologicznej szukaa take w religii. Koci� katolicki na mocy konstytucji z 1850 r. uzyska spor swobod dziaania. Dao mu to moliwo tworzenia wasnych organizacji, kt�rych inicjatorami byli biskup moguncki Wilhelm Emanuel von Ketteler i Adolf Kolping (zwizki rzemielnicze). W sejmie pojawia si frakcja katolicka (p�niej frakcja Centrum). Koci� pastwowy, Unia Ewangelicka, poddany zosta za to wikszemu naciskowi wadzy ni przed 1848 r. W szkoach religia staa si jednym z najwaniejszych przedmiot�w, a oba kocioy uzyskay prawo nadzoru nad szkoami (1854 r.).

Ruch polityczny zamar, spory toczyy si raczej midzy klikami. Tylko niewielka grupa szlachty, g�wnie z prowincji zachodnich, oraz niekt�rzy wysi urzdnicy i dyplomaci przeciwstawiali si skrajnym formom reakcji. Pod przewodnictwem Moritza von Bethmanna-Hollwega z Bonn skupiali si wok� pisma “Berliner Wochenblatt", std okrelano ich jako parti Wochenblatt. Przy zachowywaniu zasad konserwatywnych pragnli oni pewnej liberalizacji rzdzenia, zwaszcza wikszego

494

trzymania si konstytucji, a drog do tego widzieli w wydobyciu kr�la spod wpyw�w kamaryli i przez uzyskanie sukces�w w polityce zagranicznej. Przeciwstawiali si te agrarnemu feudalizmowi i prorosyjskiemu nastawieniu junkr�w. Partia Wochenblatt uzyskaa niejaki wpyw na brata kr�lewskiego, ks. Wilhelma, kt�ry szczeg�lnie czuy by na wzmocnienie Prus i kt�rego upokorzenie oomunieckie popchno ku tej grupie.

Podstawa spoeczna reakcji w Prusach i w Niemczech bya bardzo wska. Natomiast wspomagay j, przynajmniej na kr�tk met, stosunki gospodarcze. “W latach pidziesitych kapitalizm definitywnie sta si podstaw ekonomii", jak stwierdzi ekonomista W. Sombart. Rolnictwo nadal dawao zatrudnienie najliczniejszej grupie ludnoci (w Prusach jej odsetek spad w latach 1849—1859 z 51,2 na 45,4%), ale rozpocz si skok od kraju rolniczego do przemysowego, gdy na inwestycje przemysowe szo co roku 5—12% dochodu narodowego. W latach 1848—1857 w Zwizku Celnym warto produkcji sur�wki wzrosa z 24 do 66 mln mk, wgla z 25 do 82 mln mk, caej produkcji przemysowej dwa razy, handlu zagranicznego o 150%. Towarzyszyy temu znaczne ulepszenia techniczne i w rezultacie wzrost produkcji by przewanie znacznie wikszy ni wzrost zatrudnienia (w Prusach w latach 1848—1857 produkcja rudy elaza wzrosa trzykrotnie, zatrudnienie tylko o 40%). Zmiany techniczne najdalej poszy w g�rnictwie, w niekt�rych gaziach przemysu metalowego i tekstylnego (bardziej w przdzalnictwie ni w tkactwie). Bracia Siemens kadli podstawy pod przemys elektrotechniczny. Przecitnie dominoway nadal niewielkie zakady, ale rola wielkich stopniowo si powikszaa. Gwatownie rosa liczba sp�ek akcyjnych i wysoko kapita�w, kt�rymi dysponoway. Znaczenie kapitau powikszao pozycj bank�w, wr�d nowo powstajcych kilka odegrao p�niej wielk rol (Darmstadter Bank zaoony przez Mevissena, Disconto Gesellschaft przez Hansemanna, w Austrii Creditanstalt, wzorowany na francuskim Credit Mobilier, na wschodzie Schlesischer Bankverein we Wrocawiu). Pomylna koniunktura powodowaa napyw kapita�w zagranicznych, zwaszcza z Francji, Anglii i Belgii (w tworzeniu Disconto Gesellschaft bra udzia kapita francuski).

Sie kolejowa ju w poowie wieku bya na ziemiach niemieckich najdusza na caym kontynencie europejskim, w 1850 r. zainwestowano w ni 800 mln mk, w nastpnym dziesicioleciu kapitay te wzrosy z 3639 do 6891 mln, spychajc na kilkadziesit lat drogi bite na drugi plan. Komunikacja zespalaa rozlege tereny w jeden obszar gospodarczy, uatwiaa porozumiewanie si i kontakty (Prusy nie zgodziy si na projekt Zwizku Niemieckiego ograniczenia swobody przenoszenia si). Podr�e traciy sw�j elitarny charakter. Ten spoeczny aspekt kolei wywoywa nawet opory. Gdy kr�la Hanoweru Ernsta Augusta proszono o zgod na budow pierwszej linii kolejowej w jego pastwie, odpowiedzia: “Nie chc adnych kolei u siebie; nie chc, aby kady szewc i krawiec m�g jedzi tak szybko jak ja".

Sabszy by rozw�j floty (zwaszcza od 1856 r. statk�w parowych),

495

cho w 1847 r. przedsibiorstwo hamburskie Hapag (Przedsibiorstwo Przewozowe Hamburg — Ameryka—Hamburg — Amerika Paketge-selischaft) otwaro pierwsz lini eglugow do Ameryki, a w 1858 r. powsta potny p�niej P�nocnoniemiecki Lioyd (Norddeutscher Loyd). Cay ten rozw�j spowodowa, e Niemcy w latach pidziesitych znalazy si w zasigu oddziaywania koniunktury wiatowej, jak nigdy dotd.

Prosperity powodowaa wzrost stanu zatrudnienia, cho nawet w�wczas nie wystarczao pracy dla wszystkich. Przyczynia si do tego wzrost zaludnienia (z 35,4 mln w 1850 r. do 37,8 mln w 1860 r.), napyw do miast i przemysu ludnoci wiejskiej oraz kryzys rzemiosa. Z tych te grup spoecznych rekrutowaa si emigracja (1850—1859 r. milion os�b, w 90% z teren�w na zach�d od aby).

Po najgorszych latach 1846—1847 poprawiao si pooenie ludnoci, zjawisko, kt�re uatwiao uspokojenie kraju po rewolucji. W latach 1846—1850 pace robotnik�w w swojej realnej wartoci wzrosy o kilka procent (g�rnik�w o 4, drukarzy o 9, budowlanych o 10%), osigajc w 1850 r. stan najlepszy od 20 lat. Napyw zota amerykaskiego i australijskiego spowodowa od 1851 r. wzrost cen, dotd ustabilizowanych; byo to zjawisko og�lnoeuropejskie, ale wobec coraz cilejszej cznoci Niemiec z caym kontynentem odbio si take na terenie Zwizku Celnego. Pace przegryway wycig z cenami, co w nastpnych latach wywoao pogorszenie si pooenia ludnoci; w 1855 r. z jamuny yo 4% ludnoci Prus, 3% Palatynatu. Wysokie ceny misa i masa uczyniy z tych produkt�w towary luksusowe.

Polityka gospodarcza pastw niemieckich bya w tym czasie mieszanin popierania rozwoju przemysowego, czego najlepszym przykadem by Zwizek Celny, i pr�bami konserwatyst�w hamowania tego rozwoju dla utrzymania patrymonialnych stosunk�w w pastwie. Polityk konserwatywny Hans Kleist-Retzow zaleca, aby pastwo “pracowao przeciw mnoeniu i brutalizacji zdemoralizowanego proletariatu". rodkiem do tego celu, skazanego z g�ry na niepowodzenie, byo odbudowanie systemu cechowego, wznowionego w Prusach 9 II 1849 r. (w cigu paru lat powstao 4600 cech�w), w latach 1848—1849 w paru innych pastwach (Hanower, Hessen-Nassau, niekt�re pastwa turyskie). Austria, dla kt�rej utworzenie scentralizowanego rynku niemieckiego oznaczaoby wypchnicie jej z Niemiec, zapowiadaa utworzenie gospodarczo poczonej Europy rodkowej, z deniem do objcia ni Szwajcarii i Danii, a nawet ekspansji na teren Turcji. Plany takie nie byy pozbawione powab�w dla buruazji, ale czas im nie sprzyja. Dla mieszczastwa niemieckiego bliszym celem musiao by utworzenie rynku narodowego.

Klska rewolucji popchna mieszczastwo do zajmowania si dziaalnoci gospodarcz, do czego bardzo skaniaa sytuacja. Dawne ideay liberalne zastpio haso “polityki realnej" (Realpolitik, termin ukuty w 1853 r. przez publicyst Rochaua) i interesy, jak doda historyk Droysen. Buruazja uczya si rezygnowa z polityki na rzecz bogacenia.

496

Wzrost znaczenia gospodarki umoliwi Prusom odzyskiwanie pozycji utraconych w Oomucu. Opinia moga zwraca wiksz uwag na prusko-austriackie rywalizacje we Frankfurcie, gdzie dyplomacja austriacka nie taia, e Zwizek Niemiecki traktuje jako “najsilniejsz zapor przeciw pruskim zachciankom do powikszania si". M�g tam Bismarck jako przedstawiciel Prus w wikszych i mniejszych sprawach wojowa z Thunem (np. na zebraniach tylko Austriakowi wolno byo pali, co przeama Bismarck, a inni przedstawiciele poszli za jego przykadem, przy czym kilku musiao si nauczy palenia, aby nie zagrozi prestiowi swoich kraj�w), najwaniejsza batalia dotyczya los�w Zwizku Celnego.

Po 20 latach istnienia, w 1853 r. wygasay tworzce go ukady. Austria pragna kierownictwo Zwizku przesun z Berlina do Frankfurtu, aby znalaz si pod jej bezporedni kontrol. Plan ten zakoczy si jednak niepowodzeniem. Wikszo kraj�w niemieckich ciya znacznie bardziej ku Prusom ni ku Austrii. Jeeli w pastwach poudniowoniemieckich istniao pewne zainteresowanie austriackim systemem ce prohibicyjnych, to z kolei zyskiway one na udziale w dotychczasowym Zwizku Celnym, same sabsze przemysowo, gdy obowizywaa zasada dzielenia dochod�w wedug liczby ludnoci, a nie potencjau przemysowego. W rezultacie przy odnawianiu Zwizek Celny nie tylko utrzyma si, ale w jego skad weszy Hanower, Oldenburg i par mniejszych pastw, co dao Zwizkowi dostp do Morza P�nocnego (poza Zwizkiem pozostay tylko Meklemburgia, Szlezwik-Holsztyn i 3 miasta hanzeatyckie). Pewnym ustpstwem dla Austrii zdawa si by zawarty z ni ukad handlowy (1853), ale Prusy jednoczenie zbliay si do gospodarki Europy Zachodniej, co jeszcze bardziej skaniao je ku liberalizmowi.

W 1857 r. kryzys gospodarczy wstrzsn Stanami Zjednoczonymi i Angli, a wkr�tce da o sobie zna take na kontynencie europejskim. Okazao si w�wczas, jak bardzo Niemcy byy zwizane z ekonomik wiatow. Zakoczy si okres dobrej koniunktury, a na niekt�rych terenach kryzys przybra bardzo ostre formy. Hamburg uratowaa dopiero poyczka austriacka. Dla buruazji, kt�ra w latach reakcji i prosperity wzmocnia si gospodarczo, stanowio to sygna do wikszego zainteresowania sprawami politycznymi.

Przedmiotem tego zainteresowania bya zwaszcza kwestia zjednoczenia Niemiec. Pod tym wzgldem w cigu kilku lat porewolucyjnych nie dziao si niemal nic. Austria pozwalaa co najwyej na projekty reorganizacji Zwizku Niemieckiego, Prusy po Oomucu skupiy si na Zwizku Celnym, a mniejsze pastwa wahay si midzy jednym i drugim mocarstwem, popieray Schwarzenberga przeciw Radowitzowi (1850), Manteuffa przeciw Buolowi (1855), zgadzay si z Bismarckiem w sprawie zakoczenia dalszego ograniczania instytucji reprezentacyjnych (1857) i z Rechbergiem w sprawie wzmocnienia garnizonu w Rastatt (1857). Nie bez znaczenia byy stosunki w mniejszych pastwach. Z pastw rednich jedynie w Bawarii istniay pewne tendencje

497

do zagodzenia rzd�w. W dodatku na tronach zasiadali wadcy mierni lub gorzej ni mierni. Szwagier Wilhelma pruskiego i cara, wielki ksi sasko-weimarski Karol Aleksander by wrcz ograniczony i suy za prototyp dla satyry (Serenissimus). W Bawarii, Wirtembergii, Saksonii rzdzili “mao wici trzej kr�lowie". O Rzeszy czasem wspomina wielki ksi badeski, ale i on rozumia j jako sptan r�nymi ograniczeniami.

Pierwszym impulsem do pewnych zmian stay si wypadki zewntrzne. W wojnie krymskiej nie brao wprawdzie udziau adne pastwo niemieckie, ale miaa ona znaczenie dla pozycji obu potg Zwizku Niemieckiego. I Austria, i Prusy musiay zaj jakie stanowisko wobec wojny pastw zachodnich przeciwko Rosji, kt�ra od dw�ch pokole nieraz odgrywaa rol arbitra w sprawach niemieckich. Mogo si wydawa, e bardziej prorosyjsk polityk winna prowadzi Austria, kt�r carat uratowa z odmt�w powstania wgierskiego i zapewni w Oomucu przewag w Niemczech. Ale monarchia habsburska bya zbyt rozlega i atwa do ugodzenia, obawiaa si wpyw�w rosyjskich nad Dunajem i francuskich we Woszech. Z obaw rodzia si wiksza aktywno Wiednia, pena zreszt waha i niepewnoci, co niekorzystniej odbio si na pooeniu Austrii ni r�wnie niezbyt kosekwentna, ale bardziej bierna polityka Berlina na Prusach. Zmuszenie Rosji do wycofania si z Ksistw Naddunajskich i zajcie ich przez oddziay austriackie pomogo antyrosyjskiej koalicji, ale zerwao w spos�b drastyczny dobre stosunki Wiednia z Petersburgiem. Rosja nie bez powod�w moga m�wi o perfidii i niewdzicznoci austriackiej, jeeli w og�le w polityce obowizuje wdziczno. Zamiana na stanowisku ministra spraw zagranicznych Nesserodego na wrogiego Austrii Gorczakowa bya zewntrznym przejawem gbszych zmian politycznych w Petersburgu. W zamian Austria nie uzyskiwaa nic, gdy nie poprawiy si jej stosunki z pastwami zachodnimi. W dodatku mobilizacja okazaa si kosztowna i odbia si niekorzystnie na finansach pastwa.

Dyplomacj prusk oceniano r�wnie ujemnie — Prusy gotowe s szuka u kogo pomocy, ale same sobie nie pomog, gotowe do pertraktacji, ale nie decyzji, obecne na kongresach, ale nie na polach bitwy, nie wypowiedz si nigdy ani za kim, ani przeciw komu, hojne w ok�lnikach i notach, ale bez treci, nikt nie liczy na nie i nikt nie boi si ich jako wroga. Na dworze istniay tendencje do wsp�dziaania z Austri, partia Wochenblatt pchaa do sojuszu z pastwami zachodnimi, u junkr�w dominoway sympatie do Rosji. Rezultatem bya polityka bojaliwa, kt�ra w innej sytuacji moga przynie wiele szkody, a jednak okazaa si korzystna. Nie zak�cajc stosunk�w z zachodem, w Rosji wytworzya przekonanie, e z mocarstw europejskich jedynie Prusy nie ulegy antyrosyjskiej nagonce. Mona byo uwolni si od nadzoru Rosji i skutk�w Oomuca. Korzystne byy take oddwiki w samych Niemczech, gdy wadcy, rednich i maych pastw najbardziej obawiali si zamieszania w jak awantur. Korzyci te bdzie m�g Berlin dyskontowa w nastpnych latach.

498

NOWA ERA I KONFLIKT

Polepszenie sytuacji Prus w wyniku wojny krymskiej pocztkowo byo mao widoczne. �wczesne ich pooenie charakteryzowaa sabo polityki zagranicznej i stagnacja wewntrzna. Na konferencj parysk w 1856 r., koczc wojn, nieomal nie zaproszono Manteuffla, kt�remu dawano do zrozumienia, e jest mao podany. W sporze z ma Szwajcari Prusy szuka musiay mediacji wielkich mocarstw (1857).

W dodatku stan zdrowia Fryderyka Wilhelma IV, od dawna wykazujcego zaburzenia r�wnowagi psychicznej, pogorszy si w 1857 r. tak znacznie, e w roku nastpnym trzeba byo wprowadzi regencj. W ten spos�b do wadzy dochodzi ksi Wilhelm, p�niejszy (od 1861 r.) kr�l pruski i cesarz zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej. Nie by to czowiek mody (ur. w 1797 r.), pamita jeszcze wojn z 1813 r. i nikt zapewne nie przypuszcza, e ma on przed sob nadal 30 lat ycia. Jako modszy syn kr�lewski nie by przewidziany na tron, zgodnie z tradycjami pruskimi wyznaczono mu karier wojskow. Panowanie jego opromieniy p�niej wielkie sukcesy militarne i polityczne, na najwyszy piedesta stara si go wy dwign wnuk, Wilhelm II, dla przeciwstawienia polityce wasnego ojca, bezskutecznie pr�bujc mu przypisa przydomek wielkiego. W rzeczywistoci cechowaa go umysowo przecitna, czsto ulega wpywom zewntrznym. Przed 1848 r. uchodzi za skrajnego reakcjonist, zwano go “Rosjaninem", w 1849 r. “ksiciem kartaczy" (Kartatschenprinz). W latach pidziesitych krytykowa skorumpowan gospodark arcykonserwatywnej kamaryli, a “Kreuzzeitung" pisaa o jego “demokratycznej rodzinie". Ulega w�wczas wpywom partii Wochenblatt, tak jak p�niej znalaz si w cieniu Bismarcka. Mimo tego wykazywa nieraz zacity up�r. '

Zmian panujcego uznano w Prusach za zwrot w obowizujcym kursie politycznym. Jako rzecz samo przez si zrozumia przyjto dymisj rzdu Manteuffla — Westphalena, zmniejszenie znaczenia kamaryli i utworzenie rzdu ks. Antoniego von Hohenzollern-Sigmaringen, poudniowoniemieckiego arystokraty. Rycho zaczto m�wi o “nowej erze". Rezultaty oywienia politycznego, ale i jego granice ukazay si niemal natychmiast w czasie wybor�w 1858 r., w kt�rych rzd nie tumi opozycji liberalnej. Wzili w nich udzia nawet dziaacze, kt�rzy na znak protestu przeciwko tr�j klasowej ordynacji bojkotowali wybory poprzednie. Frekwencja wyborcza wzrosa mimo tego niewiele, zwaszcza w trzeciej klasie, grupujcej ludno najubosz, gdy liberalizm pociga buruazj, a nie masy. Niemniej zwycistwo libera�w byo zdecydowane, zdobyli oni 210 mandat�w, a liczba pos�w konserwatywnych spada z 236 na 59.

W takiej sytuacji nowym impulsem stay si wypadki na P�wyspie Apeniskim. Wpyw wojny woskiej, a zwaszcza sprawy zjednoczenia Woch na ca Europ, w tym i na ziemie niemieckie, by silny. Na dalsz met najwaniejsze byo ponowne obudzenie nadziei na zjednoczenie, wczeniej jednak najbardziej dyskusyjna bya kwestia, jakie

499

stanowisko winny zaj Niemcy wobec wojny, w kt�rej jedn z wojujcych stron bya Austria.

W ostrej polemice dzielcej przez kilka miesicy opini w Niemczech ukady byy nieraz zaskakujce. Zdecydowana wikszo opowiedziaa si po stronie Austrii. Wane byo nie tylko przekonanie, e jest ona jednym z pastw niemieckich, ale te obawa, e po sukcesie we Woszech bratanek Napoleona I, niesyty triumf�w, skieruje swoj uwag na wsch�d, aby przypomnie haso granicy na Renie. Renu wanie chciano broni nad Padem, cho formalnie Niemcy nie byy zobowizane do obrony Lombardii i Wenecji, kt�re nie naleay do Zwizku Niemieckiego. Tak pisao wielu konserwatyst�w i libera�w. Dla Marksa i Engelsa Napoleon by gow europejskiej kontrrewolucji i walka z nim obowizywaa Niemcy. Dla katolik�w Austria bya pastwem katolickim, a burza we Woszech zagraaa papieowi. Dla skrajnych konserwatyst�w Napoleon by spadkobierc rewolucji, przed , kt�r naleao broni witego Przymierza, cho Rosja, zawiedziona przez Austri w czasie wojny krymskiej, zachowaa neutralno yczliw dla Francji.

Mniej liczny, ale nie mniej zr�nicowany by ob�z tych, kt�rzy protestowali przeciw udzielaniu jakiejkolwiek pomocy monarchii naddunajskiej. Dla radyka�w z 1848 r. Austria bya oprawc Niemiec, a ich

wolno bya moliwa tylko przez oderwanie si od Wiednia. Treitschke nakazywa Niemcom uczy si od Woch�w, a Cavoura nazywa “natchnionym przez Boga prorokiem narodu". W pimie “Grenzboten" stwierdzono, e “wszystkiego naley spodziewa si po Prusach, a niczego po Austrii". Wojna woska obudzia ob�z maoniemiecki, kt�ry wkr�tce zacznie nabiera siy. Bismarck we Frankfurcie stara si wyzyska trudnoci Austrii dla zmniejszenia jej wpyw�w. Liczcy na pastwo pruskie Ferdynand Lassalle by take przeciwko udzielaniu Austrii pomocy.

Wszystkie te gosy wywary tylko niewielki wpyw na polityk Prus. Znaczna cz rzd�w mniejszych pastw bya za interwencj na rzecz • Austrii, ale Wilhelm jako warunek stawia uzyskanie kierownictwa siami niemieckimi nad Renem. W rzeczywistoci mobilizacja pruska sza kulawo, pr�by poredniczenia w wojnie ze strony Prus skoniy za Austri do szybszego podpisania najpierw zawieszenia broni w Villafranca (12 lipca), nastpnie pokoju w Zurychu (10 XI 1859). Austria nie bya ' w stanie prowadzi wojny wobec poraek na polu walki, fatalnego stanu finans�w i zagroenia ruchami wewntrznymi, zbrojna za pomoc Prus zapowiadaa wicej szk�d, zwaszcza na terenie Niemiec, ni korzyci.

Wynik wojny by dla Prus zawodem. Niemniej wypadki za Alpami obudziy ruch narodowy, kt�rego ambicji Austria nie bya w stanie zaspokoi, cho jednoczenie rosa podejrzliwo wielu dwor�w wobec Berlina.

Programy zjednoczeniowe, bardziej konkretne ni poprzednio, dotyczyy zar�wno spraw gospodarczych, jak i politycznych. W 1858 r.

500

powsta Kongres Niemieckich Ekonomist�w (Kongress deutscher Volkswirte), goszcy zasady wolnego handlu i wsp�lnoty ekonomicznej. W latach 1861—1862 tworzono kolejno: organizacj handlow (Deutscher Handelstag), stowarzyszenie prawnik�w i zjazdy liberalnych pos�w do sejm�w (Deutsche Abgeordneter-Tage). Najbardziej znan organizacj by jednak Niemiecki Zwizek Narodowy (Deutscher Nationalverein), utworzony we wrzeniu 1859 r. we Frankfurcie pod przewodnictwem Rudolfa von Bennigsena. W jego skad wchodzili ludzie o r�nych przekonaniach, od bardziej lewicowych (jak Hermann Schulze-Delitzsch) po umiarkowanych (jak Hans von Unruh). Bya to pierwsza organizacja polityczna libera�w w Niemczech, sigajca ponad granice pastw. Od Wiosny Lud�w, gdy formoway si zacztki p�niejszych partii, Zwizek Narodowy nie mia poprzednik�w.

By on reprezentacj redniej i wikszej buruazji, drobnych producent�w, intelektualist�w i urzdnik�w z udziaem kilku znaczcych przemysowc�w (Werner Siemens, Hermann Heinrich Meier, zaoyciel Norddeutscher Lioyd, i hr. Guido Henckel von Donnersmarck z G�rnego lska). Zgromadzi pocztkowo 5 ty. czonk�w (1859), maksymalnie 25 ty. (padziernik 1862 r.), ale w 1867 r. liczy ju tylko 1004 czonk�w (rozwizano go w czerwcu 1868 r.) Programowo odrzuca masowo, a to oparcie si na “honoracjorach" byo charakterystyczne dla partii mieszczaskich take w nastpnym okresie. Skupienie za w jednej organizacji r�nych skrzyde opozycji powodowao unikanie problem�w co bardziej dyskusyjnych, choby wanych.

Zwizek Narodowy reprezentowa program maoniemiecki. Natrafi na wrogo kilku rzd�w niemieckich, a siedziby musia szuka w Ksistwie Koburskim. Take rzd pruski w oficjalnej deklaracji w 1865 r. stwierdzi, e “cele Zwizku Narodowego nigdy nie byy celami Prus". Zjednoczenie przeze proponowane oznaczaoby koniec Prus, “gdy musiayby podda woli parlamentu niemieckiego podstawy swojej pozycji i potgi, przede wszystkim religi, monarchi i wszystkie instytucje, na kt�rych opiera si wspaniay rozw�j naszego pastwa". Bya to wic wyrana kontynuacja stanowiska Fryderyka Wilhelma z 1849 r., gdy odrzuca koron cesarsk. G�wnym celem Berlina byo powikszanie Prus, a zjednoczenie mogo by najwyej jego pochodn pod warunkiem, e nie podway istoty pastwa Hohenzollern�w.

Od koca lat pidziesitych ob�z maoniemiecki wsparty zosta przez ca plejad historyk�w, dla kt�rych przeszo bya czci walki politycznej, narzdziem do rozpowszechniania wasnych pogld�w. Kilku z nich wsp�pracowao z czasopismem “Roczniki Pruskie" (“Preussische Jahrbucher), zaoonym w styczniu 1858 r., a wszyscy, jak Max Duncker, Gustaw Droysen, Heinrich Sybel czy Heinrich von Treitschke, pisali wiele o dziejach Prus, oceniajc je nad wyraz pozytywnie. Wydawao si, jakby caa historia tego pastwa wioda w spos�b konsekwentny do odegrania czoowej roli w Niemczech, w nim bowiem spoczywaa caa nadzieja. Istnienie takiej szkoy historycznej wane byo zar�wno dla przemian liberalizmu, jak i dla pogld�w mieszczastwa

501

w przyszej Rzeszy. Historycy ci nie chcieli przyj junkierskiego konserwatyzmu (junkrzy to pita achillesowa Niemiec p�nocnych, jak ultramontanizm Niemiec poudniowych), odrzucali zjednoczenie przez ruch ludowy (Treitschke nazwa to romantycznym marzeniem), a wiar pokadali w dynastii, kt�ra stworzya Prusy i stworzy Niemcy. Tote jedyn drog byo wedug nich “powikszanie Prus krok po kroku". To skrzydo liberalizmu formowao legend Prus i Hohenzollern�w, a po 1871 r. legend zjednoczenia Niemiec. Tworzyo take podstaw do rezygnacji z reform wewntrznych, dotd nieodcznie zwizanych z programem zjednoczenia.

Sabsze byy pozycje obozu wielkoniemieckiego. Opowiadali si za nim konserwatyci, zwaszcza katoliccy, na poudniu Niemiec. Wiele racji mia hanowerski historyk Onno Klopp, krytykujc apoteoz Fryderyka II i przeciwstawiajc duchowi pruskiemu — niemiecki, gdy pierwszy oznacza absolutyzm wewntrz, a podb�j na zewntrz. Jeli jednak zamiast “berlinizacji" chciaby utrzyma w Niemczech federacj, oznaczao to ograniczenie zjednoczenia do reformy Zwizku Niemieckiego. Monachijskie pismo “Historischpolitische Blatter", walczc z Prusami, wrogie byo take rzdom konstytucyjnym i parlamentarnym. Zacity wr�g Bismarcka, Constantin Frantz, snu mtne plany federacji maych narod�w Europy rodkowej wok� Niemiec. Ob�z wielkoniemiecki tworzyli bawarscy arystokraci, kt�rzy chcieliby wstrzyma bieg historii, szwabscy demokraci, kt�rzy nie ufali Prusom, ksita, kt�rzy chcieliby ratowa swoj suwerenno, oraz wszelkiej maci przeciwnicy pastwa narodowego. Obiecywali oni sobie po Austrii tym wicej, im mniej j znali (tak powiedzia jeden z publicyst�w o p�niejszym przyw�dcy katolickiej partii Centrum L. Windthorcie).

Na skutek wic poraki rewolucji 1848 r. i demokratycznej drogi zjednoczenia Niemiec ledwie zawitaa w Prusach “nowa era", ju skupiy si na nich nadzieje przewaajcej czci libera�w. Tej pozycji Prus nie zniweczyo nawet zaostrzenie w nich sytuacji wewntrznej, zwizane ze spraw reformy wojskowej. W poprzednim dziesicioleciu aparat pastwowy Prus wykazywa r�ne saboci, ale rzdzcy zwr�cili uwag na niezbyt udan mobilizacj z 1859 r.

Organizacja armii pruskiej opieraa si na ustawach z lat 1814— 1815, niewiele p�niej zmienianych, wprowadzajcych powszechn sub wojskow. W 1815 r. przy 11 mln ludnoci Prus do armii powoywano ok. 41 ty. rekrut�w, w poowie stulecia wobec 18 mln ludnoci winno by ok. 65 ty. rekrut�w, a w rzeczywistoci pod bro stawao take ok. 40 ty. Decydoway wzgldy finansowe, kt�re powodoway, e co roku 24—25 ty. modych mczyzn, zdolnych do suby wojskowej, przechodzio tylko kr�tkie przeszkolenie i znajdowao si w landwerze drugiego powoania, przewidzianej do obsadzania twierdz i suby tyowej. Stan ten wymaga zmiany, gdy istniaa raca dysproporcja midzy losami powoanych, kt�rzy przez 12 lat, ju nawet posiadajc rodziny, zmuszeni byli do uciliwszej suby ni modzi ludzie.

Nie potrzeba wic reformy, ale tre projektu staa si przedmiotem

502

ostrego zatargu midzy rzdem a opozycj. Kr�l i wikszo korpusu oficerskiego niezbyt ufali landwerze, pojmowanej przez libera�w jako cznik midzy armi sta i spoeczestwem. Tymczasem wedug kr�la wojsko miao by podpor tronu, gotowe w kadej chwili do takich zada, jak w 1849 r. Odseparowanie od spoeczestwa i dyscyplina to najwaniejsze cechy armii, a landwera bya dla kr�la band niekarnych indywidu�w. “Armia naley do mnie" stwierdzi Wilhelm.

Projekt reformy przygotowa wieo mianowany minister wojny, gen. Albrecht von Roon. Przewidywa on utrzymanie trzyletniej suby wojskowej, teraz naprawd powszechnej, przeduenie do 5 lat suby w rezerwie armii liniowej kosztem landwery, zniesienie dotd teoretycznie obowizujcej- r�wnorzdnoci armii i landwery, oddzielenie landwery od armii, ale poddanie jej pod kontrol oficer�w liniowych. Projekt, przedstawiony sejmowi 10 II 1860 r., przewidywa utworzenie 39 nowych puk�w piechoty i 10 kawalerii kosztem 9,5 mln talar�w.

Opozycja liberalna nie negowaa potrzeby powikszenia armii, tym bardziej e wyznaczaa Prusom tak wielk rol w Niemczech. Sejmowa komisja wojskowa opowiedziaa si za wzrostem liczby powoanych, ale chciaa utrzymania pozycji landwery i skr�cenia suby wojskowej do 2 lat. Wobec opozycji sejmu rzd wycofa projekt, uwaa bowiem, e o skadzie armii decydowa moe tylko kr�l, natomiast zadaniem sejmu jest jedynie uchwalenie kwoty pieninej nie wchodzc w spos�b jej wydatkowania. Cho wic Izba swoje stanowisko motywowaa nadmiernymi wydatkami, podstaw konfliktu bya caa polityka wojskowa.

Opozycja szukaa jednak kompromisu i zgodzia si na uchwalenie prowizorycznego budetu wojskowego, mimo e rzd przystpi do reorganizacji wojska wedug odrzuconego projektu. Powt�rzyo si to znowu w 1861 r., cho politykom umiarkowanym ju z wysikiem udao si zmobilizowa wikszo za uchwaleniem prowizorium budetowego 7,3 mln talar�w (151 przeciw 149 gosom). Sytuacj zaostrzao zdecydowane stanowisko kr�la, kt�ry uwaa, e jakikolwiek kompromis osabiajcy jego wpyw na armi jest niemoliwy.

Tymczasem w czerwcu 1861 r. powstaa Niemiecka Partia Postpowa z dwoma przedstawicielami liberalnej szlachty z Prus Wschodnich, Leopoldom von Hoverbeckiem i Maxem von Forckenbeckiem na czele. Tak wyodrbniona lewica, w odr�nieniu od sabo zorganizowanej, bezksztatnej masy tzw. starolibera�w, wysuna dania wikszych zmian wewntrznych: liberalizacji samorzdu i sdownictwa, wprowadzenia wolnoci prasy, prowadzenia liberalnej polityki gospodarczej, oddzielenia Kocioa od pastwa, a zwaszcza uznania praw sejmu. Cho nie byo zasadniczych r�nic midzy postpowcami a reszt opozycji, przecie oznaczao to silniejsze podkrelenie reform wewntrznych.

W wyborach z grudnia 1861 r. liczba pos�w konserwatywnych skurczya si do garstki (15 pos�w), Partia Postpowa zdobya ponad 100 mandat�w, a moga liczy w wielu wypadkach na poparcie frakcji Bockum-Dolffs z jej 50 posami (grupy pos�w nosiy w�wczas jeszcze nieraz

503

nazwy pochodzce od nazwisk przyw�dc�w), zajmujcej stanowisko porednie. Staroliberalna frakcja Grabowa liczya tylko 95 pos�w. Nowa Izba przyja wniosek, w kt�rym domagaa si dokadnego rozliczenia z wydatkowania w przeszoci i w przyszoci pienidzy na wojsko. Byo to wyzwanie pod adresem rzdu.

Konflikt zaostrzy si. Odpowiedzi stao si bowiem rozwizanie sejmu, dymisja rzdu A. Hohenzollerna i mianowanie rzdu ks. Adolfa Hohenioheingelfingen, w kt�rym pozycja Roona bya jeszcze silniejsza ni dotd. Wracajc do praktyk sprzed 1858 r. rzd wywar znaczny nacisk na wybory w maju 1862 r., ale spotkaa go klska — wr�d 325 pos�w znalazo si tylko 10 konserwatyst�w, a a 135 postpowc�w i 95 czonk�w frakcji Bockum-Dolffs.

Izba gotowa bya cigle do kompromisu, cho opozycja trzymaa si dania wprowadzenia suby dwuletniej. Nie o to jednak chodzio (naprawd do 1870 r. nie wprowadzono suby trzyletniej z braku pienidzy). Rzd, a szczeg�lnie kr�l nie chcia adnych targ�w w sprawie wojska z niekompetentnymi przedstawicielami spoeczestwa, dla kt�rych wojsko liniowe byli to “modociani prowadzeni przez urzdnik�w", a landwera “wspaniaa instytucja pastwowa", jak stwierdza pose liberalny Eduard Lasker, czy “rdze wojska" wedug innego liberaa Friedricha Harkorta. Kr�l chcia utrzymania wojska, w kt�rym 2/3 stanowisk oficerskich i 90 % stanowisk oficer�w sztabowych obsadzaa szlachta.

We wrzeniu 1862 r. konflikt doszed do szczytu, gdy Izba odrzucia nawet prowizorium budetowe. Wielu ministr�w zachwiao si, a Wilhelm rozmawia z synem, Fryderykiem Wilhelmem, ziciem kr�lowej angielskiej Wiktorii, uchodzcym za liberaa, o abdykacji. Syn odm�wi jednak objcia tronu. Nie udawao si w aden spos�b osabi opozycji (np. przez utworzenie konkurencyjnego wobec libera�w Pruskiego Zwizku Ludowego, Preussischer Volksverein, we wrzeniu 1861 r.).

Z inicjatywy Roona Wilhelm zwr�ci si w�wczas do �wczesnego posa w Paryu, Ottona von Bismarcka. W dniu 24 IX 1862 r. Bismarck zosta premierem pruskim.

POCZTKI RZD�W BISMARCKA

Niewiele jest w dziejach postaci, o kt�rych napisano by wicej ni o Bismarcku. Zajmowano si nim przewanie cum ira et studio, tworzono legend Bismarcka i j rozbijano. Take i po mierci nalea on do postaci r�wnie kontrowersyjnych jak za ycia. Ktokolwiek zajmowa si histori Niemiec, nie m�g omin “elaznego kanclerza". Nawet fakt, e w 20 lat po jego mierci klska Niemiec w pierwszej wojnie wiatowej postawia pod znakiem zapytania to, co uwaano za dzieo jego ycia, II Rzesz, nie zmieni tego stanu rzeczy. Take dla opinii polskiej Bismarck sta si postaci o wielkim znaczeniu, niemal uosobieniem antypolskiego systemu pastwa pruskiego.

Bismarck pochodzi po ojcu z rodziny junkierskiej, osiadej w Starej

504

Marchii od kilku wiek�w, po matce z rodziny profesorsko-urzdniczej. Par razy podkrela swoje junkierskie pochodzenie, cho moe tak, jak nie zrobiby tego prawdziwy junkier, junkrzy za nie zawsze si do niego przyznawali. Powiedzia o swojej rodzinie, e nie jest “gorsza ni szwabska rodzina Hohenzollern�w", ale nie mona zbytniej wagi przywizywa do tego pochodzenia. Ojciec “w domu lepiej zna piwnic ni biliotek", starszy brat niedaleko wyszed poza opotki majtku ziemskiego. Nie brakowao Bismarckowi zdolnoci. wietnie pisa, gorzej m�wi, gdy nienaturalny, piskliwy gos wydobywa si z potnej postaci, pocztkowo tylko wysokiej, p�niej te o okazaej tuszy, jako e cechowa go brak umiarkowania w jedzeniu i piciu. wietnie wada jzykiem francuskim, niewiele gorzej angielskim, nauczy si i rosyjskiego, nie m�wic o acinie i grece. Oczytany by raczej w literaturze dawniejszej, klasycznej i Szekspirze, prd�w swojej epoki nie zna. Nalea ju do pokolenia, w kt�rym studia pojmowane byy jako okres ksztatowania charakteru przez brutalno i pojedynek na bia bro, stawa do nich 25 razy, kilkakrotnie by te karany, m.in. za pojedynki pistoletowe. Jak wszyscy z jego otoczenia mao chodzi na wykady, nadrabia to jednak wasn prac. Peen temperamentu, a zwaszcza denia do wadzy, “woli siy" (Wille ur Macht), nie znosi sprzeciwu, otaczali go raczej podwadni ni wsp�pracownicy. W razie natrafienia na op�r chorowa nerwowo i fizycznie. Ludmi pogardza lub ich nienawidzi i dy do zniszczenia, nieraz m�wi o przepeniajcej go nienawici (zapytany raz, co robi w czasie bezsennej nocy, kt�re trafiay mu si czsto, odpowiedzia — nienawidziem; kiedy indziej za dwa g�wne motory swego ycia uzna mio do ony i nienawi do przyw�dcy katolickiej partii Centrum, Windthorsta). W czasie swoich rzd�w przewanie pozbywa si bardziej samodzielnych ministr�w, zastpujc ich biernymi narzdziami. W dyplomacji, koronnej dziedzinie jego zainteresowa, ze szkoy Bismarcka wyszo kilku dobrych ambasador�w (bo byli daleko od Berlina), ale aden dyplomata w stolicy. Libera Georg Bunsen stwierdzi p�niej, e “Bismarck uczyni Niemcy wielkimi, ale Niemc�w maymi".

Najbardziej dyskusyjnym zagadnieniem jest sprawa zasad politycznych, kt�rymi si kierowa. Pocztkowo chwalcy Bismarcka utworzyli mit, wedug kt�rego konsekwentnie realizowa dugofalowe plany. P�niej okazao si, e wiele z jego pocigni byo waciwie nieudanych, a sukcesy wynikay z zewntrznych okolicznoci. Sam Bismarck okreli swoj polityk jako “sztuk rzeczy moliwych" (Kunst des M�glichen). Arcy konserwatysta, kt�ry rozmawia z przyw�dc robotniczym, Lassalle'em, i projektowa demokratyczne prawo wyborcze, arcy-Prusak, kt�ry stwierdzi, e “Prusy potrzebuj bardziej germanizacji ni Niemcy prusyfikacji", i okreli partykularyzm pruski jako “najsilniejszego i najniebezpieczniejszego wroga", bohater narodowy, kt�ry po bitwie pod Sadow napisa, e “narodowy zawr�t gowy" trzeba bdzie uy jako ochron przed daniami francuskimi. Podkrela wielokrotnie swoje przywizanie do kr�la pruskiego, ale odnosio

505

si to tylko do Wilhelma I, a i na nim wielokrotnie wymusza decyzje sprzeczne z przekonaniami monarchy. Mylcy moe by i obraz zewntrzny Bismarcka w “butach kirasjerskich", kt�rego kr�l na polach Sadowy awansowa z majora landwery na generaa majora — suby wojskowej nie zna, a mundur nosi, bo chroni go przed atakami reumatyzmu i nie musia przebiera si na audiencj. Niewiele mona znale zasad, kt�re tumaczyyby jego polityk.

Premierem zostawa jako zwolennik skrajnej prawicy, “szalony junkier", wr�g rewolucji, blisko zwizany z kamaryl. W czasie rozmowy z kr�lem w parku Babeisberg Wilhelm podar przygotowany program polityczny, ale zapewni mu cakowit swobod dziaania. Lepszego pocztku Bismarck nie m�g si spodziewa. Wkr�tce okazao si, e wszelkie dotychczasowe powizania Bismarcka maj bardzo ograniczon warto. Odci ruch narodowy od liberalizmu, a konserwatyzm od legitymizmu. Ju wojna z Austri w 1866 r. odsuna premiera od kamaryli, a usunicie po niej paru dynastii niemieckich obraao zasady legitymizmu. Przez kilkanacie lat Bismarck bliszy by liberaom.

We wrzeniu 1862 r. do tego byo jeszcze daleko. Po nieudanych pr�bach kariery urzdniczej Bismarck znacznie lepiej radzi sobie w sejmie (1847—1851), mimo braku przygotowania dyplomatycznego — jeszcze lepiej jako przedstawiciel Prus we Frankfurcie (1851—1859). Wilhelm I wysa go jednak do dalekiego Petersburga (1859 do maja 1862 r.), gdy w okresie “nowej ery" nie by postaci wygodn. Par miesicy pobytu w Paryu (maj—wrzesie 1862 r.) pozwolio mu przyjrze si plebiscytarnej monarchii Napoleona III i dostrzec sabe strony cesarza Francuz�w.

506

Pocztki rzd�w w Berlinie nie rokoway powodzenia. Nowy premier zdawa si i ladami poprzednik�w. Wprawdzie robi gesty ugodowe, cofn projekt budetu i rozmawia z paroma przyw�dcami opozycji, ale rycho rozwiza znowu Sejm, a w wyborach zastosowa wszelkie rodki, jakimi dysponoway wadze. Wynik wybor�w by dla rzdu znowu niepomylny. Inna rzecz, i wida byo, e opozycja to stosunkowo wskie grupy mieszczastwa, frekwencja wyborcza wynosia 30% og�u uprawnionych do gosowania, jeszcze nisza bya w trzeciej klasie. Posowie liberalni stanowili blisko 3/4 Izby, ale wybraa ich tylko nieco wicej ni poowa gosujcych, natomiast na 10% konserwatyst�w oddao gosy 30% wyborc�w, g�wnie na wsi. Z robotnik�w w miastach zachodnich prowincji Prus nie gosowao nawet 10%.

W walce z sejmem Bismarck uciek si do wybiegu w postaci tzw. teorii luk. W myl konstytucji wszelkie uchway (take budetowe) winny by rezultatem decyzji korony, Izby Pan�w i Izby Pos�w. Wedug tej teorii w razie braku zgody wszystkich trzech organ�w rzd mia prawo dysponowa sumami jak w poprzednim budecie. Nie byo to niczym nowym; podstawa prawna teorii bya wtpliwa, nikogo nie przekonaa. Jeeli opozycja nie wzywaa do odmowy pacenia podatk�w (gosi to demokrata Jacoby, za co poszed do wizienia), to z poczucia wasnej saboci, a nie ze zmiany polityki rzdu.

Zaostrzy natomiast kanclerz walk z opozycj poza sejmem. Dyscyplinarnie zwalniano urzdnik�w o pogldach liberalnych. Ostrym ograniczeniom poddano pras (konstytucja znosia wprawdzie cenzur, ale rzd ustaw z 1851 r. posiada prawo licencjonowania pism i kontrolowania drukar, od koca 1862 r. gwatownie wzrosa liczba konfiskat, a rozporzdzenie z 1 VI 1863 r. pozwalao na zamknicie pisma po dwukrotnym ostrzeeniu), w kt�rej zapanowaa “cisza grobu". Bismarck zlikwidowa pras oficjaln, zastpujc j pismami p� oficjalnymi i przekupywaniem pism niezalenych, nie tylko w Prusach, ale i w Niemczech poudniowych i Francji. Organom samorzdowym zakazano zajmowania si sprawami politycznymi i wysyania memoria�w (zarzdzenie z 6 VI 1863 r.), nie zatwierdzano te wyboru opozycyjnych burmistrz�w.

Na razie nie agodzio to opozycji. W sejmie przesza rezolucja Virchowa oskarajca rzd o zamanie konstytucji, a Max von Forckenbeck stwierdzi, e system Bismarcka to “rzdzenie bez budet�w, rzdy szabli wewntrz i wojny na zewntrz". Nawet nastpca tronu publicznie krytykowa premiera, nazywajc go “najniebezpieczniejszym doradc kr�la i ojczyzny".

le przyjmowano lub lekcewaono poszczeg�lne wypowiedzi Bismarcka. W 1862 r. w komisji budetowej sejmu powiedzia o zjednoczeniu “krwi i elazem" — p�niej cytowano to wielokrotnie jako program na nastpne lata, na razie suchano tego sceptycznie. W styczniu 1863 r. austriackiej propozycji porozumienia si sejm�w pastw niemieckich Bismarck ku powszechnemu zdziwieniu przeciwstawi zasad zwoania reprezentacji wybieranej w gosowaniu powszechnym. Nikt tego nie wzi powanie.

507

W sprawie niemieckiej wicej w�wczas aktywnoci przejawiaa Austria, cho nie przysza jeszcze do r�wnowagi po klsce w wojnie woskiej i wahaa si midzy kierunkiem federalistycznym Gouchowskiego i centralistycznym Schmerlinga. W lecie 1863 r. Schmerling wysun jednak projekt reorganizacji Zwizku Niemieckiego w postaci utworzenia dyrektorium zoonego z 5 czonk�w ze staymi miejscami dla Austrii, Prus i Bawarii. G�wnym ciaem ustawodawczym byaby rada wszystkich wadc�w, a przy jej boku co 3 lata zbieraaby si reprezentacja sejm�w. Prusy nie miay nic do przeciwstawienia nawet takiemu planowi dalekiemu od zjednoczenia i Bismarck z wielkim trudem powstrzyma Wilhelma od udziau w kongresie ksit niemieckich we Frankfurcie, co storpedowao plan austriacki.

Pocztki szerszej dziaalnoci dyplomatycznej take nie zapowiaday niczego dobrego. Gdy wybucho powstanie styczniowe, zar�wno z przekonania, e wszelkie ruchy polskie s grone dla Prus, jak i z chci zblienia do Rosji, wysa natychmiast do Petersburga gen. Gustava von Alvenslebena, kt�ry podpisa tam 8 lutego konwencj przewidujc prusko-rosyjskie wsp�dziaanie przeciw powstacom i prawo wojsk rosyjskich do przekraczania granicy rosyjskiej w pogoni za oddziaami polskimi. Niekt�rzy podejrzewaj Bismarcka nawet o plany okupacji czy aneksji Kr�lestwa, ale moliwe to byo tylko w porozumieniu z rzdem carskim, kt�ry nie zamierza rezygnowa z teren�w polskich.

Biografowie Bismarcka uznawali przez dugi czas konwencj Alvenslebena za mistrzowskie pocignicie przygotowujce p�niejsze zjednoczenie. Co prawda, na dalsz met wzmocnia ona stosunki midzy Berlinem a Petersburgiem, tym bardziej e powstanie polskie zakoczyo okres zblienia Francji i Rosji. Do tego ostatniego bardziej si jednak przyczyni Napoleon III ni Bismarck, a w 1863 r. ukad raczej pogorszy ni poprawi midzynarodowe pooenie Prus. Otworzy bowiem pastwom zachodnim moliwo uczynienia sprawy polskiej midzynarodow. Polakom dao to niewiele, gdy noty Francji, Anglii i Austrii odrzucone zostay przez Rosj, ale Prusy narazio na ataki zachodu i zaostrzyo stosunki prusko-rosyjskie, co nie leao bynajmniej w intencji Bismarcka.

Sprawa polska pobudzia take opozycj wewntrzn. Wiele czasu upyno od marca 1848 r., gdy hasa wolnoci dla Polak�w czono z perspektyw wojny przeciw caratowi. Niemniej konwencja Alvenslebena staa si okazj, aby zaatakowa rzd ze wzgld�w taktycznych. Rezultatem bya interpelacja w sejmie, a w debatach nad ni krytykowano ostro ca polityk Bismarcka.

W jesieni 1863 r. Napoleon III, pragnc zatuszowa niepowodzenie w sprawie powstania polskiego, planowa zwoanie kongresu pastw europejskich. Celem miaa by dalsza rewizja stanu rzeczy utworzonego w 1815 r., co zwracao si zwaszcza przeciw Austrii. Wyzyska to zaraz Bismarck, kt�ry zaproponowa Wiedniowi wsp�ln akcj w sprawie Szlezwiku i Holsztynu. Sprawa Ksistw Nadabskich odya ponownie,

508

przy czym skomplikowaa si tak bardzo, e premier brytyjski Palmerston ironizowa, i rozumiao j tylko trzech ludzi, z kt�rych jeden umar, drugi zwariowa, a trzeci, on sam, ju wszystko zapomnia.

W protokole londyskim z 8 V 1852 r. Anglia, Francja, Szwecja, Dania, Austria i Prusy uznay nastpstwo tronu w Danii i wadz kr�la duskiego nad Szlezwikiem, Holsztynem i Lauenburgiem, w zamian za co Dania obiecaa prowincjom niemieckim zapewni odrbno z osobn konstytucj. Po stronie niemieckiej podkrelano jedno Ksistw, ale tylko Holsztyn (i Lauenburg) nalea do Zwizku Niemieckiego. Tymczasem w Danii coraz wiksze wpywy uzyskiwa kierunek zmierzajcy do penego wczenia Szlezwiku do pastwa (tzw. Duczycy eiderscy, kt�rzy granice zjednoczonej Danii pragnli rozcign po Eider, rzek odgraniczajc Szlezwik od Holsztynu). 30 III 1863 r. Fryderyk VII ogosi wczenie Szlezwiku i now konstytucj dla Holsztynu. W odpowiedzi Zwizek Niemiecki uzna niezaleno Ksistw pod rzdami ks. Augustenburga, posiadajcego, jak podkrelano, najlepsze prawa do dziedziczenia. Liberaowie twierdzili, e sprawa Szlezwiku i Holsztynu nastrcza sposobno dla wykazania jednoci Niemiec. W Sejmie Pruskim wysunli wniosek, aby rzd podj kierownictwo nad ruchem narodowym. Przez cae Niemcy przesza fala nastroj�w narodowych, czy wrcz nacjonalistycznych. wiadczyy o tym masowe wiece organizowane przez g�wne stowarzyszenia ze Zwizkiem Narodowym na czele.

Bismarck poszed jednak inn drog, przedkadajc dyplomatyczn wsp�prac z Austri nad pozyskanie sobie opinii niemieckiej. By moe przez wykluczenie Zwizku Niemieckiego chcia osabi w nim pozycj Wiednia, a moe za zbyt trudn uwaa wsp�prac z opozycj wobec nasilenia si walki w poprzednich miesicach.

Ultimatum prusko-austriackie z 16 I 1864 r. dao od Danii w cigu 48 godzin cofnicia konstytucji z 18 listopada, kt�r wprowadzi nowy kr�l duski, Chrystian IX. Sama Dania nie mogaby, oczywicie, oprze si dwom mocarstwom niemieckim, liczya jednak na tradycyjne poparcie innych potg. Nie sprzyjaa temu jednak sytuacja midzynarodowa, o czym wiedzia Bismarck. Rosja znajdowaa si cigle pod wraeniem star dyplomatycznych w czasie powstania styczniowego, Francja sk�cia si z Angli, a ta ostatnia nie zamierzaa wystpowa sama.

Wojska prusko-austriackie wkroczyy do Holsztynu (21 stycznia), potem do Szlezwiku (pocztek lutego). Mediacja midzynarodowa na konferencji londyskiej (25 IV—26 VI 1864) zakoczya si niepowodzeniem i agresorzy ruszyli dalej, przeamujc umocnienia pod Duppel, zajmujc wikszo Jutlandii, ldujc na wyspie Alsen i obsadzajc wyspy fryzyjskie (koniec czerwca i lipiec). 20 lipca zawarto zawieszenie broni. Armie obu pastw niemieckich, w tym pruskie, pocztkowo pod wodz 80-letniego gen. Wrangla, potem ks. Fryderyka Karola, wykazay w cigu kampanii wiele brak�w, ale ich przewaga bya miadca. Gdy wic zawioda nadzieja na interwencj zewntrzn, Danii nie pozostawao

509

nic innego jak prosi o pok�j. Preliminaria z 1 sierpnia i traktat wiedeski z 30 X 1864 r. zmuszay Dani do rezygnacji z obu ksistw, kt�rych dalsze losy zostaway na razie niewiadom.

Ju to pierwsze zwycistwo zachwiao opozycj, a raczej jej czci, wprowadzajc r�nic w lewicy sejmowej. Jedni m�wili, e “bez wzgldu na szwindlowate zwycistwo" trzeba kontynuowa walk z Bismarckiem (Schulze-Delitzsch) lub e ministr�w nawet w takiej sytuacji trzeba pocign do odpowiedzialnoci (Sybel). Ale inni stwierdzali:

“Cenimy bardzo wysoko wolno w domu, ale niezaleno na zewntrz ponad wszystko" (Wilhelm Loewe). W Sejmie grupa pos�w z Virchowem na czele proponowaa anektowanie Ksistw przez Prusy, a petycja w tej samej sprawie uzyskaa w cigu paru tygodni 70 ty. podpis�w. “Z dnia na dzie" coraz wicej os�b staje si serwilistami, pisa z gorycz jeden z nieprzejednanych libera�w. By to jednak dopiero pocztek.

WOJNA NIEMIECKA

Stan, kt�ry si wytworzy po wojnie z Dani, Bismarck traktowa jako przejciowy. Z Austri zwiza si nie tylko przeciw Danii, ale take przeciw Zwizkowi Niemieckiemu, upy natomiast pragn zagarn dla Prus. Sprawa Ksistw Nadabskich bya jednak niedostatecznym powodem do zerwania. Pozycja Prus na p�nocy bya silniejsza, ju choby ze wzgld�w geograficznych. Monarchia habsburska najchtniej oddaaby ksistwa Augustenburgowi, ale narazioby to j na konflikt z Berlinem.

Konflikt austriacko-pruski, odnowiony zaraz po wojnie, dotyczy zar�wno ksistw, jak i wpyw�w w Niemczech. W czasie rokowa Wilhelma i Bismarcka z Franciszkiem J�zefem i ministrem spraw zagranicznych Rechbergiem w Sch�nbrunn (20—24 VIII 1864) ten ostatni wysun projekt odzyskania przez Austri dominujcej pozycji w Niemczech poudniowych i rodkowych w zamian za oddanie ksistw i przewagi na p�nocy. Austri rzdzili ludzie, kt�rzy nadal mieli nadziej, e kryzys monarchii jest przejciowy, i liczyli na powr�t do sojuszu trzech czarnych or�w. Czyby rachowali take na poparcie Rosji, jak w 1850 r.?

Po ustpieniu Rechberga jego nastpca, hr. Alexander Mensdorff-Pouilly, genera kawalerii bez dowiadczenia dyplomatycznego, wr�ci do zasady utrzymywania wpyw�w austriackich w caych Niemczech. Popar popularne wr�d libera�w danie oddania ksistw Augustenburgowi, ale Bismarck zgod uzaleni od wczenia armii ksistw do pruskiej. Na wiosn 1865 r. grozi wybuch wojny prusko-austriackiej, ale poniewa byaby to wojna o same ksistwa, obie strony zgodziy si na kompromis. W myl postanowie konwencji w Gastein (14 VII 1865) Holsztyn oddany zosta pod administracj austriack, a Szlezwik prusk (Lauenburg Prusy kupiy od Danii za 2,5 mln talar�w). Konwencja przeduaa tylko stan tymczasowy i oba pastwa

510

zatrzymyway suwerenno na caym terenie spornym. Prusy nie zdobyy jeszcze Holsztynu, ale zadowolone byy z odsunicia od caej kwestii Zwizku Niemieckiego.

Wojna o supremacj w Niemczech wymagaa przygotowania pod r�nymi wzgldami. W stosunkach midzynarodowych poza Rosj chodzio o stanowisko Francji i Woch. Od czas�w Napoleona I Francja w opinii niemieckiej uchodzia za zaprzysigego wroga jednoci Niemiec. Dla konserwatyst�w Napoleon III by w dodatku uzurpatorem, dzieckiem rewolucji, a jego monarchia plebiscytarna budzia obrzydzenie. A jednak Bismarck ku powszechnemu zdziwieniu nie zawaha si przed rozmowami z cesarzem Francuz�w (Biarritz, wrzesie 1865 r.) Celem byo zapobieenie zblieniu Francji do Austrii, przy czym jednoczyciel Niemiec nie cofn si przed obietnicami odstpienia teren�w pogranicznych. Wiedzia, e Napoleon pilnie potrzebuje jakiego sukcesu dla umierzenia opozycji wewntrznej, a takim byaby granica z 1814 r. Sprawa Wenecji uatwia dotarcie do Florencji, �wczesnej stolicy Woch, ale Bismarck przez zaufanych wysannik�w prowadzi rozmowy nawet z rewolucjonistami woskimi. Ostatecznie zawar z rzdem woskim sojusz (8 IV 1866), przewidujcy udzia Woch w wojnie, jeli wybuchnie ona w przecigu 3 miesicy. Sign take do stosunk�w wewntrznych Austrii. Gdy rzd wiedeski przygotowywa porozumienie z bardziej umiarkowanymi grupami wgierskimi, Bismarck podburza co niecierpliwszych, nie szczdzc obietnic poparcia walki narodowej Wgr�w.

Gorzej byo z sytuacj w Niemczech. Pr�by zjednania niekt�rych pastw (Bawarii) nie powiody si i Berlin m�g liczy tylko na dwory od niego zalene. Nie pomagay nawet zwizki gospodarcze w ramach Zwizku Celnego. Daleka od sprzyjania Prusom bya opozycja liberalna. Na terenie pastwa pruskiego zachwiaa si ona w czasie zwycistw w Jutlandii, jedno z pism wspominao o “drodze od jednoci do wolnoci", ale cigle znaczna cz libera�w wypowiadaa si przeciwko “jednoci bez wolnoci". Poza Prusami za deklaracja zebrania przyw�dc�w liberalnych w Darmstacie we wrzeniu 1865 r. gosia, e “nie ma zwizku midzy powikszonym pastwem pruskim a federacyjnym pastwem demokratycznym".

Postpowaa natomiast organizacja armii, w kt�rej bez zgody sejmu wprowadzano reformy Roona, ograniczane tylko wzgldami finansowymi. Powikszano wic stan liczebny wojska i mnoono rezerwy, przeprowadzano modernizacj uzbrojenia przez nowe typy dzia (cho artyleria austriacka bya lepsza) i karabin�w (odtylcowe iglic�wki pruskie zdecydowanie g�roway nad broni rczn Austriak�w). Istotne zmiany zaszy w naczelnym dow�dztwie. Nominalnym dow�dc armii pruskiej musia by kr�l, z czego ze wzgld�w politycznych nie zamierzano rezygnowa. Rzeczywiste dowodzenie znalazo si w rkach Sztabu Generalnego, na kt�rego czele w 1857 r. stan Helmuth von Moltke.

Drugi to po Bismarcku czowiek, wok� kt�rego po zwyciskich

511

wojnach oplota si caa legenda. Pochodzi z meklemburskiej rodziny junkierskiej, a z p�nocnych Niemiec wielu ze szlachty szukao kariery w Skandynawii, najczciej w Danii. Oficerem duskim by jego ojciec, on sam po pobycie w duskim korpusie kadet�w zacz sub jako porucznik w Danii, skd w 1821 r. przeni�s si do Prus. Poza 5 latami suby w stopniu porucznika nigdy nie by w oddziaach i nie dowodzi adn jednostk poczynajc od kompanii. Pracowa za to gorliwie w Sztabie i na uczelniach wojskowych, a wyksztaceniem przerasta znacznie przecitnego dow�dc �wczesnego czasu. ywo interesowa si zdobyczami nowoczesnej techniki, potrafi niejedn z nich zastosowa na potrzeby armii. Tak byo z kolejami, kt�re odegray ju wielk rol w wojnie secesyjnej w Stanach Zjednoczonych i w wojnie woskiej. Wyzyskujc transport kolejowy wprowadzi zasad “osobno maszerowa — razem uderza" (“getrennt marschieren, zusammen schlagen"), wedug kt�rej osobno transportowane armie pojawiay si w okrelonym czasie w decydujcym miejscu. Moltke uwaa si za kontynuatora Ciausewitza, tw�rc nowoczesnej strategii wojennej w Niemczech, ale r�ni si od niego zasadniczo w pogldach na znaczenie wojny. Dla Ciausewitza wojna bya przedueniem polityki, prowadzonej odmiennymi rodkami, dla Moltkego wojna stawaa si centralnym punktem dziaalnoci pastwa, a polityka powinna przygotowa jak najkorzystniejsze warunki jej prowadzenia. Gdy zagrzmiay dziaa, polityka schodzia na daleki plan. czyo si to z przekonaniem o koniecznoci zniszczenia przeciwnika, tkwiy wic w jego pogldach zarodki XX-wiecznych

512

wojen totalnych, prowadzonych przeciw caym narodom. Sprzeczne to byo nawet nieraz z celami Bismarcka.

Jeszcze w czasie wojny duskiej pozycja Moltkego bya saba (cho musia poprawia niemae bdy Wrangla), natomiast w 1866 r. uzyska miejsce w Radzie Koronnej i prawo rozkazywania dow�dcom armii (formalnie na czas wojny z Austri, ale nigdy tego nie cofnito). Dowodzi z Berlina za pomoc telegram�w, w Czechach pojawi si na 4 dni przed Sadow.

Wobec nieprzecitnej osobowoci Moltkego rola Sztabu Generalnego staa si odtd dominujca w wojsku, natomiast na drugi plan zepchnity zosta minister wojny, kt�rego g�wnym zadaniem miao by teraz reprezentowanie interes�w armii w rzdzie i parlamencie. Natomiast gen. Edwin von Manteuffel zapocztkowa karier kr�lewskiego gabinetu wojskowego. W okresie Niemiec cesarskich wyr�s on take ponad ministerstwo wojny, a niekiedy nawet rywalizowa ze Sztabem. Zachowanie prerogatyw kr�la i atwy dostp do tronu powodowa, e szef gabinetu kr�lewskiego posiada ogromny wpyw na decyzje personalne.

Generaowie wiedzieli, e w cigu kilku lat Prusy stay si pastwem najlepiej przygotowanym do wojny, a wic popdzali do niej Bismarcka. Premier czeka tylko na dogodn okazj.

W styczniu 1866 r. administracja austriacka pozwolia w Holsztynie rozwija propagand na rzecz Augustenburga. Prusy gwatownie zaprotestoway, uznajc to za sprzeczne z konwencj w Gastein. Teraz Bismarck musia si spieszy, zar�wno ze wzgldu na stanowisko Woch, jak i na moliwoci zblienia Austrii i Francji. Pastwa te zawary tajny traktat, przewidujcy oddanie Wenecji po zwycistwie w Niemczech, a take powikszenie Saksonii, Wirtembergii i Badenii przez aneksj maych pastw niemieckich. 9 kwietnia Bismarck przedstawi we Frankfurcie projekt utworzenia parlamentu niemieckiego, zwoywanego na drodze powszechnego gosowania. W rzeczywistoci bya to czcza demonstracja, bo z g�ry byo wiadome, e projekt zostanie odrzucony. Niemniej podobny krok wywoa piorunujce wraenie. W dyplomacji francuskiej i angielskiej zapanowaa panika. Gorczakow stwierdzi: “to ju nie polityka, to rewolucja", ale te Bismarck podkrela, e “w Prusach rewolucje robi kr�lowie, a skoro ma by rewolucja, lepiej r�bmy j sami, ni ebymy mieli na jej skutek ucierpie". Jeden z libera�w z przeraeniem napisa: “z takim prawem wyborczym nie moe istnie aden nar�d".

W Zwizku Niemieckim Bismarck nie zyska adnych sojusznik�w. Zaczyna jednak gr hazardow, kt�r jeden z jego biograf�w nazwa naj kryty czniejszym momentem w caej karierze. Potne emocje narodowe zostay wprzgnite do rydwanu polityki pruskiej.

Wojna zbliaa si wielkimi krokami. Pr�by poredniczenia byy wte, gdy pastwa niemieckie byy na nie za sabe, a europejskie podzielone. Niekt�re, jak Francja, chtnie widziayby wojn, liczc, e bdzie ona duga i e wyczerpie siy obu przeciwnik�w. Tak te sdzio

513

wielu, a nie brako te przewidywa, e starcie wygra Austria, armi prusk za ogarnie rebelia (tak przypuszcza Engels). Wilhelm zaleci wprawdzie rokowania, a Austria godzia si na zaprzestanie przygotowa wojennych, ale Bismarck szybko rozpuci wieci o wielkich zbrojeniach woskich, aby skoni Wiede do wycofania zgody. 27 kwietnia mobilizacj ogosia Austria, na pocztku maja Prusy, 1 czerwca Wiede przedoy sp�r o Holsztyn i Szlezwik na forum Sejmu Zwizkowego dla zyskania sobie mniejszych pastw, ale o pokoju nikt ju w�wczas nie myla. Bismarck uzna krok Austrii za zamanie konwencji w Gastein i 9 czerwca wojska pruskie wkroczyy do Holsztynu, zajmujc go bez przeszk�d. Batali o pozyskanie pastw niemieckich wygraa Austria. Plan Bismarcka reorganizacji Zwizku i wykluczenia Austrii nie by rozpatrywany i ta wezwaa pastwa niemieckie do mobilizacji. 14 czerwca przyjty zosta wniosek Bawarii o podjcie mobilizacji, co Prusy uznay za rozwizanie Zwizku Niemieckiego i wezway do tworzenia nowego pod ich przewodnictwem. Wikszo pastw niemieckich — Bawaria, Wirtembergia, Saksonia, Hanower, Hessen-Darmstadt, Hessen-Kassel, Hessen-Nassau, Frankfurt i par innych — stana po stronie Austrii, pastwa turyskie (z wyjtkiem Solingen), Oldenburg, obie Meklemburgie, Anhalt i miasta hanzeatyckie za po stronie Prus. Zaczynaa si wojna prusko-austriacka czy wojna niemiecka.

Dziaania wojenne byy szybsze, ni ktokolwiek m�g przewidywa. Armie pastw poudniowych zostay skutecznie zaszachowane przez stosunkowo niewielkie siy pruskie pod wodz gen. Manteuffla. Armia hanowerska odniosa sukces nad Prusakami pod Langensalza (27 czerwca), ale wobec wyczerpania i nadcigania posik�w pruskich w dwa dni p�niej skapitulowaa w tym samym miejscu. Prusacy wtargnli do Saksonii i zajli Drezno, a kr�l Jan z armi zdoa doczy do Austriak�w na terenie Czech.

Austria znalaza si wobec wojny na dw�ch frontach. Walk z Wochami uznano za atwiejsz, a wic tam na czele wojsk stan arcyks. Albrecht, aby sukcesy przypady przedstawicielowi dynastii. I rzeczywicie na ldzie pobito wojska woskie pod Custozz (24 czerwca), a na morzu admira W. von Tegetthoff rozbi flot nieprzyjacielsk koo wyspy Lissa (20 lipca).

Tymczasem gen. Ludwig von Benedek, najlepiej znajcy woski teren walk, musia dowodzi armi w nie znanych sobie Czechach, gdzie zapa miaa decyzja. Zawioda przestarzaa austriacka taktyka piechoty i strategia. Po drobnych starciach trzy armie pruskie zbiegy si zgodnie z planem pod Sadow (koo Hradec Kralove) i 3 lipca krwawa bitwa rozstrzygna o losach wojny na wszystkich frontach. Byo to w 10 dni od rozpoczcia dziaa bojowych, a o caej wojnie m�wiono, e czego nie dokonaa siedmioletnia, stao si w wyniku siedmiotygodniowej. Pod Sadow rozstrzygny si te losy caej gry Bismarcka. Ju na polu walki adiutant powiedzia do niego: “Ekscelencjo, jest pan teraz wielkim czowiekiem. Gdyby Kronprinz [tzn. armia pruskiego nastpcy tronu] przyszed za p�no, byby pan najwikszym zoczyc".

514

Armie austriackie cofay si na Wiede z niewielkimi moliwociami podjcia walki. 5 sierpnia Franciszek J�zef popiesznie (ale i tak za p�no) odda Wenecj Napoleonowi, aby nie przekazywa jej wprost Wochom. R�wnie bardzo pieszy si Bismarck, bo teraz mocarstwa dostrzegy, e zwycizca nie wyjdzie z tej wojny wyczerpany. 26 lipca podpisano preliminaria w Nikosburgu, 23 sierpnia pok�j w Pradze. A przecie w tak kr�tkim czasie zmieciy si nie tylko rokowania pokojowe z pobitym wrogiem, ale r�wnie starcia Bismarcka z kr�lem i generaami, a take rozgrywki na arenie dyplomatycznej.

W pojciach kr�la i genera�w zwycistwo militarne ukoronowane by powinno zdobyczami terytorialnymi kosztem pobitego wroga, a wic naleao ich szuka w Czechach. Znaczenia zdobyczy, jak byo usunicie wpyw�w austriackich z Niemiec, nie rozumieli, a moe i nie yczyli sobie. Tymczasem, poza strat Wenecji, granice Austrii nie ulegay zmianie. Bismarck przewidywa, e umoliwi to w przyszoci zaagodzenie konfliktu i wzajemne zblienie.

Ze wszystkich pastw postronnych najwaniejsza bya reakcja Francji. Zamiast dugiej wojny i osabienia obu stron walczcych za Renem pojawiay si zarysy zjednoczonych Niemiec, cho pod naciskiem francuskim Bismarck zatrzyma si w swoich niemieckich podbojach (o kt�rych niej) na rzece Men (niekt�rzy tumaczyli to zreszt niechci do Niemc�w poudniowych i do katolicyzmu). Na bezporedni interwencj byo ju za p�no i Napoleon musia zrobi dobr min do niebezpieczestwa, z kt�rym Francja walczya od czas�w Richelieugo. Uzna, e zmiany nie naruszaj interes�w i godnoci Francji, poniewa za koniecznie potrzebowa sukces�w, szczeg�lnie wobec fiaska wyprawy meksykaskiej, powikszy dania granicy z 1814 r. o Moguncj i Palatynat bawarski. Rosja zgaszaa si z propozycjami zwoania kongresu

515

europejskiego, kt�ry miaby zaj si now sytuacj, ale sprzeciwia si temu Anglia, a Bismarck obieca poprze denia Petersburga do rewizji warunk�w pokoju z 1856 r. Najwaniejsze byy jednak zmiany w samych Niemczech.

ZWIZEK P�NOCNONIEMIECKI

Jakby idc za radami starego wodza Samnit�w, kt�ry doradza synowi zniszczenie lub zjednanie wrog�w, ale nigdy ich upokorzenie jarzmem kaudyskim, Bismarck walczce z Prusami pastwa niemieckie albo likwidowa, albo stara si zamieni w aliant�w czy wasali. Prusy anektoway Hanower, Elektorat Hesji i Hessen-Nassau oraz Frankfurt. Usuwanie panujcych dynastii (w tym Welf�w hanowerskich, najstarszej z dynastii niemieckich) wstrzsao podstawami legitymizmu, oburzyo wic kr�la i konserwatyst�w.

Rzdy pruskie przyjte zostay r�nie na terenach anektowanych. Stosunkowo najatwiej wprowadzono je w Elektoracie Hesji, gdzie dotychczasowi wadcy od stu lat le zapisali si w pamici poddanych. lepy kr�l Hanoweru Jerzy zmuszony zosta do opuszczenia kraju, a e nie pogodzi si z aneksj, Bismarck skonfiskowa jego majtki, kt�re odtd suyy rzdowi do r�nych poufnych wydatk�w, nie podlegajcych kontroli (jako tzw. fundusz gadzinowy, Reptiiienfonds). Op�r zwolennik�w dawnej dynastii by silny. Oficerowie utworzyli Zwizek miertelnych, kt�rego czonkowie mieli po kolei zmusza Bismarcka do pojedynku. Do koca istnienia cesarstwa dziaao w Hanowerze stronnictwo Welf�w, opozycyjne wobec rzd�w pruskich, przewanie sprzymierzone z parti Centrum. Przyw�dca tej ostatniej, Windthorst, by dawnym ministrem hanowerskim. Opozycja ta miaa bardziej konserwatywny charakter. Natomiast we Frankfurcie, “stolicy nienawici do Prus" (Hauptstadt des Preussenhasses), wrogo do Prus ogarna przewan cz ludnoci, cho bya mniej trwaa. Obywatele “miasta Rzeszy", mimo rzd�w oligarchicznych, przyzwyczajeni byli do znacznych swob�d, tote rygor pruski by im wstrtny. Obraano i atakowano onierzy zaogi pruskiej, o junkrach m�wiono, e niczym si nie r�ni od wacicieli niewolnik�w.

Nawet w Prusach, cho zwolennik�w potgi pastwa cieszyy zdobycze terytorialne, zadawano sobie pytanie, czy nie odbywa si to kosztem tracenia dawnego, pruskiego charakteru, czy Prusy nie staj si zbytnio Niemcami, skoro nie zasymiloway jeszcze po p� wieku prowincji nadreskich.

Tymczasem dla pozycji Prus w Niemczech chyba waniejsze byy stosunki z pozostaymi pastwami. Badenia, Bawaria czy Wirtembergia za udzia w wojnie 1866 r. zapaciy tylko umiarkowane odszkodowanie, ale jeszcze w sierpniu 1866 r. musiay podpisa tajne traktaty, w kt�rych zobowizyway si do udzielenia pomocy zbrojnej na wypadek wojny z Francj. W cigu nastpnych paru lat asymilacja wojskowa poudnia z Prusami posza bardzo daleko.

516

Politycznie poza Zwizkiem P�nocnoniemieckim pozostaway trzy wspomniane wyej pastwa oraz czci swojego terytorium Hessen-Darmstadt. W pokoju praskim przewidziano utworzenie z nich osobnego zwizku, czego pragny Austria i Francja, ale co od pocztku byo mao realne. Bawaria g�rowaa nad pozostaymi, te za nigdy nie zgodziyby si na jej dominacj. W 1866 r. przez poudnie przesza fala uczu patriotycznych, zjednoczenie zdawao si by tu za progiem, potem sytuacja wygldaa r�nie. Wittelsbachowie bawarscy chtnie zachowaliby odrbno, cho zajmowali si bardziej mecenasowaniem sztuce ni polityk, a panujcy Ludwik II bliski by choroby umysowej. Premierem zosta Chlodwig HohenIohe-Schillingsfurst, katolik, ale sprzyjajcy polityce Bismarcka (w 30 lat p�niej bdzie jego kolejnym nastpc na urzdzie kanclerskim), niemniej nastroje antypruskie po 1866 r. stopniowo wzrastay. Wybory z 1869 r. wygraa Bawarska Partia Patriotyczna pod wodz Edmunda J�rga, co skonio Hohenlohego do ustpienia. W Wirtembergii, zwanej w Paryu “koronowan Szwajcari", g�wnym orodkiem opozycji przeciw Prusom by dw�r kr�lewski, a na nim kr�lowa Olga, c�rka Mikoaja I. Poza wymuszon reform wojskow, upodabniajc armi do pruskiej, dw�r unika wszelkich kontakt�w. Natomiast w spoeczestwie znacznie silniejsze ni w Bawarii byy sympatie do Zwizku P�nocnoniemieckiego. W Hessen-Darmstadt wadca i jego premier, baron Karl Dalwigk, opierali

“Teraz jeste ju do duy. Nie powiniene wicej rosn. M�wi ci to dla twojego dobra"

— Francja przestrzegajca Prusy przed dalsza ekspansj (karykatura angielskiego pisma “Punch" z 1867 r.)

517

si przyczeniu do Zwizku, gdy natomiast II izba sejmu uchwalia w czerwcu 1867 r. akces, odrzucony przez izb I. Najdalej tendencje zjednoczenia poszy w Badenii, w kt�rej i kr�l Fryderyk I, i sejm, i przewaajca cz libera�w ogldali si na Zwizek.

Po Sadowi Bismarck wykrzykn: “Pobiem ich wszystkich! Wszystkich!" Chodzio mu nie tylko o Austri i zewntrznych przeciwnik�w jego polityki, nie tylko o partykularyzm drobnych pastw, ale take o opozycj wewntrzn. Doznaa ona cikiej poraki. W wyborach do sejmu przeprowadzanych w czasie wojny (25 VI i 3 VII 1866) caa lewica liberalna zdobya tylko 148 mandat�w (w miejsce 253), a konserwatyci 142 (zamiast 38); poniewa za frekwencja nie zwikszya si, ci sami ludzie tak radykalnie zmienili pogldy. Konserwatyci i generaowie domagali si wrcz odwoania konstytucji.

Bismarck nie uciek si jednak do tak drastycznych rodk�w. Dotychczas wszelkie porozumienie z liberaami musiao czy si z ustpstwami. Teraz, gdy realizowa to, o czym m�wio par pokole libera�w, znajdowa si w innej sytuacji. M�g znany lekarz, czonek frakcji postpowej, Rudolf Virchow, ostrzega przed “bawochwalstwem sukcesu", m�g Jacoby pitnowa rezultaty jako “nagie bezprawie", a wojn jako prowadzon wbrew woli narodu na rzecz interes�w dynastycznych. Bardziej suchano Johannesa Miquela, kt�ry stwierdza, e “czas idea�w przemin. Jedno niemiecka zstpia ze wiata marze w prozaiczny wiat rzeczywistoci". Historyk Treitschke nawoywa libera�w do zasadniczego ograniczenia da. “Magiczny czar zwycistwa oddziaywa nawet na zwolennik�w pokoju", stwierdzono ju wsp�czenie. Rudolf von Bennigsen dodawa smtnie, e trzeba nauczy si rezygnowa. Krytyk�w byo niewielu. Naleeli do nich socjalici, z kt�rych W. Liebknecht podda surowej ocenie spos�b jednoczenia Niemiec. Dla katolik�w, zwaszcza z Niemiec poudniowych, “wiat cuchn" — jak powiedzia Hermann von Mallincrodt — i “walio si wszystko, co naleao do naszych idea�w", jak dodawa August Reichensperger. Frakcja katolicka w 1866 r. zmieciona zostaa na kilka lat z powierzchni ycia politycznego.

W takiej sytuacji wniosek o indemnizacj, czyli uznanie ex post przez Sejm Pruski wydatk�w rzdu w okresie, gdy sejm nie uchwala budet�w, potraktowany zosta jak rka wycignita do libera�w. Przyjty zosta znaczn wikszoci (230:75) przez Izb Deputowanych (3 wrzenia), przy czym gosowali za nim staroliberaowie, poowa Partii Postpowej i 2/3 frakcji Bockum-Dolffs.

Najwaniejszym skutkiem zwycistwa nad Austri byo powstanie w obozie liberalnym w lutym 1867 r. Partii Narodowo-Liberalnej pod przyw�dztwem Bennigsena. Znaleli si w jej szeregach ci wszyscy liberaowie, kt�rzy wyraali zgod na zjednoczenie Niemiec przez Prusy. Byy tu liczne grupy inteligencji i przemysowc�w; sprawa reform wewntrznych ustpowaa dla nich na dalszy plan, cho pocieszali si, e “rzd pruski musi postpowa wedug zasad liberalnych, gdy jego g�wny cel, pastwowe zjednoczenie Niemiec, jest samo w sobie liberalne

518

i postpowe", a wic “przez jedno do wolnoci". Jeszcze wic bardziej przekonujc wikszoci (273:14) Izba Poselska sejmu przyja w sierpniu 1866 r. wniosek aprobujcy aneksje dokonane przez Prusy.

Mimo poniesionych strat Partia Postpowa nie przestaa istnie. Pozostali w niej wszyscy ci, dla kt�rych ideay 1848 r. nie straciy swojej wartoci, kt�rzy program reform wewntrznych stawiali wyej ni zjednoczenie (jak to w 1843 r. stwierdzi Rotteck: “Wol wolno bez jednoci ni jedno bez wolnoci"), a zwaszcza kt�rzy nie godzili si na oddzielenie od siebie dw�ch cel�w. Jednym z przejaw�w kryzysu liberalizmu w Niemczech byo, e podzia na narodowych libera�w i lewic mieszczask okaza si trway.

W obliczu klski liberalizmu i jednoczenia Niemiec do kryzysu doszo take wr�d konserwatyst�w. Na wiosn 1867 r. wyodrbnia si wr�d nich grupa, nazwana wkr�tce Parti Wolnokonserwatywn. Nie brako w niej wielu ludzi znaczcych politycznie, kt�rzy nie obawiali si, e zjednoczenie osabi ich pozycj spoeczn, jak wielu junkr�w niechtnych zjednoczeniu. Ta akceptacja utworzenia Rzeszy przez Prusy spowodowaa, e w par lat p�niej przyjm w Niemczech nazw Partii Rzeszy (w Prusach pozostaa nazwa wolnokonserwatyst�w).

W obu wic g�wnych kierunkach, wr�d libera�w i konserwatyst�w, powstay partie aprobujce odg�rne zjednoczenie Niemiec. Wojna 1866 r. zapewnia jednoczenie Prusom bezwzgldn przewag na p�nocy. 18 VIII 1866 r. podpisany zosta traktat federacyjny midzy pastwami tych czci Niemiec (ostatecznie midzy 22), gwarantujcy ich granice i zapowiadajcy uchwalenie wsp�lnej konstytucji. Konstytucja ta staa si przedmiotem dyskusji rzdu pruskiego (15 grudnia), a nastpnie przedstawiona zostaa konstytucyjnemu parlamentowi Zwizku P�nocnoniemieckiego. Wybory do niego odbyy si 12 II 1867 r. na podstawie, budzcego poprzednio takie przeraenie, czteroprzymiotnikowego prawa wyborczego. Przy duej frekwencji wyborc�w (w wielu okrgach przekroczya ona 70% uprawnionych, w niekt�rych nawet 90%) sprawdziy si przewidywania Bismarcka, e masy nie popr g�wnego wroga, postpowc�w. Wr�d 297 pos�w prawie poow stanowia szlachta, wielu byo arystokrat�w. Najliczniej reprezentowani byli narodowi liberaowie (80 pos�w), konserwatyci (59) i wolnokonserwatyci (39). Wr�d paru grup liberalnych 19 postpowc�w tworzyo niewiele liczc si garstk. Nieprzejednani byli przedstawiciele mniejszoci narodowych (13 Polak�w, 3 Duczyk�w), partykularyci i klerykaowie (18) oraz jedyny socjalista, August Bebel, ale nie mogli zapobiec temu, e 16 kwietnia parlament przyj konstytucj znaczn wikszoci gos�w (230:53). Projekt rzdowy zosta nieco zmodyfikowany, ale Bismarck ustpowa raczej w sprawach drugorzdnych (np. nie zgodzi si na wprowadzenie diet poselskich). Projekt by konglomeratem r�nych postanowie obowizujcych w Zwizku Niemieckim, a wic pochodzcych z czas�w Metternicha, z niekt�rymi punktami konstytucji 1849 r. i z dodatkami przydanymi przez

519

samego Bismarcka. Uchwalona konstytucja, zmieniona tylko w nieznacznym stopniu, staa si podstaw konstytucji Rzeszy Niemieckiej, a wic podstaw ustroju Niemiec a do 1918 r.

Jednoczenie wprowadzano wolno procederu, poruszania si, zapowiedziano ujednolicenie obowizujcych kodeks�w prawnych, wsp�lny rozw�j komunikacji i poczty (rozpoczyna swoj dziaalno Heinrich von Stephan, p�niejszy inicjator wiatowej unii pocztowej). Wsp�lne przedstawicielstwa dyplomatyczne Zwizku P�nocnoniemieckiego wprowadzono w 1870 r., wczeniej flag (Bismarck odrzuci barwy rewolucji czarno-czerwono-zote i do przypadkowo do czarno-biaej flagi Prus dodano barwy Hanzy czerwono-biae tumaczc kr�lowi, e jest to poczenie barw Prus i Brandenburgii).

Od czasu procesu Zwizku Komunist�w przez dziesiciolecie ruch robotniczy, cho przejawia si strajkami, nie wystpowa jako zjawisko polityczne. Oywienie polityczne “nowej ery" wywaro wpyw take na proletariat. W niekt�rych czciach Niemiec, zwaszcza w Saksonii, radykalniejsze organizacje mieszczaskie staray si wcign robotnik�w w swoje szeregi. Opar si temu wybitny dziaacz polityczny, Lasalle, kt�ry wywar powany wpyw na rozw�j socjalizmu w Niemczech w nastpnym okresie, cho w ruchu robotniczym dziaa bardzo kr�tko (w 1864 r. zgin w pojedynku).

Pochodzi z kupieckiej rodziny Wrocawia, studiowa filozofi, ulegajc jak cae jego pokolenie zasadom Hegla, ale take Fichtego i socjalist�w francuskich. W 1848 r. zwizany by z Marksem i “Now Gazet Resk". Po klsce rewolucji pisa prace filozoficzne i z powodzeniem prowadzi praktyk adwokack. Wypyn znowu jako zwolennik maoniemieckiego programu zjednoczenia Niemiec. W walce rzdu z liberaln opozycj opowiada si przeciw mieszczastwu, zarzucajc mu, e nie jest zdolne do adnego dziea politycznego. To stanowisko antymieszczaskie Lassalle'a byo powodem, e ruch robotniczy w Niemczech stosunkowo atwo wydoby si spod wpyw�w liberalizmu. Lassalle uwaa jednak take, e walka samych robotnik�w o popraw ich pooenia nie da rezultat�w (wedug tzw. spiowego prawa pacy w razie uzyskania lepszych warunk�w zaraz powikszy si poda siy roboczej, co obniy pace). Zmieni ten stan rzeczy mogo tylko zdobycie wadzy politycznej na drodze wprowadzenia powszechnego prawa gosowania oraz tworzenie sp�dzielni produkcyjnych z pomoc pastwa. Takie zasady wyoy Lassalle w Otwartej odpowiedzi (Offenes Antwortschreiben) do robotnik�w lipskich (1863), a skoniy go one take do podjcia kontakt�w z Bismarckiem (cho tylko kr�tkotrwaych), gdy pastwo uwaa za instytucj ponadklasow, kt�ra moe wspom�c robotnik�w. T stron ideologii Lassalle'a Marks i Engels okrelili jako “kr�lewsko-pruski socjalizm pastwowy", ale i ona wywara wpyw na dalszy rozw�j socjalizmu w Niemczech. 23 V 1863 r. Lassalle utworzy Powszechny Niemiecki Zwizek Robotniczy (Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein) w Lipsku, kt�rego zosta prezydentem. Z Saksonii Zwizek zacz rozpowszechnia si take w niekt�rych innych orodkach

520

przemysowych Niemiec, cho nie dociera do najwaniejszych.

Wbrew popieraniu przez lassalczyk�w pruskiej polityki jednoczenia Niemiec w kwietniu i maju 1866 r. odbyy si, zwaszcza w Saksonii, liczne demonstracje przeciw wojnie niemieckiej. Obok radyka�w i demokrat�w mieszczaskich brali w nich udzia take robotnicy, a wr�d nich pojawili si August Bebel i Wilhelm Liebknecht. Pierwszy z nich, z zawodu tokarz, by zdecydowanym przeciwnikiem zjednoczenia Niemiec “krwi i elazem", pragnc demokratycznego zjednoczenia przez ruch ludowy. Drugi bra udzia w rewolucji 1848 r., po niej uczestniczy w ruchu robotniczym w Szwajcarii i Anglii. Wr�ciwszy do Niemiec w 1862r., wstpi do zwizku lassalistowskiego, ale nie podziela pogld�w jego przyw�dcy. Organizowa sekcj niemieck I Midzynarod�wki. Bebel i Liebknecht wzili nastpnie udzia w zaoeniu Saskiej Partii Ludowej (19 VIII 1866), demokratycznej organizacji drobnomieszczastwa, ale w cigu nastpnych lat rozpocz si proces wyodrbniania ludzi o pogldach socjalistycznych, kt�ry doprowadzi do utworzenia pod ich przyw�dztwem Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej (Sozialdemokratische Arbeiterspartei) na zjedzie w Eisenach (7—9 VIII 1869). Obok lassalczyk�w powsta wic drugi nurt ruchu robotniczego, eisenachczycy.

Jednoczenie z lokalnych organizacji o charakterze zawodowym poczy si formowa zwizki o og�lnoniemieckim zasigu. Pierwszym

521

z nich by zwizek robotnik�w tytoniowych utworzony w grudniu 1865 r.

Tymczasem cae spoeczestwo niemieckie stano rycho przed now pr�b, jak staa si wojna z Francj.

WOJNA Z FRANCJ

Od kilku ju pokole — jak wspomniano — Francja uwaana bya za g�wnego wroga jednoci Niemiec. Prusy miay z ni do wyr�wnania take stare dugi spod Jeny, ale zarazem krpowane byy obaw przed starciem z pastwem, kt�rego pozycj w Europie Napoleon III ponownie wzni�s wysoko. Niemniej nowe sukcesy ora pruskiego dodaway ducha, a Sadowa przymiewa zacza triumfy z czas�w wojny krymskiej i woskiej.

Wojna z Francj wymagaa jednak starannego przygotowania pod wzgldem wojskowym, politycznie na terenie Niemiec (take poudniowych) i w dyplomacji. Zoona gra Bismarcka w latach 1867—1870 miaa na celu takie uksztatowanie sytuacji, aby wojna bya nieunikniona, ale zarazem, aby odpowiedzialno za ni spada na Napoleona. Nie pierwszy raz stara si wyzyska charakter reimu monarchii plebiscytarnej, zmuszajcy cesarza do legitymowania si coraz to nowymi sukcesami, kt�rych byo tymczasem coraz mniej. Wciga wic rywala w imprezy pogarszajce midzynarodowe pooenie Francji, a popychajce pastwa poudniowoniemieckie ku Zwizkowi P�nocnoniemieckiemu. Apetyty Napoleona na zdobycze na p�nocnym wschodzie, zwaszcza w Belgii, nastawiay wrogo Angli i budziy niepok�j innych pastw, gdy Francja cigle uchodzia za potg, kt�ra najbardziej zamierza burzy istniejcy porzdek.

Gonym echem odbi si kryzys luksemburski. Wielkie Ksistwo Luksemburskie naleao uprzednio do Zwizku Niemieckiego (z tej racji stacjonowa w nim garnizon pruski) i byo czonkiem Zwizku Celnego, ale nie weszo w skad Zwizku P�nocnoniemieckiego. W 1867 r. Napoleon zaoferowa Wilhelmowi III, kr�lowi Holandii i wielkiemu ksiciu Luksemburga, zakup ksistwa. Wilhelm nie miaby nic przeciwko temu, ale czu si zobowizany zwr�ci si z ca spraw do Berlina. Tymczasem po 1866 r. opinia niemiecka nie chciaa sysze o takim uszczerbku dla niemczyzny.

Bismarck ju w 1867 r. pr�bowa przycign silniej 4 pastwa poudniowe do Prus za pomoc zwoania parlamentu celnego, co zakoczyo si mizernym rezultatem, gdy ponad poowa jego pos�w z poudnia okazaa si zdeklarowanymi party kularystami. Uchwyci si teraz nowej okazji i cho niedawno got�w by okupi neutralno Francji drogocenn ziemi niemieck, teraz 3 IV 1867 r. zagrozi wojn w razie sprzeday Luksemburga. Rezultat okaza si zreszt tylko poowiczny. Kryzys nie zrodzi dostatecznej pasji nacjonalistycznej, aby zatopi antyprusk podejrzliwo. Ostatecznie na konferencji w Londynie zdecydowano si na utrzymanie niezalenoci ksistwa oraz na wycofanie

522

garnizonu pruskiego, ale pozostanie jego w Zwizku Celnym byo niewtpliw porak Napoleona.

Trudno powiedzie, aby Napoleon nie dostrzega wzmagajcego si niebezpieczestwa, niemniej jego gorczkowe zabiegi dyplomatyczne pozostaway bezskuteczne. Jako sojusznicy przeciw Prusom nie wchodziy w gr Rosja i Anglia. Pr�by dotarcia do Woch miay mao widok�w na powodzenie, gdy Florencja nie widziaa korzyci w zwalczaniu zjednoczenia Niemiec, a zblienie do Francji grozio koniecznoci sojuszu z Austri, co pachniao grob utraty Wenecji. W dodatku w Rzymie stacjonowaa zaoga francuska, uniemoliwiajc wczenie Wiecznego Miasta do Woch. Napoleon nie decydowa si za na jej usunicie ze wzgldu na konieczne dla niego poparcie kleryka�w francuskich. Pozostawaa Austria, gdzie dyplomacj kierowa eksminister saski, hr. Friedrich Beust, zwany ministrem rewanu za Sadow. W Wiedniu nie brakowao zreszt przeszk�d, gdy Beust obawia si reakcji opinii niemieckiej i wzrostu popularnoci Prus w Niemczech, do kt�rych chcia ponownie wprowadzi monarchi naddunajsk. Przygotowano jednak ukad francusko-austriacki (maj 1869 r.), ale pozosta on nie podpisany. Monarchia musiaa najpierw zreorganizowa swoje stosunki wewntrzne, a zwaszcza istotna bya pozycja Wgr�w, kt�rzy nie chcieli wznawiania walki z Prusami, wiedzc, e strac wiele, gdy Austria bdzie znowu zajmowaa si sprawami niemieckimi. Wszystko to razem wskazywao, e Francja znajdzie si w konflikcie ze Zwizkiem P�nocnoniemieckim zdana na wasne siy.

Tymczasem doszo do nowego kryzysu na tle kandydatury na tron hiszpaski. W 1868 r. usunita zostaa kr�lowa Izabela, kt�ra cho popierana przez libera�w przeciw karlistom, pr�bowaa rzdzi absolutnie. Kandydat�w na tron szukano wtedy nieraz wr�d licznych rodzin ksit niemieckich, pozbawionych wasnych pastw. Minister hiszpaski Prim zwr�ci uwag na ks. Leopolda Hohenzollern-Sigmaringen, kt�rego ojciec w czasie nowej ery by czas jaki premierem pruskim, a brat kilka lat wczeniej zosta wyniesiony na tron rumuski. Pokrewiestwo tej katolickiej gazi Hohenzollern�w z dynasti prusk byo bardzo odlege (o dziwo, blisze nawet z Bonapartymi), ale wraz z likwidacj wasnego ksistwa za gow rodziny uwaali oni kr�la pruskiego. Sam zreszt Leopold jako oficer pruski suy w wojnie 1866 r. Gra Bismarcka bya tak misterna, i pomimo wielu bada do dzisiaj nie wszystko jest jasne. W kadym jednak razie, cho moe i nie by on inicjatorem kandydatury, od pocztku j popiera. Znacznie chodniej odni�s si do niej Wilhelm. Bismarck susznie przewidzia reakcj Francji, kt�ra ju na pierwsze niejasne pogoski w 1869 r. zgaszaa swoje zastrzeenia.

W czerwcu 1870 r. nastpio ponowne oywienie sprawy. 19 czerwca ks. Leopold przyj propozycj. Dotychczasowa tajemnica, jak okrywano kandydatur, musiaa by wreszcie odsonita. Ze wzgldu na zbierajce si Kortezy dokonano tego 2 lipca i odtd wypadki potoczyy si byskawicznie. W Paryu obawiano si okrenia, jak za czas�w

523

Habsburg�w, cho ani wizy dynastyczne nie miay w drugiej poowie XIX w. takiego znaczenia, jak w XVI w., ani Hiszpania nie odgrywaa takiej roli. Chodzio te o nowy sukces Hohenzollern�w, gdy Bonaparte wychodzi z pustymi rkami. 5 lipca minister Gramont gwatownie zaprotestowa, a midzy 9 i 13 tego miesica odbyy si cztery spotkania Wilhelma i ambasadora francuskiego Benedettiego w Ems, gdzie kr�l przebywa “u w�d". Wilhelm nie by wtajemniczony w mistern gr Bismarcka i nie uwaa kandydatury hiszpaskiej za podan. Tote za jego przyczynieniem ojciec Leopolda, ks. Antoni (Leopold by nieuchwytny), zawiadomi o rezygnacji syna (12 lipca). Ale taki poowiczny rezultat nie lea w zamiarach Francji, tote na polecenie Parya Benedetti zada od Wilhelma uroczystej rezygnacji take na przyszo z podobnej kandydatury. Nie o ni ju chodzio, skoro Hohenzollern nie mia zasi na tronie hiszpaskim, ale o udowodnienie wiatu, e Francja decyduje o sprawach europejskich. Kr�l pruski uwaa spraw za zaatwion i stanowczo, cho grzecznie, odprawi Benedettiego.

W czasie rozm�w w Ems Bismarck przebywa w pomorskim majtku Warcinie. Na wie o rezygnacji ks. Antoniego popieszy do Berlina i spotka si z Moltkem i Roonem, kt�rzy jak zawsze od kilku lat parli do wojny. Gdy przysza depesza o rozmowach Wilhelma z Benedettim, tym bardziej wydawao si, e wszystko przepado. Bismarck opuci towarzyszy i po chwili wr�ci z przestylizowanym tekstem depeszy, przeznaczonym dla dyplomacji i prasy. Skr�cona wersja znacznie zaostrzya odmow kr�lewsk prowadzenia dalszych rozm�w i w myl poj dyplomacji XIX w. stawaa si obraliwa dla Francji. Nie bez racji Roon stwierdzi, e gdy tekst pierwotny brzmia jak szamada (haso do odwrotu), nowy jak pobudka (haso do ataku). O krok od zachowania pokoju udao si Bismarckowi uratowa upragnion wojn. 19 lipca Francja wypowiedziaa j Zwizkowi P�nocnoniemieckiemu.

W ten spos�b Francja braa na siebie odium rozpoczynania walki, cho jej przyczyny tkwiy gboko w �wczesnej sytuacji. Realizacja takiego zjednoczenia, jakiego dokonywa Bismarck, moliwa bya tylko kosztem Francji, a Napoleon za wszelk cen chcia utrzyma pozycj cesarstwa. Sprawa hiszpaska staa si tylko katalizatorem konfliktu. Fakt, e wypowiedzenie wojny pochodzio z Parya, podziaa decydujco na poudnie. Z czterech pastw pr�bowa si jeszcze wykrci rzd bawarski, ale nie byo to moliwe ze wzgldu na nastroje spoeczestwa. W caych Niemczech bowiem opinia popieraa wojn z Francj. Dopiero w par miesicy p�niej, gdy przybraa ona ze strony niemieckiej jawnie agresywny charakter, pojawi si pierwsze protesty, w kocu listopada aresztowani zostan za nie Bebel i Liebknecht.

Wojna miaa by take starciem dw�ch armii opartych na odmiennych zasadach. Armia niemiecka, czyli waciwie powikszona armia pruska, bo jednostki pozostaych pastw zostay ju zreorganizowane na wz�r pruski, oparta bya na dwu i p�rocznej subie rekrut�w, francuska na siedmioletniej subie znacznie mniejszego odsetka mczyzn.

524

Te niemal zawodowe wojska biy si w ostatnich latach w Meksyku i w koloniach z przeciwnikiem gorzej uzbrojonym i wyszkolonym. Organizacja caej armii lepsza bya po stronie pruskiej. Francuzi posiadali najlepsze �wczenie na wiecie karabiny chassepots i niewielk liczb mitraljezy, prototypu karabin�w maszynowych, natomiast Prusacy lepsz artyleri. Niemcy g�rowali liczebnoci i co wane, sprawn mobilizacj. Nie byo takich waha, jak w 1866 r., i zanim armia francuska osigna stan bojowy, ju rozpocza si ofensywa niemiecka z Saary i Palatynatu.

Trzy armie pruskie, gen. Karla Steinmetza, ks. Fryderyka Karola i pruskiego nastpcy tronu, liczyy 535 ty. ludzi, 7 korpus�w francuskich tylko 238 ty. Ju pierwsze bitwy pod Weissenburgiem (4 sierpnia) i W�rth (6 sierpnia) w p�nocnej Alzacji przekreliy plany ofensywy francuskiej, a zdecydoway take o neutralnoci Austrii. Armia marszaka Fr. Bazaine'a po cikich walkach pod Marsla-Tour i Vionville (16 sierpnia) oraz pod St. Privat i Gravelotte (18 sierpnia — to tam walczy sienkiewiczowski Bartek zwycizca) w Lotaryngii zepchnita zostaa do Metzu, gdzie oblegaa j armia ks. Fryderyka. Dwie pozostae poszy tymczasem na Szampani. Marszaek P. Mac Maho, z kt�rym przebywa Napoleon, reorganizowa swoj armi w obozie pod Chalons, a nastpnie mia za zadanie podj uderzenie dla odcienia Metzu. Spychany jednak na p�noc, przyparty zosta do granicy belgijskiej, otoczony w Sedanie, gdzie po morderczej walce musia kapitulowa (1—2 wrzenia). Napoleon dosta si wraz z armi do niewoli.

Sedan, katastrofa cesarstwa francuskiego, wywar niezwyke wraenie w obu pastwach. Dla Francuz�w sta si na poy niezrozumiaym kataklizmem, kt�ry wtrca ojczyzn w odmty straszliwej klski. Cesarstwo zostao obalone, powsta rzd obrony narodowej, nar�d nie zosta zamany, o czym wiadczyo wystawianie coraz to nowych armii, opartych na zacigu ochotniczym (wobec systemu poboru kraj dysponowa jeszcze sporymi rezerwami, cho w wikszoci nie wyszkolonymi), oraz bohaterska obrona Parya. Po drugiej stronie Renu fala dumy zalaa cae Niemcy. Sedan mia wyr�wna wszystkie klski poniesione z rk francuskich, szczeg�lnie za Jen. Rodzio si przekonanie o niezwycionoci armii pruskiej i jej przewagi nad armiami innych pastw. Wraz z tym kiekowa zaczy koncepcje wyszoci germaskich bohater�w nad ras romask i sowiask oraz roli armii w samym spoeczestwie niemieckim. Przez cay czas istnienia cesarstwa dzie 2 wrzenia obchodzony by uroczycie, a w spos�b wyzywajcy pod adresem Francji. O nastrojach wr�d Niemc�w wiadczyy take wybryki przeciw Polakom w Poznaniu, kt�rzy nie iluminowali okien i nie wiwatowali na cze zwycistwa.

Wojna nie bya skoczona, a pokonanie tworzcej si dopiero i zbrojcej republikaskiej Francji okazao si trudniejsze ni mocarstwa napoleoskiego. Pocztkowo sukcesy nastpoway jeden po drugim. Zajto Strasburg (27 wrzenia), wojska doszy do Parya (19 wrzenia), cho oblenie ogromnej stolicy Francji byo w pierwszej fazie mao

525

efektywne. W peni umoliwi je dopiero upadek Metzu (27 padziernika), gdy mona byo uy zgrupowane tam wojska. Oblenie byo jednak mozolne, trwao znacznie duej, ni przewidywali generaowie pruscy i Bismarck. Na tym tle zaczo dochodzi do spor�w midzy kanclerzem a Moltkem i jego “p�bogami", kt�rych wpywy w czasie drugiej pomylnej wojny sigay szczytu. Zarazem walka przeciw ochotniczym partyzantom, “wolnym strzelcom", przybieraa coraz bardziej brutalne formy, dajc przedsmak wojen dwudziestowiecznych. Emocje nacjonalistyczne po obu stronach wznosiy si coraz wyej, zamieniajc wojn w zmagania dw�ch narod�w.

Ostatecznie 28 I 1871 r. podpisano zawieszenie broni, aby umoliwi przeprowadzenie we Francji wybor�w. 13 lutego zebrao si Zgromadzenie Narodowe w Bordeaux i rozpoczto pertraktacje. Najwaniejsze dania niemieckie obejmoway odstpienie im przez Francj znacznej czci Alzacji z twierdz Belfort i czci Lotaryngii z Metzem oraz kontrybucji 6 mld frank�w.

Sprawa Alzacji i Lotaryngii pojawia si ju w jesieni 1870 r. Od XVII w. naleay one do Francji. W Lotaryngii przewaa jzyk francuski, w Alzacji — niemiecki, ale wszdzie ludno poczuwaa si do zwizk�w z Francj i wszelkich zmian granicznych trzeba byo dokonywa wbrew jej woli. Nacjonalici niemieccy wychodzili od jzyka Alzatczyk�w, twierdzc, e celem musi by przywr�cenie “ich osobowoci germaskiej". Towarzyszyy temu wyrazy pogardy dla Francuz�w.

W rzeczywistoci przy wytyczaniu nowych granic w znacznie wikszym stopniu chodzio o wzgldy strategiczne i gospodarcze ni narodowe. Obie prowincje naleay do bardzo dobrze rozwinitych, a ich opanowanie wzmacniao powanie ekonomik Niemiec. Ich utrata odsuwaa Francj od Renu, zapewniajc Niemcom znaczn przewag strategiczn.

Pok�j preliminaryjny, podpisany w Wersalu 26 lutego, i ostateczny traktat frankfurcki z 10 maja w paru punktach odbiegay nieco od siebie. Kontrybucja zostaa obniona na 5 mld frank�w w zocie (skrztni Niemcy zapewnili sobie nawet sukno, na kt�rym miano wylicza raty), a wypacanie kolejnych kwot zabezpieczono okupacj p�nocno-wschodnich departament�w Francji (pierwsz rat Francuzi zapacili tak szybko, e wojska niemieckie ledwie zdyy wkroczy do czci Parya, nastpne ku powszechnemu zdziwieniu wpyway te rycho, ostatecznie caa kontrybucja wypacona zostaa do 1873 r.). Pozostawiono przy Francji Belfort, natomiast zagarnito par okrg�w, spodziewajc si znale tam pokady rudy elaznej, kt�rej brak odczuwa rozwijajcy si przemys metalurgiczny Niemiec.

Odmiennie od pokoju praskiego traktat frankfurcki mia rzuci Francj na kolana. Tam zwycistwo mogo stanowi punkt wyjcia do zblienia politycznego, tutaj Francja, skoro tylko otrznie si z klski, nigdy nie przestanie myle o rewanu za Sedan, i o odzyskaniu utraconych teren�w. Konflikt nie tylko nie znikn, ale sta si staym czynnikiem w zmiennej sytuacji midzynarodowej Europy.

526

Ju w trakcie wojny dokonywao si ostateczne zjednoczenie Niemiec. Tak jak caa polityka Bismarcka, opierao si ono na porozumieniu midzy rzdami. Bawarski czy wirtemberski chtnie stawiyby op�r (kryy zreszt projekty majce zaspokoi apetyty partykularyst�w, np. dania Wittelsbachom “wicecesarskiej" godnoci z tytuem “kr�la niemieckiego"), ale w �wczesnej sytuacji nie byo na to szans. Polityka dwor�w pastw rednich bya nieraz maostkowa i nic dziwnego, e opinia zwracaa si przeciw tym wysikom. Bawaria chciaaby z jednej strony luniejszej federacji p�nocy z poudniem, ale z drugiej strony zdobyczy terytorialnych dla siebie (kosztem Badenii korytarz do Palatynatu bawarskiego). Bismarck odrzuci wszelkie projekty zachowania odrbnoci Niemiec poudniowych, a take rozwizania Zwizku P�nocnoniemieckiego. Operowa szantaem nieodnowienia Zwizku Celnego (termin upywa w 1876 r.), ale waniejsze byo przekonanie, e z wojny musz wyj zjednoczone Niemcy. Zmusi pastwa poudniowe do oparcia si na Zwizku P�nocnoniemieckim, rokujc z nimi osobno i zawierajc z kadym oddzielny ukad (15 listopada z Badeni i Hessen-Darmstadt, 23 listopada z Bawari, 25 listopada z Wirtembergi). W stosunku do konstytucji Zwizku poczyniono pewne zmiany jako koncesje na rzecz nowych czonk�w. Saksonia, Bawaria i Wirtembergia zachowyway odrbnoci w organizacji wojska i osobne ministerstwa wojny (kr�l bawarski pozostawa w czasie pokoju dow�dc dw�ch bawarskich korpus�w armii), a Bawaria i Wirtembergia take osobne koleje, poczt i telegraf. W sumie te “prawa zastrzeone" (Reservatrechte) miay bardziej formalne ni rzeczywiste znaczenie, ale

527

mapa Zjednoczenie Niemiec (1866—1871)

528

w pewnej mierze zadowalay ambicje suwerennych dotd wadc�w. Zgodne byy te z tendencj Bismarcka do nierozbudowywania aparatu pastwowego Rzeszy.

Pertraktacje z wadcami potrzebne byy Bismarckowi, bo to oni mieli ofiarowa koron cesarsk Wilhelmowi. Wprawdzie ukady zostay przyjte przez parlamenty Zwizku i 4 pastw poudniowych (najwiksza opozycja istniaa, oczywicie, w Monachium), a 18 grudnia w g�wnej kwaterze w Wersalu zjawia si u Wilhelma delegacja parlamentu pod przewodnictwem Simsona, uczestnika pamitnej delegacji sejmu frankfurckiego z 1849 r., ale nie miaa ona wikszego znaczenia:

przyjto j cierpko, a nawet obraliwie. Od pos�w liberalnych, cho tak bardzo r�nili si od pos�w parlamentu frankfurckiego, kr�l pruski nie przyjby korony. I tak narzeka wobec Bismarcka, e na tej drodze zgin Prusy. Ostatecznie 18 I 1871 r. we wspomnianej sali zwierciadlanej Wersalu, wr�d szpaler�w okazaych mundur�w, przy kt�rych nikny stroje cywilne, w 170 rocznic kr�lewieckiej koronacji Fryderyka I dokonywa si uroczysty akt ogoszenia cesarstwa. Wilhelm zostawa cesarzem niemieckim (der deutsche Kaiser), nie cesarzem Niemiec ani Niemc�w. Rzesza Niemiecka stawaa si faktem.

Wojna francusko-pruska stanowia przeomowy moment w dziejach Niemiec i Europy. Ju w czasie jej trwania Wochy zajy Rzym, a Rosja odrzucia klauzul pontyjsk, zakazujc jej utrzymywania floty wojennej na Morzu Czarnym. W centrum Europy za powstawao wielkie mocarstwo, kt�re w nastpnych dziesitkach lat bdzie wywiera ogromny wpyw na stosunki polityczne w Europie i poza ni. Klsk Francji odczuli bolenie take Polacy, tym bardziej e nastpia zaledwie w kilka lat po katastrofie powstania styczniowego. Bismarck postara si wkr�tce o to, aby sprawa polska znikna z ycia politycznego kontynentu.

Sukces odg�rnego zjednoczenia Niemiec decydowa o stosunkach wewntrznych w Rzeszy. Dawny cel demokracji i liberalizmu osignity zosta wbrew im. Mimo oporu zwolennik�w dawnych Prus wobec zjednoczenia Prusom przypadaa rola dominujca w pastwie. A cho od 1866 r. z 12 prowincji Prus poow stanowiy zachodnie o znacznie wyszym rozwoju gospodarczym, pojcie Prus nadal czyo si z terenami na wsch�d od aby. Stao si to, czego w 1867 r. obawia si demokrata Jacoby: “Niemcy, zjednoczone w politycznej wolnoci, s najpewniejsz gwarancj pokoju europejskiego; pod pruskimi rzdami wojskowymi Niemcy bd staym zagroeniem dla ssiednich narod�w, bdzie to pocztek epoki wojen, kt�ra zagrozi nam cofniciem do ponurych dni, gdy rzdzio prawo pici".

V. RZESZA BISMARCKOWSKA

PASTWO I PARTIE POLITYCZNE

W czasie uroczystoci wersalskich obwoywano powstanie Rzeszy Niemieckiej formalnie od 1 I 1871 r.;

wybrany 3 marca parlament uchwali konstytucj, obowizujc od 4 maja. W stosunku do konstytucji Zwizku P�nocnoniemieckiego byo w niej zmian niewiele.

Pastwo zwizkowe, ze zwizku pastw, tworzyli ksita na drodze “anachronicznej imitacji wybor�w cesarskich", jak to okreli historyk Wehier; wedug konstytucji “suwerenne ksistwa" (w rzeczywistoci 4 kr�lestwa, 6 wielkich ksistw i 12 ksistw) i 3 wolne miasta zawieray “wieczny zwizek". Odmiennie ni we Woszech, gdzie zjednoczenie wizao si z wypdzaniem wadc�w pastw czonych z Sardyni, Bismarck, kt�ry dla dobra Prus likwidowa dynastie, dla Rzeszy nie usun nikogo. Bezporednia suwerenno Rzeszy rozcigaa si tylko nad Alzacj—Lotaryngi jako “krajem Rzeszy" (Reichsiand). Poza tym wszystkie pastwa posiaday organy wadzy — wadc�w, rzdy, sejmy, administracj, sdownictwo i szkolnictwo. Formalnie w kompetencjach Rzeszy leaa polityka zagraniczna i sprawy wojskowe, w obu wypadkach z pewnymi ograniczeniami (np. pastwa mogy utrzymywa stosunki dyplomatyczne z zagranic, z czego zreszt tylko wyjtkowo czyniy uytek, oraz stosunki midzy sob — chodzio prawie wycznie o pos�w w Berlinie, bdcych jednoczenie penomocnikami w Radzie Zwizkowej).

W rzeczywistoci zakres kompetencji wadz Rzeszy stopniowo i nie bez oporu powiksza si, co znajdowao sw�j wyraz w powikszaniu si liczby sekretarzy Rzeszy (1870 r. — Urzd do Spraw Zagranicznych, znany Auswdrtiges Amt, 1871r. — Urzd Kanclerza Rzeszy, zamieniony w 1879 r. na Urzd do Spraw Wewntrznych, 1889 r. — Urzd Marynarki Rzeszy, 1884 r. —.Urzd Rzeszy do Spraw Kolonii, 1873 r. — Urzd Rzeszy do Spraw Kolei, 1871 r. — Urzd Rzeszy do Spraw Poczty, 1879 r. — Urzd Finans�w Rzeszy) oraz jeszcze powolniejszym wzrocie ich znaczenia. Dziedziny, na kt�re stopniowo rozcigaa si dziaalno Rzeszy, to polityka gospodarcza pastwa, finanse, kolonie, flota wojenna. Ustawy uchwalane przez parlament miay zawsze wyszo nad ustawami sejm�w poszczeg�lnych kraj�w, ale wykonanie ich zleca on, zwaszcza w okresie pocztkowym, rzdom pastwowym. W wielu sprawach, np. polskich, premier pruski odmawia parlamentowi kompetencji.

530

Na czele Rzeszy sta cesarz z szerokim zakresem wadzy, zwaszcza w dziedzinie wojskowej i w polityce zagranicznej. Tylko przy wypowiadaniu wojny, gdy nie by zagroony teren Rzeszy, cesarz potrzebowa zgody Rady Zwizkowej (ale w sierpniu 1914 r. zgoda ta udzielona zostaa post factum). Za Wilhelma I pozycja wadcy nie bya tak bardzo widoczna, gdy w wikszoci wypadk�w decyzja spoczywaa w rkach kanclerza. Dopiero po jego dymisji Wilhelm II postanowi “sam by swoim kanclerzem". Dao to pocztek “osobistych rzd�w" cesarza. Miay one jednak swoje wyrane granice. Jeeli niekt�rzy system polityczny Rzeszy okrelaj Jako “pseudokonstytucyjny absolutyzm", to bardziej mona m�wi o absolutyzmie Bismarcka ni Wilhelma II. Ten ostatni pstrzy korespondencj dyplomatyczn swoimi synnymi marginaliami, wpisa do zotej ksigi miasta Monachium sentencj “Yoluntas regis suprema lex", chwali si, e nie czyta nigdy konstytucji, ale absolutnej wadzy nigdy nie wykonywa, bo w wielkim, nowoczesnym pastwie o zoonej strukturze spoeczno-politycznej byo to niemoliwe. W 1908 r., gdy udzieli niezrcznego wywiadu gazecie angielskiej “Daiy Telegraph", doszo do burzliwej dyskusji, po kt�rej jego ambicje zostay zmniejszone. W czasie wojny wiatowej zamieni si, jak to okreli jeden z pamitnikarzy, w “figur na galeonie", kt�ra wprawdzie pyna na czele okrtu, ale nie nadawaa mu kursu.

Do najwaniejszych prerogatyw cesarza naleao mianowanie kanclerza. Wilhelm I jednak nie m�g sobie wyobrazi odejcia Bismarcka, kt�ry nieraz wymusza na cesarzu ustpstwa grob podania si do dymisji. W latach 1890—1914 najwaniejsza przy kadej zmianie kanclerza, Leo von Capriyiego (1890—1894), Chlodwiga Hohenlohe-Schillingsfursta (1894—1900), Bernharda von Btiiowa (1900—1909) i Theobalda Bethmanna-Hollwega (1909—1917), bya wola cesarza, cho stopniowo powikszao si take znaczenie innych czynnik�w politycznych. W czasie wojny o mianowaniu i odejciu Georga Michaelisa (1917) i Georga von Hertlinga (1917—1918) decydowao dow�dztwo wojskowe.

Kanclerz by jedynym ministrem, sam stanowi rzd, gdy sekretarze stanu byli tylko najwyszymi urzdnikami swoich resort�w, przed nim odpowiedzialnymi. Ten “pewien rodzaj dyktatury" — jak stwierdzi Meinecke — wyr�s w okresie walki o zjednoczenie, e za czy si z wprowadzeniem powszechnego gosowania, dla wielu podobny by do plebiscytarnego systemu Napoleona III. Cho Bismarck pocztkowo waha si, czy w og�le tworzy to stanowisko, ostatecznie kompetencje kanclerza zakreli take na miar wasnych ambicji. Uprawnienia nie znajdoway penego uzasadnienia w konstytucji i funkcjonoway w caoci do czasu dymisji “elaznego kanclerza". Nastpcy nie odgrywali ju ani w przyblieniu takiej roli, a w wytworzon na skutek tego luk wdziera si zaczy wpywy po czci zakulisowe (jak “szarej eminencji" Auswartiges Amtu, barona Friedricha von Holsteina), po czci kierownik�w r�nych resort�w (jak szefa Urzdu do Spraw Marynarki Alfreda von Tirpitza), w jakiej mierze nawet partii politycznych.

531

Widom oznak odg�rnego zjednoczenia Niemiec, a zarazem wanym organem oddajcym federalistyczny charakter pastwa, bya Rada Zwizkowa (Bundesrat), za kt�rej pomoc poszczeg�lne pastwa niemieckie bray udzia w ustawodawstwie Rzeszy. Wywodzia si ona z sejmu dawnego Zwizku Niemieckiego, a skadaa si z reprezentacji rzd�w. W Zwizku P�nocnoniemieckim posiaday one razem 43 gosy, w Rzeszy 58, zalenie od wielkoci kadego pastwa. Nie bya to izba wysza parlamentu, wanie dlatego, e reprezentowaa rzdy, niemniej przedstawiaa parlamentowi projekty ustaw, a adna ustawa uchwalona przez ten ostatni nie nabraa mocy prawnej bez jej zgody.

Parlament (Reichstag) by jednoizbowy. Powstawa w wyniku wybor�w czteroprzymiotnikowych — zrealizowany zosta projekt Bismarcka, pocztkowo uwaany za kiepski art lub posunicie rewolucyjne — rzadko pod�wczas spotykanych na wiecie. Prawo wyborcze posiadali mczyni od 24 roku ycia z pewnymi dodatkowymi ograniczeniami, tajno dodali liberaowie. Bismarck cigle liczy, e o wynikach wybor�w decydowa bdzie konserwatywna wie. Trzyletnie pocztkowo kadencje przeduono od wybor�w z 1890 do 5 lat.

Jakby dla ograniczenia niebezpieczestw pyncych dla istniejcego porzdku z demokratycznego systemu wyborczego, kompetencje parlamentu zakrelone zostay skpo. Nie byo mowy o parlamentaryzacji pastwa, tzn. wprowadzeniu odpowiedzialnoci rzdu, czyli kanclerza, przed parlamentem i przydaniu temu ostatniemu inicjatywy prawodawczej. Cesarz i Rada Zwizkowa mieli prawo rozwizywania Reichstagu, co zdarzyo si zreszt tylko trzy razy, w latach 1878, 1893 i 1906. Podobnie jak ograniczone zostay centralne organy wadzy wykonawczej, tak dla pooenia tamy zakresowi zjednoczenia stosunkowo szeroki zakres kompetencji Bismarck pozostawi sejmom, czyli przede wszystkim Sejmowi Pruskiemu.

Powszechne i r�wne prawo wyborcze w 1871 r. istniao w 8 pastwach (w tym w 3 z ograniczeniami), wi wyborcy podzieleni byli na grupy stosownie do sumy paconych podatk�w, w 4 wybierano jeszcze cigle z zastosowaniem systemu stanowego, a w obu ksistwach meklemburskich panowa podzia feudalny. W Prusach sejm do koca istnienia Rzeszy cesarskiej pochodzi z wybor�w kurialnych. W niekt�rych innych pastwach (Bawaria, Badenia) na pocztku XX w. zdemokratyzowano ordynacje wyborcze, ale byway te wypadki ich ograniczania (Saksonia 1896, Hamburg 1906).

Parlament uchwala ustawy w dziedzinach podlegajcych kompetencjom Rzeszy, a take coroczny budet. To ostatnie uprawnienie stao si rycho najwaniejsze. Pamitajc jednak dobrze czasy konfliktu Bismarck stara si ograniczy moliwo dziaania zgromadzenia. W budecie Zwizku P�nocnoniemieckiego a 90% wydatk�w pochaniao wojsko, gosowanie nad nimi starano si uczyni niemal automatycznym (stan wojska okrelano na 1% ludnoci, na kadego rekruta przeznaczano 225 talar�w rocznie). W 1874 r. ustawa wojskowa wprowadzia zasad tzw. septennatu, to znaczy uchwalania budetu wojskowego

532

na 7 lat (projektowano nawet “eternat", a wic pozostawienie na stae cesarzowi prawa ustalania wysokoci stanu armii). W 1893 r. zrezygnowano wprawdzie z wieloletnich budet�w, ale dlatego e i bez nich mona byo liczy na zgod parlamentu, a po wt�re dlatego, e wzrastajce tempo zbroje powodowao, i trzeba byo szybciej je powiksza.

Mimo tych wszystkich ogranicze sam fakt, e parlament by g�wnym reprezentantem spoeczestwa, powodowa w okresie masowych ruch�w politycznych, i znaczenie jego byo wiksze, niby to wynikao z wskiego krgu kompetencji.

Niewielkie byy take ramy wsp�lnych finans�w Rzeszy. Na jej wydatki dochody pochodziy pocztkowo niemal wycznie z tzw. wpat matrykularnych (Matrikularbeitrage) pastw zwizkowych, kt�re czerpay je z wasnych zasob�w, opierajc si na podatkach. Zmiana polityki celnej w 1879 r. daa Rzeszy moliwo dysponowania dochodami z opat celnych, a wic opierania si na podatkach porednich. Dopiero wzrastajcy deficyt i zaduenie spowodoway na pocztku XX w. reformy finansowe (1906 i 1909) zapewniajce Rzeszy dochody take z podatk�w bezporednich. A do wybuchu wojny dochody Rzeszy byy mniejsze ni Prus.

Ograniczenie zjednoczenia Niemiec czyo si z pozycj zajmowan przez poszczeg�lne pastwa, w tym zwaszcza przez Prusy. W Zwizku P�nocnoniemieckim stanowiy one 80% jego powierzchni i ludnoci, a i w Rzeszy 64% powierzchni i 60% ludnoci. Nie byo adnej analogii midzy znaczeniem Prus w Rzeszy i Piemontu we Woszech. Wielokrotnie ju wsp�czenie m�wiono o Rzeszy jako o “powikszonych Prusach", i o “sprusaczeniu Niemiec". Przyczyny tego tkwiy przede wszystkim w samej genezie zjednoczenia, a zjawisko znalazo sw�j wyraz w wielu cechach ustrojowych. Koron cesarsk otrzymywali Hohenzollernowie; niemal zawsze (z wyjtkiem lat 1873 i 1892—1894) premier pruski by jednoczenie kanclerzem Rzeszy, ten ostatni zawsze pruskim ministrem spraw zagranicznych. Dyplomacja, jedna z g�wnych dziedzin dziaalnoci wsp�lnej, zwizana wic bya z Prusami;

Drug tak dziedzin byo wojsko. Mimo pewnych odrbnoci armii bawarskiej, mniejszych wirtemberskiej i saskiej, zdecydowanie najwikszy wpyw na sprawy wojskowe wywieray pruski Sztab Generalny, Ministerstwo Wojny i gabinet wojskowy kr�la, a naczelnym wodzem (w czasie wojny caej armii bez ogranicze) by cesarz.

Kolegialny charakter rzdu pruskiego dawa mu przewag nad jednoosobowym rzdem niemieckim. W rezultacie a do pocztk�w XX w. wszyscy sekretarze stanu Rzeszy, kt�rzy mieli odgrywa powaniejsz rol polityczn, uzyskiwali take miejsca w gabinecie pruskim. Jeden z sekretarzy, pozbawiony tego przywileju, opisuje w pamitnikach, jak czeka w przedpokoju na zakoczenie posiedzenia gabinetu, aby uzyska informacje wane dla jego resortu.

Pod egid Prus zostao dokonane scalenie, teraz jednak Prusy i ich potga stay na przeszkodzie ostatecznemu ujednoliceniu pastwa. Jak

533

stwierdza Sauer, “utworzono zjednoczone pastwo narodowe, zjednoczenie narodowe musiao si dopiero dokona". R�nic wszelkiego rodzaju byo wiele, prawnych, gospodarczych, obyczajowych, nawet jzykowych. Na poudniu Prusak�w nie uwaano niekiedy za Niemc�w, dodajc, e gdy zblia si bdzie koniec wiata, najlepiej bdzie przenie si do Prus, bo tam wszystko nastpuje o 50 lat p�niej ni gdzie indziej. W Alzacji m�wiono, e lepiej jest mie na kwaterze 10 Badeczyk�w ni 1 Prusaka, a to ze wzgldu na trudnoci porozumiewania si.

Za czynnik jednoczcy uwaano parlament mimo jego bezsilnoci. Wyniki wybor�w ukazyway wpywy g�wnych kierunk�w i partii politycznych. W wyborach tych w 1871 r. wzio udzia niewiele wicej ni poowa uprawnionych do gosowania, ale w 1912 r. ju okoo 85%, liczba za gosujcych wzrosa ponad trzykrotnie. W adnym innym akcie politycznym nie braa udziau nawet w przyblieniu podobna liczba obywateli.

Decydujcy wpyw na powstawanie partii politycznych, po pierwszym etapie w okresie Wiosny Lud�w, wywary lata szedziesite, gdy doszo do podziau libera�w i konserwatyst�w. Spos�b zjednoczenia wysun na czoo Parti Narodowoliberaln, kt�ra w pierwszych latach istnienia Rzeszy nadawaa ton yciu politycznemu. W programie z 1867 r. narodowi liberaowie stwierdzali, e “kady krok ku jednoci politycznej oznacza postp na drodze do wolnoci". Odezwa przedwyborcza z 1871 r. m�wia o potrzebie poprawienia ustroju i nierezygnowaniu z reform, ale dominowao zadowolenie z osignitego zjednoczenia, a sowa o dalszych reformach staway si coraz bardziej wycznie hasem. Bya to partia w spos�b najbardziej typowy reprezentujca bogatsze mieszczastwo, cho wr�d jej pos�w obok ludzi interesu, szczeg�lnie przemysowc�w, nie brakowao wacicieli ziemskich, wyszych urzdnik�w, zwaszcza sdowych, i przedstawicieli inteligencji, najliczniej adwokat�w. Nastawienie antykonserwatywne silniejsze byo wr�d narodowych libera�w z dawnych prowincji pruskich, ale dominowali przedstawiciele z innych czci Rzeszy (w 1871 r. we frakcji byo ich 91). Na niekt�rych terenach (najbardziej w Hanowerze) narodowi liberaowie niczym nie r�nili si od konserwatyst�w. Wpywy partia posiadaa w r�nych okolicach protestanckich, bardziej w miastach ni na wsi, ale nie bez wyjtk�w od tej zasady. Zoony skad wewntrzny stanowi jedn z jej sabych stron i przyczyni si do pogbienia kryzysu od lat 1878—1879. Do tego czasu polityka Bismarcka w wielu wypadkach zgodna bya z pogldami narodowych libera�w, natomiast ustawa antysocjalistyczna z 1878 r. i zmiana polityki gospodarczej w 1879 r. spowodoway gwatowny spadek liczby mandat�w i rozam w szeregach partii. Zwolennicy liberalizmu gospodarczego utworzyli w 1880 r. tzw. secesj, w kt�rej znalazo si wielu wybitnych przyw�dc�w (Ludwig Bamberger, Theodor Mommsen, Heinrich Rickert, Theodor Barth). Pod wodz Bennigsena i Miquela partia wybraa kurs znacznie bardziej prawicowy, czego przejawem sta si program heidelberski

534

(1884). Odtd niemal bez opor�w narodowi liberaowie godzili si na sta wsp�prac z konserwatystami, reprezentowali skrajny nacjonalizm i opowiadali si za polityk ekspansywn na zewntrz.

Bardziej zoone byy losy lewicy mieszczaskiej. Zgromadzili si w niej przedstawiciele dawnego liberalizmu, g�wnie ze “starych" prowincji pruskich (w 1871 r. poowa gos�w na Parti Postpow pada na tym terenie), rozczarowani wynikiem konfliktu i rozgoryczeni charakterem Rzeszy. Jeeli w odezwie wyborczej z 1871 r. gosili, e nowa konstytucja tylko w czci zrealizowaa ich cele, to pojmowali to w spos�b bardziej dosowny ni narodowi liberaowie. Mao byo wr�d nich ju republikan�w, ale pragnli nie tylko parlamentaryzacji, ale take demokratyzacji systemu. Reprezentacja w parlamencie nie r�nia si wiele od narodowoliberalnej (inteligencja, przemysowcy i kupcy, nawet waciciele ziemscy), w latach siedemdziesitych nieraz popierali projekty rzdowe, ale w og�le nastawieni byli do rzdu znacznie bardziej krytycznie. Umoliwio to wycignicie korzyci ze zwrotu politycznego w kocu tego dziesiciolecia i kryzysu narodowych libera�w. Wraz z secesj utworzyli Niemieck Parti Wolnomyln, a w wyborach z 1881 r. osignli najwikszy sw�j sukces. Takie skupienie pod sztandarami lewicy mieszczaskiej znacznej czci ywio�w niezadowolonych byo jednak nietrwae i rycho zacz si stopniowy upadek tego kierunku. Przejawia si on w zmniejszeniu liczby wyborc�w i mandat�w, a jeszcze bardziej sprzecznymi prdami wewntrz partii. W wyborach z 1912 r. wiele mandat�w liberaowie zdoali utrzyma tylko dziki pomocy socjalist�w. W 1893 r. z Partii Wolnomylnej powstay Wolnomyln Partia Ludowa z Eugenem Richterem na czele i Wolnomylne Zjednoczenie Rickerta. G�wn saboci postpowc�w bya nieumiejtno dotarcia do liczniejszych grup spoeczestwa i przewaga programu politycznego nad spoecznym. Podobnie jak narodowi liberaowie tworzyli zawsze grupy notabli, nigdy ruch masowy, a przejawiao si to take w saboci form organizacyjnych. Szwankowa nawet aparat wyborczy, do lat dziewidziesitych nie byo adnego innego. Na przeomie wiek�w Friedrich Naumann pr�bowa w wikszym stopniu dotrze do mas za pomoc hase spoecznych Zwizku Narodowo-Spoecznego (1897—1903), ale zakoczyo si to cakowitym fiaskiem. Przy znacznym rozrzuceniu wpyw�w na r�nych terenach postpowcy tracili oparcie w wikszych miastach coraz bardziej na rzecz socjalist�w. W poczuciu kryzysu pojawio si denie do zjednoczenia pokrewnych ugrupowa, kt�re w 1910 r. uwieczone zostao fuzj obu partii wolnomylnych i poudniowoniemieckiej Partii Ludowej w Postpow Parti Ludow. Nie dao to jednak spodziewanych rezultat�w.

Dla dziej�w liberalizmu charakterystyczna bya wic trwao rozbicia na dwie, a nawet wicej partii, ideologiczne przesuwanie si ku prawicy i spadek wpyw�w. Na 397 pos�w Reichstagu w 1874 r. zasiadao 205 libera�w, w 1912 r. ju tylko 87.

Konserwatyci swoj podstaw mieli w Prusach i powane byy

535

Wyniki wybor�w do parlamentu w latach 1871—1912*

Partie

1871 r.

1874 r.

1877 r.

1878 r.

1881 r.

1884 r.

1887 r.

1890 r.

1893 r.

1898 r.

1903 r.

190Tr.

1912 r.

Konserwatyci

Partia Rzeszy

,20

24 ,

Narodowi liberaowie

125

155

128

Postpowcy

115

Centrum

100

106

102

100

105

Socjalici

12-

110

Polacy

Welfowie

Duczycy

Alzacj a—Lotaryngia

—

Antysemici

—

Inni

—

Zestawienie jest uproszczone. W latach 1871 i 1874 do Partii Rzeszy wczono Liberaln Parti Rzeszy (Liberale Reichspartei). Postpowcy najczciej podzieleni byli na par partii. W 1871 r. gosowanie nie objo Alzacji i Lotaryngii.

536

wr�d nich obawy, e zjednoczenie moe spowodowa ograniczenie ich wpyw�w. Akceptowali je wolnokonserwatyci (w parlamencie Partia Rzeszy), “partia byych ministr�w i takich, kt�rzy chcieli by ministrami", majca swoje oparcie w bardziej uprzemysowionej wielkiej wasnoci ziemskiej i wr�d najwikszych magnat�w przemysowych (Krupp z Zagbia Ruhry i Karl Stumm-Halberg z Zagbia Saary) na zachodzie Niemiec, grupa magnat�w g�rnolskich (Wilhelm von Kardorff, hr. Eduard Georg Bethusy-Huc). Druga grupa, zwana najczciej po prostu konserwatystami, znajdowaa si w pierwszych latach istnienia Rzeszy w stanie kryzysu. Podzieleni oni byli na staro- i nowo-konserwatyst�w, pozostawali w nie najlepszych stosunkach z Bismarckiem i w znacznej mierze na skutek tego ponieli cik porak w wyborach 1874 r. Ju jednak w 1876 r. zreorganizowali si w Parti Niemieckokonserwatywn, sam nazw podkrelajc akceptacj zjednoczenia Niemiec. Nastpne dziesiciolecia pokazay, e konserwatyzm bardziej odporny jest na zmiany sytuacji ni liberalizm. R�ne byy tego powody.

W partii dominujc pozycj zajmowali waciciele wielkich majtk�w ziemskich; posiadacze tzw. majtk�w rycerskich stanowili niemal zawsze ponad poow frakcji. Byli oni prawie wycznie junkrami ze wschodnich prowincji pastwa pruskiego (w 1871 r. byo ich 51). Dawao to konserwatystom trwa pozycj na wsi. Moe nawet waniejsze byo, e niezalenie od tego pozycja konserwatyst�w, w odr�nieniu od libera�w, w niewielkim tylko stopniu zawisa od wynik�w wybor�w do parlamentu. Kurialny system wyborczy do Sejmu Pruskiego powodowa, e w tym ostatnim od 1866 r., poza kr�tkim intermezzo w latach siedemdziesitych, wpywy konserwatyst�w nie tylko dominoway, ale nie zmniejszay si (w 1870 r. na 433 pos�w obie partie konserwatywne liczyy 155, w 1913 r. na 443 — a 201 pos�w). Jeszcze silniejsze byy wpywy konserwatyzmu w archaicznej Izbie Pan�w. Liczy mogli take na dw�r kr�lewski, administracj we wschodnich prowincjach pastwa, wysze duchowiestwo protestanckie i korpus oficerski. Takie zaplecze pozwalao im lekceway parlament. Na kr�tko przed 1914 r. jeden z polityk�w konserwatywnych owiadczy, e wadca powinien mie zawsze prawo posa porucznika z paroma onierzami i rozpdzi zgromadzenie. Nie darmo te jeden z przyw�dc�w partii, Ernst von Heydebrand und der asa, nazywany by niekoronowanym kr�lem Prus.

A jednak epoka ruch�w masowych nie pozostawaa bez wpywu na konserwatyst�w. Najpierw wolnokonserwatyci, ale rycho i konserwatyci, podjli hasa nacjonalistyczne, p�niej take antysemickie. Znacznym poparciem suy im Zwizek Rolnik�w, utworzony w 1893 r. Do 1914 r. skupi on okoo 300 ty. czonk�w, w drobnym tylko odsetku junkr�w, w znacznej wikszoci chop�w, ale ci pierwsi zajmowali w nim dominujc pozycj. Za pomoc hase sojuszu “wielkich i maych rolnik�w", a take sprystej organizacji zrzeszenia, konserwatyci mogli liczy na znaczne wzmocnienie swojej pozycji na wsi.

Dla Niemiec charakterystyczne byo nie tyle istnienie kierunk�w

537

liberalnego i konserwatywnego, ile podzia kadego z nich na osobne partie. Natomiast w adnym �wczenie kraju nie byo odpowiednika katolickiej partii Centrum. Nawizywaa ona do dawnej frakcji katolickiej, ale powstawaa w zgoa odmiennych warunkach, kt�re narzuciy take nowy charakter. Poczucie klski od 1866 r. wywoao gosy o koniecznoci rewizji dotychczasowego stanowiska, zwaszcza programu wielkoniemieckiego. Wyrazem tego staa si zwaszcza broszura biskupa Moguncji Kettelera Niemcy po wojnie r. 1866 (Deutschland nach dem Krieg von 1866), w kt�rej zaleca rezygnacj z antypruskiego stanowiska, konieczno konfrontacji ze zwyciskim pastwem pruskim i liberalizmem. Sytuacja wywoywaa gorliw krztanin wok� uzyskania wpyw�w wr�d ludnoci katolickiej na drodze tworzenia r�nego typu organizacji chopskich, rzemielniczych i podobnych, najbardziej owocn nad Renem. Poczucie zagroenia Kocioa, kt�re obudzia zwaszcza Sadowa, uwaana za “zwycistwo protestantyzmu", spowodowao, e w pierwszym programie (Munster, lipiec 1870 r.) na czoo wysunito jego interesy, ochron maestw katolickich i utrzymanie szk� wyznaniowych, dalej dopiero pisano o koniecznoci zachowania systemu decentralistycznego, o walce przeciw militaryzmowi i ochronie stanu chopskiego oraz robotnik�w przed naduyciami kapitalizmu. Na tej drodze polityczny ruch katolicki bardzo szybko po utworzeniu partii w grudniu 1870 r. uzyska powane wpywy, kt�re z Nadrenii i Westfalii rozszerzyy si na Bawari (zwaszcza gdy w 1887 r. Bawarska Partia Patriotyczna — Bayerische Patriotenpartei zlaa si z Centrum), gdzie zreszt Centrum zawsze zachowywao wyran odrbno, i na G�rny lsk, gdzie obiecujc ludnoci polskiej opiek nad jzykiem obalono pozycje wolnokonserwatyst�w.

Na charakter partii wywary wpyw dwa sprzeczne ze sob czynniki. Rodzia si w okresie walki pastwa z Kocioem i jego polityczn reprezentacj, a jednoczenie powane byy w niej wpywy konserwatyzmu. Pierwszy czynnik powodowa skupienie si wok� Centrum ogromnej wikszoci katolik�w (w szczytowym okresie swoje gosy na kandydat�w centrowych oddawao 80% katolik�w uprawnionych do gosowania), co p�niej stopniowo osabo. Dziaalno uatwiay wasne organizacje, a jeszcze bardziej udzia w niej duchowiestwa. Walka przeciw pastwu skupiaa wok� Centrum wiele ywio�w opozycyjnych wobec wadz. W Bawarii byli to przeciwnicy zjednoczenia Niemiec przez Prusy, w Hanowerze (bd w samym Centrum, bd wr�d sprzymierzonych z parti Welf�w) zwolennicy usunitej przez Bismarcka dynastii. Bliskie Centrum byy reprezentacje mniejszoci narodowych, Polacy, Francuzi czy Duczycy, a wic nie tylko katolicy. Sytuacja skaniaa Centrum do podkrelania swojego “ludowego" charakteru (wiele gazet, zaoonych w tych latach, nosio okrelenie “gazeta ludowa"),

Dop�ki na czele Centrum stali przyw�dcy z czas�w tworzenia Rzeszy, Reichensperger, Mallincrodt, a zwaszcza zacity wr�g Bismarcka Windthorst, obrona pozycji Kocioa wysuwana bya na czoo. Niemniej od zagodzenia Kulturkampfu i przeomu z koca lat siedemdziesitych

538

opozycja Centrum znacznie nadwtlaa, popierao ono coraz czciej projekty rzdowe (np. now polityk gospodarcz) i wyraniej ukazyway si rysy na monolitycznym charakterze partii. Na czoo wysuwa si zaczy ywioy konserwatywne, reprezentowane zwaszcza przez lsk arystokracj (jak hr. Ballestrem). R�nice wewntrzne pogbiy si na pocztku XX w., gdy czynnik religijny straci sw�j dawny walor, a w partii pojawi si nurt bardziej demokratyczny, operujcy hasem “wyjcia z wiey", sterujcy ku przeobraeniu Centrum w parti o charakterze chrzecijasko-demokratycznym.

Centrum charakteryzowaa znaczna stabilizacja wpyw�w, liczba jego pos�w wahaa si znacznie mniej ni liczba przedstawicieli konserwatyst�w, nie m�wic o liberaach. Niemniej nawet partia katolicka stopniowo tracia wpywy, zwaszcza na rzecz socjalizmu, take na rzecz grup narodowych, szczeg�lnie ruchu polskiego na G�rnym lsku. Jedyn natomiast parti, kt�ra w cigu czterdziestolecia dziej�w wybor�w w Rzeszy gwatownie powikszya swoje wpywy, bya partia socjalistyczna. W 1871 r. w parlamencie zasiada jeden Bebel (zaliczano do socjalist�w take jednego radykalnego demokrat), w 1912 r. z urn wyborczych wyszo 110 pos�w socjalistycznych. Mimo pocztkowej saboci partia ta przed 1871 r. bya jedyn, kt�ra dziaaa w caych Niemczech, posiadaa te bardziej zwart struktur ni inne, bdce w rzeczywistoci lunymi ugrupowaniami. Tylko frakcje parlamentarne funkcjonoway w nich stale. Dzieje partii socjalistycznej nale jednak do przemian ruchu robotniczego, o kt�rym obszerniej bdzie jeszcze mowa.

Przedstawiciele 6 wymienionych partii stanowili w Reichstagu okoo 90% og�u pos�w (w 1874 r. — 90%, w 1912 r. — 88%). Poza nimi istniay grupy narodowe i regionalne, wspomniani Welfowie, przedstawiciele Alzacji i Lotaryngii, Duczyk, a zwaszcza najliczniejsze Koo Polskie (od lat dziewidziesitych doszli take niemieccy antysemici). Utworzenie Rzeszy Niemieckiej wywoao wr�d Polak�w poczucie przygnbienia, ale zarazem zmusio do natenia wysik�w dla obrony wasnych interes�w. Wyb�r kilkunastu (najwyej 20) pos�w nie m�g wpyn na polityk rzdu, ale wybory stay si wyrazem rozwoju wiadomoci narodowej. Posowie polscy wybierani byli w Wielkopolsce i na Pomorzu, wyjtkowo (1893) na Warmii, na pocztku XX w. pojawienie si pos�w z G�rnego lska stao si dowodem istnienia i tam polskiego ruchu narodowego.

Wobec braku parlamentaryzmu wybory nie decydoway o skadzie rzdu i kierunku polityki pastwa. Jednomandatowo okrg�w, stosowana zreszt w�wczas najczciej (haso proporcjonalnoci pojawi si dopiero p�niej) i konieczno uzyskania przez posa wicej ni poowy liczby gos�w powodoway czsto konieczno powtarzania wybor�w (jako tzw. wybor�w cilejszych), w kt�rych brao udzia tylko dw�ch kandydat�w o najwikszej liczbie gos�w. Przy wyborach cilejszych nieraz dochodzio do kompromis�w wyborczych o bardzo r�nym charakterze (midzy partiami konserwatywnymi, midzy konserwatystami i narodowymi liberaami, midzy konserwatystami i Centrum, midzy

539

socjalistami i postpowcami i in.). Natomiast w samej izbie posowie mieli du swobod, tylko w niekt�rych frakcjach obowizywao gosowanie solidarne w myl decyzji uchwalonej przez ich wikszo (socjalici, Koo Polskie), w innych gosowanie odmienne ni wikszoci frakcji przewanie nie pocigao adnych konsekwencji (chyba e chodzio o kwestie zasadniczej wagi).

W latach siedemdziesitych za polityk Bismarcka opowiadaa si wikszo zoona z narodowych libera�w i — zalenie od zagadnienia — postpowc�w lub konserwatyst�w. W nastpnym dziesicioleciu kluczowe stanowisko uzyskali konserwatyci, kt�rzy mogli wybiera midzy narodowymi liberaami i Centrum. Od wybor�w z 1881 r. coraz czciej zdarzao si, e rzd mia przeciw sobie wikszo Reichstagu, co w sytuacji wewntrznej Rzeszy mogo by niewygodne, ale nigdy nie grozio istnieniu wadzy. Niekiedy Bismarck zmniejsza rol parlamentu na rzecz tworzonych innych cia reprezentacyjnych (jak np. Pruska Rada Ekonomiczna, 1881). Kiedy indziej nosi si z planem zmiany systemu wyborczego. Tylko w niewielu wypadkach kanclerz stara si za pomoc nadzwyczajnych rodk�w o zdobycie prorzdowej wikszoci parlamentu. Tak byo w 1887 r., gdy pod hasami zagroenia zewntrznego i niebezpieczestwa przewrotu wewntrz Bismarck utworzy tzw. kartel, zoony z obu partii konserwatywnych i z narodowych libera�w, i gdy w usilnie prowadzonej kampanii wyborczej po raz ostatni taka koalicja zdoaa zdoby wikszo mandat�w. W 1907 r. kolejny nastpca Bismarcka, kanclerz Bulow, uciek si do sprzymierzenia konserwatyst�w, narodowych libera�w i 3 partii wolnomylnych pod hasami walki przeciw socjalistom, Centrum, Polakom i Welfom. Ten blok Bulowa wiadczy bardziej o przemianach samych partii ni o potrzebie rzdu posiadania staego oparcia w Reichstagu. Mimo walki przeciwko ruchowi robotniczemu nigdy nie udao si poczy pod hasami antysocjalistycznymi wszystkich partii.

STOSUNKI GOSPODARCZE

Ju 20 lat przed zjednoczeniem na ziemiach niemieckich zaznaczy si ywszy rozw�j gospodarczy, zwaszcza wzrost produkcji przemysowej — rozpoczynaa si rewolucja przemysowa. Sprzyjao mu istnienie Zwizku Celnego, cho nie tworzy on penej jednolitoci ekonomicznej. To wanie te stosunki przyczyniay si do nasilenia tendencji zjednoczeniowych, a utworzenie jednego pastwa przyspieszyo znacznie tempo rozwoju po 1870 r.

Ostatnie p�wiecze przed wybuchem pierwszej wojny wiatowej to na caym wiecie istna eksplozja rozwoju gospodarczego, szczeg�lnie rozwoju przemysu. Mimo szybkiego powikszania si liczby ludzi wzrost produkcji by trzy razy szybszy od rozwoju demograficznego (w tym ilo towar�w na rynku powikszya si dwa i p� raza szybciej ni liczba ludzi). Takiej proporcji nie byo nigdy przedtem ani potem.

Rozw�j ten nie by jednolity na caym wiecie. Wielka Brytania

540

przesza rewolucj przemysow JU w XVIII w. i a do poowy nastpnego stulecia dzierya zdecydowany prymat. Z tego “warsztatu wiata" wychodzia poowa wszystkich produkt�w przemysowych. Na pocztku XIX w. z Angli pr�bowaa jeszcze wsp�zawodniczy Francja, p�niej zostaa zdecydowanie zdystansowana, ale na jaki czas usadowia si na drugim miejscu w rywalizacji gospodarczej.

W drugiej poowie XIX w. nastpia zmiana stosunk�w. Rozw�j przemysu, najwaniejszej w tym czasie dziedziny wytw�rczoci, obj nowe kraje, wr�d nich za zwaszcza Stany Zjednoczone, Niemcy, potem inne jeszcze. Nie sam tylko rozw�j gospodarczy, szczeg�lnie industrializacja, jest tak charakterystyczny dla Rzeszy Niemieckiej, bo uprzemysowienie zataczao szersze krgi, ale jego tempo i miejsce, jakie zajmoway Niemcy wr�d potg gospodarczych wiata.

Produkcja przemysowa g�wnych kraj�w (w % produkcji wiata)

Rok

Anglia Francja USA Niemcy

1870 3.1,8 10,3 23,3 13,2 1896/1900 , 19,5 7,1 30,1 16,6 1913 14,0 6,4 35,8 15,7

Stare potgi gospodarcze znajdoway wic godnych rywali w nowych. Najsilniejszy by rozw�j przemysu w Stanach Zjednoczonych, ale dysponoway one wikszymi zasobami surowc�w ni kt�rekolwiek z pastw europejskich oraz gwatownie powikszajc si ludnoci na skutek imigracji z Europy. Na tym tle uderzajcy jest rozw�j Niemiec. Ju w 1870 r. ich potencja by wikszy ni francuski, okoo 1900 r. zr�wnay si z Angli, zajmujc odtd drugie miejsce na wiecie. W 1913 r. produkcja Niemiec bya pi razy wiksza ni w 1871 r., cztery razy ni w 1878 r. Najwaniejsze stadium uprzemysowienia, kt�re kraj przewaajce rolniczy uczynio krajem przewaajce przemysowym, nie trwao nawet jednego pokolenia, gdy w Anglii zajo to prawie 100 lat.

Rozw�j obj wszystkie dziedziny wytw�rczoci, w kadej nastpowa wzrost kilkakrotny lub wikszy. Szczeg�lnie wany by rozw�j g�rnictwa i metalurgii. A. Krupp pisa w 1871 r. do Wilhelma I: “yjemy w epoce stali". Wydobycie wgla kamiennego powikszyo si od lat 1871—1875 do 1913 z 34,5 na 191 mln t, wgla brunatnego z 9,7 na 87,5 mln t, rudy elaznej z 5,3 na 28,7 mln t (przyczyniy si do tego zoa rudy elaznej, eksploatowane zwaszcza od 1879 r., gdy nowa technologia umoliwia przerabianie rudy z domieszk fosforu), nie zaspokajajc jeszcze szybciej rosncego zapotrzebowania przemysu metalurgicznego. Produkcja sur�wki elaza w latach 1871—1913 wzrosa z 1,6 do 14,8 mln t, stali w latach 1866—1910 z 0,95 do 13,69 mln t (czyli o 1335%). Przemys maszynowy zatrudnia w 1861 r. 51 ty., w 1882 r. 356 ty., a w 1907 r. 1 120 ty. robotnik�w.

Istniay dziedziny, w kt�rych rozw�j by jeszcze szybszy. Jedna z nich to przemys elektrotechniczny, budowany od poowy stulecia od podstaw, drugi za to przemys chemiczny, majcy ju pewne tradycje.

541

Dla obu wany by rozw�j nauki w Niemczech, dla drugiego zoa niekt�rych surowc�w (np. sole, wgiel). W wielu dziedzinach przemysu chemicznego (barwniki, lekarstwa) Niemcy zdobyy pierwsze miejsce na wiecie, wytwarzay bez maa poow maszyn i instalacji elektrycznych produkowanych �wczenie.

Rozw�j ten nie wszdzie odbywa si z jednakowym nasileniem. G�wne okrgi przemysowe powstaway zwaszcza w rejonach wydobycia wgla i w wielkich miastach. Na zachodzie wyr�s najwikszy orodek przemysowy na kontynencie europejskim, Zagbie Ruhry, dostarczajce 60% wgla kamiennego Rzeszy, oraz mniejszy w Zagbiu Saary. Na wschodzie najwiksze znaczenie posiada G�rny lsk, kt�ry poza pokadami wgla dysponowa take zoami rud, zwaszcza cynku (w 1913 r. wydobywano tam 1/4 produkcji wiatowej tego metalu). Poza nimi najbardziej uprzemysowione byy Saksonia, Nadrenia i Berlin.

Nie by to take rozw�j r�wnomierny. W latach 1871—1873, zwanych okresem zaoycielskim (Grunderperiode), gdy obok zjednoczenia koniunkturze sprzyjao rzucenie na rynek powanej czci kontrybucji francuskiej, powstao wiele nowych przedsibiorstw, nie zawsze opartych na zdrowych zasadach gospodarczych. W latach 1871—1874 utworzono co najmniej 875 sp�ek akcyjnych z kapitaem ponad 4 mld marek. Rzesz ogarna istna gorczka spekulacyjna. W padzierniku 1873 r. dotar do Niemiec kryzys, kt�ry wstrzsn gospodark, powodujc masowe bankructwa. Po nim nastpia dugotrwaa stagnacja z latami nowych kryzys�w (zwaszcza 1877 r.) i poprawy koniunktury (1880—1882, 1886—1889). Dopiero mniej wicej od 1895 r. na nowo potencja przemysowy Niemiec zacz si powiksza, cho jeszcze parokrotnie (1901—1902, 1908—1909) przeryway go kryzysy.

Odmiennie przedstawiay si stosunki w rolnictwie. Og�lna powierzchnia ziemi znajdujcej si pod upraw powikszaa si niewiele. Mimo tego rosa ilo plon�w, w cigu caego XIX w. 2—3 razy (w latach 1815—1878 pszenicy o 50%, yta, jczmienia i owsa o 100%, w nastpnym wierwieczu yta o 50%, pozostaych rolin zboowych o 1/3, jeszcze silniejszy by wzrost plon�w kartofli — w 1913 r. Niemcy produkoway 1/3 zbior�w kartofli na wiecie). Rozw�j nauki i przemysu chemicznego zapewnia zaopatrzenie w nawozy sztuczne (saletra chilijska zastpowana bya przez produkty wasne), a przemysu maszynowego powodowa wzrost uycia maszyn rolniczych (cho obok maszyn w�kienniczych byy one jedynymi, kt�re nadal jeszcze importowano, pierwsze z Anglii, drugie ze Stan�w Zjednoczonych). Postp rolnictwa, cho powany, nie dotrzymywa kroku rozwojowi przemysu. W 1896 r. warto produkcji przemysowej wynosia 6,9 mld mk, rolniczej za 5,1 mld mk. W latach 1873—1896 produkcja rolna na gow ludnoci pozostawaa nie zmieniona. Nie zacofanie rolnictwa, ale jego sabszy rozw�j powodowa, e schodzio ono w ekonomice Rzeszy na dalszy plan.

Pod wzgldem struktury gospodarstw Niemcy dzieliy si na dwie czci. Na zachodzie (przyblion granic stanowia aba) najbardziej

542

typowe byy gospodarstwa chopskie z duym udziaem gospodarstw wielkochopskich. Na wschodzie korzystne dla junkr�w uwaszczenie spowodowao rozrost wielkich majtk�w. Posiadoci o powierzchni powyej 100 ha zajmoway w poszczeg�lnych wschodnich prowincjach Prus 1/3—1/2 caej powierzchni uprawnej. Mimo pewnych trudnoci — brak kredyt�w, p�niej brak robotnik�w — wysokie ceny produkt�w rolnych a do pocztku lat siedemdziesitych stwarzay dla producent�w rolnych korzystne warunki dziaania. Gwatowne pogorszenie koniunktury nastpio ok. 1875 r., gdy napyw zboa amerykaskiego, produkowanego taniej ni w Europie na wieo zagospodarowywanych terenach rodkowego zachodu, gdzie za pomoc minimalnych nakad�w uzyskiwano na dziewiczej glebie wysokie plony, spowodowa kryzys rolnictwa europejskiego. Sytuacja w Niemczech nie bya wic bynajmniej wyjtkowa, waniejsze zjawisko to fakt, e chodzio tu przede wszystkim o tak wpywow grup spoeczn, jak junkrzy. W czci ratunkiem staa si rezygnacja z jednostronnej gospodarki zboowej, powikszanie powierzchni ziemi pod upraw rolin przemysowych, burak�w cukrowych i kartofli, rozw�j hodowli, cho do koca podstaw znacznej wikszoci majtk�w bya uprawa zb�. Rozwija si te przemys rolniczy, zwaszcza gorzelnie i cukrownie, w og�le rosy wkady

543

kapitaowe inwestowane w majtki. Szczeg�lnie jednak wan metod dziaania byo staranie si o opiek pastwa, zwaszcza o ca, kt�re zmniejszyyby r�nice cen midzy podami wasnymi i importowanymi, wdzierajcymi si w gb Rzeszy przez porty. Mimo wprowadzonych w latach 1879—1887 wysokich ce nigdy ju jednak p�niej ceny zboa nie osigny stanu z lat szedziesitych.

czyo si to ze stopniowym, g�wnie poprzez parcelacj, zmniejszaniem si powierzchni ziemi zajmowanej przez wielkie majtki. Wikszego znaczenia nabieraa gospodarka chopska. Chronic j starano si o rozpowszechnienie zasady niepodzielnoci gospodarstw, rozwijaa si sp�dzielczo, na wsi propagowana zwaszcza przez Raiffeseina. Do XX w. og�lna struktura rolna z przewag wielkich majtk�w na wschodzie i powan rol gospodarstw chopskich na zachodzie pozostaa nienaruszona.

Taki stan rzeczy odbija si na obrocie towarowym Niemiec. Handel midzynarodowy pastwa, jak cay handel wiatowy w tym czasie, powiksza si potnie. Wyw�z wzr�s z 2,5 mld mk w 1872 r. do 10,1 mld mk w 1913 r., przyw�z z 3,5 do 10,8 mld mk; podwojenie nastpio w latach 1870—1900, ponowne w nastpnych kilkunastu latach, a wic tempo wzrostu byo coraz wiksze. Regu sta si ujemny bilans handlowy, cecha w tym czasie raczej kraj�w bogatych (jak Wielka Brytania), z nadwyk rekompensowany dochodami z usug i z kapita�w ulokowanych za granic. W 1870 r. Niemcy ustpoway jeszcze obrotami towarowymi i Anglii, i Francji, od 1890 r, byy ju na poziomie Francji i Stan�w Zjednoczonych, w 1912 r. dominujca Anglia miaa obroty towarowe wiksze od Francji o 94%, od USA o 44%, a od Niemiec tylko o 16%.

Handel Rzeszy kierowa si g�wnie do Europy, i to nie tylko za Bismarcka, ale jeszcze dugo p�niej, gdy lansowane byo, w wietle tych danych na wyrost, haso “polityki wiatowej". Z pastw europejskich przywoono w 1889 r. 77% wszystkich towar�w, w 1912 r. jeszcze 56% wywoono odpowiednio 80 i 75%. Importowano najwicej z Rosji (15,5%), Stan�w Zjednoczonych (13,3%), dalej te Anglii, Austro-Wgier i Francji, eksport kierowa si w najwikszym odsetku, co moe dziwi, do rywala gospodarczego, Anglii (14,7%), i sprzymierzeca austriackiego (11%).

Przemiany gospodarcze, a zwaszcza uprzemysowienie, powodoway, e w przywozie najwiksz rol odgryway surowce i ywno, w wywozie towary gotowe (g�wnymi pozycjami w eksporcie byy maszyny, tekstylia, wgiel i cukier). W sumie produkty gotowe stanowiy w 1873 r. 35% caego wywozu, w 1913 t. a 63%

Handel Rzeszy

Rok

Wyw�z

W tym towar�w gotowych w mld marek

Przyw�z

tym

surowc�w

ywnoci

1890 1913

3,4 10,1

2,1

7,5.

6,0 10,8

1,8 5,0

1,4 3,0

544

Ju przed zjednoczeniem przyw�z ywnoci przewaa zacz w niekt�rych wypadkach nad wywozem (cho dopiero w 1879 r. zboe niemieckie wyparte zostao przez amerykaskie z Anglii), po 1870 r. rozszerzao si to coraz bardziej (od 1852 r. tak stao si z ytem, od 1870 r. z jczmieniem, od 1872 r. z owsem i od 1876 r. z pszenic). W zakresie produkcji zboa Niemcy jeszcze dugo mogy pozosta samowystarczalne; jak czsto w wypadku kraj�w szybko uprzemysawiajcych si, najwczeniej braki wystpiy w zasobach paszy, a konieczno zaspokajania potrzeb rosncej hodowli (najbardziej hodowli nierogacizny) powodowaa braki w zakresie wielu rodk�w ywnociowych.

O ile handel midzynarodowy przybiera posta obrot�w na wielk skal, o tyle wewntrzny w znacznej czci znajdowa si w rkach drobnych kupc�w, dominoway mae sklepiki, kt�re zakada kady, kto nie chcia podejmowa pracy najemnej. Domy towarowe (jak Wertheima w Berlinie) tworzone byy liczniej dopiero po 1890 r. i ustpoway one znacznie takim samym przedsibiorstwom we Francji, Anglii czy Stanach Zjednoczonych. Liczba przedsibiorstw handlowych w latach 1882—1907 wzrosa z ponad 600 ty. do prawie 1,1 mln, liczba zatrudnionych z ponad 800 ty. do blisko 2,2 mln. 4/5, potem 2/3 tych przedsibiorstw zatrudniao najwyej 5 os�b, cho wiksze rosy szybciej od pozostaych.

Obr�t towarowy, a porednio i cay rozw�j gospodarczy umoliwiaa komunikacja. Na ldzie zdecydowan przewag, jak wszdzie w tym czasie, posiadaa kolej, co powodowao nawet pewne zaniedbanie dr�g bitych, przewanie oddanych pod opiek samorzdu. Dugo linii kolejowych wynosia 14,7 ty. km w 1865 r., 28,0 ty. w 1875 r., 46,5 ty. w 1895 r., 57,0 ty. w 1905 r. i 62,4 ty. w 1915 r.; rocznie budowano po kilka, potem par tysicy km, najwicej w latach 1865—1875 (13,3 ty. km), ale i p�niej r�wnie (1895—1905 — 10,4 ty. km). Do pocztk�w XX w. powstaa caa podstawowa sie kolei w Niemczech, ju wczeniej rozpoczto budow linii lokalnych. Pocztkowo jedynym, a i p�niej podstawowym powodem budowy poszczeg�lnych odcink�w byy wzgldy gospodarcze, ich opacalno. P�niej w pewnym stopniu rol odgryway take wzgldy polityczne, g�wnie strategiczne (one motywoway np. budow kolei w Prusach Wschodnich).

Dziao si tak tym bardziej, e szybko postpowao upastwowienie kolei. Zaczo si ono jeszcze przed 1870 r., na znaczn skal w Prusach, gdzie pastwo albo kupowao niekt�re linie, albo uzyskiwao decydujcy wpyw na ich rozw�j. Rozszerzyo si przez aneksj (np. w Alzacji i Lotaryngii koleje stay si wasnoci Rzeszy). Jeszcze jednak w 1875 r. poowa linii kolejowych znajdowaa si w rkach prywatnych. P�niej, gdy wraz z nasyceniem kraju kolejami zmniejszya si ich opacalno, tempo nabywania ich przez pastwo wzroso. W 1912 r. z 60,5 ty. km tylko 3,6 ty., i to linii drugorzdnych, znajdowao si w rkach prywatnych.

Rozw�j motoryzacji, mimo zasug A. Opla, G. Daimera i C. F. Benza, postpowa od koca XIX w. z wolna. W 1914 r. Niemcy ze

545

swoimi 64 ty. pojazd�w znacznie ustpoway najbardziej rozwinitym pod tym wzgldem krajom wiata, Francji i Stanom Zjednoczonym.

Drogi wodne opieray si przede wszystkim na systemie rzek. Pocztki regulacji i zapewnienia eglownoci datuj si jeszcze z okresu poprzedniego, najwczeniej prace prowadzono nad Renem, stanowi on te najwaniejsz drog wodn, po kt�rej poruszay si statki o wypornoci do 1000 t. Gorzej byo bardziej ku wschodowi, na abie, a jeszcze gorzej na Odrze, gdzie zar�wno statki musiay by mniejsze, jak i czsto przez duszy czas pywanie uniemoliwione byo niskim stanem wody.

Naturalna sie hydrograficzna uprzywilejowaa kierunek p�noc—poudnie, gdy dla Niemiec coraz waniejszy stawa si kierunek r�wnolenikowy. Powodowao to konieczno rozbudowy sieci kana�w, czcych ze sob przewanie g�wne rzeki. Rozbudowa kana�w posuwaa si z wolna od zachodu ku wschodowi, a hamowana bya nie tylko kosztami, ale take obaw junkr�w ze wschodnich prowincji przed przewoeniem tani komunikacj wodn konkurencyjnego zboa amerykaskiego. A do pocztk�w XX w. “rebelianci kanaowi" (Kanaire-bellen) skutecznie opierali si poczeniu Odry z caym systemem komunikacji wodnej. Mimo wszystko w 1914 r. kanay o dugoci 6,6 ty. km niewiele ustpoway dugoci naturalnym drogom wodnym (6,8 ty. km).

Mimo hanzeatyckich tradycji flota niemiecka w drugiej poowie XIX w. znajdowaa si w stanie upadku. W 1870 r. pywao wprawdzie po morzach 147 statk�w o wypornoci 900 ty. t, ale byo to bardzo mao w por�wnaniu z flotami innych kraj�w (jeszcze w 1880 r. flota ta nie dor�wnywaa nawet hiszpaskiej). Ponadto jej stan techniczny pozostawia wiele do yczenia. W czasie, gdy parowce, coraz sprawniejsze, wszdzie zaczynay skutecznie konkurowa z aglowcami, we flocie niemieckiej nie stanowiy one nawet 10% wszystkich statk�w, a sporo byo wr�d nich jednostek drewnianych. Do 1890 r. liczba parowc�w podwoia si i wszystkie byy ju metalowe (do zmiany na lepsze przyczynio si przystpienie Hamburga i Bremy do Zwizku Celnego w 1888 r.). Kilka czynnik�w zoyo si na rozw�j. Jednym z nich byy potrzeby rosncego handlu midzynarodowego, drugim rozbudowa wielkich stoczni Hamburga, Bremy, Kilonii, Szczecina i Elblga, z kt�rych zwaszcza Hamburg uzyskiwa rang portu o wiatowym znaczeniu. Nie bez wpywu by take rozw�j istniejcych ju wczeniej wielkich towarzystw eglugowych, Hapagu, kt�re z flotylli 22 parowc�w o wypornoci 60,5 ty. t w 1886 r., w 1913 r., majc 172 statki o wypornoci ponad l mln t, stao si najwikszym armatorem wiata, oraz Norddeutscher Lioydu. Obok obrot�w towarowych porty niemieckie miay najwikszy w Europie udzia w przewozie licznych rzesz emigrant�w poza ocean. W 1897 r. jeszcze ze zdziwieniem przyjto zdobycie przez statek “Kaiser Wilhelm der Grosse" bkitnej wstgi Atlantyku, w 1914 r. w stoczniach niemieckich budowane byy dwie najwiksze �wczenie na wiecie jednostki. W 1913 r. flota handlowa Niemiec,

546

liczca 2,1 ty. statk�w o wypornoci 4,4 mln t, ustpowaa jeszcze znacznie brytyjskiej (11,7 mln t), ale zajmowaa pewnie drugie miejsce.

Nie byo dziedziny, w kt�rej nie wystpowaby powany rozw�j. W latach 1872—1910 szeciokrotnie powikszya si liczba przesyek pocztowych (z 972 na 5939 mln) i czterokrotnie liczba telegram�w (z 12 na 48 mln).

We wszystkich tych przemianach coraz wiksz rol odgryway kapitay, a wraz z tym instytucje kredytowe, czyli banki. Wikszo z nich istniaa ju przed zjednoczeniem, teraz z tych, kt�re p�niej opanoway rynek niemiecki, tworzono ostatnie, a wic Bank Niemiecki (Deutsche Bank, 1870) i Bank Drezdeski (Dresdner Bank, 1872). Liczba bank�w po 1870 r. szybko rosa, potem widoczny by proces odwrotny. W odr�nieniu od kraj�w anglosaskich, w kt�rych najczciej przechowyway one kredyty przedsibiorstw przemysowych, w Niemczech banki prowadziy na wielk skal dziaalno inwestycyjn, najbardziej w przemyle i g�rnictwie. Ta aktywno zapewniaa im niezwykle siln pozycj w gospodarce niemieckiej. Drug cech by szybko postpujcy proces koncentracji bank�w, z kt�rych najwiksze, a celowa w tym Deutsche Bank, opanowyway lub poddaway swoim wpywom inne instytucje kredytowe. Wraz ze zjednoczeniem g�wn central kapitaow Rzeszy sta si Berlin, dystansujc wszystkie inne orodki, jak np. Frankfurt. Tote kilka bank�w berliskich ju w kocu wieku dominowao nad systemem kredytowym Niemiec. Najwiksze znaczenie wr�d nich posiaday 4 tzw. banki D (Deutsche Bank, Disconto Geselschaft, a wbrew nazwom take rezydujce w stolicy Darmstadter Bank i Dresdner Bank), kt�re roztaczay wpyw na wikszo bank�w prowincjonalnych. W 1911 r. z 3,7 mld marek kapita�w akcyjnych dzieryy one 2,7 mld i dysponoway ponad 40% wkad�w.

Potga kapitaowa Rzeszy wzrastaa tak szybko, e nie wystarczao jej miejsca we wasnym kraju. Ju w latach osiemdziesitych rozpoczy si na wielk skal inwestycje niemieckie poza granicami. W latach 1883—1914 wzrosy one 5 razy, osigajc w 1913 r. wysoko 30 mld mk (przy 5 mld mk inwestycji zagranicznych w Niemczech). Niemcy z kraju importu kapitau stay si jego eksporterem. Przypominao to gwatown zmian, jak nieco p�niej przeszy Stany Zjednoczone w czasie pierwszej wojny wiatowej. W wypadku Rzeszy ewolucja dokonywaa si w warunkach pokojowych, a ponadto Niemcy nigdy nie byy na tak skal terenem inwestycji jak Ameryka. A do wojny Rzesza znacznie ustpowaa najwikszemu bankierowi wiata, Anglii, take Francji, ale stanowia potg. Kapita niemiecki inwestowany by w r�nych czciach globu, np. bra udzia w finansowaniu kolejnictwa USA, ale istniay okrelone kierunki jego ekspansji. Anglia prawie poow inwestycji lokowaa we wasnych posiadociach zamorskich, w Europie tylko drobny odsetek (5,8%). Kapita francuski bieg do Rosji, Turcji i na Bakany. Niemcy zaczynay od kraj�w ssiednich, Rosji i Austro-Wgier. Lokaty u wschodniego ssiada w kocu lat osiemdziesitych zaczy si kurczy, w czci w zwizku z pogorszeniem si wzajemnych

547

stosunk�w politycznych, natomiast Austro-Wgry nadal odgryway rol pierwszorzdn, co stao u podstawy przymierza. Ponadto monarchia naddunajska stawaa si coraz bardziej pomostem, przez kt�ry ekspansja kapitaowa Niemiec kierowaa si na poudniowy wsch�d, na Bakany i do Turcji. W 1914 r. w Austrii ulokowanych byo 3 mld mk, w Rosji 1,8 mld, na Bakanach 1,7 mld, w Turcji 1,8 mld. Nie byo to obojtne dla wielu zjawisk politycznych.

Wspomniana przy rozwoju bank�w koncentracja wystpowaa take w wielu innych dziedzinach wytw�rczoci. W przemyle wyrastay szczeg�lnie wielkie giganty. W 1846 r. Krupp zatrudnia u siebie 140 robotnik�w, w 1912 r. 68 300. W latach 1875—1895 liczba zakad�w pracy wzrosa z 3,2 mln do 3,6 mln, liczba robotnik�w z 6,6 do 10,2 mln, uywana sia mechaniczna potroia si. Wyraniej wystpowao to w tych gaziach wytw�rczoci, kt�re przeyway bujniejszy wzrost, sabiej w innych, jak handel wewntrzny. Wielkie zakady atwiej przetrzymyway kryzysy, szybciej unowoczeniay si, to one potrafiy wprzgn do swoich potrzeb nauk (odgrywao to w Niemczech wiksz rol ni w “starych" krajach przemysowych, np. w 1900 r. 6 wielkich przedsibiorstw w Rzeszy zatrudniao 650 naukowc�w, gdy cay przemys angielski tylko 30—40).

Dalszym etapem koncentracji stawao si tworzenie r�nego rodzaju porozumie midzy producentami. W Anglii i w USA organizowanie karteli czy trust�w starano si przyhamowa, np. za pomoc specjalnych ustaw, cho z r�nym powodzeniem. Nie byo niczego podobnego w Niemczech, gdzie zwaszcza okresy gorszej koniunktury sprzyjay wysuwaniu si na czoo w poszczeg�lnych gaziach produkcji monopolistycznych zrzesze. Niekiedy przybieray one posta luniejsz i zajmoway si tylko niekt�rymi dziedzinami dziaania (jak zakup surowc�w czy podzia rynk�w zbytu), kiedy indziej polegay na trwaej i duej trwajcej wsp�pracy. W 1865 r. liczono 4 kartele, w 1875 — 8, w 1885 r. — 90, w 1890 r. — 210, a w 1905 r. ju 366. Dane te zreszt s dalekie od kompletnoci; gdy w 1908 r. doliczono si 500 karteli, okazao si, e jest ich znacznie wicej, cho o luniejszym charakterze. G�wnymi dziedzinami wytw�rczoci, w kt�rych nastpia kartelizacja, byo g�rnictwo wgla (w nim najwiksz rol odgrywa nadresko-westfalski syndykat wgla, utworzony w 1893 r., koncentrujcy w swoich rkach 95% wydobycia wgla Zagbia Ruhry i 50% caych Niemiec), przemys metalurgiczny (zwizek stalowni, 1904 r.), chemiczny (syndykat soli potasowych, 1881) i tekstylny. Nie brakowao take kartei w przemyle spoywczym (zwaszcza w cukrownictwie i gorzelnictwie). Jednym z cel�w, kt�re zrzeszenia staray si osign, nieraz z powodzeniem, by wzrost cen.

W caym okresie bowiem ceny byy do ustabilizowane, w wielu wypadkach nawet obniay si (przyjmujc ceny z 1913 r. za 100, w 1873 r. wynosiy one 118, w 1879 r. 79). Powiksza si znacznie doch�d narodowy pastwa z 14,6 mld w latach 1871—1875 do 34 mld w latach 1896—1900 i 48 mld w latach 1911—1913. Rosy przewanie dochody

548

ludnoci. Przecitny zarobek w latach 1871—1875 wynosi 352 mk rocznie, w latach 1896—1900 — 663 mk, w latach 1911—1913 — 728 mk. Byy zreszt okresy gwatownego spadku (1873—1878 o 50—70%). Zarobki te r�niy si znacznie w poszczeg�lnych czciach pastwa; na wschodzie byy przecitnie wyranie nisze ni na zachodzie (w Poznaskiem i na Pomorzu o 30—40% poniej przecitnej, w Berlinie o 60% powyej).

Znacznie wiksze r�nice zachodziy w dochodach poszczeg�lnych grup ludnoci. Najnisze zarobki nie opodatkowane, w wysokoci poniej 900 mk rocznie, byy w 1892 r. udziaem 70% ludnoci, w 1910 r. jeszcze 43%. Najnisza grupa podatnik�w (900—3000 mk zarobku) stanowia w 1910 r. 89% opodatkowanych. Na drugim biegunie znajdoway si zarobki 1—2 mln mk rocznie (1911 r. — 5916 os�b), a nawet powyej 2 mln (3425 os�b). Dominujca cz spoeczestwa ya w warunkach skromnych, nie brakowao te skrajnej ndzy, jak r�wnie niebywaego luksusu. Niemniej ewolucja zdawaa si zapewnia stopniow popraw, co niewtpliwie przyczyniao si do wytworzenia poczucia stabilizacji.

Tymczasem ludno Rzeszy powikszaa si szybko. W 1870 r. liczya 41 mln, do czego doszo 1,5 mln mieszkac�w Alzacji i Lotaryngii, w 1914 r. wzrosa do 67,8 mln. By to okres, w kt�rym eksplozja demograficzna Europy osigna sw�j punkt szczytowy, a wic rozw�j ludnociowy Niemiec nie stanowi jakiego wyjtku. Szybciej powikszaa si ludno Stan�w, take Rosji, znacznie wolniej Francji, kt�ra w 1870 r. niewiele ustpowaa Niemcom, a w 1914 r. liczya zaledwie 40 mln obywateli. Stopa urodzin spadaa od 1875 r. wolno, od 1900 r. coraz szybciej, niemniej najwiksza w caej dotychczasowej historii Niemiec liczba urodzin (2 miliony rocznie) wystpowaa w latach 1900—1905. Poprawa higieny i opieki lekarskiej, jak i caego poziomu ycia, obniya gwatownie miertelno. W 1871 r. co czwarty noworodek nie doywa do roku, w 1900 r. co pity. Przecitna dugo ycia z 37 lat w latach siedemdziesitych wyduya si do 50 lat w 1910 r.

Szybki wzrost ludnociowy powodowa, e nawet rozw�j gospodarczy w pierwszym wierwieczu istnienia Rzeszy nie zlikwidowa emigracji. W cigu caego okresu 1820—1910 opucia Niemcy potna armia przeszo 5,3 mln os�b, z tego blisko 2,6 mln do 1870 r. (najwicej w latach pidziesitych — 1 075 ty.), blisko 2,5 mln w latach 1870—1900, ju tylko 280 ty. w latach 1900—1910. Punkt kulminacyjny emigracja osigna w latach 1880—1885, gdy rocznie wyjedao ponad 130 ty. os�b. Przed zjednoczeniem emigracja dotykaa g�wnie zachodnich czci ziem niemieckich, p�niej w znacznie wikszym stopniu teren�w wschodnich, w tym take ziem polskich. Celem emigrant�w bya g�wnie Ameryka (3,5 mln emigrant�w lat 1861—1914 90% wyjechao do Stan�w Zjednoczonych).

Rozw�j komunikacji i swoboda poruszania Si i osiedlania w caej Rzeszy przyczyniy si do tego, e i pozostajcy w kraju stawali si bardziej ruchliwi. W 1907 r. tylko poowa ludnoci mieszkaa w miejscu

549

urodzenia, 1/3 pozostawaa w tym samym kraju lub prowincji, 16% przenioso si dalej. Migracje te czyy si bardzo wyranie z rozwojem gospodarczym. Rozw�j przemysu w Niemczech zachodnich i rodkowych ciga ludzi ze wschodu. Tam “ruchliwo" (czyli mobilno) ludzi bya najwiksza. W Prusach Wschodnich tylko co trzeci mieszkaniec pozostawa na miejscu urodzenia, 40% w granicach rodzimej prowincji, a 25% wywdrowao. Podobnie byo w innych prowincjach rolniczego wschodu (ale ze lska wywdrowao tylko 15%, z Saksonii 8%). Do wyjazd�w przyczynia si charakter struktury rolnej, istnienie obok wielkich majtk�w licznej rzeszy ludnoci mao- i bezrolnej. Zjawisko okrelano w Niemczech terminem “ucieczki ze wschodu" (Ostflucht), a napawao ono obawami niemieckich nacjonalist�w, kt�rzy w tym “wyludnianiu si" widzieli zagroenie dla niemczyzny.

W jakiej mierze na nasilenie “ucieczki ze wschodu" wpyw wywieraa walka narodowa toczona w prowincjach polskich, ale w znacznie wikszym stopniu u jego podoa leay zjawiska ekonomiczne. Emigrowali stamtd take Polacy, najliczniej do Zagbia Ruhry (w 1914 r. byo ich tam okoo p� miliona) i do wielkich miast (w Berlinie i okolicy liczyli 100 ty. os�b).

W obliczu zmniejszania si liczby robotnik�w rolnych waciciele wikszych majtk�w szukali ich na terenie Kr�lestwa i Galicji. W 1885 r. zarzdzenia o usuniciu ze wschodnich prowincji mieszkac�w nie posiadajcych obywatelstwa pruskiego spowodoway “rugi" blisko 30 ty. Polak�w i yd�w, ale po 1890 r. trzeba byo ponownie otworzy granice. Osiedlaniu si na stae zapobiega jednak nakaz opuszczania Prus na kilka tygodni w roku. Odtd na tradycyjne “saksy" (cho wcale nie tylko do Saksonii) przybywaa wzrastajca liczba chop�w z ziem Polski centralnej, sigajca przed 1914 r. kilkuset tysicy.

Ludno skupiaa si w okrgach przemysowych i w miastach, szczeg�lnie wielkich. Miasta rosy znacznie szybciej, ni wynosi przecitny wzrost ludnoci pastwa. Mona by stwierdzi, e powikszenie o 24 mln liczby obywateli w latach 1871—1910 dotyczyo niemal wycznie miast, na wsi byo bardzo niewielkie, a trafiay si okrgi, w kt�rych nawet nastpowa spadek liczby mieszkac�w. W 1871 r. cigle jeszcze 63,9% ludnoci mieszkao na wsi, w 1910 r. ju tylko 39,9%. W 8 miastach liczcych w 1871 r. powyej 100 ty. ludzi mieszkao tylko 4,8% ludnoci Niemiec, w 48 takich samych miastach w 1910 r. ju 21,3% (czyli 14 mln). Berlin w 1860 r. okrelany by jako “biedne miasto prowincjonalne", cho w 1870 r. liczy prawie 3/4 miliona obywateli; w 1910 r. ponad 2-milionowa metropolia bya trzecim (po Londynie i Paryu) miastem Europy, a pitym na wiecie. Do miliona w 1910 r. dochodzi Hamburg, powyej p� miliona liczyy Monachium, Lipsk, Kolonia i Wrocaw. Silniej rosy miasta na zachodzie ni na wschodzie. Wrocaw w poowie XIX w. by drugim po Berlinie w Prusach, a trzecim (po Hamburgu) miastem Niemiec, w 1910 r. musia si zadowoli miejscem sz�stym.

Zmieniay si take proporcje midzy liczb ludzi zatrudnionych

550

w przemyle i rolnictwie. W tym ostatnim, cznie z zawodami pokrewnymi, pracowao w 1830 r. 4/5 ludnoci, w 1860 r. — 3/5, w 1882 r. — 2/5, w 1895 r. ledwie 1/5, w przemyle w 1882 r. 35,5%, w 1907 r. 42,8%. R�s take udzia zatrudnienia w handlu i komunikacji (w latach 1882—1907 z 1,6 do 3,5 mln, czyli o 120%).

Jednym z najwaniejszych rezultat�w spoecznych rozwoju gospodarczego byo tworzenie si proletariatu. Og� robotnik�w liczy w 1882 r. 10,7 mln, w 1907 r. 17,8 mln (w latach 1871—1907 udzia proletariatu w spoeczestwie wzr�s z 1/5 do 1/3, w tym liczba robotnik�w rolnych spadaa (z 3,72 na 3,39 mln).

Najszybciej rosa liczba robotnik�w wielkich fabryk (w 1895 r. 1 mln os�b pracowao w fabrykach o zaodze ponad 100 ludzi, w 1907 r. ju 2 mln). cznie ze sub domow i pracownikami dni�wkowymi proletariat stanowi w 1914 r. 2/3 og�u zatrudnionych. Stan redni tworzy personel nadzorczy fabryk, rzemielnicy, drobni kupcy, urzdnicy — w sumie liczy on 5,5—6 mln os�b.

Na szczycie drabiny spoecznej wybijay si dwie grupy. Jedn tworzyli wielcy przemysowcy, ludzie interesu i “kapitanowie przemysu". Bujny rozw�j gospodarczy sprzyja tworzeniu fortun, czste byy byskawiczne kariery, cho trafiay si take istne dynastie. Stworzyli j Kruppowie — Alfred (1812—1887), Friedrich (1854—1902) i zi tego ostatniego Gustaw Krupp von Bohien und Halbach (1870—1949), wszyscy nie tylko przemysowcy, ale i kupcy, i organizatorzy. Zmonopolizowali przemys zbrojeniowy, a e stwierdzali: “nie moemy y z samych Prus", swoje dostawy kierowali do wielu kraj�w (np. w czasie wojny 1877—1878 zar�wno do Rosji, jak i do Turcji). Thyssenowie August (1842—1926) i Friedrich (1873—1948) opanowali przemys stalowy. Niemal kada dziedzina przemysu miaa swojego Kruppa — przemys elektrotechniczny Emila Rathenaua, wsp�tw�rc jednego z najwikszych koncern�w na wiecie. Powszechnego Towarzystwa Elektrycznego (Allgemeine Elektrizitats-Gesellschaft—AEG), koleje swojego “kr�la" Strousberga, budujcego linie w wielu krajach Europy.

Wielu z nich rekrutowao si z kupiectwa, niekiedy, najbardziej na G�rnym lsku, w skadzie tej grupy znajdowali si latyfundyci, jak Guido Henckel von Donnersmarck, rywalizujcy z Kruppem o miano najbogatszego czowieka Niemiec. Pogreni w interesach mniej uwagi powicali polityce. Odmiennie ni we Francji, gdzie z najbogatszych rodzin rekrutowao si wielu premier�w i ministr�w, inaczej ni w Anglii, gdzie bankier Baring m�g zosta lordem Cromerem i wielkorzdc Egiptu, tylko niekt�rzy z nich zasiadali w parlamencie, przewodzili w partiach politycznych (w Partii Rzeszy, ju gorzej byo z oddziaywaniem na Parti Narodowoliberaln) czy docierali do dworu cesarskiego (przyjacielem Wilhelma II by Albert Ballin z Hapagu). Uwaali si za niepodzielnych wadc�w swoich fabryk (Herrim-Haus-Stand-punkt), nawet mieli wyrane cigoty patriarchalne (Stumm-Halberg, “kr�l Saarabii", stara si wrcz normowa ycie swoich robotnik�w), a od pastwa, kt�rym nie rzdzili, wymagali pomocy.

551

Pod tym wzgldem wiele zapoyczyli od junkr�w. Rola gospodarcza tych ostatnich zmniejszaa si, za to politycznie, a take spoecznie pozostawali bardzo silni. Nie tak dawno hodowali liberalizmowi gospodarczemu, gdy wywozili zboe do Anglii. Kryzys rolnictwa zmieni diametralnie ich stanowisko, a wtedy potrafili wymusi wprowadzenie polityki wysokich ce. Pokutowao wr�d nich przekonanie, e nawet absolutyzm winien przede wszystkim im suy (“und der K�nig absolut, wenn er unsern Willen tut"). Byo anomali, a jednoczenie jedn z najbardziej charakterystycznych cech systemu panujcego w Niemczech, e grupa nie tylko nieliczna, ale sabnca gospodarczo utrzymywaa tak szerokie wpywy.

W sumie stosunki gospodarcze przez wielk karier, jak w tym zakresie robiy Niemcy, przez znaczn stabilizacj ekonomiczn sprzyjay rzdom. Spoeczestwo naj baczniejsz uwag zwracao na popraw pooenia czy na powikszenie dobrobytu, zainteresowanie kwestiami politycznymi nie byo wielkie. Jeden z wyszych urzdnik�w w rozmowie z kanclerzami Blilowem skomentowa to stwierdzeniem, e Niemcy tyle zrobili w kulturze, nauce i gospodarce, i nie naley si dziwi, e w polityce s osami.

LATA LIBERALNE

Cesarstwo niemieckie wyroso z trzech tradycji: absolutyzmu Hohenzollern�w, militaryzmu pruskiego i nacjonalizmu mieszczastwa, ale w pierwszych latach jego istnienia nie byo to jeszcze tak widoczne w yciu wewntrznym pastwa.

Znaczn uwag zwr�ci trzeba byo na jego urzdzenia, a dotyczyo to zwaszcza spraw gospodarczych. Poczyniono w nich powane kroki dla ujednolicenia Rzeszy. Ju w 1867 r. w Zwizku P�nocnoniemieckim wprowadzono wolno poruszania si i osiedlania, co nastpnie rozcignito na ca Rzesz. Ujednolicono miary i wagi (1868), przepisy, zwyczaje i kodeks handlowy (1869), odpady zarzdzenia utrudniajce tworzenie sp�ek akcyjnych (1870). W 1873 r. zniesiono cz ce importowych, inne ograniczono, wane co na elazo miao do 1877 r. stopniowo znikn. Liberalizm gospodarczy triumfowa.

Istotne byo ujednolicenie waluty. Na miejsce 7 system�w i 33 bank�w emisyjnych wprowadzono w 1871 r. mark, a w 1875 r. centralny Bank Rzeszy (Reichsbank, utworzony z Banku Pruskiego) otrzyma w praktyce monopol na emisj banknot�w. Kontrybucja francuska pomoga w oparciu pienidza na zocie (1873). Trudno byo sobie wyobrazi rozw�j gospodarczy bez tych pocigni.

W prawodawstwie obok kodeksu handlowego wprowadzono jednolity kodeks karny (1870). Najoporniej szo z cywilnym, kt�ry poczto przygotowywa ju w 1873 r., ale kt�ry ostatecznie wszed w ycie dopiero w 1900 r. (jako Biirgerliches Gesetzbuch, BGB). Reorganizacja sd�w i postpowania sdowego (1877) zapewnia jednolity system.

Nie obyo si przy tym bez walk i kompromis�w. Gdy w 1874 r.

552

uchwalono prawo prasowe, liberaowie musieli si zgodzi na wyjcie proces�w prasowych spod kompetencji sd�w przysigych, wbrew wasnemu programowi.

Jedn z najistotniejszych zmian bya reforma samorzdu i administracji w Prusach. Nie byo to wycznie pruskie zjawisko, gdy w tym samym czasie w wielu krajach unowoczeniajce si pastwo zmieniao poprzedni stan rzeczy, w kt�rym pozostao niejedno z systemu stanowego. Cech charakterystyczn Prus stanowio to, e celem byo zarazem ujednolicenie stosunk�w w caym pastwie, a nastpnie, e projekty natrafiay na zacity op�r tyle znaczcych junkr�w.

Ordynacja powiatowa z 1872 r. polegaa na reorganizacji we wschodnich prowincjach sejmik�w powiatowych, w kt�rych znikn miaa dziedziczna reprezentacja rodzin szlacheckich, na likwidacji wyboru przez junkr�w landrata, stanowiska kluczowego dla administracji lokalnej, wreszcie na pozbawieniu wacicieli wielkich majtk�w ziemskich wadzy policyjnej i stworzeniu na to miejsce gmin (Amtsbezirke) zoonych z majtk�w i wsi. Szczeg�lnie zacieky op�r przeciw projektowi wystpi w twierdzy konserwatyzmu, Izbie Pan�w, gdzie paday sowa, e spoeczestwo pozbawione naturalnej hierarchii spoecznej zamieni si na hord Hun�w, e likwidacja wadzy policyjnej junkra to usunicie ostatniej osony monarchii, kt�ra nastpnie padnie ofiar zakus�w. Trzeba byo dopiero mianowa 24 nowych czonk�w tej Izby, aby projekt zosta uchwalony.

Rzeczywisto nie odpowiadaa tym grobom. Na sejmikach junkrzy utrzymali swoje wpywy, landratami zostawali z reguy przedstawiciele junkierstwa, tyle e na og� z wyszymi kwalifikacjami i po studiach prawniczych i e stawali si oni urzdnikami, a nawet bez wadzy policyjnej na wsi wschodniopruskiej i w tamtejszych miasteczkach (zwaszcza mniejszych, gdy liczce powyej 25 ty. mieszkac�w nie naleay do powiat�w wiejskich) junkrzy rzdzili, jak chcieli.

Mniejsze znaczenie przypisywano ordynacji prowincjonalnej z 1875 r., w tym bowiem wypadku rzd powanie ograniczy samodzielno organ�w samorzdowych prowincji. Organy te straciy take charakter stanowy, ale rej wodzili w nich nadal konserwatyci, powierzono im za sprawy drugorzdne (drogi, zakady dobroczynne, zawodowe szkoy rolnicze itp.), a zdecydowan przewag posiada nadprezydent prowincji jako wykonawca polityki rzdu.

W 1876 r. rzd przedstawi take projekt ustawy o samorzdzie miast, ale wobec odrzucenia go przez Izb Pan�w projekt bezpowrotnie znikn. Bya to wyrana poraka libera�w, gdy miasta stanowiy sfer ich wpyw�w. Wprawdzie samorzd miast i tak mia spore kompetencje, ale ograniczony by przez pozostawienie policji w rkach administracji pastwowej oraz przez prawo zatwierdzania najwyszych jego przedstawicieli, prezydent�w i burmistrz�w.

W sumie wprowadzone zmiany bardziej usprawniay, ni liberalizoway administracj, samorzdowi zostawiajc ograniczone pole dziaania.

553

Nie byy Niemcy krajem tak centralistycznym, jak Francja, ale przewaga wadz berliskich i tak bya wyrana.

Najgoniejszym zagadnieniem z pierwszych lat istnienia Rzeszy bya walka z Kocioem katolickim, zwana “walk kulturaln" (Kulturkampf). I pod tym wzgldem Niemcy nie byy wyjtkiem, gdy w niejednym kraju dochodzio do star na tle okrelania miejsca Kocioa w nowym pastwie, niemniej nigdzie poza Francj nie przybrao to tak dramatycznego charakteru.

W walce przeciw Kocioowi Bismarck m�g liczy na poparcie libera�w, przy czym cele sojusznik�w nie byy identyczne. Kanclerzowi chodzio o podporzdkowanie rzdowi tak wanego czynnika, jakim by Koci�. Tkwia w jego stanowisku take niech do ywio�w nie tak dawno opierajcych si zjednoczeniu Niemiec przez Prusy, a nastpnie starajcych si utrzyma elementy federalizmu w ustroju. Sam znacznie p�niej twierdzi, e podejmowa walk ze wzgldu na zwizki katolicyzmu z Polakami. By to argument niezbyt wiarygodny, ale niewykluczone, e kanclerza nurtowaa obawa przed jakim wyimaginowanym spiskiem katolicko-francusko-polskim.

Dla libera�w waniejsze byy motywy ideologiczne. Ju bitwa pod Sadow traktowana bya powszechnie jako zwycistwo protestantyzmu nad katolicyzmem, sukces protestanckich Prus nad katolick Austri. Jeeli zasadniczy cel stanowia jedno Niemc�w, to r�de podziau doszukiwali si oni w reformacji, kt�ra nie obja wszystkich szczep�w niemieckich. Wojna trzydziestoletnia, wynikajca z podziau religijnego, przyniosa przecie ze sob najgbsze upokorzenie Niemiec. Teraz wedug libera�w przyszed czas, aby zlikwidowa skutki tamtych wypadk�w. Dokonano zjednoczenia politycznego, potrzebne byo jeszcze religijne. Liberalizm walczy te przeciw katolickiemu irracjonalizmowi, w tym wypadku zgodnie z nastawieniem libera�w w caej Europie. Gnieway go wyniki I Soboru Watykaskiego, a zwaszcza ogoszenie dogmatu o nieomylnoci papiea, co zreszt wywoao opory nawet wr�d katolickiej inteligencji, nie omijajc przedstawicieli duchowiestwa. Walka musiaa by tym bardziej zacita, e po przeciwnej stronie powstaa polityczna reprezentacja katolicyzmu, partia Centrum.

Ju na pierwszej sesji parlamentu dochodzio do star Centrum z liberaami. W lipcu 1871 r. Bismarck zni�s wydzia katolicki w pruskim ministerstwie owiaty (Kultusministerium), twierdzc, e jest on narzdziem Kocioa w rzdzie pruskim, a podlega take wpywom polskim.

Dalsze kroki przybray r�n posta, niekt�re dotyczyy caej Rzeszy, wikszo ograniczona bya do Prus, cz polegaa na zarzdzeniach wadz, inne przybieray posta ustaw parlamentarnych. Pocztek nastpi w 1872 r., kolejne trzy lata 1873—1875 oznaczay najwiksze nasilenie walki, gdy corocznie w maju (std ustawy majowe) nowe ustawy uchwalane byy gosami libera�w, rzadziej konserwatyst�w. Po 1875 r. nowych ustaw ju nie byo, cho jeszcze przez kilka lat obowizujce stosowane byy z niezmienion si.

554

Przedmiot walki stanowio par dziedzin. Jedn z nich by wpyw na szko, nieobcy starciom midzy pastwem a Kocioem take poza Niemcami (np. we Francji). Zarzdzeniem z maja 1872 r. zniesiony zosta nadz�r kocielny. Dotd mianowicie proboszcz, czy to katolicki, czy protestancki, z racji zajmowanego stanowiska wykonywa w swojej parafii funkcje inspektora szkolnego. I nadal inspektorami byli nieraz ksia, ale ju jako urzdnicy pastwowi. Pocignicie takie wywoao opory take ze strony konserwatyst�w.

Niemal od pocztku Kulturkampfu, gdy okazao si, e ugicie przeciwnik�w nie bdzie atwe, wprowadzono kroki o charakterze represyjnym. Ju w grudniu 1871 r., tym razem na yczenie Bawarii, gdzie wpywy katolicyzmu powodoway tym bardziej antyklerykalne stanowisko libera�w, do kodeksu karnego wprowadzono “paragraf o kazalnicy", przewidujcy kary, take wizienia, za wygaszanie kaza wymierzonych “w spos�b zagraajcy spokojowi publicznemu" przeciw polityce pastwa.

Take z Bawarii pochodzia ustawa z lipca 1872 r. likwidujca w Rzeszy zgromadzenie jezuit�w, ograniczajca pobyt pojedynczych zakonnik�w, a usuwajca z granic pastwa tych, kt�rzy nie posiadali obywatelstwa. Byo to pocignicie, na kt�rym szczeg�lnie zaleao liberaom. Uwaali oni zawsze jezuit�w za promotor�w polityki papieskiej i klerykalnej.

W swoim najwikszym nateniu z lat 1873—1875 Kulturkampf skoncentrowany by najbardziej na Prusach. Wiza si on z nazwiskiem Adalberta Falka, pruskiego ministra owiaty od 1872 r. W ustawie z 1873 r. pojawia si sprawa mianowania ksiy. Wywicenie ksidza uzalenione zostao od ukoczenia niemieckiego gimnazjum i niemieckiej wyszej uczelni, a nastpnie zdania specjalnego egzaminu z filozofii, historii i niemieckiej literatury (od okrelenia tego egzaminu — Kulturexamen — ukuto termin Kulturkampf). Chodzio przy tym o usunicie ksztacenia ksiy w zamknitych uczelniach, a w przekonaniu liberalnych projektodawc�w nowa posta studi�w miaa zapewni cisy zwizek duchownych z ich niemieck ojczyzn. Pastwo otrzymywao w dodatku prawo sprzeciwu wobec kadej nominacji. Inna ustawa usuwaa moliwo odwoywania si do instancji papieskich, a wadz dyscyplinarn zamykaa w ramach krajowych urzd�w kocielnych. Wyrastaa ona z przekonania, e dotychczasowy stan rzeczy sprzyja ingerowaniu w sprawy niemieckie obcego czynnika; nie bez powodu kleryka�w nazywano “ultramontanami", a wic tymi, kt�rzy swoje centrum maj “za g�rami".

W latach nastpnych przewaay ustawy o charakterze represyjnym lub w kadym razie wynikajce z podjtych ju wczeniej krok�w. I tak ustawa z maja 1874 r. pozwalaa wizi, narzuca miejsce zamieszkania lub wysiedla z Rzeszy ksidza, kt�ry pozbawiony urzdu wykonywa funkcje kapaskie. Zajto si take administracj opuszczonych biskupstw; jeeli kapitua odm�wia wyboru nowego biskupa, majtkiem diecezjalnym zarzdza nominowany przez wadze komisarz.

555

W opuszczonych parafiach proboszcz�w mogli wybiera patroni lub zebranie czonk�w parafii. W 1875 r. inna ustawa normowaa wyb�r zarzd�w i rad parafialnych, a jeszcze jedna uzaleniaa pomoc materialn pastwa od uznania przez biskup�w ustaw Kulturkampfu.

Osobnym rozdziaem byy rodki zastosowane na ziemiach polskich. Nasilenie w tych latach walki z jzykiem polskim (germanizacja szk� i urzd�w) tylko czciowo wizao si z Kulturkampfem, ale spowodowao, e odtd Koci� w zaborze pruskim uznany zosta za jedn z ostoi polskoci. Arcybiskup gnieniesko-poznaski M. Led�chowski, kt�ry kilka lat wczeniej obejmowa archidiecezj pod znakiem porozumienia z kr�lem i Bismarckiem i kt�ry by zdecydowanym przeciwnikiem polskiego ruchu narodowego, teraz uwiziony na skutek oporu przeciw ustawom antykocielnym ur�s do rangi bohatera narodowego. Wzrosy w caym spoeczestwie polskim wpywy Kocioa. Take na G�rnym lsku walka zarazem z Kocioem i jzykiem polskim z jednej strony obudzia op�r narodowy ludnoci, z drugiej na par dziesitk�w lat zapewnia przemone wpywy partii Centrum.

Koci� i partia katolicka wybray drog zdecydowanego oporu przeciw wszystkim tym pocigniciom wadz. Pocztkowo, gdy na skutek protestu profesor�w z Monachium (z I. D�lingerem na czele) i teolog�w z kilku innych uniwersytet�w przeciw dogmatowi o nieomylnoci papiea powstaa w Kociele grupa starokatolik�w, wydawao si, e dziki poparciu wadz uzyskaj oni wiksze wpywy. Uatwioby to Bismarckowi prowadzenie walki. Rycho okazao si jednak, e tych “katolik�w pastwowych" jest tylko garstka, a opowiedzenie si za rzdem zdepopularyzowao ich i zmusio do utworzenia nowego, nielicznego ugrupowania religijnego.

Reszta katolik�w stana murem za hierarchi kocieln, kt�ra odm�wia stosowania si do ustaw. Posypay si kary pienine i wyroki wizienia. Za kratami znaleli si najwybitniejsi arcypasterze, w 1877 r. na 4600 parafii ponad p�tora tysica pozbawionych byo proboszcz�w. W wielu miejscach potajemnie dziaali ksia nie uznawani przez wadze, ale cieszcy si poparciem ludnoci. Papie encyklik z 1874 r. uzna cae ustawodawstwo Kulturkampfu za niewane.

W 1878 r. po mierci Piusa IX nastpc wybrany zosta Leon XIII, zwany nieraz “papieem dyplomat". Niezadugo rozpoczy si rokowania midzy Berlinem a Watykanem, zakoczone wznowieniem stosunk�w dyplomatycznych Prus z Kuri (1882). Jednoczenie od pocztku lat osiemdziesitych kolejne ustawy (1880—1887) anuloway wikszo ustaw Kulturkampfu. Pocztkowo Centrum gosowao przeciwko nim, gdy Windthorst sta na stanowisku “wszystko albo nic", ale zwaszcza za przyczynieniem si biskupa wrocawskiego, Koppa, katolicyzm zbliy si do pastwa i ostateczny pok�j stawa si coraz bliszy.

Bismarck stwierdzi w pewnym momencie, e nie p�jdzie do Canossy, wycofanie wielu ustaw i rozporzdze zdawao si jednak wskazywa na klsk kanclerza. Ostateczna ocena jest bardziej skomplikowana. Przypomnie przyjdzie, e w walce bray udzia trzy dramatis personae.

556

Poraka libera�w nie ulega wtpliwoci nie tylko dlatego, e nie osignli adnego z zasadniczych cel�w, kt�re przywiecay im w momencie rozpoczynania Kulturkampfu, ale take z powodu tego, e cele liberalne osign chcieli za pomoc nieliberalnych metod w postaci ustaw wyjtkowych. Natomiast starcie midzy rzdem a Kocioem zakoczyo si kompromisem. Bismarckowi nie chodzio o zniszczenie Kocioa, moe ju prdzej o osabienie Centrum, pozycja za Kocioa wobec pastwa ulega zmianie w kierunku korzystnym dla tego ostatniego. Zachowao ono zreszt cz zdobytych prerogatyw (wpyw na szko, utrzymanie lub�w cywilnych, wpyw na obsadzanie stanowisk kocielnych). Nie byo te mowy o negowaniu maoniemieckiego zjednoczenia, a coraz czciej paday hasa, e “w mioci ojczyzny my, katolicy, nie chcemy nikomu ustpowa". Cho Kulturkampf pozostawi odium na dugie lata (lady jego pozostay jeszcze w czasie pierwszej wojny wiatowej, gdy debatowano nad zniesieniem ustawy o jezuitach), przyczyni si jednak do wczenia Kocioa w istniejcy system rzdzenia. Inna sprawa, e zapocztkowa specyficzne metody walki z opozycj przez utosamianie oporu wobec rzdu z postaw antypastwow, uznawanie opozycjonist�w za wrog�w Rzeszy (Reichsfeinde), ale byo to cech systemu politycznego Bismarcka.

Koniec Kulturkampfu zbieg si z zasadniczymi zmianami w pastwie, z kryzysem liberalizmu i pocztkiem nowej fazy walki z ruchem robotniczym.

Kryzys gospodarczy 1873 r. zachwia zaufaniem do skutecznoci funkcjonowania ekonomiki na zasadach nieskrpowanego liberalizmu. Oywio to nadzieje prawicy, wzmocnionej reorganizacj partii konserwatywnej w 1876 r., na wysadzenie z sioda partii mieszczaskich. Ataki skoncentroway si na niewtpliwych naduyciach okresu grynderskiego. Treitschke stwierdza, e wtedy “granice gupoty ludzkiej zdaway si rozszerza w nieskoczono". W 1875 r. w “Gazecie Krzyowej" pojawi si znamienny artyku, zarzucajcy Niemcom prowadzenie polityki bankierskiej i ydowskiej, oskarenia paday pod adresem czoowych polityk�w, nawet Bismarcka za jego stosunki z bankierem Bleichr�derem. Obficie popyn strumie zjadliwych pamflet�w, atakowano nawet swobod poruszania si i zmiany miejsca zamieszkania.

U podstawy kampanii leay interesy junkr�w, podranionych spadajcymi cenami zboa. W 1876 r. w jednej z broszur zamieszczono haso “obrony narodowej pracy" (“Schutz der nationalen Arbeit"), pod kt�rym naley rozumie danie zerwania z liberaln polityk celn. Podobne postulaty pojawiy si take ze strony przemysowc�w, cigle naraonych na konkurencj angielsk. Harry Alex Bueck, przyw�dca utworzonej w 1876 r. czoowej organizacji przemysowc�w, Centralnego Zwizku Niemieckich Przemysowc�w (Zentrah/erband deutscher Industriellen), stwierdza: “czas, aby nasz nacjonalizm rozszerzy si na polityk ekonomiczn". Wymierzone to byo wyranie w liberalizm.

Tymczasem powstawa w pastwie nowy czynnik, ruch robotniczy. Due wraenie wywara rewolucja Komuny Paryskiej. W jesieni 1870 r.

557

przyw�dcy eisenachczyk�w wypowiedzieli si przeciwko aneksji Alzacji i Lotaryngii, co spowodowao aresztowania i procesy (w tym w marcu 1872 r. lipski proces o zdrad stanu, w kt�rym skazano Bebla i Liebknechta na 2 lata wizienia). Wzrost liczby zwizk�w robotniczych spowodowa zaostrzenie postpowania policji wobec prasy i organizacji. 22—27 V 1875 r. na kongresie w Gotha w Turyngii oba kierunki, eisenachczycy i lassalczycy, poczyy si, tworzc Socjalistyczn Parti Robotnicz Niemiec (Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands). Wprawdzie kompromisowy program, zawierajcy punkty zaczerpnite z zasad Lassalle'a, spotka si z ostr krytyk Marksa, ale poczenie przynioso nowe sukcesy organizacyjne. Liberalne ustawodawstwo Rzeszy stwarzao lepsze ni poprzednio warunki rozwoju ruchu robotniczego.

Rozw�j przemysu powiksza znaczenie kwestii robotniczej. Zaja si ni grupa ekonomist�w i profesor�w uniwersytet�w, w wikszoci zblionych do prawicy (cho nie brakowao te libera�w), zwanych “socjalistami z katedry" (Adolf Wagner, Lujo Brentano, Schmoller), a skupionych wkr�tce wok� Zwizku Polityki Spoecznej (Verein fur Sozialpolitik). Dostrzegali oni konieczno interweniowania w zagadnienia socjalne, wolna gra interes�w koczya si.

Objaw�w kryzysu liberalizmu byo coraz wicej. Stay si one podoem powanych zmian wewntrznych w kocu lat siedemdziesitych.

DYPLOMACJA BISMARCKA

W tym samym czasie nastpia take wyrana zmiana w polityce zagranicznej Niemiec. T stron ycia pastwowego Bismarck uwaa za swoj wyczn domen, w niej uchodzi za mistrza i stara si nie dopuci do niej postronnych. Niewiele o polityce zagranicznej mia do powiedzenia parlament i partie polityczne. Cesarza kanclerz nieraz stawia wobec fakt�w dokonanych lub wymusza na nim decyzje. Nie znosi samodzielnoci wr�d podwadnych. Gdy w pierwszych latach istnienia Rzeszy przedstawiciel niemiecki w Paryu, Harry hr. von Arnim, ulubieniec pary cesarskiej, omieli si prowadzi dziaalno niezgodn z kursem kanclerza, ten usun go w spos�b brutalny (co prawda, Arnim uchodzi za jego rywala, a nawet za kandydata do kanclerstwa). Gdy za Arnim schroni si za granic i ogosi niekt�re dokumenty, pod naciskiem Bismarcka skazany zosta zaocznie na 5 lat wizienia. Wszystko to nie oznacza jednak, aby dyplomacja niemiecka oderwana bya od stosunk�w wewntrznych i nie odbijay si na niej interesy spoeczne.

Pozycja zjednoczonych Niemiec w Europie bya r�na od tej, jak zajmoway jeszcze niewiele lat wczeniej Prusy. W “koncercie" mocarstw europejskich, jak okrelano w XIX w. ukad si midzy najwikszymi pastwami kontynentu, zajmoway one polednie miejsce. W kr�tkim czasie wysuny si na pozycj czoow, “stanowisko na p�

558

hegemonialne", jak to okreli L. Dehio. Czciej jeszcze stwierdzano, e po “erze Napoleona III" nadesza “era Bismarcka". Zagrozio to kunsztownej r�wnowadze si midzy mocarstwami, kt�r uwaano za gwarancj stabilizacji politycznej. Rozbujaa ekspansywno pruska wywoywaa obawy, e skoro na miejscu podzielonych od kilkuset lat Niemiec pojawio si cesarstwo, moe podj ono pr�b wczenia w swoje granice take innych teren�w zamieszkanych przez ywio niemiecki czy w og�le germaski. Chodzio o takie kraje, jak Holandia, Szwajcaria i niemieckie prowincje Austrii. Budzio to niepok�j Anglii, cho jeszcze w 1870 r. z yczliw neutralnoci patrzya ona na niszczenie Francji, a na Niemcy spogldaa cigle z pozycji bezpiecznej wyszoci, uwaajc je za amatora tak w dziedzinie gospodarczej, jak politycznej. Niemniej przyw�dca konserwatyst�w, Disraeli, okreli “rewolucj niemieck" jako “wiksze wydarzenie ni rewolucja francuska" z 1789 r. W Rosji, ostatnim z kontynentalnych mocarstw, nie tknitych przez wojenny furror teutonicus, nie bez podstaw mogy powstawa przypuszczenia, e po Austrii i Francji na ni moe przyj kolej. W kilka lat po Sedanie budzi si pocz panslawizm, jedno ze swoich r�de czerpic z antygermaskiego nastawienia.

Bismarck stara si gorliwie zaprzecza podobnym przypuszczeniom, twierdzc, e “nasycone" (saturowane) Niemcy jedyny sw�j cel widz w obronie zdobytej pozycji. Podkrela zwaszcza, e nie ma mowy o likwidowaniu Austrii. Za rzecz nie do pomylenia uznawa “obraz Wiednia jako prowincjonalnego miasta, pooonego na samej granicy Rzeszy Niemieckiej". Rzeczywicie bezporednio po zjednoczeniu trudno byo sobie wyobrazi skuteczno i celowo dalszej ekspansji. Zmobilizowaaby ona pozostae pastwa, bo prowadziyby j nie stosunkowo sabe Prusy, ale wielka Rzesza. Ale skoro nie dalsze podboje stanowiy cel pastwa, konieczne byo stworzenie zasad jego dyplomacji.

Bismarck wychodzi z zaoenia zachowania swobodnej decyzji i prowadzenia polityki zalenie od okolicznoci. Wobec istnienia piciu mocarstw we wspomnianym koncercie stwierdzi: “Gdzie jest piciu, trzeba pr�bowa by wr�d trzech". Od pocztku jednak ta swoboda bya ograniczona. “My, Niemcy, nie boimy si nikogo, z wyjtkiem Boga" — powiedzia kiedy indziej. Sam jednak cierpia obsesyjnie na “koszmar koalicji", jak to okreli przedstawiciel Rosji w Berlinie, hr. Szuwaow. Upokarzajc w 1871 r. tak dotkliwie Francj wywoa jej niezmienn wrogo, nawet jeeli byy okresy, w kt�rych mniej si uwidaczniaa. Francja stanowia wic potencjalny orodek koalicji zwr�conych przeciw Niemcom, std jednym z naczelnych zaoe byo izolowanie jej od innych mocarstw. Celowi temu suyo popieranie nad Sekwan republikan�w, gdy nie bez susznoci Bismarck uwaa, e republikaska Francja znacznie trudniej znajdzie drog do porozumienia z absolutnym wadc Rosji, najbardziej naturalnym swoim sprzymierzecem. Lepiej jeszcze byo samemu zbliy si do ewentualnych sojusznik�w Francji.

559

W listopadzie 1871 r. ze stanowiska austriackiego ministra spraw zagranicznych ustpi Beust, gdy po Sedanie nie byo ju mowy o rewanu za Sadowe. Nastpc jego zosta Wgier, G. Andrassy. Oznaczao to nie tylko rezygnacj z powrotu monarchii naddunajskiej do Niemiec, ale take wzrastajce zainteresowanie ekspansj na poudniowy wsch�d, na Bakany. Zmiana ta miaa dla Berlina swoje dobre strony, ale krya r�wnie niebezpieczestwo zaostrzenia stosunk�w austriacko-rosyj skich.

Min czas, gdy Rosja moga miesza si w sprawy niemieckie, wyzyskujc rywalizacj midzy Prusami i Austri. Przy ukadaniu stosunk�w z Petersburgiem dziaay jednak tradycje pastwowej i dynastycznej wsp�pracy obu monarchii, a take wdziczno za neutralno Rosji w latach 1862—1870, kt�ra walnie pomoga w uzyskaniu sukces�w. Bismarck odwoywa si take do wsp�lnych interes�w w walce przeciw ywioom rewolucyjnym, przeciw Polakom, nawet przeciw katolicyzmowi. Kry si za tym wszystkim fakt, e Rosja najgroniejsza bya jako ewentualny sojusznik Francji. Wane byo jednak, aby nie pozostawa w sojuszu tylko z sam Rosj, bo wtedy wanie Petersburg miaby swobod wyboru midzy Niemcami a Francj i automatycznie wzrosaby zaleno od niego Berlina. Bismarck by wic got�w popiera Rosj, ale tak, aby nie zaszkodzio to zbytnio Austrii.

We wrzeniu 1872 r. odby si zjazd trzech monarch�w w Berlinie, a w roku nastpnym podpisano konwencj wojskow. Utworzony w ten spos�b sojusz trzech cesarzy by niewtpliwym sukcesem dyplomacji Bismarcka, ale mia on take wyrane granice. Podstaw bya obietnica wadc�w “bezporedniego i osobistego" porozumiewania si dla “zabezpieczenia pokoju europejskiego". Korzystne byo pooenie Niemiec, kt�re posiaday lepsze stosunki z kadym z sojusznik�w, ni istniay midzy nimi, ale nakadao to obowizek baczenia na trwao sojuszu. Rosja unikaa wszelkich akcent�w antyfrancuskich, w rozmowach nie byo wzmianki o uznaniu aneksji Alzacji i Lotaryngii.

Skutki takiego stanowiska ukazay si szybko. W marcu 1875 r. w parlamencie francuskim przesza ustawa wzmacniajca odbudowywan si zbrojn Francji. W maju w paru pismach niemieckich ukazay si gronie brzmice artykuy, z kt�rych zwaszcza jeden, zatytuowany Czy wojna na widowni? (Ist Krieg in Sicht?, “Die Post", 8 IV 1875), niewtpliwie inspirowany przez kanclerza, wywar wielkie wraenie. Nie brakowao krok�w samego rzdu (np. zakaz wywozu koni do Francji). Do dzisiaj trudno z ca pewnoci odpowiedzie na pytanie, czy Bismarck rzeczywicie zamierza podj wojn prewencyjn przeciw Francji, rzuci j na kolana wczeniej, ni zdoa odbudowa swoje siy, cho wiele przemawia za tak ewentualnoci. Natomiast pewne jest, e wojn straszy.

Skutek zawi�d cakowicie jego oczekiwania. Trzeba byo zrezygnowa z dania cofnicia wojskowej ustawy francuskiej z 13 marca. Co gorsza, Bismarck nie spodziewa si wsp�dziaania Francji z Rosj i Angli. Francuski minister spraw zagranicznych, ks. Decazes,

560

zaapelowa do obu mocarstw, aby pomogy uchroni pok�j. Rzd brytyjski doradza wsp�ln akcj w stolicy Rzeszy, wida te byo, e Anglia nie zgodzi si na wyeliminowanie Francji z koncertu mocarstw. Jeszcze waniejsze okazao si stanowisko Rosji, gdy kryzys 1875 r. stanowi jakby pr�b stwierdzenia, jak daleko siga sojusz trzech cesarzy. W Berlinie pojawi si Aleksander II z kanclerzem Gorczakowem, a przed wyjazdem ogosi owiadczenie, e pok�j jest zapewniony. W tym wypadku niepowodzenie byo podw�jne, gdy taka enuncjacja wywoaa wraenie, e to wanie dziki interwencji Rosji Bismarck wycofa si ze swoich agresywnych plan�w. Nigdy te nie zapomnia tego Gorczakowowi. Stara si zrzuci odpowiedzialno za kryzys na “niedowiadczonych dyplomat�w" (chodzio o przedstawiciela Francji w Berlinie) i “wysoko postawione osobistoci" (mia na myli cesarzow), ale byy to tylko strzay Parta.

Mimo kryzysu 1875 r. podstaw dyplomacji pozostawa sojusz trzech cesarzy, gdy nowe wypadki w Europie zmieniy sytuacj. W lecie tego roku wybuchy niepokoje w Boni, a w maju 1876 r. powstanie w Bugarii. Wobec niepowodzenia powstac�w, mordowanych bezlitonie przez nieregularne oddziay tureckie baszybuzuk�w, na pomoc popieszyy im Serbia i Czarnog�ra. I one okazay si jednak za sabe, aby pokona Turk�w. Opinia rosyjska domagaa si jednogonie udzielenia poparcia sowiaskim braciom na Bakanach. Rzd rosyjski te chtnie widziaby wystpienie przeciw Turcji, gdy znowu witay moliwoci zblienia si do upragnionych cienin. Grozio to jednak konfliktem z Austri. Trzeba byo wic zwr�ci si do Berlina, aby zapewni sobie neutralno Niemiec wobec zatargu midzy dwoma mocarstwami, i to sojusznikami w ramach sojuszu trzech cesarzy. Wilhelm m�g uspokaja Aleksandra, e “pami twojego stanowiska wobec mnie i mojego kraju w latach 1864—1870/71 bdzie kierowa take moj polityk wobec Rosji". Bismarck nie m�g zaj takiego stanowiska. Z jednej strony zapewni, e Niemcy nie s zainteresowane sprawami bakaskimi (w przem�wieniu w parlamencie 5 XII 1876 uy synnnego sformuowania, e Konstantynopol nie jest wart koci jednego grenadiera pomorskiego), ale z drugiej stwierdzi, e Niemcy nie bd przypatrywa si biernie porace Austrii. Gdy w 1875 r. ukazay si granice sojuszu ze strony Rosji, teraz jego ograniczenie ze strony Niemiec. Dyplomacja rosyjska musiaa zwr�ci si do Wiednia, kt�ry obawia si, e utworzenie silnych pastw sowiaskich na Bakanach (chodzio wtedy g�wnie o Bugari) stanowi bdzie zar�wno niepomierny wzrost wpyw�w rosyjskich, jak r�wnie podburzy Sowian austriackich. Dla umierzania tych niepokoj�w Rosja zagwarantowaa Austrii moliwo zajcia Boni i Hercegowiny.

Wojna rosyjsko-turecka, toczona od kwietnia 1878 r., cho trudniejsza, ni przewidywano, zakoczya si zdecydowanym zwycistwem Rosjan, kt�rzy znaleli si na przedpolu Konstantynopola. 3 III 1878 r. podpisano pok�j w San Stefano, tworzcy wielk Bugari. Podobny sukces rosyjski spowodowa jednak op�r ze strony Austrii, kt�ra uwaaa,

561

e obietnice rosyjskie zostay zamane, jak r�wnie ze strony Wielkiej Brytanii, kt�rej flota, wysana na morze Marmara, miaa zadokumentowa, e Anglia nie zgodzi si na panowanie rosyjskie na Bakanach i cakowite pognbienie Turcji.

Osamotniona Rosja musiaa zgodzi si na rewizj postanowie pokoju w San Sterano: Na kongresie berliskim (13 VI—13 VII 1878) Niemcy znalazy si w pozycji porednika (Bismarck jako przewodniczcy obrad okreli j jako stanowisko “uczciwego maklera"). Rola ta, a take miejsce odbywania kongresu (by on wszak kontynuacj kongresu paryskiego z czas�w Napoleona III) stanowiy przejaw wzrostu znaczenia pastwa, ale zarazem stawiay je wobec koniecznoci podjcia decyzji wypowiedzenia si za Rosj czy za Austri. Gra Bismarcka bya coraz trudniejsza. Premier brytyjski dostrzega w niej sprzyjanie Rosji, ale opinia, zwaszcza rosyjska, bya wrcz przeciwnego zdania, doszukiwaa si zemsty Bismarcka nad Gorczakowem. Potwierdziy to rezultaty kongresu, okrojenie Bugarii do poowy i utrata przez Rosj wikszoci jej zdobyczy, natomiast Austria uzyskiwaa okupacj Boni i Hercegowiny.

Zmian pooenia Niemiec Bismarck dostrzeg szybko, a potwierdziy j noty rosyjskie po kongresie, najpierw chodne, potem wrcz nieprzyjazne. Aleksander napisa do Wilhelma list z pogr�kami, zwany “policzkiem" (Ohrfeigebrief). Konsekwencj staa si opcja na rzecz Austrii, uwidoczniona podpisaniem z ni dwuprzymierza 7 X 1879 r. Ten sojusz, najtrwalszy ze wszystkich w drugiej poowie XIX w. (przetrwa do 1918 r.), wynika w duej mierze z przesanek gospodarczych, gdy kapita niemiecki zaczyna w tym czasie swoj

562

penetracj na terenie monarchii dualistycznej. Dojcie ukadu do skutku nie byo proste. Dla Austrii wane byo w nim ostrze antyrosyjskie, dla Niemiec antyfrancuskie. W rezultacie tajny sojusz przewidywa wsp�lne wystpienie tylko w razie ataku Rosji na kt�regokolwiek z kontrahent�w, w wypadku ataku kadego innego pastwa obowizywaa jedynie yczliwa neutralno. Najtrudniej przyszo Bismarckowi przekona Wilhelma, kt�ry za adn cen nie chcia zgodzi si na zrywanie tradycyjnej przyjani Hohenzollern�w z Romanowami, a gdy kanclerz wymusi j grob wasnej dymisji, cho ustpi, nie zosta przekonany. W dwuprzymierzu tkwiy, co wicej, pocztki formowania si blok�w mocarstw, kt�re doprowadz w dalekiej na razie przyszoci do pierwszej wojny wiatowej.

Sojusz z Austri oznacza niewtpliwie pogorszenie si sytuacji dyplomatycznej Niemiec nie tylko dlatego, e przestaway by w towarzystwie “trzech", ale i dlatego e po raz pierwszy, cho w bardzo jeszcze mao realnej postaci, powstawao niebezpieczestwo wojny na dw�ch frontach, a zwaszcza e Rzesza tracia moliwo wyboru. Tote Bismarck postara si wr�ci do dobrych stosunk�w z Rosj. Sprzyja mu fakt, e moliwo zblienia Rosji do Francji bya jeszcze do odlega, zamordowanie za Aleksandra II obudzio silniejsze ni poprzednio antyrewolucyjne nastroje na dworze carskim, a do nich Bismarck nieraz si odwoywa. 18 VI 1881 r. wznowiony wic zosta sojusz trzech cesarzy, i to nawet w bardziej skonkretyzowanej postaci ni w 1873 r., narzucajcej dalej idce zobowizania. Po upywie trzech lat przeduony zosta jeszcze w 1884 r.

Mimo tego kryzys dyplomatyczny z przeomu lat siedemdziesitych i osiemdziesitych pozostawi nieodwracalne skutki. Sojusz nie budzi ju takiego zaufania, jak poprzednio, by w znacznie wikszym stopniu tajnym porozumieniem dynastycznym, przeciw kt�remu dziaay ju powane siy we wszystkich uczestniczcych w nim pastwach. Osabiay go tarcia austriacko-rosyjskie na Bakanach, gdzie Austria popieraa Serbi, a Rosja Bugari. Brak dotychczasowej stabilizacji stara si Bismarck nadrobi przez r�nokierunkow dziaalno.

Obok sojuszu tr�j cesarskiego istniao przymierze z Austri, a gdy w 1881 r. Francuzi opanowali w postaci protektoratu Tunezj i oburzone tym Wochy zwr�ciy si ku Niemcom, 20 V 1882 r. podpisane zostao tr�j przymierze, zwr�cone przeciw Francji, a zobowizujce strony podpisujce do wystpienia w razie ataku na kt�re z pastw dw�ch lub wicej przeciwnik�w. W 1883 r. Niemcy przyczyy si do sojuszu austro-wgiersko-rumuskiego o antyrosyjskim charakterze. Coraz mniej byo miejsca na swobodne dziaania dyplomatyczne, coraz wyraniej droga biega do tworzenia blok�w, cho skad ich daleki by jeszcze od ostatecznego ustalenia.

Wbrew zapewnieniom Bismarcka coraz czciej w jego dyplomacji pojawiay si kroki pogarszajce stosunki z Rosj. Tymczasem wiksz rol zaczy odgrywa stosunki z Angli, kt�rej interesy kolonialne

563

w Azji wytwarzay czste napicia w stosunkach z Rosj. Niechtna wszelkiemu cilejszemu wizaniu si z pastwami kontynentu, interesowaa si bardziej problemami wiatowymi ni europejskimi. Powaniejszych spraw spornych midzy Wielk Brytani a Niemcami dotd nie byo, zapowiedzi ich staa si polityka kolonialna Rzeszy.

Pocztki jej dali kupcy z miast hanzeatyckich. Eduard Luderitz z Bremy zacz penetrowa zatok Angra Pequena w poudniowo-zachodniej Afryce, a Adolf Woermann z Hamburga tereny nad Zatok Gwinejsk. W 1882 r. powsta Zwizek Kolonialny (Kolonialvereiii) we Frankfurcie pod przewodnictwem ks. Hermanna zu Hohenlohe-Langenburg, a w 1884 r. Towarzystwo Niemieckiej Kolonizacji (Gesellschaft fur deutsche Kolonisation) w Berlinie z Carlem Petersem, znanym awanturnikiem, na czele. Nacisk k� ekonomicznych stawa si wyrany. Bismarck niejednokrotnie wypowiada si przeciw zdobywaniu kolonii, w 1871 r. przyr�wnywa je do sobolowego futra polskiego szlachcica, kt�ry nie mia pod nim koszuli, korzyci z nich pynce okrela jako iluzoryczne. Po pokoju frankfurckim popiera polityk kolonialn Francji liczc, e osabi ona zainteresowanie Parya Alzacj i Lotaryngi. Czasy si jednak zmieniay. 24 IV 1884 r. w “dniu narodzin" niemieckiej polityki kolonialnej, Bismarck proklamowa protektorat nad Niemieck Afryk Poudniowo-Zachodni, w lipcu koloniami ogoszone zostay Togo i Kamerun, w 1885 r. Niemiecka Afryka Wschodnia i Zanzibar, Kraj cesarza Wilhelma na Nowej Gwinei i Archipelag Bismarcka (Wyspy Salomona) na Pacyfiku. Zapewnienia, e “niemiecka kolonizacja przychodzi po, a nie przed niemieckim kupcem", byy ju tylko frazesem. W okresie, gdy mniej si jeszcze w Niemczech m�wio o koloniach, stworzone zostao imperium, mao ju p�niej zmienione w latach prowadzenia “polityki wiatowej". W 1908 r. polityk centrowy Erzberger nazwa te posiadoci “czciami duszy niemieckiej", ale korzyci z nich pynce byy wtpliwej natury. Ju za na samym pocztku zaczy utrudnia stosunki z Angli, zwaszcza gdy na konferencji w sprawie Konga (grudzie 1884—luty 1885) Niemcy z Francj rozstrzygay o sprawach Afryki rodkowej w spos�b niezbyt dla Wielkiej Brytanii wygodny. Tylko wzrastajce zagroenie rosyjskie w Afganistanie skonio Albion do uznania zdobyczy niemieckich.

W poowie lat osiemdziesitych nastpio ponowne zaostrzenie si stosunk�w midzynarodowych w Europie. We Francji minister wojny, gen. Boulanger, w walce przeciw rzdom republikaskim odwoa si do nacjonalizmu, przypominajc znowu ze wzmoon si Sedan i utracone prowincje. Odya sprawa wschodnia. Powstanie w Rumelii Wschodniej, tej czci Bugarii na poudnie od g�r Bakanu, kt�r kongres berliski pozostawi Turcji jako autonomiczn prowincj, doprowadzio do poczenia jej z reszt pastwa. Takie nage podwojenie si powierzchni Bugarii wywoao wrog reakcj Serbii, kt�ra jednak w listopadzie 1885 r. w kr�tkiej kampanii zostaa pobita i ratowa j z opresji musiaa Austria. Samodzielnie osignity sukces Bugarii nie spodoba si Aleksandrowi III, kt�ry wymusi w 1886 r. ustpienie

564

ks. Aleksandra Battenberga. Na opr�niony tron bugarski wybrany zosta przez parlament ks. Ferdynand Sasko-Koburg-Gotha, byy oficer austriacki. Pozycja Rosji na Bakanach zostaa zachwiana.

Teraz ju Bismarck nie m�g wybiera midzy Austro-Wgrami i Rosj. Sojusz z Austri i tr�jprzymierze stanowiy g�wny nurt jego dyplomacji. Stara si hamowa Austri w jej antyrosyjskim rozpdzie, tumaczc sojusz jako tylko defensywny. W kadym razie niemoliwe byo w tej sytuacji jakiekolwiek przeduenie porozumienia tr�jcesarskiego. Nie mogo pom�c przypominanie sprawy polskiej przez zaostrzenie polityki wobec Polak�w w zaborze pruskim. Jednoczenie Wochy w czasie przeduenia tr�j przymierza w 1887 r. wymogy korzystniejsze dla siebie warunki, silniejsze poparcie Niemiec w razie konfliktu z Francj i gwarancje utrzymywania stanu rzeczy na Bakanach. Bismarck w swoich powizaniach, gdy saby dawne, siga coraz dalej. W kocu 1887 r. podpisana zostaa ententa r�dziemnomorska, porozumienie angielsko-wosko-austriackie w sprawie utrzymywania w stanie nienaruszonym Turcji i jej panowania nad cieninami, a take wzajemnego poparcia wpyw�w brytyjskich w Egipcie i penetracji woskiej w Trypolitanii. Cho Niemcy nie bray bezporedniego udziau w tym ukadzie, stanowi on jakby przeduenie tr�jprzymierza.

Nie tylko w bismarckowskim systemie sojuszy tkwiy elementy antyrosyjskie, ale i w samych Niemczech dziaay w tym kierunku r�ne siy. Orodkiem ich byy zwaszcza koa wojskowe, szczeg�lnie nastpca od 1888 r. Moltkego na stanowisku szefa Sztabu Generalnego, hr. Alfred von Waldersee. Projekty wywoania wojny przeciw Rosji i udowodnienia wyszoci armii niemieckiej nad armi jeszcze jednego mocarstwa europejskiego byy jednak sprzeczne z zaoeniami Bismarcka, Korzyci takiej wojny byy wtpliwe, spowodowaaby ona poruszenie sprawy polskiej — wspominali o niej generaowie — czego kanclerz nie yczy sobie w adnym wypadku. Kilkanacie lat wczeniej zahamowa zakres autonomii dla Galicji, a niebezpieczestwo polskie, czciej wyimaginowane ni prawdziwe, suyo mu do zblienia konserwatywnych dwor�w, nie do ataku na Rosj. Ewentualne zwycistwo nie mogo zniszczy Rosji, atwo za spowodowaoby zblienie do siebie pozostaych mocarstw, gdy w�wczas caej Europie groziaby hegemonia niemiecka.

Rezultatem takiego zaoenia byo podpisanie z Rosj 18 VI 1887 r. tajnego traktatu reasekuracyjnego, w kt�rym oba pastwa obiecyway sobie yczliw neutralno na wypadek wojny z trzecim mocarstwem (wyczajc Austri i Francj). Bismarck uznawa prawa rosyjskie na Bakanach i wpywy w Bugarii, a take prawo interwencji w kwestii cienin. Niewtpliwie najwaniejszym celem Bismarcka byo powstrzymanie za pomoc tego cile dyplomatycznego ukadu Rosji od sojuszu z Francj, a take uzyskanie stanowiska porednika midzy Rosj a Austro-Wgrami w momencie, gdy sojusz midzy tymi pastwami nie by ju moliwy. Jednoczenie Niemcy usadowiy si midzy Rosj a Angli, powanionymi wzrastajcym antagonizmem. '

565

Wielu zar�wno wsp�czenie, jak i p�niej ten system ukad�w, zawieranych przez Bismarcka w kocu jego rzd�w, uwaao za arcydzieo kunsztu dyplomatycznego. Jego nastpca przyr�wna t polityk do onglowania picioma kulami. Ale by to take system niezmiernie kruchy i peen wewntrznych sprzecznoci. Obietnice wobec sojusznik�w w tr�j przymierzu z 1887 r. sprzeczne byy z zobowizaniami wobec Rosji podjtymi w traktacie reasekuracyjnym. Ponadto powstrzymywanie zblienia midzy Francj a Rosj dawao tylko poowiczne rezultaty. W listopadzie 1887 r. w odwet za zarzdzenia szkodzce Niemcom mieszkajcym w zachodnich guberniach Rosji Bismarck zamkn niemiecki rynek pieniny dla rosyjskich papier�w wartociowych (zakaza Bankowi Rzeszy przyjmowania ich). Zaraz zgosia si Francja, udzielajc pierwszej poyczki w wysokoci 500 mln frank�w. Bya to zapowied zwrotu, kt�ry nastpi w par lat p�niej.

W 1889 r. Bismarck z jednej strony pr�bowa doprowadzi do cilejszego zwizania z Angli, kt�re musiaoby by zwr�cone przeciw Francji, a take przeciw Rosji, ze strony drugiej pozytywnie reagowa na sondae Aleksandra w Berlinie w padzierniku 1889 r. w sprawie odnowienia traktatu reasekuracyjnego. Wszystko wskazuje, e swoj gr zamierza prowadzi w spos�b dotychczasowy, natomiast nie mona stwierdzi, jakie przyniosaby wyniki w zmieniajcej si sytuacji. Dymisja “elaznego kanclerza" wizaa si z zerwaniem przez jego nastpc�w “drutu do Petersburga", bya to jednak konsekwencja take jego wasnej dyplomacji. Jeden z najbliszych wsp�pracownik�w Bismarcka, baron von Holstein, uwaa, e w ostatnich latach kanclerz ama swoje wasne zasady; Holstein nie waha si, wykorzystujc kontakty z Wiedniem, krzyowa jego poczyna.

Ju powstanie Rzeszy byo wstrzsem dla dotychczasowego systemu dyplomacji europejskiej. Polityka zagraniczna Niemiec w latach siedemdziesitych opieraa si w duej mierze na starych zasadach konserwatywnych, w nastpnym dziesicioleciu Bismarck co raz odwoywa si do wzgld�w dynastycznych, ale nacisk nowych czynnik�w, zwaszcza ekspansywnoci gospodarczej, uniemoliwia pene realizowanie dawnych zasad. Tak byo, cho wewntrz Rzeszy przewag uzyskay, przynajmniej w yciu politycznym, ywioy konserwatywne.

ZWROT KU KONSERWATYZMOWI

W dniu 11 V 1878 r. do Wilhelma I, przejedajcego centraln ulic Berlina, dwa strzay odda mody, niezr�wnowaony psychicznie czeladnik, Max H�del. Jego zwizki z parti socjalistyczn byy nike (zosta z niej wykluczony kilka tygodni wczeniej), Bismarck podchwyci jednak okazj, aby oskary socjalist�w o pr�b zamordowania starego cesarza, tym bardziej e panowaa w�wczas psychoza obawy przed zamachami anarchistycznymi.

Natychmiast (12 maja) przedstawi parlamentowi projekt ustawy wymierzonej przeciw ruchowi robotniczemu. Projekt, popiesznie

566

sklecony, wzbudzi powszechny op�r i w rezultacie wszystkie partie, z wyjtkiem konserwatyst�w, gosoway przeciw niemu (251—57 gosami). Jakby jednak na zam�wienie doszo wkr�tce (2 czerwca) do ponownej pr�by zamachu, podjtej przez dr Karla Nobilinga. I on nie by socjalist, mia najwyej pewne kontakty z anarchistami, ale sposobno bya zbyt dogodna, aby jej nie wyzyska. Chodzio nie tylko o walk z socjalistami, ale take o “przycinicie do muru" narodowych libera�w. “Teraz mam ich!" wykrzykn podobno Bismarck na wie o drugim zamachu, a chodzio mu wanie o parti mieszczask.

Parlament zosta rozwizany, a nowe wybory, cho nie w peni mogy zadowoli kanclerza, przyniosy porak libera�w i powikszenie liczby pos�w konserwatywnych, 1 padziernika nowy Reichstag uchwali gosami obu partii konserwatywnych, “ugniecionych" narodowych libera�w i nawet pewnej czci lewicy mieszczaskiej (w sumie 221 — 149 gosami) “ustaw przeciwko niebezpiecznym dla og�u deniom socjaldemokracji", zwan czciej ustaw antysocjalistyczn.

Jej tw�rcy wychodzili z zaoenia, e ruch robotniczy jest dzieem garstki agitator�w, kt�rzy swoimi ideami zatruwaj robotnik�w. Ustawa miaa uniemoliwi tak dziaalno. Zakazane zostay wszelkie zebrania, pisma czy zwizki uznane za socjalistyczne. Agitatorom nie wolno byo wykonywa r�nych zawod�w (jak ksigarstwa, bibliotekarstwa, nie mogli by drukarzami czy restauratorami), przy kt�rych mieliby moliwo oddziaywania na ludzi. Mona ich byo take wysiedla z miejsc zamieszkania, gdy sdzono, e na obcym terenie bd mniej niebezpieczni. Ustawa przewidywaa r�wnie moliwo ogaszania w poszczeg�lnych miastach czy okrgach “maego stanu oblenia", a wtedy uprawnienia policji wzrastay jeszcze bardziej.

Nagonka, rozptana po drugim zamachu na cesarza, spowodowaa, e naciskowi ulegli narodowi liberaowie, cho zdawali sobie spraw, i podobna ustawa wyjtkowa oznacza ograniczenie swob�d obywatelskich i jest sprzeczna z zasadami ich ideologii. Oznaczao to koniec ery liberalnej.

Nie tylko jednak w tym celu potrzebne byo Bismarckowi zaamanie partii mieszczaskiej. Jednoczenie w parlamencie powstaa luna grupa pos�w, zwana Zjednoczeniem Ekonomicznym (Yoikswirtschaft-liche Yereinigung), zoona z 204 polityk�w. Byli wr�d nich konserwatyci, ale take znaczna cz partii Centrum, cho ustawy Kulturkampfu nie zostay jeszcze cofnite, wreszcie spora grupa narodowych libera�w. Potrzebna bya do przeprowadzenia zmiany w polityce gospodarczej.

W grudniu 1878 r. Bismarck przedstawi program, kt�ry polega przede wszystkim na wprowadzeniu ce. Byo wr�d nich co na elazo, ale w zamian za nie kanclerz naciska na wprowadzenie take bardzo niepopularnych ce na zboe, kt�re powodowao podroenie podstawowych rodk�w spoywczych. Ostatecznie w lipcu 1879 r. ca zostay uchwalone. Nie byy one jeszcze wyg�rowane (5—20 mk za ton, tzn. 5—10% wartoci), ale ustawa oznaczaa zerwanie z liberalizmem

567

gospodarczym i bya krokiem na rzecz junkr�w. W 1885 r. ca podskoczyy przecitnie do 30 mk, w 1887 r. do 50 mk za ton (25—105 mk) i naleay do najwyszych na wiecie.

Dochody z ce, a take z uchwalonego w tym czasie podatku od wyrob�w tytoniowych, szy na rzecz skarbu Rzeszy. Ograniczone to zostao, gdy Bismarck zgodzi si na wniosek Centrum, aby Rzesza zatrzymywaa z nich tylko 130 mln mk, przekazujc reszt pastwom zwizkowym, kt�re nadal musiay j subsydiowa.

Cay przebieg wypadk�w w latach 1878—1879 oznacza zerwanie Bismarcka z narodowymi liberaami i jego zwrot ku konserwatyzmowi. Zbliy si nawet do Centrum, cho w nastpnych latach dochodzio jeszcze do zatarg�w. Zaostrzy si jego stosunek do parlamentu, tym bardziej e natrafia tam nieraz na nieprzyjazn wikszo. Przebkiwa, e Rzesza, utworzona w wyniku porozumienia wadc�w niemieckich, przez nich moe by rozwizana, aby nada jej inny ustr�j. Parokrotnie chodziy suchy, e kanclerz zamierza zmieni demokratyczne prawo wyborcze.

Nadzieje narodowych libera�w na parlamentaryzacj rzd�w rozwiay si bez ladu. Wr�d sekretarzy stanu Rzeszy, a jeszcze bardziej w pruskiej radzie ministr�w zasiadali teraz ludzie o zdecydowanie konserwatywnych pogldach. Najbardziej charakterystyczn postaci by Robert von Puttkamer, kt�ry najpierw zastpi Falka na stanowisku ministra owiaty, gdy ten sta si niewygodny wobec wygasania Kulturkampfu, a nastpnie jako minister spraw wewntrznych (1881—1888) wyznacza kierunek polityki wewntrznej. Bardziej ni w poprzednim dziesicioleciu ministrowie stali si posusznymi narzdziami Bismarcka.

Ustawa antysocjalistyczna, uchwalona pocztkowo na 2 1/2 roku, przeduana bya kolejno i obowizywaa a do 1890 r. W cigu tych 12 lat zakazano wydawania 608 czasopism i 1241 druk�w nieperiodycznych, rozwizano 318 zwizk�w robotniczych, ponad 1500 os�b aresztowano, 900 wysiedlono. Cho nie z jednakowym nasileniem, represje trway przez cay czas.

W pierwszym okresie po uchwaleniu ustawy w partii socjalistycznej pojawiy si nastroje minorowe, w wyborach 1878 r. kandydatury socjalistyczne zebray mniejsz liczb gos�w, co prawda w niepomylnej atmosferze po obydw�ch zamachach na cesarza. Szybko jednak otrznito si z pierwszego wraenia. Na zjedzie partii w Wyden w Szwajcarii w 1880 r. skrelono z programu sowa o prowadzeniu akcji tylko legalnymi rodkami. Nie oznaczao to zamiar�w przygotowania rewolucji, ale zaznaczenie, e nie uznaje si nowej ustawy. W wyborach 1881 r. — kandydaci oficjalnie nie reprezentowali partii, ale nikt nie mia co do tego adnych wtpliwoci — wybrano znowu 12 pos�w, do 1890 r. liczba ich potroia si w stosunku do stanu sprzed uchwalenia ustawy. W 1879 r. pojawio si pismo “Socjaldemokrata" (“Der Sozialdemokrat"), wydawane najpierw w Zurychu, a gdy wadze szwajcarskie pod naciskiem rzdu Rzeszy zmusiy redakcj do usunicia si stamtd, od

568

1888 r. w Londynie. Byo ono masowo przerzucane do Niemiec (organizatora tej akcji, Juliusa Mottelera, nazwano “czerwonym poczmistrzem"), jak na ironi, dostarczane nawet do urzd�w policyjnych. Wewntrz pastwa na miejsce likwidowanych czasopism ukazyway si nowe, istniejce do nastpnego zakazu. W sumie czytelnictwo druk�w socjalistycznych, wbrew wszelkim szykanom, znacznie wzroso. Masowo powstaway r�ne zwizki owiatowe, towarzyskie i podobne, dla omawiania spraw politycznych zbieray si niewielkie grupy, wiksze poza miastami w opuszczonych kamienioomach czy w lasach.

Ten “bohaterski okres", kt�ry partia socjalistyczna przetrwaa zwycisko, zjedna jej powszechnie uznanie, wewntrz przyczyni si do wytworzenia przekonania o koniecznoci utrzymywania jednoci, co obowizywao take i w�wczas, gdy zarysoway si wyrane r�nice w caym ruchu.

Swoj polityk wobec ruchu robotniczego Bismarck okreli jako stosowanie metody “bicza i cukru". Obok zwalczania si uciek si take do pr�b zjednania proletariatu dla pastwa przez wprowadzenie powszechnego ubezpieczenia spoecznego. Sprzyja temu zwrot w stosunkach wewntrznych, gdy centrowcy opowiadali si za roztoczeniem opieki nad robotnikami, a nie sprzeciwiali si temu take konserwatyci, tym bardziej e pocztkowo ustawy nie obejmoway robotnik�w rolnych. Liberaowie niechtni byli mieszaniu si pastwa do stosunk�w midzy pracodawc i pracobiorc i przymusowemu charakterowi ubezpiecze, ale nawet wr�d nich wielu byo za powstrzymywaniem na tej drodze “przewrotu spoecznego".

Ustawa z 1883 r. wprowadzaa ubezpieczenie od chor�b, ustalajc minimalne stawki pacone przez 13 tygodni choroby. Organizacja instytucji ubezpieczeniowych zostaa zdecentralizowana, w ich zarzdzaniu brali udzia take robotnicy, tym bardziej e pokrywali 2/3 koszt�w (pracodawcy 1/3). Ubezpieczenie od wypadk�w, zanim wprowadzono je w 1884 r., stao si przedmiotem star midzy Bismarckiem, kt�ry chcia zapewni w nim udzia pastwa, a partiami wystpujcymi przeciw “socjalizmowi pastwowemu". Sp�r zakoczy si kompromisem. Organizacyjnie ubezpieczeniami zajmoway si specjalne urzdy, koszty pokrywali robotnicy i pracodawcy. Ustawa przewidywaa wypacanie stawek ubezpieczeniowych przez 14 tygodni, a w razie trwaej niezdolnoci do pracy zapewniaa stal rent sigajc wysokoci 2/3 zarobk�w. W 1886 r. ubezpieczenie to rozcignito na robotnik�w rolnych. Ubezpieczenie na staro i od inwalidztwa wprowadzono ustaw z 1889 r., objo ono od razu rzemielnik�w i robotnik�w rolnych. Udzia w zarzdzaniu, a czciowo i w kosztach miao tym razem pastwo. G�wnym mankamentem byo to, e renty starcze przyznawano dopiero po ukoczeniu 70 lat.

Ustawy ubezpieczeniowe byy trwa zdobycz. Cho nie likwidoway wielu bolczek robotnik�w, niewtpliwie poprawiay ich pooenie. Obok Wielkiej Brytanii Rzesza staa si pastwem o najbardziej rozwinitych ubezpieczeniach na wiecie. Niemniej nie odegray one

569

roli, jak chcia im przypisa Bismarck, a za nim wielu polityk�w. Gdy jednoczenie toczona bya zacita walka przeciw organizacjom robotnik�w, nie zamierzali oni agodzi swego oporu wobec pastwa, uznajc, nie bez racji, e ustpstwa zyskuj wanie dziki wasnej nieustpliwoci. Ruch strajkowy w cigu tego dziesiciolecia stopniowo si wzmaga, a w 1889 r. doszo do wielkiego strajku g�rnik�w w Zagbiu Ruhry z udziaem 90 ty. robotnik�w. Za nim poszy liczne mniejsze wystpienia w innych czciach Rzeszy (m.in. na G�rnym lsku, gdzie po raz pierwszy mia miejsce powaniejszy strajk). Organizacje zawodowe, tworzone od koca lat szedziesitych, rozwijay si nadal, starajc si o zachowanie pozor�w niezalenoci od partii socjalistycznej (std nazwa “wolnych zwizk�w") dla uniknicia represji.

Tote Bismarck wkr�tce utraci zainteresowanie ustawodawstwem spoecznym. Przeciwstawi si zdecydowanie projektom dalszej jego rozbudowy, a pod koniec rzd�w projektowa zastosowanie drastycznych metod walki, pozbawienie socjalist�w praw politycznych lub wywoanie zaburze, kt�re pozwoliyby zatopi we krwi cay ruch.

W walce ze wszystkimi, kt�rych coraz czciej okrelano jako “wrog�w Rzeszy", okres wpyw�w prawicy przyni�s take nasilenie przeladowa mniejszoci narodowych. Suyo to temu, co niekt�rzy historycy okrelaj jako “negatywn integracj", czeniu spoeczestwa pod sztandarami narodowymi w walce przeciw wszystkim uznawanym za wrog�w.

Mniejszoci narodowe nie tworzyy w sumie znacznej grupy ludnoci, byo ich w 1900 r. ok. 3,7 mln (w tym ok. 3 mln Polak�w), a wic ok. 7% og�u ludnoci. Najwaniejsza bya sprawa ludnoci polskiej.

Pastwo pruskie od rozbior�w zwalczao wszelkie denia niepodlegociowe Polak�w, od 1848 r. pojawiy si objawy antagonizmu midzy ludnoci polsk i niemieck w Wielkopolsce. Zjednoczenie Niemiec, poczone z klsk Francji, byo cikim ciosem dla sprawy polskiej, usuwajc j z dyplomacji europejskiej. Posowie polscy protestowali przeciw wczeniu Poznaskiego do Zwizku P�nocnoniemieckiego i Rzeszy Niemieckiej. P�niej po stronie polskiej pojawiy si objawy tr�jlojalizmu, ale zarazem ruch polski ogarn liczniejsze rzesze ludnoci, sigajc w gb spoeczestwa i rozszerzajc si na nowe ziemie. Po strome niemieckiej obok dawnego stanowiska pruskopastwowego coraz wiksz rol pocz odgrywa nacjonalizm, traktujcy Polak�w jako wrog�w narodu niemieckiego. Antypolskie hasa w publicystyce i programach partii coraz czciej zwracay si nie tylko przeciw tradycyjnie zwalczanym grupom, szlachcie i duchowiestwu, ale w og�le przeciw Polakom. W wypadkach na terenie monarchii habsburskiej dostrzegano cofanie si niemczyzny z dawnych pozycji w Europie Wschodniej i rodkowej.

Germanizacja szkolnictwa w latach 1872—1873 tona w powodzi antykocielnych krok�w Kulturkampfu. W 10 lat p�niej chodzio ju o samych Polak�w. W 1885 r. nastpiy wspomniane ju “rugi" pruskie

570

majce chroni Rzesz przed napywem elementu sowiaskiego. W roku nastpnym Sejm Pruski uchwali ustaw o utworzeniu Komisji Kolonizacyjnej, kt�ra miaa wykupywa ziemi z rk polskich dla osiedlania na niej Niemc�w. Wkr�tce przyszy jeszcze i inne zarzdzenia.

Rozw�j polskiego ruchu narodowego sprzeczny by z zaoeniami Rzeszy jako narodowego pastwa niemieckiego. Zaostrzenie polityki wobec Polak�w w poowie lat osiemdziesitych, niezalenie od zmian tej polityki w p�niejszym czasie, wykopao przepa, kt�ra czynia niepodobnym jakiekolwiek trwalsze porozumienie.

Lepiej dla strony niemieckiej zdaway si rysowa perspektywy w P�nocnym Szlezwiku (czyli Poudniowej Jutlandii). Pok�j praski z 1866 r. przewidywa moliwo korektur granicznych na rzecz Danii. Opierajc si na tym Duczycy szlezwiccy obstawali przy polityce protestu, dla uniknicia suby w wojsku pruskim masowo emigrowali, a wyniki wybor�w zdaway si wiadczy, e w przyszoci element duski moe cakowicie znikn na rzecz niemieckiego. I tam jednak w latach osiemdziesitych po stronie duskiej zacza zmienia si taktyka, pojawiy si wiksze organizacje (jak zwizek jzykowy czy szkolny), a ze strony niemieckiej rozpoczto germanizacj szkolnictwa.

Pooenie Alzacji i Lotaryngii w wikszym stopniu zaleao od caoksztatu stosunk�w niemiecko-francuskich. Ten “kraj Rzeszy" przez kilka pierwszych lat traktowany by niemal jako zdobycz wojenna, pozbawiono go wszelkiej autonomii, a rozcigano na, nie zawsze w peni legalnie, rozporzdzenia i ustawy pruskie (take antykocielne z czas�w Kulturkampfu). Odpowiedzi bya w pierwszych latach (do 1873 r.) opcja 150 ty. os�b, czyli 10% ludnoci, za Francj i stae wybieranie na pos�w do parlamentu wycznie wrog�w aneksji. W 1879 r. spr�bowano innej metody, kt�rej przedstawicielem by nowo mianowany namiestnik, marszaek Edwin von Manteuffel (od 1885 r. jego nastpca ks. Chlodwig HohenIohe-Schillingsfiirst). Dopiero w 1911 r. stworzono w tym “kraju Rzeszy" pewne organy samorzdowe. Zmiany nie day jednak adnych powaniejszych rezultat�w, ju choby dlatego, e caa administracja zajta bya nadal przez Niemc�w, panoszyo si tam wojsko, a ludno zachowywaa wrogo.

Bardzo skomplikowana bya kwestia ydowska, cho chodzio tylko o okoo 1% ludnoci. ydzi w Niemczech, jak w caej Europie, do koca XVIII w. pozbawieni byli wszelkich praw i odosobnieni w swoich gettach. Okres napoleoski przyni�s tylko czasowe zmiany, trwalsze byo r�wnouprawnienie proklamowane przez parlament frankfurcki, ostatecznie upoledzenie usunito w Zwizku P�nocnoniemieckim (1869) i w Rzeszy (1871). W cigu paru pokole ydzi w znacznym odsetku zasymilowali si ze spoeczestwem, ksztacili si w niemieckich szkoach, brali udzia w yciu politycznym (czciej po stronie lewicy, cho ydem by ideolog konserwatyzmu F. J. Stahl), chlubnie zapisali si w niemieckiej kulturze (aby przypomnie choby Heinego).

Przeszo pozostawia jednak pewne lady. Odbijao si to na uksztatowaniu spoecznym ludnoci ydowskiej. Wikszo yd�w

571

naleaa do stanu redniego, co energiczniejsi zajmowali si handlem i finansami. To w poczeniu z licznym udziaem w partiach liberalnych spowodowao, e wraz z antyliberalnym zwrotem po kryzysie 1873 r. powstawa zacz antysemityzm, czsty zwaszcza w publicystyce konserwatywnej. O Berlinie, gdzie w 1880 r. skupio si 45 ty. yd�w, C. Frantz napisa, e powinien by stolic ydowskiej, a nie germaskiej Rzeszy. Nie byo to wyczn cech Niemiec, gdy podobnie wygldaa sytuacja w Austrii. Oficjalnie antysemityzm pozostawa na marginesie ycia politycznego, nie hodowa mu Bismarck ani cesarz. Poza konserwatystami powstaway mniejsze partie i organizacje o wyranie antysemickim nastawieniu. Niekiedy dochodzio do antysemickich wybryk�w, ale budziy one oburzenie. Moe waniejsze byo, e niewielu yd�w mogo robi karier urzdnicz, aden wojskow, trafiali si wr�d profesor�w uniwersytet�w, rzadko wr�d nauczycieli szk� rednich. Zaliczanie ich do “wrog�w Rzeszy" miao ograniczony zasig wobec posuwajcej si coraz dalej asymilacji. W 1885 r. imigranci ydowscy usunici zostali ze wschodnich prowincji pastwa, ale napyw tych “yd�w wschodnich" (Ostjuderi) niechtnie widziany by i przez samych yd�w niemieckich.

W 1888 r. zmar wiekowy Wilhelm I. O jego nastpcy Fryderyku III (w Rzeszy I) przypuszczano, e stanie si inicjatorem bardziej liberalnej polityki wewntrznej. wiadczyy o tym jego kontakty z politykami mieszczaskimi, pewien wpyw wywrze moga ona Wiktoria, c�rka kr�lowej angielskiej. Czasu wystarczyo mu tylko na zdymisjonowanie Puttkamera. Rak krtani, cho w przeprowadzonej operacji powici sw�j gos, spowodowa mier po 99 dniach rzd�w. Jeszcze w tym samym “roku trzech cesarzy" na tron wstpi mody Wilhelm II, liczcy zaledwie 29 lat. Podkrela, e czuje si bliszy dziadowi ni ojcu, ale w jednym przynajmniej r�ni si zasadniczo. Niedugo mianowicie znosi koo siebie potn posta Bismarcka.

Do starcia doszo na tle dw�ch kwestii. Wilhelm nie zamierza zaczyna panowania od dawienia przemoc ruchu robotniczego. W styczniu 1890 r. parlament odrzuci projekt przeduenia ustawy antysocjalistycznej, nowe wybory spowodoway klsk wikszoci kartelu konserwatyst�w i narodowych libera�w, na kt�rej opiera si Bismarck w ostatnich latach. Trzeba byo szuka nowych metod, do kt�rych Bismarck nie myla si dostosowa. Drug spraw by stosunek do Rosji. Przeciwnicy Bismarcka z baronem Holsteinem na czele przedstawili cesarzowi w taki spos�b spraw traktatu reasekuracyjnego, e ten wypowiedzia si przeciw jego przeduaniu. Mimo ofert Rosji “drut do Petersburga" zosta zerwany.

Bismarck wielokrotnie grozi dymisj, zawsze w sytuacji, w kt�rej m�g liczy na odrzucenie proby. Teraz Wilhelm zada od niego podania o ustpienie; stao si ono faktem 20 III 1890 r.

Trzydziestoletnie rzdy tego “elaznego Rolanda" czy “germaskiego olbrzyma" dobiegy kresu. Koczy si okres, gdy po biedermeierze i Wionie Lud�w najwaniejsze byo zjednoczenie, dla nastpnego decydujce znaczenie bdzie miaa zbliajca si zawierucha wojenna, a po niej koniec cesarstwa i rewolucja.

572

VI. RZESZA WILHELMINSKA (1890—1918)

WELTPOLITIK

Na wie o dymisji Bismarcka w satyrycznym pimie angielskim pojawia si karykatura, przedstawiajca kanclerza jako pilota opuszczajcego statek ku zadowoleniu jego kapitana — Wilhelma II. “Pilot moe odej, kurs pozostaje niezmieniony", brzmia komentarz. Kurs nawy niemieckiej zmieni si wbrew temu w kr�tkim czasie.

Pierwsza wojna wiatowa bya wstrzsem, kt�ry zburzy ustabilizowane stosunki “piknej epoki". Z niebywa dociekliwoci starano si wyjani, kto ponosi odpowiedzialno za wybuch tego kataklizmu. Odpowiedzialno ta jest zoona, ale udzia w niej Niemiec nie ulega wtpliwoci.

W momencie dymisji Bismarcka dwie zasadnicze cechy charakteryzoway dyplomacj niemieck — mimo kolonii bya to cigle polityka przede wszystkim europejska, a na starym kontynencie opieraa si na coraz bardziej kunsztownym, ale i nietrwaym systemie sojusz�w. Z tego punktu wyjcia wynikay dwie istotne strony niemieckiej polityki zagranicznej: wychodzenie na szerokie wody polityki wiatowej (termin “Weltpolitik" uku w 1895 r. ekonomista i socjolog M. Weber) i przewr�t w stosunkach dyplomatycznych, kt�ry doprowadzi do stworzenia blok�w pastw. Swobod gry dyplomatycznej, swobod wyboru podkopa sam Bismarck, zrujnowali jego nastpcy.

Nie od razu zmiany byy widoczne. W 1890 r. Niemcy podpisay ukad z Angli, kt�ry przewidywa oddanie Rzeszy wysepki Helgoland na Morzu P�nocnym w zamian za Zanzibar na wschodnim wybrzeu Afryki, pod�wczas wan stacj wglow, oraz regulacj granic midzy kolonialnymi posiadociami obu pastw. Wygldao wic, e Niemcy nie zamierzaj kontynuowa polityki kolonialnej oraz e pragn utrzyma dobre stosunki z Wielk Brytani.

R�na bya geneza tego, co si zdarzyo w nastpnych latach. Mieszay si ze sob czynniki takie, jak ekspansja gospodarcza i interesy zaangaowanego w ni kapitau niemieckiego, rosnce ambicje nacjonalizmu, kt�ry w tempie r�wnym temu, w jakim Rzesza dokonaa skoku gospodarczego, pragnby uzyska wielkie sukcesy na wiatowej arenie politycznej, charakter niemieckiej dyplomacji, skoncentrowanej w rkach wskiej grupy ludzi nie podlegajcych adnej kontroli i dziaajcych z poczuciem braku odpowiedzialnoci.

573

Spor rol odegray mylne obliczenia czy faszywe posunicia, a jeeli trudno znale dyplomacj, kt�ra byaby od tego wolna, to w wypadku Niemiec wilhelmiskich nagromadzio si ich wiele, jedne pocigay za za sob w konsekwencji inne.

Od poowy ostatniego dziesiciolecia XIX w. Rzesza zacza w spos�b nagy i gorczkowy aktywizowa si w r�nych czsto odlegych zaktkach kuli ziemskiej. Kiedy po wojnie japosko-chiskiej w 1895 r. twarde warunki, narzucone przez zwycisk Japoni Chinom w pokoju z Szimonoseki, natrafiy na protest Rosji i Francji, trzecim protestujcym pastwem stay si Niemcy. Tumaczeniem bya ch niepozostawiania sam na sam Rosji i Francji, ale krok dyplomacji Berlina nie zapobieg wzmocnieniu si utworzonego w latach 1892—1894 dwuporozumienia francusko-rosyjskiego, a bez adnych dla Niemiec korzyci rozdrani Japoni, dotd w trakcie modernizowania pastwa wiele wzor�w czerpic z Prus.

Gdy w grudniu 1895 r. maleka republika burska Transwal odpara napad oddzia�w Jamesona z ssiedniej brytyjskiej Rodezji, Wilhelm II wysa do prezydenta burskiego Paula Kriigera depesz gratulacyjn (synna pod�wczas depesza kriigerowska). Ucieszyo to nacjonalist�w niemieckich, zaniepokoio Anglik�w, Burom za nic da nie mogo, bo nawet blisko posiadoci niemieckich nie tworzya podstawy do akcji zbrojnej w Afryce Poudniowej wobec przewagi angielskiej na morzach. W par lat p�niej, w czasie wojny burskiej (1899—1902), opinia niemiecka (zreszt nie ona jedna) gono potpiaa perfidny Albion, fetowano Kriigera, gdy objeda Europ, ale losu republik burskich podbijanych przez Anglik�w w niczym to nie zmienio.

Gdy w 1897 r. zamordowano w Chinach dw�ch misjonarzy niemieckich, Niemcy zmusiy rzd chiski do odstpienia im portu Kiauczou, co stanowio odskoczni dla ekspansji na teren bogatego Szantungu. W tym wypadku w gr wchodziy interesy gospodarcze. Gdy z kolei w 1900 r. ofiar powstac�w chiskich, zwanych “bokserami", pad pose niemiecki w Pekinie, Niemcy nie tylko wziy udzia w zbrojnej ekspedycji pastw europejskich, ale podkrelay sw�j wielki w niej udzia, przejawiajcy si choby w fakcie, e na czele oddzia�w stan marszaek Waldersee, byy szef sztabu armii niemieckiej. Do odpywajcych wojsk Wilhelm II wygosi swoj synn, czy raczej osawion, “mow husk", w kt�rej zachca onierzy, aby w r�wnym stopniu upamitnili si Chiczykom swoj bezwzgldnoci jak Hunowie Attyli w Europie. Wkr�tce namalowa obraz przedstawiajcy “�te niebezpieczestwo" i wzywajcy “ludy Europy", aby broniy swoich “skarb�w kultury". W 1899 r., korzystajc z klski Hiszpanii w wojnie ze Stanami Zjednoczonymi, Niemcy odkupiy od niej wyspy Karoliny, Mariany i Palau na Pacyfiku. W poprzednim dziesicioleciu, gdy polityka kolonialna prowadzona bya z mniejszym nateniem, a zwaszcza haasem, Niemcy zdoay opanowa powane tereny. Teraz kada aneksja czy jej pr�ba wywoyway zaraz komplikacje dyplomatyczne.

Cho polityka ta przybraa rozmiary globalne, decydujce znaczenie

574

miay nadal stosunki z pastwami europejskimi. Mimo powstania dwuporozumienia sytuacja Rzeszy nie bya pozbawiona dobrych stron. W kocu XIX w. wielk rol odgrywa nadal konflikt rosyjsko-angielski, tym ostrzejszy, e od lat osiemdziesitych Rosja prowadzia aktywn polityk w Azji. Jednoczenie trway z nie zmniejszon si zatargi francusko-brytyjskie, czego wyrazem by gony sp�r o Faszod w 1898 r. Wiele przemawiao za tym, aby w takiej sytuacji szuka zblienia z Angli. Niemcy poszy jednak inn drog. W Auswartiges Amt jakby wierzono, e istniejce konflikty s zbyt silne, aby moliwe byo porozumienie midzy Mariann i Johnem Bullem, midzy rosyjskim niedwiedziem a angielskim wielorybem. Cigle jeszcze nie tracono nadziei, e uda si rozerwa dobre stosunki midzy samowadc znad Newy i republik znad Sekwany. Wilhelm sdzi, e swoimi listami do “drogiego Mikusia" (dear Nicky) wywrze wpyw na polityk imperium carskiego.

Waniejsze byo jednak, e istniaa zasadnicza sprzeczno midzy tymi moliwociami dyplomatycznymi a kierunkiem ekspansji niemieckiej. Ta ostatnia bowiem tworzy zacza podstawy pod konflikt niemiecko-brytyjski, kt�ry swoim znaczeniem zami w nastpnym dziesicioleciu inne zatargi. Droga do tego biega do krtymi ciekami.

W nowej sytuacji koca XIX w. Wielka Brytania, kt�ra dotd trzymaa si polityki “wspaniaego odosobnienia", zmuszona bya szuka partnera; dostrzegaa go w Niemcach. W 1895 r. proponowaa podzia Turcji, kt�ra od czasu opanowania Egiptu stracia dla Londynu swoje znaczenie jako zabezpieczenie drogi do Indii przed carsk natarczywoci. W 1898 r. oba pastwa zawary nawet ukad o ewentualnym podziale kolonii portugalskich w Afryce. W latach 1899—1902, zwaszcza gdy przewlekajca si wojna burska pogorszya pozycj Anglii wobec rosyjskiego rywala, trzykrotnie zwracaa si do Niemiec z propozycj zblienia politycznego. Najczciej natrafiaa na odpowied odmown (synne “wielkie nie" Holsteina). Nie byo to ju stosowanie dawnej zasady Bismarcka niewizania si w konfliktach z adn ze stron, bo i czasy byy inne.

W poowie lat dziewidziesitych opinia angielska dostrzegaa, e Niemcy stay si rywalem gospodarczym, e ich towary “tanie, ale ze" (jak okrelono je na jednej z wystaw wiatowych) docieraj w coraz wikszej iloci na rynki r�nych kontynent�w. Ju od 1887 r. obron solidnych produkt�w angielskich mia by przymus oznaczania pochodzenia towar�w (mad in...). Nie rywalizacja handlowa stanowia jednak najwaniejsz przyczyn pogorszenia stosunk�w.

W 1898 r. wizyta Wilhelma II w Konstantynopolu i jego zapewnienia o przyjani dla “300 milion�w muzuman�w" (z kt�rych znaczna cz mieszkaa w posiadociach brytyjskich) stay si przejawem wpyw�w niemieckich nad Bosforem. Wkr�tce pojawi si tam misje wojskowe z Berlina, kt�re miay zreorganizowa armi tureck, zaopatrywan coraz wyczniej przez Kruppa. Gona staa si take sprawa budowy kolei bagdadzkiej. Projektowana pocztkowo jako wsp�lne dzieo kapitau angielskiego, rosyjskiego i niemieckiego, po wycofaniu

575

si dw�ch pierwszych kontrahent�w znalaza si w rkach wycznie niemieckich. czy za miaa Konstantynopol z Zatok Persk, czyli z basenem Oceanu Indyjskiego, kt�ry Anglia uwaaa za swoj wyczn domen wpyw�w. Chodzio o drog do Indii, tej “pery w koronie kr�lowej brytyjskiej", zagroonych dotd tylko od p�nocy przez Rosj, oraz na Daleki Wsch�d i do Australii. e za koleje budowane przez Niemc�w i Austriak�w na Bakanach czyy Turcj z Wiedniem i Berlinem, Niemcy miay si pojawi u progu tej strefy.

W tyme 1898 r. admira Alfred von Tirpitz, przepojony ide zrobienia z Rzeszy potgi morskiej, zainicjowa budow wielkiej floty wojennej. Bez trudu wzbudzi zapa Wilhelma, kt�ry rycho mianuje Mikoaja admiraem Pacyfiku, dla siebie rezerwujc admiralstwo Atlantyku (jakby ju nie byo wielkiej floty angielskiej). Nawet zanim natrafi na gorliwe poparcie k� przemysowych, kt�re dopiero tworzyy odpowiedni potencja produkcyjny, ju wywoa zachwyt opinii mieszczaskiej, sigajcej pamici do pr�b budowy floty w 1848 r., a w przekonaniu o niezwycialnoci Niemiec chtnie widzcej sukcesy na nowym polu. Byskawicznie kraj zalany zosta setkami broszur i artyku�w uzasadniajcych konieczno ochrony interes�w niemieckich w najdalszych zaktkach wiata. '

Projekt z 1898 r. zmienia charakter floty niemieckiej z przybrzenej na oceaniczn, przewidujc budow do 1904 r. 19 okrt�w liniowych, 8 opancerzonych krownik�w, 12 wielkich i 30 maych krownik�w. Nie by on jeszcze grony dla Anglii, ale stanowi tylko pocztek. Nowa ustawa z 1900 r. oraz nowele do niej z lat 1906, 1908 i 1912 za kadym razem gwatownie podnosiy liczb projektowanych jednostek (ostatnia na 41 okrt�w liniowych, 20 wielkich i 40 maych krownik�w), skracay czas eksploatacji okrt�w, przewidyway rozbudow kana�w i dok�w. Dramatyczny wycig zbroje na morzu przybiera na sile z roku na rok, a drani on szczeg�lnie opini brytyjsk, kt�r narodowa pie zachcaa do “panowania nad falami". Ogromny potencja przemysowy Niemiec powodowa, e rycho zaczy one wyr�wnywa kolosaln pocztkowo r�nic. Nie pomogy i takie kroki, jak zbudowanie w 1906 r. przez Anglik�w nowego typu okrtu liniowego Dreadnought. Swoj znacznie silniejsz artyleri obnia on gwatownie warto bojow dotychczasowych liniowc�w. Stocznie niemieckie szybko naladoway wz�r angielski i wycig zacz si od nowa. Przestaa by realna zasada angielska, e wojenna flota Brytanii winna by silniejsza ni flota dw�ch nastpnych potg morskich wiata (standard jednego do dw�ch). Wilhelm II naiwnie zapewnia, e flota nie musi by zwr�cona przeciw Anglii, a Tirpitz opiera si na koncepcji ryzyka, wedug kt�rej flota niemiecka winna by tak solidna, aby jej zniszczenie czyo si z ryzykiem ogromnych strat wasnych. Straszy te opini, e zatrzymanie si w szaleczym wycigu moe spowodowa “skopenhagowanie" okrt�w niemieckich (chodzio o atak brytyjski na flot dusk w 1807 r.). Sprawa ograniczenia budowy okrt�w bya nieraz przedmiotem rokowa, ale nigdy Niemcy nie zgodziy si na jej powaniejsze ograniczenie.

576

Dalsze wypadki na pocztku XX w. byy w znacznej mierze konsekwencj sytuacji wytworzonej na przeomie wiek�w. W 1902 r nastpio zblienie francusko-woskie, co wobec tradycyjnego uzalenienia Woch od Anglii wiadczyo, e istnieje moliwo porozumienia angielsko-francuskiego. W tyme roku Anglia przeciw Rosji na Dalekim Wschodzie wybraa sobie sojusznika w postaci Japonii. W 1904 r. faktem staa si francusko-angielska entente cordiale, polegajca przede wszystkim na wyr�wnaniu r�nic na tle interes�w w koloniach. Konflikt z Niemcami by dla Londynu powaniejszy ni tradycyjne zatargi z ssiadk zza Kanau.

W 1905 r. Niemcy zaprotestoway ostro przeciwko zakusom Francji na opanowanie Maroka. W Tangerze wyldowa Wilhelm, zapewniajc tamtejszego sutana o swojej opiece. Udao si zmusi do dymisji wsp�tw�rc entente cordiale, ministra spraw zagranicznych Delcassego, ale dugotrwaa konferencja w Algeciras w Hiszpanii zakoczya si powan klsk dyplomacji niemieckiej. Miaa by pr�b rozbicia porozumienia anglo-francuskiego, kt�re wbrew nadziejom dyplomat�w z Auswartiges Amt okazao si trwae. Niemcy za wystpoway na konferencji niemal samotnie, gdy liczy mogy jedynie na Austro-Wgry. W rezultacie Francja uzyskaa dominujc pozycj w Maroku.

W czasie tego pierwszego kryzysu marokaskiego mona si byo spodziewa, e pozycj Francji osabi nieszczliwa wojna jej rosyjskiego sojusznika z Japoni. Niemcy zachcay wic do niej Petersburg. Tymczasem w dalszej konsekwencji wojna ta przyniosa znowu niepowodzenie Rzeszy. Rosja bowiem, pokonana na Dalekim Wschodzie, naraona na nacisk na jej pozycje ze strony Anglik�w, kt�rzy starali si odrobi straty poniesione w czasie wojny burskiej, wybraa drog kompromisu. W 1907 r. ukad anglo-rosyjski koczy, znowu ku zaskoczeniu dyplomacji niemieckiej, wieloletni konflikt. Tymczasem Rosja zwr�cia uwag na Bakany, gdzie prdzej czy p�niej musiaa zetrze si z dawnym rywalem Austri, a take nowym, Niemcami, kt�re traktoway ten teren jako pomost do ekspansji na Bliski Wsch�d. Rozmowy rosyjsko-woskie wiadczyy, e zblienie Italii do Francji nie byo przejciow “tur walca", jak to okreli kanclerz Bulow. Wobec rosncej siy tr�jporozumienia Niemcy oskaray przeciwnik�w, najbardziej Edwarda VII, o perfidn gr, majc na celu okrenie Niemiec, ale sytuacji to nie zmieniao.

W 1908 r. doszo do tzw. kryzysu aneksyjnego. Austro-Wgry, kt�re na mocy uchwa kongresu berliskiego miay prawo okupowania Boni i Hercegowiny, korzystajc z rewolucji w Turcji ogosiy aneksj tych teren�w. Gorce protesty Serbii i popierajcej j Rosji spotkay si z twardym stanowiskiem nie tylko Wiednia, ale i Berlina. Wymuszono wic uznanie tego kroku, ale zwycistwo byo pyrrusowe.

Od 1908 r. Europa wstrzsana bya coraz to nowymi kryzysami midzynarodowymi, w powietrzu czu ju byo proch. W maju 1911 r. wobec rozruch�w w Maroku Francja wysaa tam oddziay wojskowe. Niemcy zainicjoway zaraz drugi kryzys marokaski, wyprawiajc

577

w lipcu kanonierk “Panter" do Agadiru (skok Pantery). Musiay si jednak zgodzi na ukad, w kt�rym w zamian za oddanie kraju pod wpywy Francji zadowoliy si czci francuskiego Konga. Rozlegymi, ale mao wartociowymi terenami zaokrgliy Kamerun.

Tymczasem ponownie day o sobie zna Bakany. W 1912 r. powstao pod egid Rosji czw�rprzymierze Serbii, Bugarii, Grecji i Czarnog�ry, militarnie zwr�cone przeciwko Turcji, ale politycznie take przeciw Austro-Wgrom, gdy zwaszcza Serbia dya w spos�b niedwuznaczny do zjednoczenia Sowian zamieszkujcych dualistyczn monarchi. Zwycistwo nad Turcj w pierwszej wojnie bakaskiej (1912—1913) stanowio nie tylko sukces broni francuskiej, w kt�r zaopatrzone byy armie aliant�w, nad armatami Kruppa, ale take zagroenie pozycji niemiecko-austriackich. Na szczcie dla Wiednia i Berlina midzy sprzymierzecami doszo do nieporozumie i w rezultacie osamotniona Bugaria znalaza si wobec frontu niedawnych sojusznik�w, pomnoonych o Turcj i Rumuni. Jej poraka w drugiej wojnie bakaskiej (1913) popchna Sofi ku pastwom niemieckim wbrew tradycji przyjani z Rosj. Jeszcze Wiede wym�g zamknicie drogi Serbii do wybrzea adriatyckiego przez utworzenie ksistwa Albami, ale byy to ostatnie sukcesy.

“Niemcy musz prowadzi polityk wiatow, gdy caa ich narodowa gospodarka zaley od handlu wiatowego i ponad 15 milion�w Niemc�w czerpie rodki do ycia z wymiany z krajami zamorskimi" — pisa pewien publicysta w 1912 r. Nie byo to prawdziwe, ale takie panowao przekonanie. Gdy za polityk zapewnia, e “polityka wiatowa nie jest identyczna z podbojem wiata", wtedy nie wierzono w to poza terenem Rzeszy. Gdy Niemcy wymuszay na Chinach Kiauczou, �wczesny sekretarz do spraw zagranicznych, Blilow, stwierdzi, e “damy dla nas miejsca pod socem". W 1899 r. zebraa si konferencja pokojowa w Hadze, aby szuka sposobu wykluczenia wojen. Niemcy wziy na siebie odium uniemoliwienia podobnych projekt�w.

Nie tylko Rzesza prowadzia polityk ekspansji, ale polityka innych pastw bya w wikszym stopniu kontynuacj poczyna XIX-wiecznych. Polityka wiatowa Niemiec natomiast wprowadzaa element nowy, rozsadzajcy tradycyjny koncert mocarstw. W dodatku Niemcy nie umiay by sprzymierzecem; zadufanie we wasne siy, udowodnione w okresie poprzednim, stwarzao z nich “dominatora", a nie alianta. W rezultacie z dawnego systemu sojusz�w Bismarcka pozostay strzpy. Algeciras pokazao, e jedynym pewnym sprzymierzecem Berlina pozostaa ju tylko Austria. cise tr�j przymierze, parokrotnie odnawiane i obowizujce do 1914 r., okazao si znacznie mniej trwae ni lune tr�jporozumienie, gdy oznaczao poddanie si dyktatowi Berlina.

STOSUNKI WEWNTRZNE

Amerykaski historyk H. Adams donosi w 1901 r. z Petersburga:

“Niemcy std przedstawiaj si jak beczka prochu. Wszyscy ssiedzi

578

dr przed wybuchem, a wczeniej czy p�niej musi on nastpi". Wewntrz Niemiec nie wida byo takiego niebezpieczestwa.

Nastpca Bismarcka, Caprivi, by generaem, kierowa przez kilka lat flot, cesarz m�g liczy, e jako wojskowy bdzie posuszny swemu najwyszemu dow�dcy, tym bardziej e brakowao mu dowiadczenia politycznego. Lojalno wobec Wilhelma nigdy nie opucia kanclerza, ale nie oznaczaa ona wiernopoddaczego posuszestwa. Zaoeniem byo doprowadzenie do uspokojenia wewntrznego w myl zasady przyjmowania dobrego, skdkolwiek pochodzi.

Od 1 X 1890 r. przestaa obowizywa ustawa antysocjalistyczna. Cesarz zwoa do Berlina konferencj w sprawach spoecznych i zapowiedzia rozwinicie ustawodawstwa w tej kwestii. Rezultatem byo kilka nowych postanowie (nowela do ustawy przemysowej, 1891, ograniczajca swobod pracodawc�w w regulowaniu warunk�w pracy, podobna nowela do ustawy g�rniczej w 1892 r., przepisy w sprawie ochrony pracy kobiet i modocianych w 1892 r.), rozbudowujcych system opieki spoecznej.

Spotkao si to z przychylnym przyjciem przez Centrum, zwaszcza e Leon XIII podj kroki wiadczce o wzrocie zainteresowania Kocioa kwesti robotnicz (encyklika Rerum novarum, 1891). Celem byo wypenienie przepaci, jak midzy robotnikami a pastwem wykopaa bismarckowska polityka bicza.

Zagodniaa polityka wobec Polak�w, cho nie cofnito adnej z ustaw antypolskich, a nowy kurs dotyczy tylko postpowania administracji na terenie Wielkopolski (mianowanie Stablewskiego arcybiskupem, otwarcie kredytu dla polskich sp�dzielni, pewne uatwienia dla prowadzenia przez instytucje polskie parcelowania majtk�w, moliwo nauczania jzyka polskiego w szkoach pocztkowych). Zmian tumaczono antyrosyjskimi zamiarami rzdu, trwalsza bya potrzeba pozyskania dla kanclerza polskiej reprezentacji parlamentarnej.

Przeobraeniu ulega polityka gospodarcza. Wsp�lna postawa junkr�w i przemysowc�w w sprawie ce skoczya si. Bariery celne, tworzone przez wiele pastw, zaczy przeszkadza eksportowi niemieckiemu. Pod hasem “Musimy eksportowa ludzi albo towary" (a wic jeeli nie bdzie ekspansji handlowej, jedynym wyjciem bdzie emigracja) kanclerz zdecydowa si na ukady handlowe. Traktaty z Austri, Wochami (1892), Szwajcari (1893) i par innych nie wzbudziy wikszego oporu, cho obniay stawki celne z 50 na 30 mk za ton zboa. Tymczasem gwatownie spaday ceny (np. cena yta z 208 mk za t w 1891 r. na 110 mk w 1894 r.), co wywoao ywy niepok�j junkr�w. Ju traktat z Rumuni (1893) by im niemiy. Wobec zapowiedzi podpisania traktatu z Rosj, najwikszym europejskim eksporterem zboa, ale i cennym rynkiem zbytu towar�w przemysowych, z kt�r Niemcy od paru lat prowadziy wojn handlow, powstaa organizacja Zwizek Rolnik�w (Bund der Landwirte) zapowiadaa walk na noe z Caprivim, “czowiekiem bez ara ziemi i dba zboa", podnoszenie takiego alarmu, e dojdzie do st�p tronu. Mimo tych gr�b traktat z Rosj zosta

579

uchwalony (1894), ale pozostaa zapieka nienawi konserwatyst�w do kanclerza.

Takich przeszk�d mnoyo si coraz wicej. Zesp� rzdzcy, odziedziczony po Bismarcku, gdy nie stao tego ostatniego, ze sualczoci przerzuci si do intryg. Doprowadziy one do rezygnacji Capriyiego ze stanowiska premiera pruskiego (obj je w 1892 r. rywal kanclerza Botho Eulenburg), swoje najwiksze rozmiary osign za za dw�ch nastpnych kanclerzy. Coraz powaniejsze zastrzeenia budzi pocz cesarz, byskotliwy, ale niezr�wnowaony, nie szczdzcy wypowiedzi mogcych mie nieobliczalne skutki, a nie cierpicy koo siebie adnych krytyk�w (“pesymist�w nie bdzie si tolerowa"). W 1894 r. liberalny profesor L. Ouidde ogosi ksik o Kaliguli; aden czytelnik nie mia wtpliwoci, e by to atak na Wilhelma, cho zrcznie napisany tekst uniemoliwi wytoczenie procesu o obraz majestatu. Procesy takie, wcale liczne, przyczyniay wicej sawy oskaronym a zabawy publicznoci ni estymy wadzy i wadcy.

Mnoyy si organizacje propagandowe, szowinistyczne i domagajce si szerokiej ekspansji. Najwaniejsz z nich by Zwizek Wszechniemiecki (Alldeutscher Verband), utworzony w 1891 r., nieliczny, ale wpywowy, a zwaszcza niesychanie haaliwy. W 1894 r. jako wyraz protestu przeciw zagodzeniu kursu wobec Polak�w wyonia si Hakata (waciwie Niemiecki Zwizek Kres�w Wschodnich, nazwany Hakat od pierwszych liter nazwisk trzech przyw�dc�w), wczeniej dziaao Towarzystwo Kolonialne i inne.

W 1892 r. projekt reformy szkolnictwa w duchu korzystnym dla Centrum, powikszajcy wpywy duchowiestwa, upad na skutek oporu libera�w. W 1893 r. projekt reformy wojska (skr�cenie czasu suby z 3 na 2 lata, ale w zamian zwikszenie liczby rekrut�w) natrafi na opozycj Centrum, socjalist�w i lewicy liberalnej. Trzeba byo rozwiza parlament (po raz drugi w dziejach Rzeszy), wyzyska rozbicie libera�w i popiera w wyborach zwolennik�w reformy (jedyny raz w historii cesarstwa nawet niekt�rych kandydat�w polskich), aby z wielkim trudem przeprowadzi kompromisow uchwa.

Cho Caprivi by poprzednio kandydatem Bismarcka na stanowisko kanclerza, teraz zagniewany dymisj “samotnik z Friedrichsruh" (odwiedzany zreszt licznie przez wszystkich przeciwnik�w nowego kursu) stara si mu szkodzi, najczciej pi�rem, krytykujc w prasie jego polityk. A sowa tw�rcy Rzeszy miay powany ciar gatunkowy. W takich warunkach pr�ba pojednawczej polityki zakoczya si w 1894 r. niepowodzeniem i dymisj kanclerza.

Nastpc zosta daleki kuzyn cesarza, byy premier bawarski i namiestnik Alzacji i Lotaryngii, ksi Chlodwig von HohenIohe-Schillingsfiirst, starszy w momencie obejmowania wadzy ni Bismarck w momencie dymisji. Rzdy “wuja Chlodwiga", jak zwa go Wilhelm, cechowaa stagnacja wewntrzna. Sam odgrywa mniejsz rol ni kt�rykolwiek inny kanclerz, zwaszcza od 1897 r., gdy doszo do zmian w rzdzie bez jego woli. Ambicjami w ekipie rzdzcej g�rowali nad 580

innymi wicepremier pruski i minister skarbu Miquel, dawny przyjaciel Marksa i rewolucjonista, skazany w 1849 r. na kar mierci, potem przyw�dca narodowych libera�w, wreszcie polityk prawicowy, jedyny minister, kt�ry doszed do stanowiska na drodze kariery w partii politycznej, oraz wschodzca gwiazda, sekretarz stanu spraw zagranicznych, Blilow. Pierwszy zadar z konserwatystami i rycho zakoczy karier polityczn, drugi doszed do kanclerstwa.

W tych latach raczej poza parlamentem i rzdem naley szuka ludzi o decydujcym wpywie na kierunek polityki. Do szczytu doszy ambicje Wilhelma, a niekt�rzy m�wili o “erze Stumma", przemysowca z Zagbia Saary.

Wobec postp�w, jakie robi ruch robotniczy, r�wnie nieczuy na zwalczanie nadzwyczajn ustaw jak na polityk spoeczn modego cesarza, ten ostatni, nietrway w swoich pogldach, pr�bowa wr�ci do gwatownych metod. Zaczo si od projektu “maej ustawy antysocjalistycznej" (1897), skoczyo na projekcie ustawy, karzcej wszelkie namawianie do strajk�w (zwanej przez opini “ustaw wizienn", 1899). Projekty te wyrastay z przekona Stumma, ale natrafiy na op�r bardzo znacznej wikszoci parlamentu. Zbyt byo widoczne, e powr�t do metod bismarckowskich w zagodzonej postaci nie da adnych korzyci. A do prawicy signo przekonanie, e liczy trzeba raczej na zmiany w samej socjaldemokracji, jej przemian w parti reform, co wsp�czesna publicystyka okrelaa terminem “linienia".

Nawet w tym okresie zastoju zdawano sobie spraw, e zagadnienia spoeczne s g�wn kwesti do rozwizania. Niekt�rzy obiecywali zagodzenie antagonizm�w na drodze wzmoenia ekspansji zewntrznej, kt�ra dziki pyncym z niej korzyciom zapewni popraw pooenia szerokich mas spoeczestwa. Inni twierdzili, e gdy wr�d mieszczastwa zabrako zwolennik�w republiki, cesarstwo winno sta si demokratyczne czy “socjalne". Tak to pisa rzutki i ruchliwy polityk i publicysta Friedrich Naumann, zwaszcza w ksice Demokracja i cesarstwo (1900). W par lat p�niej w niekt�rych pastwach poudniowych zdarza si zaczn wypadki wsp�pracy w sejmach pos�w mieszczaskich, nawet narodowych libera�w, z socjaldemokratami. Pojawio si w�wczas haso bloku “od Bassermanna do Bebla" dla przeciwstawienia si wszechpotnemu konserwatyzmowi.

Tymczasem w 1900 r. zrezygnowany Hoheniohe zastpiony zosta przez Blilowa. Gadki wiatowiec o nienagannych manierach i znacznej inteligencji, wietny causeur, peen zawsze dowcip�w i cytat�w, zapowiada si jako m stanu, a okaza si graczem politycznym bez idea�w i szerszych horyzont�w. Umia w 1906 r. wymanewrowa Holsteina, ale nie potrafi nic poradzi na pogarszanie si sytuacji dyplomatycznej. Wewntrz pr�bowa manewrowa partiami na wz�r Bismarcka, ale z gorszymi rezultatami.

Zaczyna od podkrelania swojego konserwatyzmu i agodzenia niechci junkr�w do rzdu, kt�ra zrodzia si za Capriviego, a trwaa, gdy wybucha sprawa budowy kana�w r�dldowych. W ostatniej fazie obja

581

nawet przedstawicieli administracji i caa grupa landrat�w zostaa usunita ze swych stanowisk. Gdy zblia si termin upywu wanoci traktat�w handlowych, Bulow spowodowa podniesienie ce zboowych do 50 mk za ton, czym zjedna sobie uznanie wikszoci prawicy (cho Zwizkowi Rolnik�w i to byo za mao).

Niechtnie odnosi si do Centrum, kt�rego wpywy wyranie wzrosy od 1890 r. (“Centrum to atut" mawiano). W 1904 r. wybucho powstanie Herrer�w w Niemieckiej Afryce Poudniowo-Zachodniej, a dugotrwae tpienie zrozpaczonych Murzyn�w, spychanych przez kolonist�w na bezwodne pustynie, stao si trudniejsze, ni mona byo sdzi. Byo te kosztowniejsze. Tymczasem w 1906 r. parlament, w nim take Centrum, odm�wi podwyszenia kredyt�w na ekspedycj afrykask. Pewn rol przy podejmowaniu decyzji odegray ponure wieci o naduyciach administracji kolonialnej i wojska, nie bez znaczenia bya niech partii katolickiej do Bulowa. Ten odpowiedzia rozwizaniem parlamentu, a przed nowymi wyborami obwoa stworzenie bloku konserwatyst�w, narodowych libera�w i trzech partii lewicy mieszczaskiej.

Blok Bulowa wynika nie tylko z jego zamierze. Korzeniami tkwi w formujcym si porozumieniu buruazji i junkr�w w ramach tzw. “polityki zbierania" (Sammlungspolitik, haso rzucone przez Miquela w 1897 r.). Wymierzony by przeciw socjalistom, take innym “wrogom Rzeszy", a wic i Polakom.

Sukces w wyborach z 1907 r. by poowiczny. Socjalici doznali poraki w postaci utraty powanej czci mandat�w, z 81 spadli do 43 pos�w (ale nie stracili wielu gos�w, gdy decydoway sojusze midzy partiami bloku). Centrum jednak wyszo z batalii nienaruszone (Koo Polskie zdobyo take o 2 mandaty wicej).

Co najwaniejsze, Bulow nie mia adnego programu, kt�ry m�gby realizowa przy pomocy uzyskanej z duym wysikiem wikszoci. Konserwatystom zapaci ustaw giedow, ograniczajc dziaalno instytucji, kt�ra zawsze le bya widziana przez junkr�w. Dla libera�w przeznaczona bya ustawa o zwizkach i zebraniach (1908), pierwsza w skali Rzeszy, dotd obowizywao bowiem ustawodawstwo krajowe. W Prusach zapewnia wiksz swobod, ale zatruta bya paragrafem jzykowym, nakazujcym z pewnymi wyjtkami prowadzenie zebra publicznych w jzyku niemieckim. Wyraa si w nim nacjonalizm jako podstawa bloku, a konsekwencj byo, e okres bloku to najwiksze w dziejach cesarstwa natenie polityki antypolskiej. Rozgorzaa ona w szkoach, a obok “paragrafu kagacowego" najgoniejsza bya ustawa wywaszczeniowa (1908), kt�ra na skutek podwaania zasady wasnoci prywatnej wywoaa op�r nawet ywio�w konserwatywnych. Junkrzy obawiali si zreszt, e osabienie walki o ziemi moe spowodowa spadek cen gruntu. O bezprogramowoci Bulowa moe natomiast wiadczy fakt, e doprowadziwszy do szczytu “zbieranie" czynnik�w porzdku, nie przedsibra niczego przeciw “przewrotowi spoecznemu".

Gra jego za nie moga trwa dugo. Narastajce koszty zbroje powodoway rosnce zaduenie Rzeszy. Poowiczna reforma finansowa

582

z 1906 r. tylko w niewielkim stopniu wstrzymaa ten proces. W 1909 r. kanclerz wysun projekt kolejnej, kt�ra nowymi podatkami obciaa r�ne grupy spoeczestwa, w tym podatek spadkowy oburzy najbardziej junkr�w. Ci ostatni, pewni swojej potgi, przez cay czas istnienia bloku zawsze nieco przez rami patrzyli na lewic liberaln. Teraz stanowczo zaprotestowali i wsp�lnie z Centrum, czekajcym tylko na sposobno odegrania si na Bulowie, oraz ze szlacheckim Koem Polskim odrzucili projekt rzdowy, zastpujc go innym, opartym na podatkach porednich (najwiksz uwag zwraca tu podatek od alkoholu, std now wikszo nazywano nie tylko bardziej oficjalnie blokiem czarno-niebieskim, ale take w�dczanym). Gdy zaczynaa si kwestia pienidzy, nie wystarczay nawet hasa wsp�lnej walki przeciw socjalistom.

Blilow znalaz si wobec wrogiej wikszoci parlamentu. M�g odwoa si do cesarza, ale go obrazi dwuznacznym zachowaniem w sprawie wywiadu w “Daiy Telegraph", gdy ca win za niezrczne sformuowania zrzuci na Wilhelma. Niemniej po raz pierwszy, cho w specyficznej sytuacji, kanclerz ustpowa na skutek poraki w parlamencie.

Ostatni kanclerz czas�w pokoju, Bethmann-Hollweg, doszed do stanowiska wspinajc si po szczeblach kariery administracyjnej, od kilku lat zajmowa si sprawami wewntrznymi Prus, potem Rzeszy. Stan za wobec problem�w dla niego nie do rozwizania. Punkt cikoci przesun si na sprawy dyplomacji, obcej mu zupenie, nie zna nawet innych kraj�w i przecenia na skutek tego si Rzeszy.

Tymczasem wewntrz nastpowaa wyrana polaryzacja spoeczestwa. Wybory z 1912 r. zlikwidoway nietrwa wikszo bloku czarno-niebieskiego, g�wnym za zwycizc staa si socjaldemokracja. Nowej przeciw niej wikszoci nie byo sposobu stworzy. Rola parlamentu wyranie zreszt spadaa mimo sukcesu z 1909 r. i mimo zapewnienia od 1906 r. posom diet.

Drugi kryzys marokaski spowodowa, e opinia niemiecka dojrzaa wreszcie pogarszajc si sytuacj midzynarodow Rzeszy, a skutkiem stao si narastanie nastroj�w nacjonalistycznych. Caa plejada publicyst�w, jak Friedrich von Bernhardi, przewodniczcy Zwizku Wszechniemieckiego, Heinrich Ciass, Pau Rohrbach, nieustannie naciskaa na rzd o prowadzenie twardej i zaborczej polityki, groc w przeciwnym wypadku katastrof. Wojny bakaskie obudziy obawy przed sukcesami sowiaskimi. Mnoyli si zwolennicy wszechniemc�w w partiach konserwatywnych i narodowoliberalnej, skania si ku nim nastpca tronu. Dostrzegano dysproporcj midzy osigniciami a pooeniem pastwa. Niemcy — twierdzono — to “najsilniejszy gospodarczo, najlepiej administrowany i najgorzej rzdzony kraj Europy". Niezadowolenie tak roso, e przestawaa by straszna perspektywa wojny: “lepszy straszny koniec ni nie koczca si straszna sytuacja".

Kilkadziesit lat istnienia Rzeszy nie pozostawao bez ladu, ale do penej integracji byo daleko. Nadal istnia separatyzm bawarski, poudniowy zach�d czu si dumny z bardziej demokratycznych rzd�w i stosunk�w spoecznych, mieszczastwo port�w, najbardziej Hamburga,

583

cenio zwizki gospodarcze z Angli i ubolewao nad pogarszaniem si stosunk�w politycznych. Prusy na reszt Rzeszy patrzyy w poczuciu wasnej siy. Dynastie, cho bronione systemem politycznym, traciy na znaczeniu (m�wiono o ukrytej mediatyzacji), pozbawione wpywu .na sprawy og�lnopastwowe, zwaszcza na polityk zagraniczn. Broniy si zawsze nieudolnie, nieraz w spos�b tragikomiczny. W czasie koronacji Mikoaja II w Moskwie wedug komunikatu Rzesz reprezentowa brat cesarza, “ksi Henryk ze wit", tzn. z grup wadc�w. Protest ksicia regenta bawarskiego, e chodzi o sprzymierzec�w, a nie wasali, zakoczy si tym, i musia w paradnej gali przeprasza Wilhelma na okrcie wojennym.

Spoeczestwo podzielone byo w r�ny spos�b. Nie znikn dawny podzia stanowy, niekt�re zawody tworzyy kasty, w administracji zwierzchnicy unikali wszelkich pozasubowych kontakt�w z podwadnymi. Podziay nie tylko nie zanikay, ale petryfikoway si, nawet wzrastay. Co bogatsi mieszczanie starali si o r�ne tytuy, zwaszcza rozpowszechnione byy tytuy radc�w, take o uszlachcenie. W tym na wskro nowoczesnym spoeczestwie nierzadkie byy rodowiska, w kt�rych obowizywaa zasada: “praca fizyczna habi".

Bardzo wielk rol odgryway wszelkiego rodzaju organizacje, obok politycznych i zawodowych kulturalne, naukowe czy choby towarzyskie. Namnoyo si ich tyle, e narzekano na “zmczenie zwizkami" (yereinsmildigkeit), niemniej przecitny obywatel Rzeszy czu si dobrze w szeregach jednego czy paru stowarzysze.

Szczeg�lne miejsce w tym systemie zajmowao wojsko. Liczba jego rosa, budet wojskowy, od 1895 r. uchwalany raz na 5 lat (p�niej i budet floty), zreszt przyjmowany przez parlament bez opor�w, wzrasta niepomiernie (w latach 1895—1899 wynosi rocznie 849 mln mk, w latach 1910—1913 — 1489 mln). Armia, uzaleniona tylko od cesarza (akty nominacyjne nie potrzeboway nawet parafy kanclerza), od czasu do czasu pokazywaa, e nadal wiele prawdy jest w stwierdzeniu, i w Prusach armia dominuje, a przez Prusy w Niemczech. Synna afera kapitana z K�penick, przedmiecia Berlina, czeladnika, kt�ry ubrawszy si w mundur kapitana “zarekwirowa" przechodzcy oddzia wojska i przy jego pomocy okupowa ratusz, przetrzsajc kas, wcale nie bya taka wesoa. W alzackim miasteczku Saverne (Zabem) 20-letni porucznik zachca onierzy do maltretowania “Wackes�w" (jak pogardliwie nazywano tamtejszych Francuz�w), nawet pacc podkomendnym premie za brutalno. Gdy doszo do starcia z ludnoci, dow�dca puku, lekcewac wszelkie przepisy, beztrosko wpakowa kilkudziesiciu cywil�w do aresztu, skarc si, e policja nie do broni wojska. Wyszed z tego bezkarnie, a gdy wybucho powszechne oburzenie i parlament ogromn wikszoci zgosi protest, kanclerz chcc nie chcc musia broni wojska, cesarz za owiadczy z pogard, e “kraj jest do szpiku zgniy".

Takie wojsko cieszyo si powszechnym uznaniem; kto m�g umieszcza na wizyt�wce tytu porucznika rezerwy, i to przed tytuem zawodowym, bo ta pozycja szczeg�lnie wyr�niaa, zapewniaa lepsze

584

Karykatura pisma “Simplizissimus" na pozycj wojska “Niech pan wejdzie panie poruczniku, A gdy przyjdzie pan na m�j five o'clock, niech pan bdzie tak grzeczny i naoy monokl, w�wczas caa sytuacja nabierze odpowiedniego stylu"

widoki na awans, i dobry maria. Zaufany bankier Bismarcka, Gerson Bleichr�der, prosi cesarza, aby jego syn m�g zosta oficerem rezerwy. Chwa wojska gosiy wszystkie organizacje nacjonalistyczne, szczeg�lnie utworzony w 1912 r. Niemiecki Zwizek Zbrojny (Deutscher Wehrverein).

Junkrzy bronili zawzicie swoich pozycji w wojsku. W 1860 r. zajmowali 65% stanowisk oficerskich, w 1913 r. jeszcze 30% (w pukach gwardii w 1895 r. 99,2%), od majora w g�r mieli przewag. Powodowao to, e powikszanie liczebne wojska, o dziwo, w koach wojskowych natrafiao na opozycj, bo szlachta nie bya w stanie zapeni wszystkich stanowisk. Oficerowie w kadej jednostce starali si nie dopuci do swego grona ludzi niepodanych. Mieszczastwo, cho garno si do tej “instytucji narodowej" (jak nazwa j cesarz), musiao si zadowoli sub w “gorszych" rodzajach broni, g�wnie broniach technicznych, nastpnie we flocie.

Wpywy wojska sigay daleko poza ramy armii. Byych onierzy ujmowano w karby “zwizk�w wojackich" (Kriegervereine). Zjednoczona w 1900 r. ich organizacja liczya w 1912 r. 2,5 mln czonk�w.

Na drugim biegunie spoecznym znajdowa si ruch robotniczy. Natychmiast po likwidacji ustawy wyjtkowej rozpocza si rozbudowa partii, teraz znowu legalnej. Na zjedzie w Halle w padzierniku 1890 r. przyjto nowy statut organizacyjny i nazw Socjaldemokratycznej

585

Partii Niemiec (Sozialdemokratische Partei Deutschlands). Od 1 I 1891 r. ukazywa si centralny organ partii, berliski “Naprz�d" (“Vorwarts"), a dziesitki innych organ�w wyroso w r�nych miastach. Zjazd w Erfurcie (14—20 X 1891) przyj nowy program, teraz wyranie marksistowski, stawiajcy jako cel wprowadzenie socjalizmu, ale zawierajcy te bezporednie postulaty, jak 8-godzinny dzie pracy, prawo koalicji i do strajku, r�wnouprawnienie kobiet itd. Od 1890 r. zaczto organizowa wito 1 Maja.

Dla dziej�w partii socjalistycznej w nastpnym okresie charakterystyczne byy dwa zjawiska. Jednym z nich by niebyway rozw�j liczebny. Partia niemiecka uwaana bya powszechnie za czoow parti robotnicz na wiecie, rej wodzia w II Midzynarod�wce, suchano skrztnie jej orzecze w sprawach ideologicznych. W odr�nieniu od innych partii w Niemczech posiadaa szeroko rozbudowany aparat w caym kraju, podtrzymujc dziaalno nie tylko w okresach kampanii przedwyborczych. Podstaw byy lokalne zwizki (w 1914 r. — 5122), czce si w wiksze jednostki i podlegajce centralnemu kierownictwu. Obok tego istniaa caa sie innych organizacji — kobiecych, modzieowych, sp�dzielczych, sportowych, owiatowych, towarzyskich itp. Bya to partia “czonkowska", nie “honoracjor�w", a od 1914 r. znalazo si w jej szeregach ok. 1,1 mln os�b. Kilkakrotnie wiksza bya liczba zwolennik�w, wyraana choby liczb gosujcych na socjalistycznych kandydat�w (4,25 mln w 1912 r.). Prasa socjalistyczna wzrosa z 60 organ�w w 1890 r. do 94 w 1914 r., ale jej nakad z wier miliona egz. do p�tora miliona. Ponadto corocznie rozpowszechniano po kilka milion�w druk�w ulotnych, wicej w latach wybor�w.

586

Czoowym organem teoretycznym by “Nowy Czas (“Neue Zeit"), wydawany od 1883 r. przez Karola Kautsky'ego w Berlinie. Najwysz wadz by coroczny zjazd partii, “bezporednie praktyczne kierownictwo" wykonywa zarzd, w kt�rym obok Bebla najwiksz rol odgrywa Pau Singer. Po mierci ich obu (1911 i 1913) na czele partii stanli Hugo Haase i Fritz Ebert. Poza parlamentem Rzeszy posowie socjalistyczni zasiadali take we wszystkich niemal sejmach pastw niemieckich (z wyjtkiem Brunszwiku). W 1913 r. byo ich 231, najwicej w Bawarii, Badenii, Saksonii i Hamburgu. Po paru nieudanych pr�bach w 1908 r. pierwsi posowie weszli do Sejmu Pruskiego, mimo przeszk�d ze strony ordynacji wyborczej (w 1913 r. byo ich tam 10).

Organizacje zawodowe do 1878 r. skupiy ok. 50 ty. robotnik�w, po 1890 r. powikszyy si z ok. 300 ty. do 2,5 mln czonk�w (1914). Zdecydowanie dominoway nad organizacjami niesocjalistycznymi, a wic chrzecijaskimi (1913 — 343 ty.), katolickimi zwizkami lokalnymi, znajdujcymi si pod opiek kleru (124 ty.), liberalnymi (107 ty.) i tworzonymi przez pracodawc�w tzw. “�tymi" zwizkami (280 ty.). Zwizki klasowe zorganizowane byy w lokalne organizacje branowe, podlegajce kilkudziesiciu centralom, na szczycie staa Centralna Komisja w Hamburgu, potem w Berlinie. Przewodniczcym przez dugie lata by Carl Legien.

Z czas�w ustawy antysocjalistycznej dogmatem stao si utrzymywanie jednoci ruchu. Tymczasem od poowy lat dziewidziesitych coraz wyraniej parti zaczy nurtowa wewntrzne r�nice, stanowice obok rozwoju ilociowego, najwaniejszy problem ruchu robotniczego.

Na zjedzie we Wrocawiu w 1895 r. grupa dziaaczy z Eduardem

587

Bernsteinem na czele wystpia z projektem rewizji pogld�w na sprawy agrarne. W nastpnych latach program rewizjonizmu przybra posta wykoczon (w 1899 r. Bernstein ogosi prac Przesanki socjalizmu i zadania socjaldemokracji). Zakada zwr�cenie uwagi na sprawy biece i rezygnacj z rewolucji (“ruch jest wszystkim, cel niczym"). G�wnym orodkiem prawicy partyjnej staa si Bawaria, zwaszcza Monachium, gdzie Bernstein zaoy w 1897 r. pismo “Socjalistyczne Zeszyty Miesiczne" (“Sozialistische Monatshefte").

W cigu kilku lat na zjazdach partyjnych i w prasie toczyy si spory midzy rewizjonistami i zwolennikami marksizmu, kt�rym przewodzi Kautsky. W trakcie rewolucji rosyjskiej 1905 r., kt�ra wywara powany wpyw na niemiecki ruch robotniczy, w szeregach socjaldemokracji wyania si zaczo skrzydo lewicowe z R� Luksemburg i Karolem Liebknechtem (synem Wilhelma) na czele. Partii grozi rozpad, ale najliczniejsza grupa, skupiona wok� Bebla i Kautsky'ego, nazwana p�niej centrystami, za wszelk cen staraa si do niego nie dopuci. Do wyjtk�w naleao wykluczanie wybitniejszych dziaaczy. Tymczasem obok wsp�lnych wystpie (np. kampania w sprawie reformy pruskiego prawa wyborczego) pojawiy si r�nice w sprawach takich, jak stosunek do polityki zagranicznej czy kolonii, zastosowanie strajku generalnego jako broni politycznej. Dla nowego pokolenia dziaaczy, w kt�rym powany odsetek stanowili dziaacze partyjni czy zwizkowi, waniejsza bya dziaalno praktyczna ni zagadnienia ideologiczne. Pragnli demokratyzacji, ale nie w drodze gwatownego przewrotu, a na bieco zajmowali si konkretnymi, drobnymi sprawami dnia codziennego. Niezadugo sprawa wojny postawi przed nimi kwesti o znacznie doniolejszym znaczeniu.

NAUKA I KULTURA

Nowoczesne, przemysowe pastwo potrzebowao wyksztaconego spoeczestwa. Niemcy miay te tradycje rozwoju szkolnictwa z przedindustrialnej epoki. Ju w latach 1816—1846 udzia dzieci uczszczajcych do szk� ludowych wzr�s z 61 do 82%, w 1870 r. obowizek szkolny, poparty bezpatnoci nauczania, obj praktycznie wszystkie dzieci. W 1860 r. jeden ucze w Prusach wypada na 6 mieszkac�w, w Anglii na 11, we Francji na 12, w Rosji na 367. Nie wszdzie szkoy ludowe byy jednakowo rozwinite, lepiej w miastach i okrgach przemysowych ni na wsi, korzystniej na zachodzie ni na wschodzie. Nie brakowao wypadk�w, w kt�rych na 1 nauczyciela wypadao po 100, a nawet 200 dzieci. Obowizkowo nauki do 14 roku ycia egzekwowano, za dni opuszczone rodzice pacili kary pienine (mudy szkolne) po 4—5 fen. dziennie. Dokuczao to chopom, kt�rzy chtnie posaliby malc�w do pasienia byda, ale skutkowao. Nauka bya trzystopniowa po 2—3 lata; w mniejszych szkoach dzieci siedziay wsp�lnie w tych samych pomieszczeniach, a nauczyciel musia tak organizowa zajcia, aby jednoczenie zajmowa si r�nymi grupami.

588

Im dalej w czasy napi politycznych i spoecznych, tym bardziej szkol wprzgano w sub pastwa, etapem by take Kulturkampf. Na przeomie XIX i XX w. wydano szereg zarzdze nakazujcych “zwalczanie socjalistycznych idei". Na ziemiach zamieszkanych przez obce grupy narodowe szkoa bya potnym, cho czsto nieskutecznym narzdziem germanizacji. Najdalej proces ten poszed na ziemiach polskich. Wszdzie natomiast miaa ksztaci w posuszestwie.

Ogromna wikszo uczni�w nauk koczya na szkole ludowej. Wpyw na modzie starano si przeduy przez wprowadzenie od lat osiemdziesitych tzw. szk� uzupeniajcych, do kt�rych musieli uczszcza modzi pracujcy ludzie midzy szko ludow a sub w wojsku.

Szkoy rednie w przeciwiestwie do ludowych byy elitarne, trzeba byo za nie paci. W 1885 r. na 7,5 mln uczni�w szk� ludowych wypadao tylko 238 ty. ze szk� rednich (w tym: 84,5 ty. z gimnazj�w, 5,1 ty.. z gimnazj�w realnych). Nie bez powodu zwano je w Niemczech wyszymi. W gimnazjum nauka trwaa 9 lat, koczya si na “wyszej pierwszej" klasie (Ober-Primo). Przewaay gimnazja typu humanistycznego; r�ne szkoy realne, pocztkowo lekcewaone, aczkolwiek stopniowo wywalczay sobie poczeniejsze miejsce, nigdy nie zostay r�wnouprawnione. Poziom gimnazj�w, cho nie wszdzie jednakowy, by na og� wysoki. Wr�d nauczycieli nie brakowao ludzi ze stopniem doktora i z wasnym dorobkiem naukowym. Pisarz Fontane wymiewa, e absolwenci gimnazj�w “znaj 6 od Horacego, troch Homera, troch Owidiusza i sdz, e wiedz wszystko, a nie rozumiej nic". Uczono jednak nie tylko aciny i greki (by czas, e i hebrajskiego). Ukoczenie gimnazjum dawao wysz pozycj spoeczn (np. prawo do zastpienia normalnej suby wojskowej przez jednoroczn, ochotnicz, cho nie byo w niej niczego ochotniczego). Pomylane byo jako zakad przygotowujcy do szk� wyszych, cho i tutaj sito byo gste i zaledwie 1/10 uczni�w szk� rednich znajdowaa sobie miejsce na jednym z licznych uniwersytet�w niemieckich. Rozsiane byy one nie tylko w wielkich miastach, ale i rednich (Heidelberg, Tybinga), stanowic w nich nieraz g�wny orodek ycia umysowego.

Rzesza student�w rosa w liczbach bezwzgldnych (z 13 ty. w 1871 r. do 34 ty. w 1911 r.) i w stosunku do liczby ludnoci (na 100 ty. ludnoci z 32 do 64). Przewanie jednak uniwersytety liczyy po kilkuset student�w. Z wyjtkiem teologii (kt�r studiowao 10%), gromadzcej plebs, przewaali modzi ludzie z “lepszych rodzin (bogate mieszczastwo, ziemiastwo, 1/3 z rodzin urzdniczych i nauczycielskich), znaczna cz miaa ojc�w z wyszym wyksztaceniem (w Prusach w 1900 r. — 27%).

Wr�d student�w dziaay liczne organizacje, do lat szedziesitych czsto liberalne, potem “narodowe". Jeszcze wikszy odsetek modziey akademickiej bra udzia w korporacjach, poddajc si narzucanym tam rygorom, a raczej upokorzeniom i dziczeniu obyczaj�w, obowizkowi wychylania niezliczonych kufli piwa i odbywania czstych

559

pojedynk�w (ich lady na twarzy byy przedmiotem dumy). Po wyjciu ze studi�w mona byo za to liczy na poparcie starszych komiliton�w.

Wr�d modziey szk� rednich i wyszych w 1901 r. zacz si ruch “ptak�w wdrownych" (Wanderv�gel), kt�ry wcign do 60 ty. os�b. Wyraa si w nim protest przeciw ustabilizowanemu trybowi ycia, zwaszcza ycia miejskiego. Ideologia ruchu bya do mtna, wiele w niej byo hase nacjonalistycznych.

Kto studiowa powanie, m�g jednak na wyszych uczelniach niemieckich nauczy si wiele. Nie bez powodu zjedaa si tam licznie modzie wielu kraj�w Europy, a nawet spoza jej granic. Byo take wielu Polak�w z zaboru pruskiego, bo nie otwarto tam adnej uczelni, ale te z Galicji i z zaboru rosyjskiego. Znaczna cz uczonych polskich kr�cej lub duej przebywaa na studiach w Niemczech.

Sw�j poziom uczelnie zawdziczay profesorom. Rozbudowa uczelni, gmach�w i laboratori�w, lepsze ni poprzednio zaopatrzenie we wszelkie pomoce, wszystko to uatwiao podnoszenie poziomu. Z drugiej strony miny czasy, gdy na uniwersytetach krzewio si bujne ycie polityczne, gdy formoway si na nich nowe ideologie. Niekt�rzy uczeni przewodzili w partiach politycznych, najczciej wr�d libera�w (jak znakomity lekarz Virchow), znacznie czciej starali si dotrze z popularyzacj wiedzy do szerszych mas (prace popularne znakomit proz pisa fizyk Helmholtz), ale wikszo zamykaa si w swoich pracowniach i laboratoriach. Dzielili si na tych, kt�rzy wraz ze znaczn czci inteligencji podkrelali swoj apolityczno, i tych, kt�rzy sw�j autorytet angaowali w dziaalno “narodow", niekiedy w skrajnie nacjonalistycznych organizacjach.

Nauka rozwijaa si nie tylko na uniwersytetach, podzia polityczny sprzyja powstaniu kilku akademii (w 1908 r. np. w Heidelbergu).

Nauki cise przeyway sw�j niebyway rozkwit. Na 40 uczonych na wiecie, nagrodzonych w latach 1900—1914 “Noblem" w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii i medycyny, byo 14 Niemc�w. W matematyce Karl Gustav Jacob Jacobi (1804—1851), nawizujc do Leibniza i Gaussa, stworzy pierwsz w nowoczesnych Niemczech szko matematyczn, a jego nastpca Bernhard Riemann (1826—1866) zaj si geometri nieeuklidesow. wietny rozw�j przemysu chemicznego nie byby do pomylenia bez caej plejady uczonych, kt�rzy kontynuowali tradycje Liebiga, jak August Kekule (1829—1896), Victor Meyer (1848—1897), Emil Fischer (1852—1919) czy Wilhelm Ostwald (1853— 1932). W fizyce uczeni niemieccy wzili bardzo znaczny udzia w przygotowaniu i dokonaniu przewrotu, jaki nastpi w kocu XIX w. Lekarz i fizyk Julius Robert Mayer (1814—1878) sformuowa prawo zachowania energii, Heinrich Hertz (1857—1894) pooy podwaliny pod badania nad falami elektromagnetycznymi. Wilhelm R�ntgen (1845— 1923) w 1895 r. uy po raz pierwszy odkrytych przez siebie promieni, zwanych w�wczas promieniami X. W jego odkryciu tkwia geneza bada Becquerela i maestwa Curie. W 1900 r. Max Planck (1858— 1947) formuowa teori kwant�w, w 1905 r. Albert Einstein (1879—1955)

590

szczeg�ln teori wzgldnoci, w 1916 r. — og�ln. Einstein pracowa w Niemczech w latach 1913—1933, p�ki rzdy hitlerowskie nie zmusz go do emigracji do USA. Akustyk Hermann Ludwig Helmholtz (1821—1894) wynalaz oftalmoskop, Gustaw Robert Kirchhoff (1824—1887) spektroskop.

W biologii Johannes Muller (1801—1858) podj badania w zakresie fizjologii por�wnawczej, Theodor Schwann (1810—1882) wysun teori kom�rkowej budowy ciaa, August Weismann (1834—1914) zaj si genetyk. W medycynie ucze Pasteura, Robert Koch (1843— 1910), umoliwi leczenie grulicy, cholery i piczki, Pau Ehriich (1854—1915) syfilisu przez uycie salwarsanu. W psychologii Wilhelm Wundt (1832—1920) uruchomi pierwsze laboratorium.

Lista nazwisk jest niezwykle duga, co waniejsze, tworzyy si cae szkoy uczonych w poszczeg�lnych dziedzinach wiedzy.

Sukcesy nauk cisych od polowy XIX w. spowodoway powstanie koncepcji materialisty cznych, ale chronologicznie skupiy si one najbardziej w latach 1850—1880. Materializm Karla Vogta (1815—1895) czy Jakuba Moleschotta (1822—1893) mia bardziej filozoficzny ni polityczny charakter, czy si czciej z walk przeciw religii ni z radykalizmem spoecznym. Wyjtkiem by marksizm (najbardziej znane byy prace Kautsky'ego i F. Mehringa), kt�ry poza socjalistami wywar wpyw na wielu ekonomist�w (jak W. Sombart). Zwaszcza po ukazaniu si trzeciego tomu Kapitau (1894) rozgorzaa ywa dyskusja nad tezami Marksa (M. Weber, Robert Michels i in.). Pozytywizm i scjentyzm czerpano raczej od Comte'a z Francji oraz Milla i Spencera z Anglii. W kocu wieku, jak w caej myli europejskiej, pojawi si zwrot. Emil du Bois-Reymond (1818—1896) filozof i fizjolog, pisa o nieprzekraczalnych granicach wiedzy, Georg Simmel (1858—1918) wysuwa relatywizm, znaczn rol odegraa szkoa marburska (Hermann Cohen, Pau Natorp), kiekowa empiriokrytycyzm (Ernst Mach). Nieraz m�wiono o powrocie do dawnych idealist�w (“zuruck zu Kant").

Osobne miejsce w filozofii niemieckiej zajmowa Friedrich Nietzsche (1844—1900), dwudziestolecie swojej dziaalnoci naukowej dzielcy midzy profesur w Szwajcarii i gorczkowe pisarstwo w Niemczech, zanim jego umys nie zostanie spustoszony przez chorob. W odr�nieniu od innych filozof�w niemieckich nie uj on swoich myli w zwarty system, ale w zbiory aforyzm�w. Tym atwiej byo takie strony jego filozofii, jak wzgldna teoria wartoci i danie ich cakowitego przewartociowania, krytyka moralnoci od Sokratesa przez chrzecijastwo po demokracj, odrzucanie r�wnoci, wolnoci i wartoci moralnej, rola, jak przywizywa do “nadludzi", kierujcych si “moralnoci pan�w", tumaczy p�niej na potrzeby reim�w faszystowskich. Nazywano go prorokiem wojny, wielbicielem, siy, by za mionikiem Niemiec Goethego, nie Bismarcka; nie w Niemcach widzia te “nadludzi", kt�rych cechowa winna nie tylko sia, ale i dostojno.

Wyroso w Niemczech pierwsze pokolenie badaczy podstaw humanistyki. Bronic jej przed przewag nauk cisych Wilhelm Dithey

591

(1833—1911) podkrela odrbno, przyznawa nawet dodatkowe walory. Na skutek wartociowania zjawisk prowadz one do poznawania samej rzeczywistoci, a nie kryjcych j zjawisk. Wilhelm Windelband (1848—1915) i Heinrich Rickert (1863—1936) kadli nacisk na posugiwanie si humanistyki innymi metodami, jej pokrewiestwo ze sztuk.

Szczeg�lne znaczenie przypado historii, przy czym badanie rozwoju zjawisk w konkretnych epokach wywaro powany wpyw na inne dyscypliny, jak prawo czy ekonomia.

W poowie XIX w. do historyk�w maoniemieckich nalea Leopold von Ranke (1795—1886). Obiektywizm podkrela formu, e zadaniem uczonego jest stwierdzenie, “jak naprawd byo" (“wie es ei-gentlich gewesen"). Przed uleganiem nacjonalizmowi chronio go zajmowanie si histori wielu kraj�w, take pr�bowa syntezy historii wiata. Stworzy on podstawy pod krytyczn analiz r�de.

Pod wpywem Rankego g�wnym przedmiotem bada staa si historia polityczna, wywar on powany wpyw na cae pokolenie historyk�w niemieckich. Ze wzgldu na losy Niemiec w XIX w. jego nastpcy dodali do tego take prymat polityki zagranicznej nad dziejami wewntrznymi.

Heinrich von Treitschke (1834—1896), dawny libera, kt�ry jak wielu jego towarzyszy od opozycji wobec Prus przeszed do uwielbienia Bismarcka, opowiada si przeciw czystym faktom, gdy waniejsze ni przedstawianie obiektywnej prawdy byo wedug niego budzenie uczu narodowych. W Historii niemieckiej w XIX w. (1879—1891) stara si wykaza, e proces zjednoczenia stanowi punkt szczytowy caych dziej�w narodu niemieckiego; dokonanie tego dziea byo przeznaczeniem i wielkoci Prus. cisy zwizek pogld�w Treitschkego z chwil biec widoczny by w bardzo popularnych wykadach O polityce, ogoszonych nastpnie w dwutomowym dziele. Sigajc do Hegla, uzna pastwo za najwysze osignicie czowieka, chcia te, aby reprezentowao ogromn si. Te pogldy wane byy choby dlatego, e Treitschke wywar najwikszy wpyw ze wszystkich badaczy na szerokie koa inteligencji niemieckiej. Theodor Mommsen (1817—1903) zaj si histori staroytn (Historia rzymska, 1854—1885) i dziejami prawa. Karl Lamprecht (1856—1915) mniej zwraca uwag na opis wypadk�w, a raczej na wytumaczenie ich zmian, dostrzegajc je w zjawiskach psychologicznych. W rezultacie zajmowa si bardziej histori kultury ni polityczn. Nie brako take w Niemczech badaczy historii gospodarczej, a rozmach nauki niemieckiej powodowa, e pisano tam dzieje niemal wszystkich kraj�w wiata.

Awans gospodarczy Rzeszy spowodowa, e dla ekonomist�w szczeg�lnie wane byo badanie kapitalizmu, dominujcy za historyzm skania do zajmowania si jego genez. Ernst Troeltsch (1865—1923) i Max Weber (1864—1920) dostrzegli w nim wpywy etyki kalwiskiej i luteraskiej, Werner Sombart (1863—1941) identyfikowa go z psychik yd�w. Weber zajmowa si te problemami nowoczesnego pastwa, zarazem krytykujc stosunki w Niemczech, jak i stawiajc dania powikszania ich siy.

592

Dla rozwoju kultury powstanie zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej stanowio znacznie mniejszy przeom ni dla nauki. Nietzsche i szwajcarski historyk J. Burckhardt ostro krytykowali dzieo Bismarcka, wybitni pisarze, jak W. Raabe i Th. Fontane, czuli si w Niemczech obco.

Cho lista nazwisk pisarzy jest duga, nie oznaczao to wielkiego rozkwitu literatury. Druga poowa wieku zacza si od przewagi powieci realistycznej. Helweta, ale nalecy do literatury niemieckiej Gottfried Keller (1819—1890) w cyklu utwor�w charakteryzowa mieszkac�w szwajcarskiej wioski Seldwyl. Gustav Freytag (1816—1895) w powieci Winien i ma (Soli und haben), niebywale popularnej, kt�r obowizkowo mona byo znale w kadym domu mieszczaskim, opisa dzieje wrocawskiej rodziny kupieckiej; nie brako tu akcent�w antypolskich. Wspomniany Wilhelm Raabe (1831—1910) w 40 tomach opowiada i powieci zaj si problematyk spoeczn, walk ludzi pokrzywdzonych o popraw losu, dochodzc do smutnego wniosku: “Nieszczciem wiata jest to, e kanalia panuje i pozostaje panem". Theodor Storm (1817—1888) w powieci Jedziec na siwym koniu przedstawi dzieje syna chopskiego, kt�ry o bezpieczestwo ludzi walczy z morzem i ginie w jego odmtach. Najwybitniejszym pisarzem tych czas�w by Theodor Fontane (1819—1898), tworzcy swe dziea midzy 60 a 80 rokiem ycia. Dwa motywy g�ruj w nich nad innymi — krytyka wsp�czesnej moralnoci (Effi Brest) i krytyka prusactwa (Schach zu Wuthenow, cofajcy si do czas�w sprzed bitwy pod Jena), cho zarazem apologia “dobrych" Prus.

Zwrot w pisarstwie nastpi w latach osiemdziesitych, pojawi si w�wczas w Niemczech “styl modzieowy" (Jugendstii). By to ferment w rodowisku artystycznym, kt�ry powsta w znacznym stopniu pod wpywem zewntrznym. Zachystywano si dzieami francuskich naturaist�w, a jeszcze bardziej powieci rosyjsk (Dostojewski i Tostoj) i literatur skandynawsk. W tym rodowisku pojawili si obcokrajowcy — Skandynawowie, Przybyszewski. Wyrosy z tego fermentu nowe prdy: naturalizm, impresjonizm i ekspresjonizm.

Najwybitniejszym przedstawicielem naturalizmu by Gerhart Hauptmann (1862—1946). W 1889 r. wystawiono jego pierwsz sztuk Przed wschodem soca, w kt�rej lska rodzina chopska dziki odkryciu pokad�w wgla dorabia si majtku i... alkoholizmu. Drastycznie przedstawiona demoralizacja budzia zastrzeenia, ale wiksz burz wywoaa sztuka Tkacze (1892), w kt�rej sign do powstania tkaczy lskich z 1844 r. Bohaterem by tum, a wr�d surowo napitnowanych wyzyskiwaczy wystpoway rodziny o prawie nie zmienionych nazwiskach w stosunku do nazwisk przemysowc�w z Bielawy i Pieszyc.

W og�le oskarenie moralnoci mieszczaskiej byo w literaturze tego czasu najczstszym motywem (H. Sudermann, Honor i Koniec Sodomy). Naturalizm nie sprzyja rozwojowi liryki. Wyjtkiem by Richard Dehmel (1863—1920), wykraczajcy zreszt poza ramy tego kierunku, piewca mioci, lecz take cikiego losu proletariatu.

Inaczej byo z impresjonizmem, cho jeszcze trudniej jest szeregowa

593

w jego ramach artyst�w. Poeta Stefan George (1868—1933) nalea do wielbicieli Nietzschego. Na pierwszym miejscu stawia cele estetyczne, kt�re chcia osign przez poezj ekskluzywn i ponadczasow. “Czysta sztuka" winna podlega nie kategoriom za i dobra, ale pikna i brzydoty. Miaa odnowi kultur, ale odwracaa si od spoeczestwa. Wpyw Georgego na nastpne pokolenie by znaczny, cho r�ny. Z jego krgu wyszed hr. Klaus Stauffenberg, niedoszy zab�jca Hitlera w 1944 r., ale do jego poezji sigali take hitlerowcy.

Austriak, ale wywierajcy wpyw na kultur niemieck, Rainer Maria Riike (1875—1926), take odwraca si od rzeczywistoci, lecz po to, aby pokaza samotnego czowieka, szukajcego ucieczki od chaosu ideowego. Psychik czowieka zaj si r�wnie trzeci z wielkich poet�w tego czasu, Hugo von Hofmannstahl (1874—1929).

W prozie niemieckiej pierwszej poowy XX w. czoowe miejsce zaja rodzina Mann�w. W 1901 r. ukazaa si Rodzina Buddenbrook�w Thomasa Manna (1875—1955), dzieje upadku zamonej rodziny mieszczaskiej z miasta hanzeatyckiego. Dwa byy nurty tego upadku, jednym niedostosowanie do warunk�w burzliwego rozwoju kapitalistycznego i nowych form etycznych, drugim psychologiczne przemiany pokole, coraz bardziej zoonych i bogatych, ale i coraz sabszych. Rodzina Buddenbrook�w zacza wielk karier pisarsk Tomasza Manna, nastpnymi jej etapami byy nowele (ze mierci w Wenecji na czele), Czarodziejska G�ra (1924) i wreszcie Doktor Faustus (1947) — obie w formie dyskusji w alpejskim sanatorium czy los�w kompozytora

594

Adriana Leverkuhna przedstawiaj przemiany i kryzys inteligencji niemieckiej, szerzej nawet europejskiej w XX w.

Starszy brat Thomasa, Heinrich Mann, bliszy by realizmowi; w kilku powieciach podda ostrej krytyce stosunki w Niemczech wilhelmiskich, choszczc rodowisko bogatej plutokracji (W krainie pieczonych gobk�w, 1900) czy przedstawiajc dzieje Poddanego (1914, opublikowane 1918), modzieca, potem przemysowca, wielbiciela cesarza i siy, tyrana wobec podwadnych. Bardzo popularne byy powieci Ja-koba Wassermanna (1873—1934), kt�ry problemy moralne, winy i kary, ujmowa, nie bez wpywu Dostojewskiego, w wtkach sensacyjnych. Co wybitniejsi wic pisarze byli sumieniem swojego pokolenia.

Znaczn rol odgrywa w kulturze niemieckiej teatr. Pamitnikarz opisuje, jak na premier sztuki Hauptmanna “podniecona modzie cigna jak na bitw", aby walczy o zwycistwo swoich pogld�w. Wr�d wielu scen niemieckich specjalne znaczenie posiada nadworny zesp� teatralny ksistwa Meiningen (meiningeczycy), dziaajcy w latach 1860—1908. By to przykad korzystnego mecenatu mniejszych dwor�w, rzadki ju w tych czasach. W czasie objazdu niemal caej Europy w latach 1874—1891, wystpujc ok. 3000 razy, meiningeczycy zadziwili publiczno odpowiedzialnoci caego zespou, obsadzaniem nawet drugorzdnych r�l czoowymi aktorami, wielk starannoci, nawet rozrzutnoci w przygotowaniu dekoracji i kostium�w.

Ju w pierwszej poowie XIX w. obok staych i wielkich scen dziaay liczne teatrzyki “ogr�dkowe", korzystajce przewanie z gociny kawiarni i podobnych lokali, czsto od tamtych lepiej prosperujce finansowo, za to raczce widz�w repertuarem na niszym poziomie. Od poowy wieku wikszo restaurator�w posiadaa obszerne pomieszczenia, przeznaczone na zebrania polityczne, towarzyskie i artystyczne.

Od lat siedemdziesitych nowym elementem kultury stay si r�nego rodzaju kabarety. Na przedmieciach wielkich miast, gdzie widzami byli rzemielnicy, drobni urzdnicy, suba domowa i robotnicy, dominoway tingeltangle, w kt�rych repertuarze nie brako prymitywnych kuplet�w, damskich kapel i zapas�w kobiecych. W r�dmieciu w lokalach w stylu varietes, przeznaczonych dla wybredniejszej publicznoci, wystpoway artystki znane na caym wiecie, jak Otro czy Cleo de Merode. Na scenkach, zwanych brettiami, utwory wymiewajce wojsko, sdy czy biurokracj wystawiali znani poeci i dramatopisarze (Richard Dehmel, Frank Wedekind). Niekt�re kabarety (“Dwik i dym" Maxa Reinhardta w Berlinie, “li kat�w" Maxa Halbego i Otto Bierbauma w Monachium, oba od 1901 r.) staray si epatowa filistra, stylem znanym w Polsce z “Zielonego Balonika". Ok. 1903 r. gorczka kabaret�w do nagle wygasa.

Wr�d malarzy nawet entuzjaci zjednoczenia Niemiec woleli fakt ten uczci malowaniem Ifigenii czy Medei ni uan�w pruskich, jeli nie liczy tak bardzo “oficjalnych" dzie, jak Proklamacja cesarstwa w Wersalu Antona von Wernera (1843—1915) czy portrety Franza von Lenbacha (1836—1904). Wielu wybitnych malarzy wybierao na miejsce

595

pobytu Rzym, Florencj, nawet wioski bawarskie, a nie Berlin. Wilhelm Leibi (1844—1900) wystawia tylko w Paryu. Najwiksze znaczenie jako orodek malarski miao Monachium, gdzie ksztacio si take sporo artyst�w polskich, ale ok. 1900 r. r�wnie stolica Rzeszy. Zwaszcza okres grynderski budzi sprzeciwy. Hans von Mares (1837— 1887) w 1878 r. programowo gosi przeciwstawianie si “prdowi czasu".

Malarstwo niemieckie nie byo najwikszego lotu w skali wiatowej, cho znakomity historyk sztuki, Richard Hammann (1879—1961), uzna, e swoim znaczeniem dor�wnywao francuskiemu impresjonizmowi. Tradycje realizmu kontynuowa A. Menzel, ale u wikszoci tw�rc�w kierunek ten mia charakter epigoski. Jego miejsce zajmowa idealizm, znajdujcy sw�j wyraz w ciemnych i zimnych obrazach Anselma Feuerbacha (1829—1880), sigajcego do temat�w dramatycznych (Medea, 1866), czy w sentymentalnej anegdocie Hansa Thomy (1839— 1924). Osobne miejsce zajmowa dziaajcy przez duszy czas w Niemczech Szwajcar Arnold B�cklin (1827—1901), kt�ry od 1859 r. malowa neoromantyczne kompozycje figuralne o tematyce mitologicznej i fantastycznej.

Menzel nie pozna si na impresjonizmie, uznajc dziea Degasa czy Maneta za wstrtne, ale nowy prd artystyczny znalaz swoje odbicie w obrazach Maxa Liebermanna (1847—1935, Warsztat szewski, 1891;

Przemywalnia lnu, 1887) i Leibla (zwaszcza obrazy przedstawiajce typy bawarskie). Wraz z Lovisem Corinthem (1858—1925, Autoportret w pancerzu, 1911) i Maxem Slevogtem (1868—1932), znakomitym koloryst, wtargn do Niemiec naturalizm, u Emila Noldego (1867— 1956) m�wi mona o ekspresjonizmie, cho, jak zawsze, podobne podziay mog budzi wtpliwoci. Przyw�dc monachijskiej secesji by grafik, malarz i rzebiarz Max Klinger (1857—1920), czcy poszukiwania artystyczne ze sztuk stosowan i architektur. Tematyka robotnicza wystpia u malarki Kathe Kollwitz (1867—1945), np. Poch�d tkaczy, 1893—1895.

Tw�rcy o niszym losie artystycznym ulegali bardziej pogldom epoki i dlatego moe nawet s dla niej bardziej charakterystycznymi. U Hansa Makarta (1840—1884) skromno biedermeieru zamienia si w wielkie formaty, w blask, w przewag wspaniaoci nad smakiem. Werner malowa potne sceny batalistyczne, zadziwiajce dokadnoci przedstawienia kadego szczeg�u munduru i odznaczenia.

Wpyw ten wystpowa take w architekturze. Trudno do niej zaliczy znaczn wikszo budynk�w wznoszonych w miastach, gdy ich koszarowy charakter dyktowany by niemal wycznie wzgldami komercjalnymi. Nadal z upodobaniem wracano do gotyku i roio si od neogotyckich kocio�w. Wielko cesarstwa miaa upamitni wspaniaa aleja Zwycistwa w Berlinie (1901), powstaa z inicjatywy cesarza. Ten, jak wielu wadc�w o zapdach dyktatorskich, uwaa, e zna si na wszystkim, z niechci wyraa si o wszelkiej modernie. Przy otwarciu alei Zwycistwa stwierdzi, e “sztuka winna pomaga w wychowaniu

596

spoeczestwa", ale sceptyczny krytyk zgoa odmiennie oceni to “kolosalne" (rodzio si wtedy okrelenie kolossal) dzieo:

“Kady znawca m�gby przewidzie, e tak wiele samodzielnych pomnik�w z biaego marmuru na ulicy o dugoci 500 metr�w estetycznie jest nie do zniesienia".

Pr�by nowych rozwiza pojawiay si rzadko, jak dom towarowy w Berlinie (1897—1904) Alfreda Messela, niekt�re domy w Monachium Augusta Endella czy ogromna Hala Stulecia we Wrocawiu (1913).

Korzystnie ksztatowa si nadal poziom muzyki. Johannes Brahms (1833—1897), cho wikszo ycia spdzi w Wiedniu, zawsze pozostawa w ywym kontakcie z Niemcami. Kontynuowa tradycje wielkich mistrz�w, Beethovena, Schuberta czy Schumanna, czc w swoich utworach elementy romantyzmu i klasy cyzmu. Sporo te czerpa z niemieckiej muzyki ludowej. Richard Wagner (1813—1883) w 1861 r. wr�ci ze szwajcarskiego wygnania, zrzek si dawnych pogld�w rewolucyjnych, a w 1871 r. marszem zwycistwa uczci wejcie wojsk niemieckich do Parya. Rozpocz si okres jego wielkich wpyw�w, zwaszcza gdy w 1876 r. w nowo zbudowanym teatrze w Bayreuth uruchomiono festiwale jego tw�rczoci, wkr�tce synne na cay wiat (bayreuther Festspiele). Na pierwszym wystawiono cao Piercienia Nibelunga. Siganie do motyw�w starogermaskich byo opowiadaniem si za nacjonalizmem, a jeszcze bardziej tak je interpretowano; dlatego Wagner bdzie si cieszy wielkim uznaniem w Niemczech hitlerowskich. W jego krgu pozostawa Franz Liszt (1811—1886), austriacki p�-W-gier, osiady na stae w Niemczech, kt�ry zerwa z tradycyjn form muzyki, a propagowa muzyk programow.

Cay ten rozw�j kultury mia powany wpyw na pogldy i ycie spoeczestwa. Oczywicie wygldao ono inaczej w r�nych grupach spoecznych. Bogata buruazja dokumentowaa sw�j awans wspaniaym urzdzeniem dom�w, wielkimi oami zaopatrzonymi w baldachimy, niby renesansowymi fotelami i niby gotyckimi odrzwiami. Zamki junkierskie zmieniay si znacznie mniej, czciej zreszt junkr�w nie sta byo na to, co m�g sobie pozwoli bankier czy przemysowiec. Secesja kwita raczej u artyst�w i inteligencji.

Kultura masowa formowana bya cigle najbardziej pod wpywem ksiki, choby brukowej, i teatru, choby czsto rozrywkowego. W kocu wieku konkurencj zaczyna by sport. W por�wnaniu z filmem francuskim, woskim, amerykaskim czy duskim sztuka filmowa w Niemczech rozwina si sabiej.

Natomiast jedno z czoowych miejsc Niemcy zajmoway w rozwoju prasy. Jeden egzemplarz gazety przypada w 1750 r. na 225 os�b, w 1850 r. na 30, w 1885 r. na 6, a w 1910 r. ju tylko na 4 osoby. Kilka tysicy periodyk�w ukazywao si nie tylko w wielkich miastach, ale w lada miasteczku powiatowym i nawet mniejszym. Wr�d powaniejszych gazet znaczn rol odgryway nie tylko berliskie, ale i koloskie, hamburskie, monachijskie czy wrocawskie. Kade ugrupowanie polityczne,

597

kady zwizek, choby niewielki, stara si o posiadanie wasnego organu. Czoowe organy g�wnych partii (poza socjalistyczn), jak konserwatywna “Gazeta Krzyowa", centrowa “Germania", narodowoliberalna “Gazeta Koloska" (“K�nische Zeitung") czy liberalna “Gazeta Frankfurcka (“Frankfurter Zeitung"), miay nisze nakady ni pisma stojce na gorszym poziomie, drukowane z posmakiem sensacyjnoci. Dominoway liczebnie r�ne bezpartyjne gazety “narodowe", wiksze nakady (po 200—300 ty. egz.) miao par gazet mieszczasko-liberalnych. W Rzeszy wychodzio pismo o najwikszej czstotliwoci ukazywania si na wiecie (“Gazeta Koloska", 26 razy w tygodniu), caa grupa pojawiaa si po 3 razy dziennie.

Aby zapewni sobie wpyw na pras, partie wydaway wasne korespondencje. Wikszo wiadomoci gazety czerpay z urzdowej agencji telegraficznej Wolffa. Rozchodziy si cigle jeszcze w znacznym odsetku za porednictwem prenumeraty, cho stopniowo sprzeda uliczna nabieraa znaczenia.

Powan rol odgryway czasopisma polityczne i kulturalne, jak “Roczniki Pruskie" (“Preussische Jahrbiicher"), wydawane przez Treitschkego, p�niej przez historyka Hansa Delbrucka, konserwatywne, ale nieraz krytyczne wobec rzdu, lipskie “Grenzboten", pocztkowo liberalne, potem nacjonalistyczne, czy “Przyszo" (“Die Zukunft"), utworzony w 1892 r. organ ruchliwego publicysty M. Hardena, najpierw zbliony do opozycyjnego Bismarcka, potem o zoonej postawie, nie cofajcy si przed wygrzebaniem afer w otoczeniu cesarza (oskarajc ludzi mu bliskich o homoseksualizm). Przewanie miay one jednak niskie nakady i docieray tylko do inteligencji. Wr�d mieszczastwa znacznie bardziej popularne byy pisma typu “Altana" (“Gartenlaube"), mniej zajmujce si polityk i stojce na niszym poziomie. “Styl modzieowy" w sztuce spowodowa powstanie kilku nowych pism artystycznych, jak “Wolna Scena" (“Freie Buhne"), bojowy organ Hauptmanna, zwizany z nowatorskim teatrem o tej samej nazwie (1889), czy “Nowy Przegld Niemiecki" (“Neue deutsche Rundschau", 1893) reprezentujcy impresjonist�w. Wok� pisma “Stranica Sztuki" (“Die Kunstwart", 1887—1914), popularnego wr�d wyksztaconych klas rednich, skupili si zwolennicy sztuki prostej i stosowanej w rzemiole. Pisma humorystyczne (“Simplizissimus") na og� przechodziy ewolucj od liberalizmu do nacjonalizmu, ale w okresie, gdy nie byo cenzury, znajdoway do odwagi, aby wcale czsto krytykowa rzd, Synne byy karykatury Bismarcka z trzema woskami na ysej gowie.

POCZTEK WOJNY

W niedziel 28 VI 1914 r. zamachowiec serbski G. Princip zastrzeli w Sarajewie austriackiego nastpc tronu, arcyksicia Franciszka Ferdynanda. Strzay pady na Europ podminowan konfliktami i spowodoway wybuch, kt�rego rozmiar�w nikt nie m�g przewidzie. W cigu nastpnych kilku tygodni miaa zapa decyzja o wojnie.

598

W Austrii istniaa grupa polityk�w i wojskowych, kt�ra w obawie przed dalszym wzrostem Serbii czekaa tylko na okazj, aby j rozbi. Dy do tego przede wszystkim szef sztabu armii hr. Franz Conrad von H�tzendorf. Ale zdawano sobie spraw, e wobec narastajcych ju od kilku lat napi midzynarodowych trudno bdzie zlokalizowa wojn austriacko-serbsk. Kluczowa pozycja Berlina polegaa na tym, e bez zapewnienia poparcia ze strony Rzeszy Austria nie moga sobie pozwoli na wystpienie. Tymczasem 5 lipca Niemcy udzieliy, jak to okrelono, czeku in blanco, zapewniajc obron pastwu Habsburg�w, jeli “uderzenie przeciw Serbii wywoa wielk wojn".

By to jeden z decydujcych moment�w w gorcym lipcu 1914 r. W rezultacie, czekajc na zbiory i na wizyt prezydenta Francji w Rosji, monarchia habsburska wystosowaa do Belgradu ostre ultimatum (23 lipca). Chocia Serbia przyja niemal wszystkie warunki, z wyjtkiem zagraajcych jej suwerennoci, 28 lipca Austria wypowiedziaa jej wojn.

W cigu paru nastpnych dni podejmowano jeszcze pr�by zlokalizowania konfliktu, ale spezy one na niczym, 1 sierpnia Niemcy wypowiedziay wojn Rosji, w dwa dni p�niej Francji. Rozpoczynaa si katastrofa wojenna, kt�ra miaa zniszczy XIX-wieczn Europ.

Pogarszajca si pozycja Rzeszy wytworzya psychoz, e procesu tego nie da si powstrzyma na drodze dziaa dyplomatycznych. Wbrew trzewym ostrzeeniom posa w Londynie jeszcze liczono, e nie wystpi Anglia, a par lat p�niej sytuacja moe by gorsza. Wobec przekonania o dominujcej pozycji wojskowej Niemiec ster wypadk�w dyplomaci przekazali w rce genera�w, kt�rzy odegrali decydujc a zowrog rol.

Kanclerz Bethmann-Hollweg hamowa nieco Wiede, ale szef sztabu armii niemieckiej Helmuth Moltke modszy (bratanek starego z czas�w Bismarcka) zachca, aby ca armi postawi na stopie wojennej. Przygotowania wojskowe prowadzono od wielu lat, ostatnia ustawa przyjta zostaa przez parlament w czerwcu 1913 r. Panowao przewiadczenie, e jest to dogodny moment, aby zniszczy przeciwnik�w. Na naradzie u cesarza 8 XII 1913 r. Moltke stwierdzi: “Uwaam wojn za nieuniknion i im wczeniej, tym lepiej". Mona byo obawia si, e wsp�praca polityczna i wojskowa Ententy, jak okrelano pastwa tr�j porozumienia, bdzie wzrasta, e armia rosyjska zostanie;

do 1917 r. w peni odbudowana po porace z Japoni. W jakim wic stopniu wojn w 1914 r. traktowano jako prewencyjn.

Ze wszystkich pastw biorcych udzia w wojnie Niemcy miay przygotowany najbardziej precyzyjny plan strategiczny. W odr�nieniu od francuskiej koncepcji wojennej uderzenia czoowego niemiecka strategia opieraa si na uderzeniu skrzydami i deniu do otoczenia wroga. Szef sztabu armii niemieckiej w latach 1891—1905 i g�wny tw�rca wojennej myli politycznej, hr. Alfred von Schlieffen, swoj podstawow prac powici bitwie pod Kannami, w kt�rej Hannibal wanie w ten spos�b zniszczy silniejsz armi rzymsk.

599

Od powstania porozumienia francusko-rosyjskiego Niemcy musiay liczy si z koniecznoci prowadzenia wojny na dwa fronty. To byo drugie zaoenie planu Schlieffena. Przewidywa on skupienie znacznej wikszoci wojsk na froncie zachodnim, a postawienie przeciw Rosji niewielkich si, kt�re wspomagayby Austriak�w. Liczono, e przestrzenie pastwa carskiego op�ni na tyle mobilizacj rosyjsk, i moliwe bdzie wczeniejsze pokonanie Francji. Na zachodzie dominujca sia skupiona by miaa na p�nocnym odcinku frontu, aby uderzywszy przez Belgi doj nad doln Sekwan i zaj Pary od zachodu. W cigu 42 dni wojna na zachodzie powinna by skoczona, umoliwiajc nastpnie skierowanie wszystkich si na front wschodni.

Wobec roli czynnik�w wojskowych plan Schlieffena wywiera wpyw na poczynania dyplomatyczne Berlina. Rosj starano si (ultimatum z 31 lipca) zmusi do odwoania mobilizacji. Pose niemiecki w Paryu przedstawi rzdowi francuskiemu warunki, o kt�rych wiedziano z g�ry, e nie mog by przyjte (jako gwarancj neutralnoci Francja miaa wyda Niemcom wane twierdze Verdun i Toul), gdy pieszono si do rozpoczcia dziaa wojennych na zachodzie.

Ofensywa niemiecka przebiegaa pocztkowo zgodnie z planem. Nie powiodo si uderzenie francuskie w Lotaryngii i potna machina wojenna niemiecka ruszya amic neutralno Belgii przez pola p�nocnej Francji. Dopiero nad Marn 5—12 wrzenia doszo do decydujcej bitwy, w kt�rej wojska niemieckie zostay odrzucone. Plan Schlieffena zaama si.

Za klsk nad Marn obciano win Moltkego, kt�ry zosta usunity ze stanowiska szefa sztabu na rzecz gen. Faikenhayna (ze wzgld�w prestiowych dymisj ogoszono dopiero po paru tygodniach). Moltke obawia si tak jednostronnego uszykowania wojsk i osabi ofensywne prawe skrzydo. W rezultacie nie mogo ono sign na zach�d od Parya, a midzy poszczeg�lnymi armiami wytwarzay si luki. Dow�dztwo francuskie uyo wza komunikacyjnego Parya do przygotowania kontruderzenia wymierzonego midzy dwie armie niemieckie.

Rzeczywiste przyczyny poraki tkwiy gbiej. Ostatnie wersje planu Schlieffen przygotowywa po wojnie rosyjsko-japoskiej, biorc pod uwag armi rosyjsk po jej klsce. To w cigu kilku nastpnych lat ulego zmianie, a ponadto Rosja z koniecznoci utrzymywaa w czasie pokoju wiksz armi, aby wyr�wna wolniejsze tempo mobilizacji. Dwie armie rosyjskie z rejonu Wilna i znad Narwi weszy do Prus Wschodnich. Tamtejszy dow�dca myla ju o ewakuacji na lini Wisy, trzeba byo popiesznie sprowadzi dwa korpusy z frontu zachodniego, a na czele postawi gen. Paula von Hindenburga z szefem sztabu Erichem Ludendorffem. W bitwach pod Tannenbergiem (kt�r opinia niemiecka potraktowaa jako rewan za Grunwald) 23—31 sierpnia i na jeziorach mazurskich 5—15 wrzenia armie rosyjskie zostay zdecydowanie pobite, ale zapaci za to front zachodni.

Plan Schlieffena pocign za sob jeszcze inne konsekwencje. Nie

600

by do wykonania, gdyby uderzenie miao omin Belgi. Tymczasem zamanie jej neutralnoci, zagwarantowanej traktatami midzynarodowymi, spowodowao ostateczne przystpienie Anglii (4 sierpnia) do wojny. Dyplomacja brytyjska nie zaja w lipcu 1914 r. jasnego stanowiska, ale nie bez powodu Belgi nazywano od paru pokole pistoletem wymierzonym przeciw Anglii. Daremnie Bethmann-Hollweg skary si, e dla “skrawka papieru" (jak nazwa ukady w sprawie Belgii) nie zaczyna si miertelnej wojny, daremnie obwinia Wielk Brytani, e splamia “swoj tarcz niezmywaln plam przez moraln, a p�niej materialn pomoc dla caratu w jego walce przeciw Europie rodkowej". Wcieko Niemc�w przeciw Anglii, kt�ra sprawia im najwikszy zaw�d, wyrazia si szeroko propagowanym sloganem “Boe, ukarz Angli"! (“Gott strafe England").

Udzia Anglii w wojnie nabiera specjalnego znaczenia wobec zmiany jej charakteru rycho po bitwie nad Marn. Obie strony odbyy jeszcze “wycig do morza" i odtd na terenach od zachodniej Belgii przez pola Flandrii, Szampanii a do Lotaryngii i Alzacji ustalia si linia frontu, kt�ra poza niewielkimi stosunkowo zmianami utrzymywa si bdzie a do koca wojny. Kada ze stron okopywaa si starannie, tworzc gboko rozbudowane umocnienia. Atak wymaga dugotrwaego przygotowania i przynosi ogromne straty w ludziach i sprzcie. Dla zdobycia paru kilometr�w terenu trzeba byo powici dziesitki tysicy onierzy.

Na innych frontach, poza zachodnim, moliwy by jeszcze manewr, ale wszdzie rysowaa si wyrana tendencja do tworzenia staych i trudnych do przerwania linii obronnych. Na skutek tego coraz bardziej wojna stawaa si zmaganiami na wyczerpanie przeciwnika. Zwyciy w niej miaa ta strona, kt�rej na duej wystarczy si.

Na pocztku wojny midzy obiema stronami wojujcymi istniaa w znacznym stopniu r�wnowaga si. Pastwa centralne, jak przyjto nazywa Niemc�w i ich sojusznik�w, wystawiy 150 dywizji, przeciwnicy 170 dywizji, ale o rednio gorszym uzbrojeniu. W tym zakresie proporcja si wygldaa r�nie, np. lekk artyleri miaa lepsz Francja (synne siedemdziesitki pitki, dziaa polowe o kalibrze 75 mm), a cik — pastwa centralne, w tym haubice — Niemcy, stromotorowe modzierze — Austria (z zakad�w kody), kt�ra uyczya ich nawet dla zdobywania twierdz belgijskich. W sumie jednak r�nice te bilansoway si. Inaczej jednak wygldaa sytuacja, gdy wojna miaa trwa dugo. Ententa miaa w sumie wiksze rezerwy. Sabo demograficzn Francji, kt�ra musiaa zmobilizowa wicej rocznik�w, aby wyr�wna przewag niemieck, uzupeniay pozostae pastwa. Liczyy one cznie 240 mln obywateli (bez kolonii angielskich), gdy pastwa centralne o poow mniej. Przewaga floty angielskiej, bez szczeg�lnego znaczenia przy wojnie trwajcej kr�tki czas, zapewniaa koalicji kontakt z caym wiatem. Ogoszenie przez Angli blokady Niemiec powodowao odcicie ich od dostaw, co wywoao stan “wymuszonej

601

samowystarczalnoci". Dlatego te przyczenie si Anglii do wojny, mniej wane dla bezporednich dziaa militarnych (z braku powszechnej suby wojskowej Anglia moga na kontynent wysa pocztkowo tylko niewielki korpus ekspedycyjny, o jakim kiedy wyrazi si Bismarck, e kae go aresztowa), na dalsz met stawao si niezwykle istotne. Opierajc si na subie ochotniczej, p�niej obowizkowej, Wielka Brytania stworzya potne wojska, a zwaszcza stawiaa do dyspozycji aliant�w nieograniczone rezerwy surowcowe. Centralne pooenie Niemiec, pocztkowo korzystne ze wzgldu na atwo komunikacji midzy frontami, przy zmianie wojny na obliczon na wyczerpanie i wobec blokady angielskiej zamieniao pastwa centralne na wielk, oblon twierdz. Stracone te zostay kolonie niemieckie (z wyjtkiem Afryki Wschodniej), zajmowane kolejno przez Angli, Francj, przez dominia brytyjskie, take przez Japoni, kt�ra zreszt poza tym nie wzia adnego udziau w wojnie. Wysiki majce na celu pozyskanie nowych sprzymierzec�w zakoczyy si opowiedzeniem Turcji (28 IX 1914) i Bugarii (14 X 1915) po stronie pastw centralnych, a Woch po stronie Ententy (23 V 1915).

Wobec zamarcia frontu zachodniego, gdzie trway tylko cikie bitwy materiaowe, Niemcy i Austria zwr�ciy uwag na front wschodni. Na pocztku wojny Rosjanie, zgodnie ze swoim planem, opucili cz Kr�lestwa Polskiego, ale w jesieni zajli wikszo Galicji, zagraajc przez przecze karpackie Nizinie Wgierskiej i Wiedniowi.

Na pocztku maja 1915 r. wojska pastw centralnych, z decydujcym ju jednak udziaem si niemieckich, dokonay przeomu pod Gorlicami. W cigu nastpnych miesicy front przesun si daleko na wsch�d, rozcigajc si od Zatoki Ryskiej do Galicji Wschodniej. Przeciwnik nie zosta jednak zamany i nadal trzeba byo prowadzi wojn na dw�ch frontach, z kt�rych zachodni mia 600 km, a wschodni p�niej (gdy do wojny przystpia Rumunia) nawet 1400 km. Jedynie na Bakanach, gdzie Austria dugo nie moga poradzi sobie z malek Serbi, w jesieni 1915 r. dziki udziaowi wojsk niemieckich i wystpieniu Bugarii udao si zaj cay kraj. Armia aliancka, przybya w celu udzielenia pomocy Serbii i skonienia Grecji do udziau w wojnie, sp�nia si i pozostaa tylko w Salonikach, aby niepokoi Bugar�w. Nie udao si take aliantom zdoby cienin tureckich, aby wyrba dogodniejsz komunikacj z Rosj. Do koca 1915 r. nic nie wskazywao jeszcze na zdecydowan przewag Ententy.

SYTUACJA WEWNTRZNA W CZASIE WOJNY

W kocu XIX w. bankier warszawski Jan Bloch napisa ogromne dzieo, w kt�rym uzasadnia twierdzenie, e wojna jest niepodobiestwem. Susznie przewidywa, e zamieni si ona w powszechn, a taka nie do pogodzenia jest ze zoonymi powizaniami gospodarczymi caego wiata. Jeli za nawet przewidywano wojn, to obliczono jej trwanie najwyej na miesice. O 4 miesicach m�wili wybitni finansici

602

w 1914 r. Jeszcze w kocu 1914 r. gen. Faikenhayn wtpi, czy wojna potrwa rok. Przem�wienie Wilhelma II do onierzy gwardii wyruszajcych na front, w kt�rym powiedzia, i wr�c, zanim licie opadn z drzew, nie byo w jego mniemaniu tylko pustym sloganem.

Nie przygotowywano wic wojny dugotrwaej, a zwaszcza nie mylano o wojnie na wyczerpanie. Jeden z najwybitniejszych organizator�w armii niemieckiej w czasie wojny, gen. Wilhelm von Groener, stwierdzi p�niej: “O zagadnienia gospodarcze i ich znaczenie dla prowadzenia wojny w koach wojskowych w czasie pokoju troszczono si mao".

Wojna materiaowa wysuwaa w stosunku do spoeczestwa coraz to nowe dania. Wszystkie pastwa wojujce zmobilizoway cznie 70 mln ludzi, w tym Niemcy 14 mln, czyli 20% og�u ludnoci. Gwatowne a coraz wysze zuycie materiau wojennego, broni i amunicji zmuszao do wytenia wszystkich si dla uzupeniania brak�w. Lista towar�w potrzebnych do prowadzenia wojny wyduaa si w nieskoczono. onierz musia je, ubra si, trzeba byo tysicy ton cementu na budow umocnie, drutu kolczastego na budow zasiek�w, namiot�w, opat i setek innych przedmiot�w. Tego wszystkiego musia dostarczy kraj, rola zaplecza stawaa si wiksza ni w jakiejkolwiek dotychczasowej wojnie.

W obliczu odcicia od wiata Niemcy szybko przeszy do podporzdkowania gospodarki celom wojny. Jednym z naczelnych problem�w staa si sprawa surowc�w. Ju w sierpniu 1914 r. powsta z inicjatywy W. Rathenaua, syna tw�rcy AEG, urzd do spraw gospodarki surowcami. Dokonano masowych rekwizycji wszystkich zapas�w, cigano je, skd si dao, korzystano z niewielkich moliwoci kontakt�w z zagranic (np. rud ze Szwecji sprowadzano za dostawy wgla, bardziej propagandowe ni realne znaczenie miao wysyanie na pocztku 1916 r. towarowych odzi podwodnych do Stan�w Zjednoczonych). Gdzie tylko byo mona, niedostpne produkty zastpowano innymi, wytwarzanymi przez rozwinity przemys chemiczny. Tych synnych “rodk�w zastpczych" (Ersatz) liczono w kocu wojny na wiele tysicy, a cho byy one niewtpliwie gorsze ni towary naturalne, w ograniczony spos�b speniay ich rol.

Potencja przemysowy Niemiec wystarcza na potrzeby wojny, dop�ki dysponowa odpowiedni liczb ludzi i dostawami surowc�w. W cigu 10—14 miesicy przemys przestawiony zosta na tory produkcji wojennej, przy czym uprzywilejowane byy wiksze przedsibiorstwa, w liczbie ok. 7,5 ty., gdy z takimi atwiej byo zawiera umowy o dostawy standaryzowanej broni, amunicji i innego sprztu.

Gorzej wygldaa sytuacja z produkcj roln. Przed 1914 r. Niemcy importoway ok. 20% potrzebnej im ywnoci. Nie byoby to takie grone, gdyby wraz z wybuchem wojny produkcja rolnictwa gwatownie nie spada. Brakowao ludzi do pracy na roli, zmniejszya si liczba inwentarza roboczego, nie byo nawoz�w i nowych maszyn. Popeniono przy tym wiele bd�w, jako e cay problem wojny na wyczerpanie

603

nie by nowy. Wobec nadwyki w produkcji cukru zalecono zmniejszy powierzchni obsadzan burakami cukrowymi, co wywoao wkr�tce katastrofalny spadek iloci cukru na rynku. Z braku paszy nakazano zmniejszy stan nierogacizny, co doprowadzio do istnego “mordu wi" w zimie i na wiosn 1915 r. Stan pogowia z 25,7 mln szt. obniy si na 12,8 mln w 1917 r. i nieprdko si podni�s. Spadek podobny wystpowa we wszystkich dziedzinach gospodarki rolnej. W 1917 r. zebrano poow zbioru zboa z 1913 r., w 1916 r. 25 mln ton kartofli zamiast 54 mln. Wizao si to z kwesti rk do pracy. W 1914 r. mobilizacj przeprowadzono wycznie pod ktem widzenia potrzeb frontu. Wraz ze zmian charakteru wojny okazao si, e robotnik w fabryce i g�rnik w kopalni s dla prowadzenia wojny r�wnie potrzebni jak onierz na froncie. Zdarzao si, e w 1915 r. trzeba byo zwolni z wojska niekt�rych pracownik�w. Niemniej luki starano si zapeni w inny spos�b. Do pracy wchodziy kobiety, tym bardziej e stay si ywicielkami rodzin (zasiki wypacane dla “rezerwistek" byy minimalne), modociani i dzieci. Zatrudniani oni byli nawet w gaziach wytw�rczoci, w kt�rych w czasach przedwojennych mogli pracowa wycznie mczyni, w przemyle zbrojeniowym, w kopalniach i hutach. U Kruppa w 1918 r. blisko 40% zaogi stanowiy kobiety. Czas roboczy przeduano do 10 godzin, trzeba byo pracowa i w niedziele. Do roboty pocigano r�wnie jec�w wojennych, kt�rych liczne rzesze znalazy si w Niemczech od pocztku wojny.

Wane dla gospodarki niemieckiej byo i to, e przebieg dziaa zbrojnych doprowadzi do zajcia w latach 1914—1915 rozlegych obszar�w Francji, Belgii i cesarstwa rosyjskiego, w tym take caego Kr�lestwa Polskiego. Tereny te stay si przedmiotem bezlitosnej eksploatacji. Demontowano na nich zakady przemysowe (co miao posiada take duej trwajce skutki przez pozbycie si rywali na okres powojenny), rekwirowano wszelkie zasoby surowc�w i maszyn. Im dalej postpowaa wojna, tym bardziej uporczywie prowadzona bya taka polityka. W skrajnych wypadkach dochodzio do wywoenia najurodzajniejszej warstwy gleby. Niszczc przemys powodowano bezrobocie, aby skoni tamtejszych robotnik�w do pracy w Niemczech. Gdy nie pomaga werbunek, uciekano si do przymusu, niekiedy do “apanek" ludzi na ulicach.

Wszystkie te rodki daway tylko poowiczne rezultaty, choby dlatego, e liczne rzesze niewykwalifikowanych, a czsto i wrogo do pracy nastawionych ludzi produkoway znacznie gorzej ni normalni robotnicy.

Wojna bya take bardzo kosztowna. W twierdzy szpandawskiej zoony by skarb wojenny w wysokoci 120 mln mk w zocie, pochodzcy jeszcze z kontrybucji francuskiej z 1871 r. W 1913 r. skarb ten podwojono. Jak wiele innych przewidywa i to przygotowanie okazao si cakowicie nie wystarczajce. Ju w 1914 r. wojna kosztowaa 2 mld mk miesicznie, w 1916 r. 3 mld, w 1917 r. 4 mld, a w 1918 r. do 4,8 mld. W sumie koszty caej wojny obliczano na 164 mld mk. Sum t

604

pokrywano w r�ny spos�b. Pastwa Ententy miay moliwo zacigania poyczek zagranicznych, niekiedy uchwalano r�ne podatki. Niemcy, pozbawione moliwoci sprowadzania towar�w na kredyt, najwikszy nacisk pooyy na poyczki wewntrzne. Rozpisano ich w cigu wojny 9, a przyniosy 93 mld mk. W pocztkowym okresie udawao si atwo skoni ludno do podpisywania poyczek, im wojna trwaa duej, tym bardziej konieczny stawa si nacisk. Ponadto 29 mld mk przynioso wypuszczenie bilet�w skarbowych, reszta pochodzia z rezerw i podatk�w. Cho obieg banknot�w wzr�s z 1,8 mld do 22,5 mld marek, warto marki spada tylko 2,3 raza. Liczono, e po zwycistwie zmusi si pokonanych wrog�w do zapacenia 150 mld mk odszkodowa.

Ciar wojny od pocztku spad na barki ludnoci. Pocztkowo najwiksz bolczk byo bezrobocie, gdy unieruchomiono wiele gazi wytw�rczoci (np. zatrzymany zosta cay przemys budowlany). Zniknicie bezrobocia nie przynioso jednak ulgi.

Wobec stopniowego wzrostu cen zbyt niskie byy zarobki, ale nawet nie to byo najwaniejsze. Przede wszystkim dawa si odczuwa brak wielu produkt�w. Wadze zastosoway r�ne metody. Zaczo si od wyznaczania cen maksymalnych, lecz wywoao to znikanie z rynku co bardziej poszukiwanych produkt�w i tworzenie si “czarnego rynku", na kt�rym obowizyway zupenie inne ceny. Wobec tego od pocztku 1915 r. zaczto stosowa racjonowanie towar�w, poczynajc od ywnoci. Kilka tysicy r�nych central i przedsibiorstw, pracujcych pod kontrol wadz, zbierao ywno (w marcu skonfiskowano zapasy zboa), aby wydawa j ludnoci na podstawie kartek. Stopniowo racjonowaniem obejmowano coraz wicej produkt�w, jak ubrania, buty, naft, wgiel i inne. Byy to jednoczenie produkty coraz gorsze. Ju w zimie 1915 r. pojawi si chleb “kartoflany" czy “wojenny" (KBrot), maso zastpowano innymi tuszczami, cukier sacharyn, ubrania wytwarzano z pokrzyw, herbat z r�nych lici. Dzieci zwalniane ze szkoy zajmoway si zbieraniem wszystkiego, co mogo mie jakkolwiek warto, ogaszano zbi�rki przedmiot�w.

Wobec pogarszania si zbior�w zaopatrzenie to stawao si coraz szczuplejsze. Nieurodzaj 1916 r. spowodowa katastrofaln zim 1916 na 1917 r., gdy podstaw ywienia staa si brukiew (Kohirubenwinter). Przy lekarsko ustalonym minimum dziennym w 1916 r. warto dostarczanego poywienia wynosia 1350 kal., w 1917 r. spada poniej tysica kal. Pojawiy si dni, potem tygodnie bezmisne, nakazy podawania jednodaniowych obiad�w i inne ograniczenia. Obliczano, e przecitny Niemiec straci w czasie wojny 1/5 swojej wagi, okoo miliona os�b zmaro na skutek niedoywienia.

W dniu 4 VIII 1914 r. odbywao si posiedzenie parlamentu, kt�ry mia przeprowadzi gosowanie w sprawie kredyt�w na cele wojenne. Cesarz wygosi przem�wienie, stwierdzajc, e nie zna odtd adnych partii, a tylko Niemc�w. W odpowiedzi parlament jednogonie uchwali wszystko, czego rzd od niego chcia. Ogoszono “pok�j wewntrzny”

605

w obronie zagroonej ojczyzny. Niemcy nie byy zreszt pod tym wzgldem wyjtkiem, np. we Francji obowizywaa “wita unia".

Najbardziej obawiano si postawy socjaldemokracji. Ju przed wojn przygotowano rodki represyjne wobec socjalist�w (i dziaaczy polskich) w postaci list os�b, kt�re maj by aresztowane, zakazu prasy itd. Ostatecznie poza nielicznymi krokami przeciw ruchowi polskiemu nie trzeba byo tego wszystkiego stosowa:

Ruch robotniczy przed 1914 r. wypowiada si zdecydowanie przeciw wojnie, odpowiedni uchwa podjto na nadzwyczajnym kongresie II Midzynarod�wki w Bazylei w 1912 r. Jeszcze w lecie 1914 r. mia odby si podobny kongres w Paryu. Zarzd partii niemieckiej porozumiewa si z socjalistami francuskimi o wsp�lne dziaanie. W wielu miastach niemieckich odbyway si demonstracje antywojenne. W decydujcym momencie caa ta akcja zawioda. 2 sierpnia Centralna Komisja zwizk�w zawodowych wezwaa do poparcia rzdu, nastpnego dnia frakcja socjalistyczna na posiedzeniu wewntrznym wikszoci gos�w postanowia gosowa za kredytami wojennymi, co te jednomylnie uczynia 4 sierpnia. I bez tego parlament przyjby kredyty wojenne, ale stanowisko socjalist�w miao ogromne znaczenie moralne.

Moltke stawia jako zadanie “spopularyzowanie wojny przeciw Rosji przy pomocy prasy", Bethmann-Hollweg na zapytanie, dlaczego spieszy si z wypowiedzeniem wojny wschodniemu ssiadowi, odpowiedzia, e w przeciwnym wypadku nie zapie socjalist�w. Jeden z pos�w socjalistycznych stwierdzi w przem�wieniu, e “stoimy wobec elaznego faktu wojny, gro nam obce inwazje, naszemu narodowi i jego swobodnej ojczynie zagraa zwycistwo rosyjskiego despotyzmu". Pismo katolickie dodawao, e wojna zdecyduje o tym, czy Germanie, czy Sowianie obejm przodownictwo w Europie. '

Przekonanie o tym, e wojna jest obronna i e g�wnym wrogiem jest Rosja, leao u podstawy stanowiska znacznej czci opinii. Spoeczestwo ogarn entuzjazm, graniczcy niekiedy z histeri. W r�nych okolicach odbyway si polowania na samochody rzekomo przewoce francuskie zoto do Rosji. Zdarzyo si w zamcie, e niewczesn gorliwo tumu przypaci mierci jeden z landrat�w. Wierzono w pogoski o zatruwaniu przez wrog�w studni i w barbarzyskie bombardowania miast. Wagony transportujce onierzy przyozdabiano napisami “Na Pary!" Masowo kryy wierszyki w rodzaju “Co strza — to Rusek, co pchnicie — to Francuzek, co krok — to Bryt" (“Ein Schuss — ein Russ, ein Stoss — ein Franzos, ein Tritt — ein Britt"). Tote niedostatki pierwszego okresu wojny przyjmowano ze stoicyzmem i cierpliwoci. Zamar niemal zupenie ruch strajkowy i wszelkie przejawy protestu.

Byoby to zreszt trudne ze wzgldu na istniejce warunki. Organizacje osabione zostay poborem ludzi do wojska i brakiem zainteresowania reszty. Do 1916 r. zwizki zawodowe straciy z 2,5 mln czonk�w p�tora miliona. Nadzwyczajne penomocnictwa otrzymaa Rada Zwizkowa. Wraz z ogoszeniem stanu wojennego niebywale wzr�s zakres

606

wadzy wojska, kt�re w wielu dziedzinach zastpio organy administracji. Wadze wojskowe udzielay pozwole na zebrania, wykonyway cenzur prasy (na og� nie wprowadzono cenzury prewencyjnej, stosujc j tylko wobec poszczeg�lnych pism), wydaway postanowienia w sprawach gospodarczych.

ZWROT W WOJNIE

Na pocztku 1916 r. pooenie pastw centralnych na frontach nie przedstawiao si le. Postpujce jednak wyczerpanie kraju skaniao do przypieszenia rozstrzygnicia. Wbrew naczelnemu dow�dztwu austriackiemu, kt�re wolaoby pokona Wochy, gen. Faikenhayn postanowi poszuka go ponownie na froncie zachodnim. Nie chodzio ju jednak, jak w 1914 r. o pokonanie Francji szybkim manewrem, ale o wykrwawienie i wyczerpanie przeciwnika.

W dniu 21 lutego rozpocza si wielka ofensywa niemiecka na Verdun. Cho twierdza ta posiadaa powane znaczenie strategiczne i zwano j “zawiasem frontu", celem byo spowodowanie jak najwikszych strat w armii francuskiej, kt�ra silnie odczuwaa ju brak rezerw. Z najwikszym nateniem do koca czerwca, z mniejszym do 16 sierpnia, toczyy si pod Verdun krwawe walki, kt�re kosztoway armi niemieck 240 ty. zabitych i 180 ty. rannych. Straty francuskie byy te ogromne (275 ty. zabitych), ale dow�dztwo niemieckie spodziewao si, e proporcja strat bdzie dla niego korzystniejsza. Sprzymierzeni odpowiedzieli 24 czerwca ofensyw nad Somm, r�wnie krwaw, zakoczon w padzierniku niepowodzeniem. Nie brako innych walk, ofensywa w Szampanii za 100 ty. zabitych daa par km okop�w, w Artois za tyle -3 km. Nawet za lakonicznymi komunikatami wojennymi “na zachodzie bez zmian" kryy si hekatomby ofiar.

Ofensywy na froncie zachodnim w 1916 r. oznaczay szczyt wojny materiaowej. Wszelkie obliczenia odnoszce si do zuycia broni, amunicji i innego sprztu przekrelone zostay cakowicie. W cigu jednej godziny bitwy pod Verdun potrafiono wystrzeli wicej pocisk�w ni w cigu caej wojny 1870—1871 r. Wojna jak moloch poeraa siy spoeczestwa.

Niepokojce wieci dobiegay z innych front�w. 4 czerwca ruszya wielka ofensywa rosyjska na Woyniu, powodujc zaskoczenie, gdy pastwa centralne uwaay ju Rosj za niegron. Austriacy zaamali si i trzeba byo ratowa front przy pomocy 20 dywizji niemieckich. 400 ty. Niemc�w i Austriak�w dostao si do niewoli.

Zachcona ofensyw Brusiowa Rumunia 23 sierpnia przystpia do wojny po stronie aliant�w. Co prawda, kontruderzenie niemiecko-austriackie od zachodu, wsparte przez Bugar�w od poudnia, spowodowao rych klsk i zajcie do stycznia 1917 r. wikszej czci jej terytorium, ale trzeba byo i tutaj uy si niemieckich pod wodz marszaka Augusta von Mackensena.

Pojawiy si pesymistyczne wypowiedzi. Jeden z wyszych oficer�w

607

w memoriale z sierpnia pisa o “braku zdecydowania" i “strategii dojutrkowej", “Verdim byo nieszczciem, ofensywa nad Somm zaskoczya nas nieprzygotowanych, niezwyke niebezpieczestwo ofensywy rosyjskiej rozpoznane zostao zbyt p�no". Zwycistwo militarne w kocu 1916 r. byo r�wnie odlege jak rok wczeniej, a wyczerpyway si rezerwy.

Od czasu zwycistwa Hindenburga w 1914 r. jego popularno w Niemczech rosa coraz bardziej, 1 XI 1914 r. zosta dow�dc wszystkich si niemieckich na froncie wschodnim, a tam Niemcy miay w�wczas do zanotowania wielkie sukcesy. Cho wic cesarz zazdroci popularnoci staremu generaowi, a o jego szefie sztabu Ludendorffie wyrazi si, e ma “gb feldfebla", w obliczu niepowodze 1916 r. zmuszony by 26 VIII 1916 r. powoa obu do naczelnego dow�dztwa (Hindenburga jako szefa sztabu, Ludendorffa jako generalnego kwatermistrza). Powstanie tego “trzeciego dow�dztwa" miao daleko idce skutki.

Wojna spowodowaa tendencj do koncentrowania wadzy w rkach nielicznej grupy ludzi, przykadem moe by “gabinet wojenny" w Anglii. Niemniej w pastwach zachodnich ster wadzy pozostawa w rkach polityk�w. Inaczej w Niemczech. Na podstawie istniejcych ju wczeniej stosunk�w trzecie dow�dztwo, a w nim zwaszcza Ludendorff, signo po wadz na poy dyktatorsk. Podejmowao decyzje zar�wno w sprawach wojskowych, jak gospodarczych, mieszao si do polityki wewntrznej, a doszo nawet do tego, e Ludendorff utrzymywa swoich przedstawicieli w krajach sprzymierzonych i neutralnych.

W jesieni 1916 r. ogoszony zosta plan Hindenburga, kt�ry oznacza ju teraz cakowite podporzdkowanie gospodarki potrzebom wojennym. Wstrzymano wszelkie inwestycje, kt�re nie byy bezwzgldnie konieczne dla wojska, inne prowadzono tylko w�wczas, gdy obiecyway rezultaty w cigu kilku miesicy. Jeszcze cilejszej reglamentacji poddano dostawy surowc�w. W dniu 5 XII 1916 r. parlament uchwali ustaw o “ojczynianej subie pomocniczej" (Kriegshilfsdienstgesetz). Wprowadzaa ona obowizek pracy dla wszystkich mczyzn midzy 17 a 60 rokiem ycia i ograniczaa moliwo zmiany pracy. W zamian w zakadach zatrudniajcych powyej 50 robotnik�w tworzono wydziay robotnicze, kt�re mogy wysuwa postulaty robotnik�w. Ustawa wywoaa niezadowolenie robotnik�w, bo uniemoliwiaa szukanie pracy lepiej patnej, a i pracodawc�w, gdy po raz pierwszy ustawowo uznawano przedstawicielstwo pracownik�w. Bya jednak konieczna przy wprowadzaniu dyktatury gospodarczej.

Rosnce zmczenie wojn skonio wadze niemieckie do pewnych gest�w, majcych wiadczy o ich gotowoci do pertraktacji pokojowych. W latach 1915—1916 prowadzono poufne rozmowy z Rosj o podpisanie odrbnego pokoju, ale celem byo wycznie rozerwanie Ententy. Natomiast 12 XII 1916 r. Niemcy ogosiy ch wszczcia rozm�w. Punktem wyjcia byy dotychczasowe zdobycze i przekonanie, e na tej podstawie bdzie mona osign ostateczny sukces, ale to samo

608

skonio Entent do odrzucenia mglistej oferty. Nie bya ona jedyna, gdy w tym czasie wszystkie pastwa odczuway potrzeb zamanifestowania swojej skonnoci do rozm�w.

O tym, jak mogyby wyglda warunki Niemiec, wiadczy dyskusja w sprawie cel�w wojennych. W momencie wybuchu wojny nie m�wiono o tym wiele publicznie w Niemczech, gdy wojna przedstawiana bya, jak ju stwierdzono, jako obronna. P�niej na duszy czas zakazano publicznej dyskusji na ten temat. Niemniej za kulisami wysuwano wiele program�w.

Ju na pocztku wojny Bethmann-Hollweg w poufnym memoriale sprecyzowa plan zabor�w. Pod hasem “zabezpieczenia Niemiec na zachodzie i wschodzie na obliczalny czas" dokonane miay by powane aneksje. Francja musiaaby odda zagbie Longwy—Briey o bogatych zoach rudy elaznej, stanowice od dawna cel przemysu niemieckiego, twierdz Belfortu, umocnione tereny na zach�d od Wogez�w i wybrzee od Dunkierki do Boulogne, Belgia — tereny z Liege, ewentualnie z Antwerpi, a jej reszta stanowiaby niemieckie pastwo wasalne. Zamiast rozrzuconych i trudnych do obrony kolonii Niemcy otrzymayby rodkowoafrykaskie imperium. Aneksje na wschodzie nie byy bliej sprecyzowane. Wreszcie ogromne tereny Francji, Belgii, Holandii, Danii, Austro-Wgier, Polski, ewentualnie take Woch, Szwecji i Norwegii, weszyby w skad rodkowoeuropejskiej uniii gospodarczej pod hegemoni Niemiec.

Memoria Bethmanna-Hollwega pozostawa �wczenie nieznany, wany jest jednak z paru powod�w. Pochodzi od czowieka politycznie

609

miarodajnego i uchodzcego za umiarkowanego, a obok tego wskazywa na wikszo cel�w, kt�re przewija si bd w niezliczonych memoriaach, przygotowywanych w nastpnych latach. 20 V 1915 r. przedstawio memoria 6 wielkich organizacji gospodarczych, 8 lipca 1341 profesor�w, urzdnik�w, przemysowc�w i nauczycieli. Wystpowali niekiedy przedstawiciele poszczeg�lnych okrg�w, np. przemysowcy z G�rnego lska domagali si aneksji pogranicznych teren�w Kr�lestwa Polskiego. Najbardziej otwarcie popiera ekspansj Emil Kirdorf z Zagbia Ruhry, “Bismarck niemieckiego przemysu wglowego". Plany aneksyjne zalene byy od przebiegu dziaa militarnych, nasilay si, gdy wojska zajmoway nowe tereny.

Od 1915 r. wzroso zainteresowanie Wschodem, gdy na skutek ofensywy pastw centralnych zajto tam rozlege tereny. Sytuacja w tym wypadku bya bardziej skomplikowana. Na pocztku wojny wysuwano hasa uwolnienia Polak�w, liczc na antyrosyjskie ruchy. To wprawdzie zawiodo, ale trzeba byo liczy si z austriackim sojusznikiem, nawet jeli jego rola zmniejszaa si wraz z niepowodzeniami ora austriackiego w Galicji, Serbii, we Woszech i na Woyniu. Hamulcem byy take nadzieje na odrbny pok�j z Rosj. Stopniowo wszystkie te wzgldy zaczy male, gdy powikszay si apetyty na tereny zasobne w surowce potrzebne Rzeszy. Koa wojskowe wysuny danie okrojenia Kr�lestwa od Suwalszczyzny po granice Galicji. Bethmann-Hollweg zapewnia, e Rosja nie wr�ci na utracone tereny.

Ju w programie Bethmanna z 1914 r. zdobycze niemieckie podzielone byy na aneksje i na niemieck “sfer wpyw�w". Oba sposoby powikszania zasigu oddziaywania biegy nieraz oddzielnymi szlakami, uwaano je czsto za odrbne programy, cho cel ostateczny w obu wypadkach by sobie bliski.

W 1915 r. pojawia si ksika Friedricha Naumanna Europa rodkowa (Mitteleuropd), kt�ra zrobia w Niemczech znaczne wraenie. Postulowaa utworzenie rodkowoeuropejskiego porozumienia gospodarczego, a wic bez aneksji zbudowanie “rodkowoeuropejskiej Rzeszy narodu niemieckiego". Geneza tej koncepcji krya si w publicystyce XIX w., kt�ra przewidywaa, e w niedalekiej przyszoci liczy si bd tylko te mocarstwa, kt�re dysponuj wielkimi obszarami i nieprzebranymi zasobami materialnymi i ludzkimi. Niemcy, aby dor�wna Stanom Zjednoczonym, Rosji i Imperium Brytyjskiemu i znale si w rzdzie tych supermocarstw, musiay niepor�wnanie powikszy swoje granice, co na drodze aneksji byo prawie niemoliwe. To Zwizek Wszechniemiecki m�g skrupulatnie wylicza, e aby uczyni dla Niemiec to, co zrobi Bismarck, naley anektowa 15,3 mln ludzi. Praktycznie osignicie tego byo niezwykle trudne, jak wskazyway kopoty z paromilionow ludnoci polsk we wschodnich prowincjach.

R�ne, mniej czy wicej realne, programy aneksji czy tworzenia sfer wpyw�w wysuwane byy a do koca wojny. Skonio to polityka centrowego Erzbergera do cierpkiej uwagi, e Niemcy rabuj nawet na ou mierci.

610

Praktyczne kroki w czasie wojny byy oczywicie znacznie skromniejsze. W Belgii forytowano Flamand�w przeciw Walonom. Na wschodzie, gdy w 1916 r. bitwy materiaowe spowodoway braki w ludziach, z inspiracji wadz wojskowych ogoszono akt 5 listopada, zapowiadajcy utworzenie Kr�lestwa Polskiego, na stae zwizanego z pastwami centralnymi. Celem byo skonienie Polak�w do zgaszania si ochotniczo do wojska, a spodziewano si powanych rezultat�w, gdy Rosjanie zdyli zmobilizowa tylko cz rekrut�w. Krok okaza si chybiony, takie quasi-pastewko, zalene od Rzeszy, nie obudzio adnego entuzjazmu wr�d ludnoci polskiej. Akt 5 listopada oznacza za obudzenie sprawy polskiej, co w adnym wypadku nie byo intencj wadz niemieckich. Na Litwie w 1918 r. ogoszono jej niepodlego z marionetkowym ks. Wilhelmem Urachem wirtemberskim na tronie. Goszono oderwanie od Rosji i innych teren�w, upic je jednoczenie bez litoci. Jak bezwzgldna bya polityka wadz niemieckich, moe wiadczy fakt, e gdy do hr. Isenburga, wielkorzdcy Litwy, zwr�cia si delegacja yd�w z pewnego miasteczka z prob o dostawy wikszej iloci ywnoci, motywujc, i tak wielu umiera, e para koni nie nastarczy do wywoenia trup�w na cmentarz, ten zaoferowa drug par.

W okresie gdy rozgorzaa w Niemczech dyskusja nad celami wojny, do przeszoci nalea ju “pok�j wewntrzny". Sabe przejawy zmian pojawiy si ju dawniej. W listopadzie 1914 r. powsta pacyfistyczny Zwizek Nowe Niemcy, przeciw wielkiej petycji profesor�w znacznie mniej liczna grupa intelektualist�w (m.in. Einstein, Planck, H. Delbriick) wysuna swoj, nawoujc do umiarkowania.

Zmieniaa si sytuacja w ruchu robotniczym. W grudniu 1914 r. K. Liebknecht jako jedyny gosowa przeciw nowym kredytom wojennym, a po roku takich pos�w byo ju 20. W kwietniu 1915 r. ukaza si pierwszy numer nielegalnego pisma “Internationale", w styczniu 1916 r. Listy Spartakusa R�y Luksemburg. W marcu 1916 r. grupa pos�w socjalistycznych z Hugonem Haasem na czele zostaa wykluczona z frakcji, tworzc Socjaldemokratyczn Wsp�lnot Pracy, w rok p�niej w kwietniu 1917 r. powstaa Niezalena Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (Unabhangige Sozialdemokratische Partei Deutschlands, USPD). R�ni obie partie stosunek do wojny i jej cel�w.

Od 1916 r. powiksza si ruch strajkowy, parokrotnie nabrzmiewajcy w 1917 r., z najwikszym wystpieniem w styczniu 1918 r., gdy w caych Niemczech porzucio prac ponad milion robotnik�w. Wysuwano take hasa polityczne — pok�j bez aneksji, demokratyzacja rzdu, zniesienie stanu wyjtkowego i odwoanie ustawy o pomocniczej subie. Braki ywnociowe doprowadziy do licznych rozruch�w godowych.

Niemal od pocztku wojny w odpowiedzi na �wczesny entuzjazm wadze zapowiaday “now orientacj" wobec opozycji, w tej liczbie wobec socjalist�w i Polak�w. Realizowanie tej zapowiedzi odkadano jednak na czas po wojnie, ograniczajc si na razie do drobnych zmian,

611

jak uznania zwizk�w zawodowych za niepolityczne, co rozluniao kontrol nad nimi. Zagodzono take stosowanie ustaw antypolskich, dopiero p�niej usuwajc niekt�re z drastyczniej szych.

7 IV 1917 r. cesarz ogosi ordzie “wielkanocne", w kt�rym zapowiedzia reform pruskiego prawa wyborczego przez likwidacj systemu tr�jklasowego (w ordziu lipcowym mowa bya o gosowaniu r�wnym). Zapowied natrafia na op�r ze strony prawicy, jako e podobna reforma podwayaby konserwatywn wikszo w sejmie, a nie zadowolia opozycji, gdy do jej realizacji byo daleko. Daremnie m�wia o “narodzie zjednoczonym jak nigdy". To nie by ju sierpie 1914 r.

Stosunki midzy kanclerzem a trzecim dow�dztwem psuy si coraz bardziej. Bethmann-Hollweg przeciwstawia si ju poprzednio Faikenhaynowi, kandydatura Hindenburga natrafia na jego aplauz, ale dza wadzy Ludendorffa bya trudna do zniesienia. W og�le zreszt caa prawica coraz krytyczniej traktowaa kanclerza, kt�ry stara si agodzi opozycj. Wojsko tymczasem zamierzao rzdzi bezwzgldnie. Rozkaz Groenera z 27 IV 1917 r. stwierdza, e “kto strajkuje, gdy nasza armia stoi w obliczu wroga, jest szubrawcem (Hundsfoft)". W czasie debat nad dietami dla pos�w sejmowych w lutym 1917 r. prawica poddaa ostrej krytyce ca “now orientacj" i kurs na parlamentaryzacj

612

pastwa. Wypowiadaa “pok�j wewntrzny". Kanclerz wyr�s nagle na przedstawiciela kursu umiarkowanego i trzecie dow�dztwo zdecydowao si go usun ze stanowiska (14 VII 1917), zastpujc marionetk Michaelisem, kt�rego rycho trzeba byo zreszt zmieni na polityka centrowego Hertlinga. Stary kawa berliski, e “Bethmann-sollweg" (“Bethmann musi i precz"), sta si rzeczywistoci, ale dziki wojsku.

Przeciw wszystkim zwolennikom “pokoju niemieckiego" czy “zwyciskiego" (Siegfrieden) budziy si opory, nawet wr�d ludzi, kt�rzy dawniej cile wsp�pracowali z wojskiem i wadzami. Co trzewiejsi politycy, jak mody i energiczny centrowiec Matthias Erzberger, dostrzegali, e dania aneksyjne odsuwaj jeszcze bardziej moliwo pokoju w nieznan przyszo. Naleao dy do “pokoju kompromisowego" (yerstandigungsfrieden), kt�ry przeciwnicy okrelili natychmiast jako “pok�j rezygnacji". 19 VII 1917 r. parlament gosami socjalist�w, centrowc�w i libera�w przyj rezolucj pokojow, domagajc si pokoju bez aneksji i odszkodowa. Koa prawicowe odpowiedziay zmobilizowaniem opinii nacjonalistycznej i utworzeniem w rocznic Sedanu 2 wrzenia Niemieckiej Partii Ojczynianej (Deutsche Vaterlandspartei), zgrupowania tych wszystkich, kt�rzy twardo opowiadali si za “pokojem niemieckim".

W 1917 r. uformoway si wic trzy kierunki — prawica, kt�ra bya kontynuacj “zbierania" klas posiadajcych od koca XIX w., wikszo parlamentarna, kt�ra bya zapowiedzi zwolennik�w republiki weimarskiej, oraz nielegalna w czci lewica, kt�ra chciaa wojn przeksztaci w rewolucj. Wojna w 1914 r. poczya spoeczestwo pod hasem solidarnoci wewntrznej, teraz doprowadzia do gbokiego podziau.

DROGA KU KLSCE

Mimo znaczenia, jakie przed 1914 r. posiada wycig flotowy midzy Niemcami a Angli, dziaania morskie a do koca 1916 r. odgryway rol drugorzdn. Flota angielska cigaa jednostki niemieckie porozrzucane w r�nych czciach wiata. Z nich dalekowschodnia eskadra admiraa hr. von Spee pobia Anglik�w koo Coronelu w pobliu wybrzey chilijskich (1 XI 1914), aby rycho ulec w bitwie koo Wysp Falklandzkich (8 grudnia). Dwa krowniki po rajdzie przez Morze r�dziemne schroniy si w Turcji. Reszta floty bezczynnie staa w portach.

Raz tylko doszo do wielkiej bitwy morskiej w cieninie Skagerraku (zwanej te bitw jutlandzk), najwikszej w dotychczasowej historii, ale jak mao kt�ra bezskutecznej (31 V—1 VI 1916). Niemcy szczycili si, e stawili czoo “wadczyni m�rz" i zadali jej wiksze straty, ni ponieli sami (6 ty. ludzi i 110 ty. ton wypornoci wobec 3 ty. i 61 ty. ton), ale szybko wr�cili do baz i nie pr�bowali wicej akcji zaczepnych.

613

W obliczu blokady angielskiej 18 II 1915 r. Niemcy ogosili blokad wybrzey Anglii i starali si j realizowa z uyciem odzi podwodnych. Niekt�re ich rejsy budziy entuzjazm wielkimi sukcesami, ale skuteczno zaleaa od tego, czy odzie bd zatapia okrty przeciwnika bez ostrzeenia. Bya to za metoda okrutna, gdy przewanie skazywaa na mier wszystkich pasaer�w i zaog. Gdy w ten spos�b na angielskim okrcie “Luzytania" zgino 120 obywateli amerykaskich (7 V 1915), ostry protest USA zmusi Niemc�w do zagodzenia metody walki. Ponowio si to w 1916 r.

Sytuacja w kocu tego roku skonia jednak dow�dztwo wojskowe do podjcia ryzykownej decyzji prowadzenia wojny odziami podwodnymi bez ogranicze. Popary to partie prawicowe, take Centrum, po pewnym oporze zgodzi si kanclerz, kadc “podpis na papierze, kt�ry nie wiadomo, czy nie zawiera wyroku mierci", jak napisano ju wsp�czenie. Jeden to z wyranych dowod�w omnipotencji wojska. 9 I 1917 r. zapada decyzja, ogoszona 31 tego miesica. Towarzyszyy temu obliczenia, e ju teraz nie 21 odzi, jak w 1914 r., ale 154 bdzie w stanie zatapia po 600 ty. t wypornoci okrt�w miesicznie, co rzuci Angli na kolana. Obliczenia rzeczoznawc�w byy suszne, a by nawet miesic, gdy zatopiono ponad milion ton, zawiody natomiast przewidywania odnoszce si do odpornoci Wielkiej Brytanii. Dziki podniesionej do maksimum produkcji w stoczniach oraz flocie pastw neutralnych zdoaa ona przetrwa kryzys. Jednoczenie pr�bowano r�nych metod walki z odziami podwodnymi, z kt�rych najskuteczniejszym okaza si system konwoj�w. W lecie 1917 r., cho walka prowadzona bya nadal, bitwa o panowanie na morzu bya rozstrzygnita.

Decyzja za o walce odziami podwodnymi spowodowaa wystpienie Stan�w Zjednoczonych, kt�re 3 lutego zerway stosunki z Niemcami, a 6 kwietnia wypowiedziay im wojn. Wielk rol odegray przy tym r�ne inne wzgldy (jak gospodarcze zwizki z Entent, z kt�r USA przez ca wojn prowadziy handel na wielk skal), niemniej dla opinii amerykaskiej, zawsze wrogiej udziaowi w wojnie, potrzebny by tak efektowny pow�d, jak zatapianie okrt�w z obywatelami amerykaskimi na pokadzie, aby wyrazia swoj zgod na wojn.

Wane byy nie tyle dalsze dostawy materiaowe dla Ententy, te bowiem pyny ju dawno, ale perspektywa pojawienia si w Europie oddzia�w amerykaskich, kt�re wobec r�wnowagi si i wyczerpania wojn miay ostatecznie przeway szal. Niemcy mogy si pociesza, e brak obowizkowej suby odwlecze ten moment, bo armi trzeba byo dopiero stworzy, e nastpnie w razie powodzenia akcji odzi podwodnych trudno jej bdzie do Europy dotrze, ale odtd konieczno szybkiego koczenia wojny stanie si pilniejsza ni kiedykolwiek.

Bardziej dla Niemiec obiecujce zmiany zaszy na wschodzie. Po rewolucji w marcu rosyjski Rzd Tymczasowy deklarowa sw�j dalszy udzia w wojnie, pr�bowa wczy si nawet ofensywnie do wojskowych poczyna alianckich, z niewielkim zreszt rezultatem. W listopadzie jednak do wadzy dosza partia bolszewik�w, kt�rej jednym z najwaniejszych

614

cel�w byo szybkie zakoczenie wojny. Wprawdzie pragna ona, aby walki ustay na wszystkich frontach, ale dla Niemiec najwaniejsza bya likwidacja frontu wschodniego. 15 XII 1917 r. podpisany zosta rozejm i zaczy si w Brzeciu rokowania pokojowe, kt�re po dramatycznym przebiegu doprowadziy do podpisania pokoju w dniu 3 III 1918 r.

W polityce Niemiec wobec Rosji tkwiy wewntrzne sprzecznoci. Z jednej strony chodzio o to, aby zamieni wojn na jednofrontow i przerzuci na zach�d zwolnione na wschodzie wojska. Zarazem jednak obawiano si wpyw�w rewolucji na stosunki wewntrzne w Niemczech. Sycha byo ju o “metodach rosyjskich". Wojska ze wschodu traktowane byy niekiedy podejrzliwie i szukano w nich ywio�w rewolucyjnych. Wreszcie potrzeby gospodarcze czasu wojny i dalej idce plany ekspansji na wsch�d, dla kt�rych, jak mona byo sdzi, otwieray si wanie szerokie moliwoci, skaniay do wyg�rowanych da i do marszu coraz dalej w gb terytorium Rosji. Szeroko zakrelone granice strat rosyjskich przekrelane byy ju w momencie podpisywania pokoju przez jeszcze dalej idce apetyty niemieckie. Niemcy opanoway poza Polsk i krajami batyckimi Biaoru, Ukrain, sigay wpywami po Krym, Kaukaz i Kuba. Obiecywano sobie natychmiastowe dostawy r�nych surowc�w, a szczeg�lnie ywnoci dla wygodzonych pastw centralnych, p�niej utrzymania w tej czy innej formie wielu z tych zdobyczy.

Temu celowi suyy take traktaty pokojowe — “chlebowy", zawarty z Centraln Rad Ukraisk, utrzymujc si wycznie dziki poparciu Niemiec (Brze 9 II 1918 — ten traktat brzeski wywoa gwatowne oburzenie opinii polskiej, gdy obiecywa Ukrainie ziemi chemsk), oraz z Rumuni w Bukareszcie (7 V 1918).

Aby utrzymywa wszystkie te zdobycze, trzeba byo zostawi na wschodzie ponad 700 ty. ludzi.

Ostatni za to by czas, aby uderzy na zachodzie. Francja po nieudanej ofensywie gen. Nivelle'a z kwietnia 1917 r. przeywaa powany kryzys. Wochy zostay pobite w jesiennej ofensywie austriackiej i dopiero szybka pomoc Ententy umoliwia zatrzymanie wroga u bram Wenecji.

Na pocztku 1918 r. wojska niemieckie na froncie zachodnim uzyskay niewielk przewag nad przeciwnikiem. 21 marca pod Saint Ouentin w miejscu, gdzie stykay si ze sob armie francuska i angielska, nastpio pierwsze uderzenie, zakoczone powanym sukcesem, marszem naprz�d, zdobycz w jecach i sprzcie. 8 kwietnia ruszya nowa ofensywa we Flandrii z podobnymi rezultatami, tak samo trzecia 27 maja — 11 czerwca rozpoczta pod Chemin des Dames, a prowadzca po raz drugi nad Marne. Na Pary spada zaczy pociski dalekosinego dziaa kolejowego (przyjto m�wi o “Grubej Bercie", cho naprawd chodzio o “Dugiego Jana").

Takie sukcesy w praktyce r�wnay si jednak porace. Jeden z dow�dc�w ju w kocu marca zapisa w swoim dzienniku: “Teraz

615

przegralimy wojn". Nigdzie bowiem nie udao si armiom niemieckim przeama frontu i zada miertelnego ciosu siom anglo-francuskim.

Ostatnia ofensywa niemiecka ruszya 15 lipca w Szampanii, ale tym razem zatrzymaa si po dw�ch dniach, prawie bez rezultat�w. Zgodnie z wczeniejszymi obliczeniami we Francji byo ju milion onierzy amerykaskich, wieych, wietnie wyposaonych, cho jeszcze niedowiadczonych. 18 lipca rozpocza si ofensywa francusko-amerykaska koo Soissons, kt�ra zmusia Niemc�w do wycofania si znad Marny. M�wiono o drugiej ju klsce nad t rzek. 8 sierpnia ofensywa francusko-angielska nad Somm bya jeszcze groniejsza. Przyczyniy si do tego znaczne iloci czog�w.

W cigu caej wojny wobec impasu, w jakim znajdoway si armie, gorczkowo szukano nowych rodk�w walki. Na pocztku 1915 r. alianci zastosowali huraganowy ogie artylerii, w tyme roku Niemcy uyli po raz pierwszy gaz�w bojowych. Zmieniaa si technika uywania samolot�w, pocztkowo nie tylko prymitywnych, ale i prymitywnie uywanych, raczej do wywiadu, troch do bombardowania zaplecza, najmniej do dziaania na froncie. W 1916 r. Anglicy wprowadzili do walki opancerzone wozy bojowe, nazwane dla kamuflau “zbiornikami" (tanks). Zrazu skuteczno nowej broni nie bya dua, co zmylio Niemc�w, kt�rzy nie podjli ich produkcji. Ju w 1917 r. rezultaty byy lepsze, a w ofensywie sierpniowej zaday one cios miertelny wyczerpanym oddziaom niemieckim. Ludendorff nazwa dzie 8 sierpnia “czarnym dniem armii niemieckiej". Rozpoczty odwr�t nigdy si ju nie zatrzyma.

Doszy do tego klski sprzymierzec�w. Zamana uderzeniem armii alianckiej spod Salonik Bugaria 26 wrzenia podpisaa zawieszenie broni. Pod naciskiem ofensywy angielskiej z Palestyny 30 padziernika posza w jej lady Turcja. W Austrii nastpca od 1916 r. sdziwego Franciszka J�zefa cesarz Karol ju na pocztku 1917 r. w poczuciu klski monarchii pr�bowa poufnych rokowa z Entent, rzecz si jednak wydaa, naraajc go na wym�wki ze strony Berlina. Tymczasem monarchia ranym krokiem sza ku rozpadowi. 16 padziernika Karol ogosi manifest “do moich wiernych lud�w", ale w kocu tego miesica w r�nych czciach pastwa powstaway ju osobne wadze narodowe.

Ludendorff, w poowie lipca jeszcze pewny zwycistwa, we wrzeniu zada od wadz cywilnych rozpoczcia rokowa. Dop�ki sytuacja bya dobra, rzdzi sam, gdy zbliaa si klska, przerzuca odpowiedzialno na wadze cywilne, 1 padziernika pisa, e cakowita poraka jest nie do uniknicia i lada dzie front moe by przeamany. 26 padziernika zastpi go gen. Groener.

W obliczu klski 3 padziernika nastpc Hertlinga zosta ks. Maksymilian (Maks) Badeski, poudniowoniemiecki arystokrata o liberalnych pogldach. 5 padziernika podj on pierwsz wymian telegram�w z prezydentem USA Woodrowem Wilsonem. Wyb�r adresata wynika std, e Niemcy odwoyway si teraz do 14 punkt�w Wilsona ze

616

stycznia 1918 r., majcych stanowi podstaw uoenia stosunk�w w powojennym wiecie.

Maks Badeski powoa rzd — cho nadal obowizywaa konstytucja, wedug kt�rej rzdem formalnie by on sam, w rzeczywistoci by to pierwszy rzd Rzeszy — zoony z przedstawicieli partii dotychczasowej opozycji parlamentarnej. Weszli w jego skad dwaj socjaldemokraci Philipp Scheidemann i Gustaw Bauer. Liczono, e taki rzd, nie dwigajcy na sobie odium dotychczasowej polityki, atwiej moe znale posuch u Ententy. Ze wzgld�w taktycznych w dziwnych warunkach rodzi si w Niemczech parlamentaryzm.

Wymiana not trwaa a do 11 listopada, gdy nie byo ju ani cesarza, ani Maksa Badeskiego. Teraz bowiem Ententa nie spieszya si, pragnc jak najdalej wyprze cofajce si wojska niemieckie.

Klska militarna spadaa na Niemcy w spos�b zaskakujcy. Mao kto, poza wsk grup wojskowych, zdawa sobie spraw z sytuacji. Zwyciski ton komunikat�w zmienia si zacz dopiero na par tygodni przed porak. Do koca ziemie niemieckie (poza Prusami Wschodnimi w 1914 r.) nie widziay obcych wojsk. Odczuwano ciar wojny, strat ponad 1,8 mln zabitych, setki tysicy rannych i kalek, wyczerpanie, ale nie klsk. Ju teraz rodzia si legenda, e porak spowodoway wypadki wewntrz pastwa, e to rewolucja zadaa zwyciskiej armii “cios w plecy" (Dolchstossiegende). Rewolucja bya za coraz bliej.

VII. REPUBLIKA WEIMARSKA

REWOLUCJA I NARODZINY REPUBLIKI

ADMIRA Reinhard Scheer wyda 22 X 1918 r. rozkaz, aby caa flota skoncentrowaa si koo Wilhelmshaven i wypyna na morze. Celem miao by wydanie walnej bitwy flocie brytyjskiej. Rozkaz by samob�jczy i grozi zagad floty niemieckiej bez szans odwr�cenia poraki na frontach. Tak te zosta zrozumiany przez marynarzy.

W marynarce niemieckiej doszo ju w lecie 1917 r. do powanych zaburze. Stumiono je surowymi represjami, 10 ludzi skazano na mier (wykonano dwa wyroki mierci), blisko 60 cznie na 400 lat wizienia. Raport dow�dztwa m�wi o naladowaniu wzor�w rosyjskich i o kierowaniu ruchem przez niezalenych socjalist�w z Berlina. Flota bardziej ni wojsko ldowe podatna bya na agitacj. Pozostawaa w portach,- przez stae kontakty z ludnoci cywiln wiedziaa lepiej o jej cierpieniach. Braa niewielki udzia w wojnie, ale skazana bya na surowy rygor wojenny i rosnce ograniczenia ywnociowe.

W odpowiedzi na rozkaz Scheera 26 padziernika zbuntowaa si zaoga pierwszego, 28—29 padziernika kilku nastpnych okrt�w. Masowe aresztowania ponad 1000 marynarzy wywoay natychmiastowe rozszerzenie si ruchu, 1 listopada przerzuciy si one na najwiksz baz morsk w Kilonii, gdzie stacjonowao 40 ty. ludzi. 4 listopada miasto opanowali zbuntowani marynarze, kt�rych poparli robotnicy, powstay rady onierskie i wasna sia zbrojna.

Zmczenie wojn, wzbierajce w kraju napicie i wpyw rewolucji w Rosji tworzyy dostateczne podoe wybuchu rewolucji, mimo to jednak bya ona zaskoczeniem. Dawni socjaldemokraci, zwani socjalistami wikszociowymi (pod wodz Philippa Scheidemanna i Fritza Eberta) odegnywali si od niej, a ca nadziej pokadali w reformach, kt�rych pocztek widzieli w rzdzie Maksa Badeskiego. Socjalici niezaleni (pod wodz Hugo Haasego, na lewicy Georga Ledeboura i Emila Bartha) byli grup o duych wewntrznych r�nicach i czuli si za sabi, aby wystpowa samodzielnie. Najbardziej radykalny Zwizek Spartakusa (Karol Liebknecht, Franz Mehring, Leon Jogiches, w par dni p�niej z wizienia wrocawskiego wyjdzie R�a Luksemburg) ujawni si po wybuchu rewolucji (ukonstytuowanie 11 listopada), ale formalnie tworzy nadal cz niezalenych

618

socjalist�w (decyzj o oderwaniu si podjto 29 listopada). Tu i �wdzie pokazyway si inne grupy rewolucyjne, jak Rewolucyjni Zwierzchnicy (Revolutiondre Obmdnner} w Berlinie czy Bremeska Lewica Radykalna (Bremer Linksradikalen), ale zasig ich wpyw�w by wski.

Rzd wysa do Kilonii swoich przedstawicieli, w tym z ramienia socjaldemokrat�w pojawi si tam Gustaw Noske z zadaniem uspokojenia sytuacji. Opanowa j w miecie, ale za p�no. Tymczasem bowiem rewolucja rozlaa si byskawicznie po caych Niemczech. Jeeli 70 lat wczeniej posuwaa si szynami kolejowymi, w 1918 r. biega po drutach telegraficznych. Jeszcze 5 listopada opanowaa Lubek, nastpnego dnia Hamburg, Brem i kilka innych port�w. Wdara si w gb kraju, 8 listopada panowaa ju w Zagbiu Ruhry i w dziesitkach innych miast.

Przebieg wydarze rewolucyjnych wszdzie by podobny. Tworzono rady onierskie, robotnicze i inne, odsuwano od rzdzenia dotychczasowe wadze. Pod naporem rewolucji paday trony, 8 listopada w Bawarii i Brunszwiku, na drugi dzie w Wirtembergii i w innych pastwach. Mimo burzliwych demonstracji i wiec�w chaosu byo niewiele, rady niemal natychmiast podejmoway si zaopatrzenia ludnoci, nawet niekiedy utrzymywania porzdku.

W dniu 9 listopada rewolucja dotara do stolicy. Tutaj od kilku dni Liebknecht i Rewolucyjni Zwierzchnicy szykowali si do objcia wadzy. Wystpili jednak przeciw nim socjaldemokraci. Scheidemann i Ebert zwr�cili si do kanclerza z daniem przekazania im rzd�w, groc w razie odmowy opuszczeniem gabinetu, co mogo doprowadzi do

619

powszechnego wybuchu walk. Za usunicie monarchii obiecywali uspokojenie kraju. Ebert straszy: “jeeli cesarz nie abdykuje, rewolucja spoeczna jest nieunikniona", dodajc jednak zaraz: “Ale ja jej nie chc, nienawidz jej jak grzechu".

Pod wpywem nacisk�w z Berlina w g�wnej kwaterze w Spa w Belgii doszo do dramatycznej sceny. Dla Wilhelma abdykacja r�wnaa si upadkowi pastwa, planowa marsz na zbuntowany Berlin, a zachca go do tego nastpca tronu. Ale na naradzie z 39 genera�w 23 wrcz mu odm�wio, a 15 miao wtpliwoci. Zdruzgotany przekroczy granic holendersk, do Berlina za posano wiadomo o zgodzie cesarza na ustpienie. W tej samej godzinie socjalici zawiadomili kanclerza, e obejmuj wadz, a Scheidemann ogosi republik, aby zneutralizowa proklamowanie wczeniej przez Liebknechta republiki socjalnej. Gdy Maks Badeski powiedzia Ebertowi, e kadzie mu na sercu los Rzeszy, ten odrzek, e straci w jej obronie dw�ch syn�w.

W dniu 9 listopada Niemcy nagle zostay republik, a u steru wadzy znaleli si socjalici, kt�rzy zapowiadali jednak, e utrzymaj “spok�j, bezpieczestwo i porzdek". Chcieli take uzyska legaln podstaw do swojego dziaania. Ebert zgani Scheidemanna po ogoszeniu republiki: “Filipie, nie powiniene tego robi. Nie masz do tego prawa. O formie pastwa decyduje Zgromadzenie Narodowe".

Zwycistwo przychodzio r�wnie raptownie jak rewolucja, co wicej, bezkrwawo (w Berlinie pado 5 zabitych, w caych Niemczech podobno 11). Bez walki i bohater�w zaamywa si najsprawniejszy na wiecie aparat pastwowy. Na czele pastwa stawaa Rada Penomocnik�w Ludowych (Rat der Volksbeauftragten), zoona po poowie z przedstawicieli obu partii socjalistycznych, gdy trzeba byo si liczy z wpywami niezalenych. Wszdzie jednak istniay take rady r�nego rodzaju i szczebla, kt�rych wyroso ok. 10 ty. Jednym z najwaniejszych zagadnie nastpnych kilku tygodni bdzie stosunek do siebie tych dw�ch organ�w wadzy. 11 listopada Ententa zgodzia si na podpisanie zawieszenia broni, co stanowio ulg dla spoeczestwa, cho rozczaroway go jego warunki, a zwaszcza utrzymanie blokady do czasu podpisania traktatu pokojowego.

W obliczu mnoenia si w wielu miejscach uzbrojonych oddzia�w rewolucjonist�w socjalici nie mieli wasnej siy zbrojnej. Podjli w�wczas waki i dramatyczny krok. 10 listopada Ebert zawar z Hindenburgiem umow o wsp�pracy z wojskiem. Hindenburg wysa do komendant�w armii telegram, e “naczelne dow�dztwo chce i razem z ministrem Ebertem... dla zapobieenia rozpowszechnianiu si terrorystycznego bolszewizmu". W zamian rady w oddziaach frontowych nigdy nie przybray radykalnego charakteru i posuszne byy rozkazom zwierzchnik�w. Gdy za najbardziej karny, ale i spokojny element wr�d onierzy rozchodzi si zacz do dom�w, 6 I 1919 r. Noske wyrazi zgod na tworzenie “korpus�w ochotniczych" (Freikorps), kt�rych rycho powstao kilkadziesit. Zgromadziy si w nich ywioy awanturnicze, byli oficerowie, modzie wykolejona przez wojn, sowem

620

ludzie, kt�rym trudno byo wr�ci do spokojnego trybu ycia i kt�rzy nie mogli znale dla siebie miejsca. Wobec skrajnie reakcyjnych pogld�w chtnie walczyli oni z “bolszewikami", p�niej i z “wrogiem narodowym", jak powstacy polscy na G�rnym lsku, ale atwo mogli zagrozi te socjalistom i samej republice.

Wyeliminowanie z rywalizacji rad miao si dokona na ich pierwszym zjedzie w grudniu 1918 r. Tymczasem wprowadzono szereg reform, jak pena swoboda stowarzysze i zgromadze, omiogodzinny dzie pracy, zbiorowe umowy o prac, tworzenie rad robotniczych w wikszych zakadach i ubezpieczenie od bezrobocia.

Na kongresie wikszociowcy uzyskali dominujc pozycj; na 488 delegat�w reprezentowao ich 289, gdy niezalenych tylko 90 (w tym 10 spartakusowc�w). Rezultatem bya uchwaa z 16 grudnia (przyjta wikszoci 400 na 50 gos�w) o oddaniu caej wadzy w rce Zgromadzenia Narodowego. Zaprztnite sprawami biecymi rady zrezygnoway wic z walki o wadz, a w cigu 1919 r. stopniowo ulegay likwidacji.

Nie by to jednak koniec rewolucji. W r�nych czciach Niemiec rzdziy r�ne grupy radykalne, w samym Berlinie ludowa dywizja marynarki rezydowaa w stajniach kr�lewskich i okupowaa paac. 14 grudnia Zwizek Spartakusa wysun program uzbrojenia robotnik�w, utworzenia czerwonej gwardii, przywr�cenia rewolucyjnych rad, kt�re winny obj wadz, i zbudowania jednolitej republiki niemieckiej. Niedugo, zrywajc wizy organizacyjne z niezalenymi, ze Zwizku powstanie Komunistyczna Partia Niemiec (31 XII 1918—l I 1919). Niezaleni wystpili z Rady Penomocnik�w (29 grudnia).

Socjalici zdecydowali si na uycie wojska, kt�re od 10 grudnia zgrupowane ju byo koo stolicy. Przedstawicielem nowego kierunku sta si Noske, kt�ry stwierdzi szorstko: “Kto musi by krwawym psem. Nie unikam odpowiedzialnoci".

Gdy prezydent policji berliskiej, niezaleny socjalista Emil Eichhorn, odm�wi ustpienia ze stanowiska, walki rozgorzay w caym miecie (6—12 I 1919). Spartakusowcy zostali zgnieceni. Ju po zakoczeniu walk prawicowi oficerowie zamordowali ujtych Liebknechta i R� Luksemburg. Wraz ze mierci Mehringa (stycze 1919) i zamordowaniem Jogichesa (marzec) oznaczao to dla ruchu rewolucyjnego strat kilku spor�d najwybitniejszych przyw�dc�w.

Po zdobyciu Berlina oddziay wojska wysane zostay w celu spacyfikowania poszczeg�lnych czci Niemiec. W drugiej poowie lutego cikie walki toczyy si w Zagbiu Ruhry. W marcu, korzystajc z wymarszu wikszoci wojsk, rewolucjonici ponownie wszczli akcj w Berlinie. W krwawych starciach zgino 1200 os�b (4—11 marca).

W Bawarii 7 listopada powsta rzd koalicyjny pod przewodnictwem niezalenego socjalisty Kurta Eisnera mimo rywalizacji ze strony wikszociowc�w (Erhard Auer). 21 lutego Eisner zosta zamordowany, co spowodowao nasilenie ruchu radykalnego. Obok rzdu socjalisty Johannesa Hoffmanna powan rol odgryway rady, a w nich due

621

wpywy posiadali anarchici (Gustaw Landauer), p�niej te komunici (Eugen Levine). Pod ich naciskiem 7 kwietnia proklamowano republik rad, ale w pobliu byy ju oddziay wojskowe. Po zacitych walkach na pocztku maja caa Bawaria zostaa zajta, zamordowano przy tym kilkaset os�b:

Cho w caych Niemczech trwao nadal wrzenie, dochodzio do star i wielkich strajk�w, okoo poowy 1919 r. rewolucja zostaa pokonana.

Tymczasem 19 I 1919 r. odbyy si wybory do Zgromadzenia Narodowego, w tym samym mniej wicej czasie take wybory do sejm�w krajowych. Na ich wyniki wpyw wywary r�ne czynniki. Komunici ogosili bojkot wybor�w, a niezaleni osabieni byli wynikiem wieych walk w Berlinie. Na prawicy zaciya kompromitujca poraka w listopadzie, tote w cigu ostatnich miesicy 1918 r. staraa si gorczkowo dostosowa do nowej sytuacji. Konserwatyci utworzyli Niemieckonarodow Parti Ludow (Deutschnationale Volkspartei), tuszujc sw�j "m�narchizm i starajc si zmieni junkierski charakter. Narodowi liberaowie o mao nie zniknli cakiem, resztki zreorganizowa energicznie nowy przyw�dca, Gustav Stresemann, w Niemieck Parti Ludow (Deutsche Volkspartei).

G�r bray partie dawnej opozycji w parlamencie. W najlepszej sytuacji byli socjalici wikszociowi, jako e obalili cesarza i opanowali wewntrzny chaos. Liberaowie, wzbogaceni o grupy narodowych libera�w i uwaani przez mieszczastwo za jedyn parti, kt�ra ma szans przeciwstawi si socjalizmowi, utworzyli Niemieck Parti Demokratyczn (Deutsche Demokratische Partei). Mniej zmieniao si Centrum, w kt�rym przewag uzyskao skrzydo lewicowe. Zaczo jednak traci grunt w jednym z najwaniejszych dla siebie kraj�w, gdy w Bawarii powstaa Bawarska Partia Ludowa, kt�ra na razie doczy do Centrum, ale w 1920 r. usamodzielni si. Niewiadom powodowaa nowa ordynacja wyborcza z 30 XI 1918 r., wprowadzajca wybory proporcjonalne i przyznajca prawo gosowania kobietom i modziey od 20 roku ycia.

W sytuacji dalekiej od wewntrznego spokoju zwycistwo przypado partiom rodka, socjalistom, demokratom i Centrum, kt�re razem zdobyy ponad 78% mandat�w, Lewic tworzyo 22 niezalenych pos�w, na prawicy najsilniejsi byli niemieckonarodowi (44 mandaty).

Dla przeciwstawienia si prusko-cesarskiemu, ale i rewolucyjnemu Berlinowi Zgromadzenie Narodowe zjechao si 6 lutego do sonecznego Weimaru. Zwyciskie partie, stanowice kontynuacj wikszoci ju w starym cesarskim parlamencie, zawary porozumienie. 11 lutego prezydentem wybrany zosta Ebert. 13 tego miesica ukonstytuowa si rzd Scheidemanna, w kt�rym obok 7 wikszociowc�w zasiadao 3 demokrat�w, 2 centrowc�w i 1 bezpartyjny. Socjaldemokraci od wsp�pracy z niezalenymi, przez rzdy samodzielne, przechodzili do koalicji z partiami mieszczaskimi.

Jednym z najwaniejszych zada Zgromadzenia byo uchwalenie

622

konstytucji. Obrady zaczy si ju 24 lutego, specjalna komisja, zoona z 28 czonk�w, odbya od marca do lipca 42 posiedzenia. 31 lipca

w gosowaniu znaczn wikszoci (262 przeciw 75 gosom prawicy

i niezalenych) projekt zosta przyjty, 11 sierpnia podpisany przez

Eberta, a 14 tego miesica wszed w ycie.

G�wnym tw�rc konstytucji by demokratyczny prawnik Hugo

Preuss. Konstytucja uwaana bya za wzorowy podrcznik demokracji

parlamentarnej, w rzeczywistoci wynikaa z �wczesnej sytuacji, w kt�rej przewag miay partie przeciwne reakcji i rewolucji. Piszc j patrzono na awy parlamentarne, a nie na kraj peen napi i walk. Realizowaa optymistyczne przekonanie, e spoeczestwo p�jdzie ladami

demokracji zachodnich. Gdy p�niej zmieni si sytuacja wewntrzna,

-konstytucja nie bdzie stanowia dostatecznej ochrony republiki.

Podstaw ustroju byy rzdy parlamentarne, co zreszt przewidziane zostao ju za Maksa Badeskiego (ustawa z 28 X 1918). Wobec

istniejcego od pocztku systemu wielo, p�niej nawet bardzo wielo

partyjnego, z g�ry zakadao to konieczno tworzenia koalicji dla uzyskania przez rzd wikszoci w parlamencie. Wyjtkiem od przewagi

zgromadzenia by art. 48, kt�ry przewidywa rzdy prezydenckie na

wypadek zagroenia pastwa. Proporcjonalno wybor�w powodowaa

gosowanie na parti, nie na osoby, do czego zmierzaa zreszt ewolucja od 1848 r. Cae Niemcy podzielone zostay na 35 wielkich okrg�w

wyborczych. Aby wprowadzi posa do parlamentu, trzeba byo powanych rodk�w na agitacj.

Kontrowersje wywoa spos�b wybierania prezydenta, czy przez

parlament (jak we Francji), czy na drodze powszechnego gosowania

(jak w USA). Wybrano drugi system motywujc, e elekt parlamentu

nie bdzie sobie m�g pozwoli na jego rozwizanie. Prezydent reprezentowa pastwo, powoywa kanclerza i dow�dztwo wojskowe, m�g

rozwiza parlament; nadzwyczajne penomocnictwa uzyskiwa dopiero w razie zastosowania art. 48, w�wczas jego dekrety wymagay ju

tylko kontrasygnaty kanclerza.

W niewielkiej mierze wyzyskano sytuacj dla wzmocnienia jednoci

Rzeszy. Tylko 8 pastewek turyskich zostao poczonych w kraj Turyngi (1920), a p�niej (1929) maleki Waldeck zosta wchonity

przez Prusy. Rozdzielono nawet obie Meklemburgie, Mecklemburg-Schwerin i Mecklemburg-Strelitz, kt�re czya unia personalna od lata

1918 r., gdy bezdzietny wadca pierwszej popeni samob�jstwo. 17

czci Rzeszy nie zwao si ju pastwami (Staaten), lecz krajami (Lander). Pozosta problem Prus, a w Berlinie rezydoway dwa rzdy parlamentarne. Ustr�j bowiem kraj�w niemieckich by z drobnymi odchyleniami kopi ustroju Rzeszy (jak konstytucja pruska z listopada 1920 r.),

z t r�nic, e nie miay one gowy pastwa.

Rola wadz centralnych bya teraz jednak wiksza ni poprzednio.

Rzesza powanie wzmocnia swoj podstaw finansow, opart na podatkach bezporednich. Mimo oporu Bawarii koleje poddane zostay

jednolitemu zarzdowi. W sumie caa armia miliona urzdnik�w przesza

623

na sub Rzeszy. Jej spraw bya te obrona pastwa, ale ustawa wojskowa z 1921 r. zlecaa mianowanie komendant�w rzdom krajowym, szerokie kompetencje w tej dziedzinie uzyskaa zwaszcza Bawaria, co byo nieraz przyczyn komplikacji. Krajom pozostawiono sdownictwo, policj, owiat, sprawy kocielne i nadz�r nad sprawami gminnymi.

Rada Zwizkowa, symbol zjednoczenia odg�rnego, zmienia nazw na Rad Pastwa (Reichsrat). Poszczeg�lne kraje reprezentowane w niej byy przez czonk�w rzd�w, aden nie m�g mie wicej ni poow jej skadu. Delegaci pruscy byli w poowie reprezentantami rzdu, w poowie organ�w prowincjonalnych. Weto przeciw uchwaom parlamentu Rada moga wysuwa tylko wikszoci 2/3 gos�w.

Bardzo niewiele pozostao z obietnic socjalizacji pastwa. Czas jaki zapowiadano dalsze kroki w tym kierunku, dziaay przedstawicielstwa robotnik�w w fabrykach, stopniowo rzecz posza w zapomnienie.

WERSAL

Zgromadzenie musiao take ratyfikowa traktat pokojowy, a zadanie to okazao si trudniejsze ni uchwalenie konstytucji. Ju warunki zawieszenia broni, podpisanego 11 XI 1918 r. w lasku pod Compiegne, wzbudziy w Niemczech powane opory. W cigu 14 dni wojska niemieckie

624

miay ewakuowa si z Belgii, Francji, Alzacji i Lotaryngii, w cigu 30 dni opuci lewy brzeg Renu, a na jego prawym zostawi 10-kilometrowy pas neutralny. Trzeba byo wyda powane iloci broni (5 ty. armat, 30 ty. karabin�w maszynowych, 3 ty. miotaczy min, 2 ty. samolot�w, 100 odzi podwodnych, 6 okrt�w liniowych i 8 lekkich krownik�w) i rodk�w komunikacji (5 ty. lokomotyw, 150 ty. wagon�w i 5 ty. samochod�w). Kapitulowa musiay w walczcej jeszcze Afryce oddziay, trzeba byo zwr�ci zoto belgijskie, rosyjskie i rumuskie, zwolni jednostronnie jec�w oraz zgodzi si na uniewanienie traktatu brzeskiego i bukareszteskiego. Tylko na wschodzie op�niono wycofanie oddzia�w z obawy przed rozszerzeniem si rewolucji. Znaczna cz tych warunk�w miaa w intencji uniemoliwi Niemcom wznowienie walki. Zawieszenie broni obowizywao do 17 I 1919 r., potem przeduano je, dorzucajc jeszcze drobne postanowienia, niepomylne dla Niemc�w.

W styczniu 1919 r. zebraa si konferencja pokojowa w Paryu w skadzie 27 pastw “sprzymierzonych i stowarzyszonych", nie dopuszczono na ni pokonanych, kt�rzy mieli otrzyma dopiero gotowy tekst traktatu. Obrady przebiegay pocztkowo opieszale, od marca szybciej, p�niej wrcz gorczkowo, wr�d r�nych przetarg�w i zatarg�w. Mimo licznego skadu doniolejsze decyzje podejmowa zesp� coraz wszy, najwaniejsze ostatecznie “wielka tr�jka", Clemenceau, Lioyd George i Wilson. W stosunku do Niemiec g�wne r�nice zachodziy midzy Francj, kt�ra chciaa w peni wyzyska triumf militarny nad pobitym, ale cigle silniejszym od niej wrogiem, a Wielk Brytani, kt�ra korzyci ze zwycistwa wycigna ju w listopadzie 1918 r., nie obawiaa si Rzeszy bez floty i kolonii, o nadszarpnitym przemyle, natomiast zazdronie spogldaa na wzrastajc potg “serdecznego sprzymierzeca". Narady byy przewanie tajne, ale dziki wcibskiej prasie wiele przesikao do opinii, a w Niemczech bacznie obserwowano Pary.

Mimo poraki Niemcy marzyy cigle o wytargowaniu dla siebie moliwie korzystnych warunk�w. Minister spraw zagranicznych hr. Ulrich von Brockdorff-Rantzau, dyplomata jeszcze cesarski, w przem�wieniu z 12 stycznia m�wi o pokoju prawa, a nie gwatu, apelowa o samostanowienie dla Niemc�w. Mylano nawet, aby straty terytorialne zrekompensowa przyczeniem niemieckich prowincji Austrii, gdzie panowa �wczenie powszechny zapa dla Anschlussu. Liczono powanie na r�nice midzy aliantami.

W dniu 14 kwietnia delegacja niemiecka zaproszona zostaa do Parya. Wobec zastrzeenia, e chodzi jedynie o przyjcie warunk�w, mylano o wysaniu tylko “tajnego radcy" dla odbioru dokument�w, ale wyprosi to sobie Clemenceau. Pojecha wic Rantzau, minister sprawiedliwoci Otto Landsberg, poczt Johann Giesberts i socjaldemokratyczny prezydent Sejmu Pruskiego Robert Leinert. Nie szczdzono im przykroci. Pocig skierowano przez najbardziej zniszczone okolice, a na miejscu zamknici zostali w izolowanym pomieszczeniu, czy dla

625

ochrony przed wrogimi demonstracjami, czy dla uniemoliwienia porozumiewania si z poszczeg�lnymi delegacjami.

W dniu 7 maja w zwierciadlanej sali Wersalu, tej samej, w kt�rej w 1871 r. ogaszano cesarstwo niemieckie, otrzymali warunki traktatu. Nie obeszo si bez incydent�w. Rantzau, odpowiadajc Clemenceau, siedzia, co jedni tumaczyli dreniem ydek, inni prusk bezczelnoci. W Niemczech dao mu to przejciow popularno, wr�d polityk�w Ententy wywoao jak najgorsze wraenie. Wilson stwierdzi: “Niemcy s zbyt gupi, zawsze robi fasze. Ta mowa, jak syszaem, jest najbardziej pozbawiona taktu". Niemcom dano 15 dni na zapoznanie si z traktatem, potem dodano jeszcze tydzie. Delegaci zaczli ju wczeniej gst wymian not.

Tymczasem w Niemczech rozgorzaa agitacja przeciwko traktatowi. “Uschnie rka, kt�ra podpisze taki traktat" —woano. Najgorcej atakowano obcianie ich wyczn odpowiedzialnoci za wybuch wojny, tym bardziej e wynikay z tego zobowizania do pacenia odszkodowa, oraz zmian granicy na wschodzie. Sytuacja nie bya tak beznadziejna, jako mogo si wydawa. Przyw�dcy Ententy niepokoili si moliwoci odrzucenia traktatu przez Niemcy. Wynik dalszej wojny nie ulega wtpliwoci, ale jej prowadzenie byo nad wyraz niepopularne, zwaszcza w pastwach anglosaskich. Llyod George naciska na zmiany warunk�w, a skania si do tego i Wilson. Obaj grozili, e nie dadz wojsk ani floty na okupowanie nowych teren�w Rzeszy i na blokad.

Odpowied niemiecka z 29 maja przybraa posta grubego tomu, a wywoaa kompromisow replik aliant�w (17 czerwca). Najwaniejsze ustpstwo dotyczyo G�rnego lska — zamiast przyczenia znacznej jego czci do Polski godzono si na przeprowadzenie plebiscytu. Byo to jednak “ostatnie sowo", po kt�rym w cigu 5 (nastpnie 7) dni Niemcy musiay na traktat si zgodzi.

Cz delegacji odm�wia podpisania, ale waniejsze byy teraz obrady rzdu i parlamentu. Rantzau zapewnia: “jeeli wytrzymamy jeszcze 2—3 miesice, nasi wrogowie por�nia si przy podziale up�w, a wtedy otrzymamy lepsze warunki. Jeeli podpiszemy, nikt si nie bdzie pyta, czy zrobilimy to pod przymusem, a naszym podpisem damy wrogom tytu do domagania si wykonania da". Na pierwszym posiedzeniu gabinetu niemal wszyscy wypowiedzieli si przeciw traktatowi. Z k� wojskowych pyny szalecze pomysy, aby uderzy na Polsk, utworzy na wschodzie nowe pastwo, a zrezygnowa z poudnia i zachodu. Hindenburg przedkada “peen godnoci upadek nad haniebny pok�j". W arsenale berliskim spalono demonstracyjnie sztandary francuskie. Kryzys rzdowy spowodowa ustpienie paru ministr�w.

Parlament otaczaa napita atmosfera. Dowodzcy wojskiem wok� Weimaru gen. Georg Maercker odmawia pilnowania porzdku. Z pocztku tylko niezaleni socjalici mieli odwag przemawia za traktatem. W korzystnej sytuacji bya prawica, kt�ra moga gosowa przeciwko niemu bez troszczenia si o konsekwencje.

626

Mimo tego zdawano sobie spraw, e traktat musi by przyjty. Dow�dca Reichswehry, znany p�niej gen. Hans von Seeckt, pisa, e wielu gosowao przeciw przyjciu traktatu dopiero, gdy si dowiedzieli, e i tak bdzie przyjty. Ebert proponowa prawicy objcie rzd�w, ale propozycja bya retoryczna. Erzberger wyperswadowa wikszoci centrowc�w odrzucenie traktatu. 23 czerwca na 80 minut przed upywem ostatecznego terminu parlament ratyfikowa traktat wersalski. Ostateczne jego podpisanie nastpio 28 VI 1919 r., wszed w ycie 10 I 1920 r.

Traktat wersalski w niewiele lat po podpisaniu by kwestionowany, p�niej zaama si cakowicie, std jego ujemna ocena. W Niemczech odrzucano go od pocztku, nie okrelano inaczej jak “dyktat wersalski". Przyni�s Rzeszy straty terytorialne w Europie o powierzchni 70 ty. km² i ludnoci 6 mln os�b, tzn. 1/8 terytorium i 1/10 ludnoci, ale 3/4 wydobywanego elaza, prawie poow wgla, 3/4 cynku i poow cyny. Zakaz Anschlussu udaremni nadzieje na austriack rekompensat.

Z utrat Alzacji i Lotaryngii liczono si od momentu przegrania wojny, poprawki graniczne na rzecz Belgii (Eupen, Malmedy, Moresnet) byy niewielkie. W dw�ch strefach Szlezwiku przewidziano plebiscyt, kt�ry (w lutym i marcu 1920 r.) w p�nocnej przyni�s przewag gos�w duskich, w poudniowej niemieckich. Okrg Saary na 15 lat znalaz si pod zarzdem Ligi Narod�w (z uprawnieniami Francji w zakresie g�rnictwa wgla), potem r�wnie przewidziano tam plebiscyt.

Ze zmian granicznych w Europie opinia niemiecka najwicej uwagi powicaa wschodowi, zar�wno dlatego, e ludnoci tamtejszej nie traktowano jako r�wnorzdnej, jak i e tam w czasie wojny najdalej poszy zdobycze, e wreszcie chodzio w tym wypadku nie o interesy wielkich mocarstw, lecz pastw mniejszych. Powstanie wielkopolskie od koca grudnia 1918 r. skaniao Niemc�w do ustpstwa, aby w Poznaskiem odby si plebiscyt. Konieczno oddania Pomorza Gdaskiego wydaa si im czym monstrualnym, tym bardziej e “polski korytarz" odcina od Rzeszy Prusy Wschodnie (cho Niemcy otrzymali uprawnienia w komunikacji kolejowej przez Pomorze). Plebiscyt na Powilu i na terenie czci Mazur przyni�s w lipcu 1920 r. zwycistwo niemieckie i minimalne tylko poprawki graniczne. Na G�rnym lsku kolejne powstania lskie rozpalay w Niemczech nastroje nacjonalistyczne. W plebiscycie (20 III 1921) oddano za Rzesz blisko 60% gos�w, za Polsk ponad 40%. Decydowaa gospodarcza i spoeczna pozycja ywio�w niemieckich, nie bez znaczenia byo postanowienie o gosowaniu emigrant�w, pochodzcych z G�rnego lska, kt�re dao wicej gos�w stronie niemieckiej ni polskiej. Z najwiksz wrogoci przyjto decyzj o podziale terenu plebiscytowego (20 X 1921), podkrelajc nie bez susznoci jego jednolito gospodarcz. Mniejsza, ale wartociowa gospodarczo cz znalaza si w granicach Polski. Gdask ogoszony zosta wolnym miastem pod nadzorem Ligi Narod�w z uprawnieniami dla Polski.

II. Niemcy po I wojnie wiatowej

Niemcy traciy wszystkie kolonie, z kt�rych dla uniknicia jawnych

aneksji tworzono tzw. tereny mandatowe. Wadanie nimi miao by

wykonywane z ramienia Ligi Narod�w, z zapowiedzi, e w przyszoci

uzyskaj niepodlego. Zaliczono je do mandat�w grupy B i C, mo

ment ten by wic odlegy. Podzieliy je midzy siebie Anglia (Niemiecka Afryka Wschodnia, czyli Tanganika, cz Togo i Kamerunu), Francja (wikszo Kamerunu i Togo), Belgia (RuandaUrundi), Japonia

(wyspy na Pacyfiku na p�noc od r�wnika) oraz dominia brytyjskie

Zwizek Afryki Poudniowej (Niemiecka Afryka Poudniowo-Zachodnia,

628

Australia i Nowa Zelandia) (reszta posiadoci na Oceanie Wielkim).

Rozbrojenie Niemiec polegao na zniesieniu powszechnej suby wojskowej, w zamian za stworzenie 100-tysicznej armii zawodowej o dugim stau suby (16—24 lat). Rozwizano Sztab Generalny, zakazano posiadania samolot�w wojskowych i odzi podwodnych, a flota

'ograniczona zostaa do 6 wikszych i kilku mniejszych jednostek obrony wybrzea. Obowizywa take zakaz produkcji r�nych rodzaj�w uzbrojenia. Przestrzegania ustalonych warunk�w miaa pilnowa midzyaliancka komisja nadzorcza. Niemcy mogy si pociesza, e rozbrojenie pomylane zostao jako wstp do zastosowania go na caym wiecie i bd p�niej powoywa si na to sformuowanie.

Gwarancj dotrzymywania traktatu byo utworzenie na zachodzie trzech sfer okupacyjnych, kt�re miay by opr�niane co 5 lat. Dla zabezpieczenia militarnego stworzono 50-kilometrowy pas zdemilitaryzowany.

Odszkodowania za szkody poczynione w czasie wojny, czyli reparacje, kt�rych wysoko miaa by ustalona p�niej, stanowiy przedmiot nie koczcych si zatarg�w. Z odpowiedzialnoci za wojn wynikaa take sprawa ukarania zbrodniarzy wojennych. Lista ich obejmowaa ok. 900 nazwisk, a na czele figurowa cesarz Wilhelm. Holandia odm�wia jego wydania, raczej ku zadowoleniu Ententy. Inne oskarenia przeciw paru potkom przekazano sdom niemieckim, a sd Rzeszy w Lipsku wyda kilka wyrok�w mierzonych miesicami, wszystko wic zakoczyo si parodi.

Spora liczba r�nych postanowie o charakterze gospodarczym (wydanie patent�w, odstpienie kabli podmorskich, umidzynarodowienie dr�g wodnych w Niemczech itd.) uzupeniao traktat. Podpisay go nie wszystkie pastwa obozu zwyciskiego. Poniewa do traktatu doczono pakt Ligi Narod�w (do kt�rej jednak nie dopuszczono na razie Niemc�w), nie ratyfikowa go parlament amerykaski, odrzucajc to dzieo Wilsona. Stany zawary z Niemcami traktat poza tym o identycznej treci (25 VIII 1921). Wersal suy nastpnie jako wzorzec przy ukadaniu traktat�w z pozostaymi pastwami pokonanymi.

W sytuacji wewntrznej Niemiec Wersal by powanym obcieniem republiki. III republika we Francji po 1871 r. take zaczynaa swoje istnienie od niezawinionej poraki i jej skutk�w. W Niemczech jednak podpisanie “dyktatu" obciyo konto sabej jeszcze demokracji parlamentarnej; obok “legendy o ciosie w plecy" traktat bdzie drugim pretekstem do obciania “przestpc�w listopadowych" (Novemberver-brecher) win za wszystkie p�niejsze niedole pastwa i narodu.

TRUDNE LATA 1920—1923

Rycho po powstaniu republika znalaza si w stanie kryzysu, tak e a pod znakiem zapytania stano jej istnienie. Na zjedzie niezalenych socjalist�w w jesieni 1919 r. jeden z delegat�w stwierdzi:

629

“W rok po rewolucji, kt�ra obalia siy przeszoci, s one znowu u wadzy". Rzeczywisto bya jednak bardziej skomplikowana.

W lecie 1919 r. niewiele jeszcze zapowiadao burzliwe wypadki, a sytuacja wygldaa na opanowan. Zgromadzenie Narodowe przenioso si do Berlina i radzio w dawnej siedzibie Reichstagu na placu Republiki, dawniej Kr�lewskim. Budynek nabra nowego blasku, nowoczesno symbolizoway budki telefoniczne. Drugi po Scheidemannie kanclerz socjaldemokratyczny Gustav Bauer by mao reprezentacyjny, ale pracowity, w rokokowym paacyku rezydowa dawny siodlarz, Ebert. Uchwalano ustaw, za ustaw. W ostatni sobot stycznia 1920 r. po raz pierwszy od 6 lat odby si wielki bal prasy, na spotkaniu “wilhelmist�w" i “ebertyst�w" wszyscy byli we frakach. Ale sytuacja nie bya dobra.

Koniec wojny i rewolucji odsoniy stan gospodarczy kraju. Zaduenie w listopadzie 1918 r. wynosio 144 mld mk (w 1913 r. roczny doch�d narodowy liczono na 40 mld, majtek na 300 mld), marka stracia 40% wartoci, po rewolucji 50%. Finanse pastwa ratowano najczciej drukowaniem pienidzy. 10 projekt�w podatkowych Erzbergera z lipca 1919 r. niewiele poprawio sytuacj. Spadaa warto pac realnych, co wywoywao niepokoje. W styczniu 1920 r. wobec grocego strajku kolejarzy trzeba byo wprowadzi stan wyjtkowy w wikszoci

kraj�w. 13 stycznia tum wdar si do parlamentu, pady 42 osoby. Zamieszki wybuchay sporadycznie w r�nych miastach. Win zrzucano

na aliant�w i "marksist�w" (aresztowano 12 przyw�dc�w niezalenych).

Wszystko to wywoywao polaryzacj nastroj�w, a zwaszcza wzrost

si prawicy. Wyzyskiwaa ona kad okazj. W czasie pracy komisji

Zgromadzenia, majcej zbada odpowiedzialno za wojn i klsk,

dawni przyw�dcy Niemiec cesarskich zachowywali si butnie. Hindenburg odni�s si pogardliwie do komisji i odczyta owiadczenie, kt�re

byo jawnym uznaniem "legendy o ciosie w plecy". Wojsko - prawi - (witano je bramami triumfalnymi z napisami "Was nie pobi aden wr�g") spenio sw�j obowizek.

Byy tereny, na kt�rych, jak w Prusach Wschodnich, "partia wojskowa jest wszechwadna, a militaryzm pruski kwitnie we wszelkich postaciach", jakby nie dotara tam wie o klsce. Poywk dla nacjonalizmu staa si sprawa oddzia�w von der Goltza na otwie, kt�re w walce z rewolucj i otyszami wsawiy si niebywaym okruciestwem, a rzdowi odmawiay godnoci narodowej i nie chciay wraca. Gdy wreszcie ci kondotierzy wr�cili, zasilili najbardziej reakcyjne oddziay. Tych za nie brako w caych Niemczech, aby przypomnie Freikorpsy.

Z tych nastroj�w wynikn pucz Kappa i Luttwitza w marcu 1920 r.

Wolfgang Kapp by wsp�zaoycielem Niemieckiej Partii Ojczynianej, potem reprezentowa Prusy Wschodnie wr�d niemieckonarodowych. W lecie 1919 r. chcia zaczyna wojn przeciw Polsce z Prus Wschodnich. Walther Luttwitz by kiedy zaufanym Noskego, ale teraz gdy redukcja zagrozia jego oddziaom, porwa brygad Ehrhardta na

630

Berlin. Pucz zmusi rzd do ucieczki ze stolicy, ale po paru dniach zaama si, g�wnie na skutek powszechnego strajku robotnik�w. Puczyci

z szereg�w armii zdoali opanowa kilka orodk�w na wschodzie i p�nocy kraju, odseparowani od reszty Rzeszy, wr�cili do koszar, masakrujc przy tym w kilku miejscach wrogie im tumy. Nie tylko jednak

setki ofiar wiadczyy, e nie by to le przygotowany "gupi wybryk

modziey", jak chcieli niekt�rzy wsp�czeni, nawet p�niejsi historycy. Pozostao po nim sporo ponurych rezultat�w.

Pucz odsoni stanowisko armii (Reichswehry). Na danie Eberta

wystpienia armii jej dow�dca, gen. Seeckt, odpowiedzia: "Reichswehra nie strzela do Reichswehry". Moga wic suy przeciw spartakusowcom, ale odmawiaa pomocy przeciw zamachowcom z prawicy.

Nie suchaa ministra Reichswehry, demokraty Ottona Gesslera, kt�ry

broni jej interes�w w parlamencie, tylko swego wodza. Jej waciwy

organizator, zrczny i sprysty, Seeckt, zapytany kiedy, za kim jest

wojsko, odpowiedzia: "Reichswehra stoi za mn". Paradoksalnie znacznie mniej liczna ni armia cesarska zdradzaa wiksze teraz ambicje

polityczne, mnoyli si w niej "polityczni generaowie". Nawet jeli za

puczem opowiedziaa si tylko cz armii, zasia on trwa nieufno

midzy ni a republik. A obok Reichswehry ju w listopadzie 1918 r.

fabrykant Franz Seldte zorganizowa potny zwizek byych kombatant�w pod nazw "Hem Stalowy" ("Stahlhelm"), stanowicy r�wnie

wielk grob. Inne podobne organizacje miay jeszcze bardziej radykalny prawicowy charakter.

Tymczasem atwo, z jak pucz Kappa zosta zlikwidowany, spowodowaa przekonanie, e z tej strony nie grozi republice powane niebezpieczestwo. Kary wymierzone za udzia w buncie byy miesznie niskie.

Znacznie surowiej ustosunkowano si do ruch�w robotnik�w, kt�re

sw�j pocztek wziy z obrony republiki przed puczem. Utworzona w

Ruhrze "czerwona armia" o sile 50 tys. ludzi uznana zostaa za g�wne

niebezpieczestwo (co prawda, w cigu kilku dni opanowaa ona okrg

przemysowy) i w kwietniu Reichswehra krwawo j rozbia.

Wyniki wybor�w do parlamentu w latach 1919-1932*

19 I 6 VI 4 V 7 XII 20 V 14 IX 31 VII b XI

Partia 1919 1920 1924 1924 1928 1930 1932 1932

socjalici 165 102 100 131 153 143 133 121

Centrum 91 64 65 69 62 68 75 70

Bawarska Partia Ludowa 21 16 19 I6 19 22 20

demokraci 75 39 2R 32 25 20 4 2

socjalici niezaleni 22 84

komunici 4 62 45 54 77 89 100

Partia Ludowa 19 65 45 51 45 30 7 11

niemieckonarodowi 44 71 95 103 73 41 37 52

hitlerowcy 32 14 12 107 230 196

og�lna liczba pos�w 423 459 472 493 491 577 608 SH4

* Zestawienie jest uproszczone,uwzgldniono tylko waniejsze partie.

631

O zmianie nastroj�w wiadczyy take wyniki wybor�w 6 VI 1920 r. Partie koalicji weimarskiej poniosy w niej zdecydowan porak, tracc z 23,1 mln gos�w 9,6 mln, z 331 mandat�w 105; w tym socjalici utracili 5,4 mln gos�w, demokraci 3,3 mln, Centrum 0,9 mln (nie liczc oderwania si Bawarskiej Partii Ludowej). Z tego 2,2 mln wyborc�w nie poszo tym razem do urn wyborczych, 3,3 mln zyskaa lewica (niezaleni wzroli z 2,3 mln do ponad 5 mln gos�w; komunici zdobyli 600 ty.), a 3,7 mln prawica. Proletariat przestawa wierzy socjaldemokratom, a mieszczastwo nie uwaao za potrzebne opowiada si za parti demokratyczn i szo za hasami “uwolni kraj od czerwonych kajdan".

W rezultacie wybor�w upad rzd dawnej koalicji, nowy utworzyo Centrum, demokraci i Partia Ludowa (bez wikszoci, za to z yczliw neutralnoci socjalist�w). Na 11 gabinet�w do 1928 r. socjaldemokraci wezm udzia tylko w trzech, ani razu nie dzierc kanclerstwa.

Lewica czua si take omielona powanym wzmocnieniem szereg�w. W padzierniku 1920 r. doszo do podziau niezalenych, ale wikszo w dniach 4—7 grudnia poczya si z komunistami, zapewniajc Partii Komunistycznej znacznie wiksz ni poprzednio masowo (liczba czonk�w signa 300 ty.). Reszta niezalenych we wrzeniu 1921 r. poczya si z socjaldemokratami.

W marcu 1921 r. zwolennicy wznowienia rewolucji przyczynili si do star w Niemczech rodkowych, zwaszcza w Saksonii, po zacitych walkach krwawo stumionych przez wojsko.

Tymczasem prawica podminowywaa spoeczestwo coraz bardziej. rodkiem walki w 1921 r. stay si “mordy kapturowe" (Fememorden), kt�rych ofiarami padali ludzie oskarani o odpowiedzialno za klsk, za podpisanie Wersalu i upokorzenie Niemiec. Pocztek dao zamordowanie Erzbergera przez modych czonk�w organizacji Consul, a dawniej brygady Ehrhardta (29 VI 1921). W rok p�niej na ulicach Berlina rozerwany zosta przez granat minister spraw zagranicznych Walther von Rathenau. Zarzdzenie o ochronie republiki (26 VI 1922) wiadczyo, e tym razem rzd rzeczywicie przestraszy si akcji prawicy. “Nie ulega wtpliwoci — stwierdzi kanclerz Joseph Wirth — e wr�g stoi na prawicy", ale nie udao si “zniszczy atmosfery mordu, nienawici, zatrucia", jak zapowiada. W sumie zamachowcy zabili 354 osoby (w tym 326 bezkarnie).

Walka z prawic bya niezmiernie trudna. Rewolucja tylko powierzchownie naruszya istniejce stosunki. Nie zlikwidowaa potgi junkr�w i przemysowc�w, pozostawia take nienaruszony stary cesarski aparat urzdniczy, do kt�rego skpo napywali ludzie o przekonaniach republikaskich. Sdy nawet rozporzdzenia wydane z powodu “mord�w kapturowych" chtniej wyzyskiway do ferowania wyrok�w przeciw lewicy ni prawicy. Liczne grupy oficer�w, jak stwierdzi E. Junger, upiy si wojn jak winem i dotd nie wytrzewiay. Wr�d agitacji coraz powaniejsza rola przypadaa hasom antyydowskim. “Zabij Walthera Rathenau, przeklt wini ydowsk" (“Schlag tot den Walther

632

Rathenau, die gottverpfluchte Judensau") — gosi jeden z rozpowszechnianych wierszyk�w. A przecie Rathenau mia powane sukcesy w polityce zagranicznej.

Pod tym wzgldem pooenie Niemiec po wojnie nie przedstawiao si dobrze. Zbyt bolesne byy jej wspomnienia, aby atwo mogy by zapomniane, zwaszcza nad Sekwan. Op�r Niemiec przeciw Wersalowi wzbudzi podejrzliwo, czy Rzesza bdzie przestrzegaa jego warunk�w. Trzy zwaszcza problemy odgryway najwiksz rol w stosunkach midzy Berlinem a pastwami zwyciskimi. Jednym bya przewlekajca si sprawa obnienia aktyw�w wojskowych do przepisanej wysokoci 100 ty. ludzi. Drugim sprawa rozbrojenia, gdy bro typu wojskowego posiadaa policja bezpieczestwa, Freikorpsy (prawda, e gosiy one walk z “bolszewizmem", ale jednoczenie nie taiy nastawienia skrajnie nacjonalistycznego) i inne podobne formacje, nie m�wic o licznych, a od czasu do czasu znajdowanych, magazynach broni. Policj bezpieczestwa zamieniono na porzdkow, zaczto rozwizywa korpusy ochotnicze, ale wszystko szo opieszale, natrafiao take na sabota niekt�rych rzd�w, najbardziej bawarskiego. Trzecim problemem byy reparacje.

Rozwizaniem wielu zagadnie midzynarodowych zajmoway si liczne konferencje z udziaem przewanie szef�w rzd�w kraj�w Ententy. Decydoway zwykle Francja i Anglia. Niemcy nie byy zapraszane, cho o ich sprawach m�wiono wiele. Delegaci Niemiec pojawili si pierwszy raz w Spa (5—6 VII 1920).

M�wiono tam na temat obnienia stanu wojska, a termin tego, tym razem ostateczny, przesunity zosta na 1 I 1921 r., o rozbrojeniu oddzia�w paramilitarnych, cho wanie wtedy (11 VIII 1920) powstaa w Bawarii organizacja zwana Orgesch (Organisation Escherich), skupiajca czonk�w innych, rozwizanych zwizk�w samoobrony; wreszcie o dostawach wgla — uzyskano ich obnienie z 2,4 mln t na 2 mln t miesicznie, pod grob jednak rozszerzenia teren�w okupowanych.

Konferencja bya o tyle istotna, e ukazywaa cechy dyplomacji niemieckiej. Liczya ona z jednej strony na r�nice midzy Paryem i Londynem, z drugiej pozwalaa sobie na kroki krzyujce t rachub. Wyrazicielem tego sta si Hugo Stinnes, “kupiec z Muhlheim", w rzeczywistoci najpotniejszy przemysowiec Niemiec, kt�ry swoimi wpywami ogarnia wiele dziedzin gospodarki (wgiel, egluga, hotele, prasa itd.). Pozujcy na dziwaka, zawsze le ubrany, impertynencki i lekcewacy zwyczaje, zarazem zrczny i bezwzgldny, w Spa wystpi bezczelnie, pitnujc “szalestwo zwycizc�w" i groc w og�le wstrzymaniem dostaw wgla. Zabysn przed opini nacjonalistyczn w ojczynie — ten da im upnia, m�wiono — w Spa wywoa znacznie gorsze wraenie. “Jak postpiby taki czowiek, gdyby triumfowa jako zwycizca?" — pyta belgijski minister spraw zagranicznych.

W Spa nie ruszano jeszcze kwestii reparacji, sprawy najtrudniejszej. Kada ze stron odmiennie obliczaa warto dotychczasowych patnoci niemieckich — Niemcy na 21 mld mk, komisja reparacyjna maksymalnie

633

na 8. Bo te Berlin windowa warto wszystkiego niebywale w g�r (np. warto kopalni wgla w Saarze sami Niemcy w 1913 r. oceniali na 300 mln, teraz podwyszyli to na 1 mld, w 1935 r. zapac za nie 140 mln mk).

W marcu 1921 r. Ententa ustalia w Londynie wysoko reparacji na 132 mld mk (patnych rocznymi ratami 2—6 mld przez 42 lata). Ultimatum londyskie grozio take rozszerzeniem teren�w okupowanych. Niemcy je odrzuciy i chciay, aby reparacje ograniczy do 50 mld, pomniejszonych jeszcze o 20 mld, rzekomo ju spaconych. Na dobitk dodaway jeszcze inne warunki, jak pozostawienie przy Rzeszy G�rnego lska i zniesienie wszelkich ogranicze handlu niemieckiego. miesznie niskie propozycje Berlina zaostrzyy tylko sytuacj.

Pewna zmiana nastpia, gdy rzd Wirtha (10 V 1921), ponownie oparty na koalicji weimarskiej, pierwszy raz wspomnia o “wypenianiu traktatu", dodajc zreszt “w miar moliwoci". W rzdzie tym 28 maja ministrem odbudowy, a 31 I 1922 r. ministrem spraw zagranicznych zosta Rathenau. Cho yd, by to nacjonalista niemiecki, w padzierniku 1918 r. domaga si wezwania narodu do levee en masse, p�niej jednak wszed w szeregi partii demokratycznej i sta si zwolennikiem “wypeniania" Wersalu. Zastosowa on w pertraktacjach ,z Francj inn metod — niestawiania wszystkiego, nawet spraw gospodarczych, na paszczynie politycznej, ale przesuwania wielu spraw, take politycznych, na paszczyzn ekonomiczn. Ukady dyplomatyczne miayby przybra charakter um�w kupieckich. Niemcy zaczy deklarowa sw�j udzia w odbudowie Francji, preferowano dostawy rzeczowe. Korzystne to byo dla gospodarki niemieckiej, bo wzmagao jej moc produkcyjn, mniej ncce dla wielu przedsibiorc�w na zachodzie, bo np. wgiel niemiecki atwo konkurowa nisk cen z angielskim. Za dostawy paci przemysowi niemieckiemu rzd, std warto marki cigle spadaa (z 60 mk za dolara w lipcu na 100 we wrzeniu, 200 w listopadzie). Dla opinii nacjonalistycznej w Niemczech polityka ta jednak, a take pewne gesty pojednawcze (jak np. zakaz noszenia starych mundur�w) byy pretekstem do wzmoenia nagonki. “Nienawi i bezgraniczna pogarda wobec wszystkiego, co nazywa si demokracj i republik, staje si wiksza i wiksza" — notowaa jedna z gazet. Trzeba byo dalszych sukces�w.

Okazja nadarzya si w czasie konferencji w Genui w kwietniu 1922 r. Anglia dosza w�wczas do wniosku, e odbudowa Europy nie jest moliwa bez udziau Rosji Radzieckiej. Liczono na wymuszenie uznania przynajmniej czciowo dawnych dug�w rzdu carskiego, a take otwarcie rynku rosyjskiego. Bya to wic pierwsza konferencja, na kt�rej miay by reprezentowane oba kraje, faktycznie uznawane za pokonane.

W Niemczech zdawano sobie z tego spraw. Z r�nych powod�w ju dawniej mylano o zblieniu do Rosji. W czasie wojny polsko-radzieckiej w 1920 r; przewaajca cz opinii niemieckiej staa za Rosj — lewica, bo chodzio o pastwo socjalistyczne, prawica, bo wizaa

634

due nadzieje z klsk Polski. W par miesicy p�niej w jesieni

1922r.Seeckt wystpi z memoriaem,w kt�rym przewidywa moliwo niemiecko-radzieckiej wsp�pracy militarnej,take zwr�conej przeciw Polsce. Wsp�praca taka zarysuje si zreszt dopiero w latach 1924-1926i z r�nym nasileniem dotrwa do 1933r. Strona radziecka

stara si w�wczas bdzie wyzyska finansowe,techniczne i fachowe siy Niemiec dla wzmocnienia wasnej siy zbrojnej. W Rzeszy dow�dztwo wojskowe (w znacznie mniejszym stopniu wadze polityczne kt�re zwaszcza za czas�w Stresemanna liczyy na pastwa zachodnie) obiecywao sobie po tej wsp�pracy rozbudow przemysu zbrojeniowego, uzyskanie poligon�w i szkolenia kadry. Wyniki nie byy wielkie,nie brakowao przejaw�w obustronnej nieufnoci,a moliwoci finansowe Rzeszy byy ograniczone.

W Genui chodzio o co innego. Nage rozmowy Rathenaua z delegatem radzieckim,Cziczerinem,nawizane w nocy z Wielkiej Soboty na Wielk Niedziel,zakoczyy si wyjazdem nastpnego dnia do Rapallo,gdzie podpisano ukad niegrony w treci,a wany politycznie.

Obie strony zrezygnoway z odszkodowa,Niemcy te ze swoich inwestycji,pod warunkiem,e nie otrzyma ich take nikt inny,postanowiy nawizanie stosunk�w dyplomatycznych i handlowych (cznie z klauzul naj vyszego uprzywilejowania). Dla Rosji oznaczao to przerwanie izolacji,dla Niemiec dogodny or w przetargach dyplomatycznych z Entent. Pochwali to Seeckt: "Widz ukad nie w jego zawartoci, ale w jego dziaaniu psychologicznym. Jest to pierwsze,ale znaczne wzmocnienie powaania Niemiec na wiecie". Traktat w Rapallo nie

zawiera klauzul wojskowych,ale nikt nie wierzy takime zapewnieniom Wirtha i Cziczerina. "Czy ley w naszym interesie rozwiewa,to sabe przekonanie?" - dodawa Seeckt. W sumie sukces by niewtpliwy; cho nie brako i cieni. Rapallo pogniewao Lloyda Georga i osabio te wszystkie siy na zachodzie,kt�re chciay szybszych ustpstw dla Niemiec. A mimo sukcesu Rathenaua dosiga tak szybko kula zamachowca.

Zblia si tymczasem tragiczny rok 1923. W Anglii upad rzd

Lloyd George'a,zastpiony przez nowy czysto konserwatywny ze sprytnym, ale miertelnie chorym Bonarem Lawem na czele. We Francji umocni si Poincare,we Woszech do wadzy doszed Mussolini, budzc nadzieje skrajnej prawicy w wielu krajach. Za kulisami coraz czciej rozmawiali ze sob przedstawiciele kapitau niemieckiego i francuskiego, na zewntrz Poincare zapowiada na serii konferencji twardy kurs w sprawie reparacji.

W Rzeszy nie day wyniku dugie przetargi o stworzenie "wielkiej

koalicji" od socjalist�w do Partii Ludowej i po Wirthcie kanclerstwo

obj Wilhelm Cuno,dyrektor Hapagu,tworzc rzd centrowo-prawicowy.

Od miesicy Poincare nie kry,e nie cofnie si przed zastosowaniem drastycznych rodk�w. Nie brano powanie gr�b Niemiec,e

- znajduj si na skraju bankructwa,tym bardziej e inflacja przez

635

potanienie produkt�w wzmoga ekspansj niemieck na rynki wiatowe.

Konferencja paryska w sprawie reparacji (2-4 I 1923) zakoczya si

cakowitym fiaskiem, a Fracj popieray Belgia i Wochy. Rzesza rzeczywicie nie wywizywaa si ze swoich zobowiza, czym dostarczya

Poincaremu powodu do dramatycznego kroku. Pod stosunkowo drobnym pretekstem 11 stycznia rozpocza si francusko-belgijska okupacja Zagbia Ruhry. Wobec zdecydowanie zych stosunk�w francusko-angielskich Niemcy liczc na Londyn odpowiedziay ogoszeniem "biernego oporu". Rozgorzaa "wojna o Ruhr" (Ruhrkrieg), kt�ra staa si

przyczyn ostrych zatarg�w midzynarodowych i znacznie gwatowniejszych wewntrz Rzeszy.

Zakaz wykonywania polece wadz okupacyjnych wywoa represje, kt�re jeszcze bardziej zaostrzay walk. Robotnicy zaprzestawali

pracy, kolejarze unieruchomili koleje, urzdnicy urzdy. Wadze francuskie musiay instalowa wasn administracj, sprowadza personel

dla obsugi kolei, onierze i g�rnicy francuscy pracowali w kopalniach.

Coraz dochodzio do krwawych star, jak w Bochun (22 lutego) czy

Essen (31 marca), gdy pado 13 zabitych. Na opornych Francuzi nakadali kary pienine, potem masowo wysiedlano ich poza sfer okupowan, w procesach zapaday wysokie wyroki. Bilans wojny o Ruhr zamyka si liczb 132 zabitych. 11 wyrokami mierci (tylko 1 wykonano),

5 doywotniego wizienia i 110 tys. wysiedlonych. Dla obu stron wojna

bya niepomylna.

Po stronie niemieckiej starano si wytworzy przekonanie o istnieniu

636

jednolitego, “frontu narodowego" caego spoeczestwa. Ale robotnicy walczyli o swoje pooenie, na prawicy g�wny nacisk pooono na rozbudzenie nastroj�w nacjonalistycznych. Z tej te strony podejmowane byy akty sabotau (jednym z takich dywersant�w by Albert Leo Schlageter, skazany na mier, sawiony potem przez hitlerowc�w) i krwawe porachunki. Niemniej walka oznaczaa take osabienie pastwa i rzdu, a to obudzio nadzieje z jednej strony na powr�t do zasad rewolucji, z drugiej na obalenie republiki.

Za bierny op�r trzeba byo paci, a wic przemysowcom za unieruchomienie fabryk, osobom wysiedlonym na utrzymanie, urzdnikom i pracownikom za utrat zarobk�w. Niemal jedynym r�dem dochod�w staa si prasa drukarska. Prezydent Banku Rzeszy Rudolph von Hayenstein, stary urzdnik cesarski, bezradny wobec takiej sytuacji, chwali si w sierpniu, e codziennie drukuje 46 mld mk nowych pienidzy papierowych. Pose angielski w Berlinie d'Abernon stwierdzi na to, e w kraju o zdrowych pogldach na walut takiego czowieka oddano by katu.

Rezultaty nie day dugo na siebie czeka. Gdy w styczniu kurs marki spad z 10 na 50 ty. mk za dolara, interweniowa jeszcze Bank Rzeszy. Potem rozw�j wypadk�w pozostawiono wasnemu losowi. To co dziao si w Niemczech w lecie i jesieni, byo swoistym rekordem w dziejach wiata. Wprawdzie powojenna inflacja wystpia we wszystkich krajach, kt�re najboleniej odczuy wojn (w Austrii warto pienidza w stosunku do 1913 r. spada 14 ty. razy, na Wgrzech 23 ty., w Polsce 2,5 mln, w Rosji 4 mln), ale na czele stay Niemcy, w kocu listopada 1923 marka warta bya, bilion razy mniej ni przed w wojn. Filatelici uzyskiwali znaczki o miliardowym nomlnale, ale zdarzay si wypadki, e panie domu dostaway rozstroju nerwowego, pr�bujc oblicza bilans rodzinny; jakiekolwiek powaniejsze transakcje robiono za pomoc fikcyjnych marek zotych lub walut obcych, a na cae spoeczestwo, tych, kt�rzy paceni byli w pienidzach, spad ciki dodatkowy podatek. Skutki to nie tylko powany chaos gospodarczy na bieco, ale i zlikwidowanie caej grupy ciuaczy i rentier�w. Znikao zaufanie do rzdu kt�ry dopuci do takiej sytuacji.

W walce o Ruhr Francja uciekaa si do r�nych sposob�w, Jednym z nich byo podsycanie separatyzm�w w (Nadrenii tak byo ju po traktacie wersalskim, gdy me udao si dokona powaniejszych uszczerbk�w w jednoci Niemiec. Oywia si dziaalno separatyst�w w strefie francuskiej i belgijskiej na wiosn 1923 r., do szczytu dosza w padzierniku, gdy w Akwizgranie i Koblencji proklamowano republik nadresk, dochodzio do star z ludnoci i policj, pr�bowano pucz�w w paru innych miastach. Caa impreza nie bya zreszt powana, cho niech do Prus miaa tu swoje tradycje. W obliczu klski caego narodu mao kto chcia sysze o oderwaniu od Rzeszy. Doszo te do spor�w midzy przyw�dcami, Dortenem, Smeetsem i Matthesem, gdy za najpierw Belgowie, potem Francuzi przestali udziela poparcia, cay ruch znikn bez ladu.

637

Powaniejsza bya sprawa Bawarii. Od czasu zdawienia w Monachium republiki radzieckiej staa si ona eldorado element�w prawicowych, kt�re coraz bardziej wrogo patrzyy na “czerwony Berlin". Wzdragano si tu wprowadzi ustaw o ochronie republiki, bo jej broni nie zamierzano. W 1923 r. konflikt nabrzmia, gdy Bawaria zamierzaa, wyzyska sabo Berlina. 23 wrzenia rzd mianowa Gustava von Kahra generalnym komisarzem, ten za chyba myla o restauracji Wittelsbach�w, na pewno o utrwaleniu swojej wszechwadzy w wyodrbnionym “kraju biaej kiebaski", jak niekiedy zwano Bawari. Gdy min. Gessier zdymisjonowa szefa bawarskiej Reichswehry, gen. Otto von Lessowa, ten na polecenie gabinetu pozosta na stanowisku.

Cuno nie dotrwa do najtragiczniejszych tygodni. 13 sierpnia upad jego rzd, na czele nowego, tym razem rzdu “wielkiej koalicji", stan Gustav Stresemann, najwybitniejszy polityk okresu weimarskiego. Zwolennik aneksji w czasie wojny, przeby po jej zakoczeniu tak ewolucj, e m�wiono o jego “drodze do Tarsu", na kt�rej z imperialistycznego Szawa zrobi si pokojowym Pawem. Trudno zmierzy, ile byo w tym taktyki. W kadym razie nie brako Stresemannowi zdolnoci organizacyjnych i politycznych, kt�re wykaza windujc sab Niemieck Parti Ludow na piedesta partii wsp�rzdzcej.

Pocztki nowego gabinetu nie wr�yy sukcesu. Udao si uzyska od parlamentu nadzwyczajne penomocnictwa (13 padziernika), ale wobec wzrastajcego napicia trzeba byo przedtem uciec si do wprowadzenia stanu wyjtkowego (27 wrzenia). To ostatnie czyo si z decyzj o przerwaniu biernego oporu w Ruhrze (26 wrzenia). Odm�wia decydujcej pomocy Anglia, a Francja przez cay czas konsekwentnie wszelkie rozmowy uzaleniaa od takiego kroku. Zawieszenie oporu oznaczao przyznanie si do cikiej poraki.

Ju w par dni p�niej doszo do puczu “czarnej Reichswehry" pod wodz majora Brunona von Buchruckera w Kostrzynie nad Odr. Byy to rzekomo oddziay robocze, w rzeczywistoci zakamuflowane oddziay wojskowe, do kt�rych zbiegay si elementy skrajnie nacjonalistyczne. M�wiono: “jeeli Reichswehra tworzy te oddziay, to znaczy, e pragnie uwolni Rzesz od obcego jarzma". Ani Seeckt, ani inni generaowie nie chcieli kompromitowa si zwizkiem ze le zorganizowanym przedsiwziciem, tote sama Reichswehra pucz szybko stumia, Buchruckera zaraz skazano na wizienie, nieco p�niej zwolniono. Zaszkodzi swoim zwierzchnikom, gdy “czarn Reichswehr" pod naciskiem lewicy trzeba byo zwin. Ale byo to haso do ataku na republik.

Niebezpieczestwo ze strony prawicy dostrzeono take po przeciwnej stronie barykady. Partia Komunistyczna w Saksonii i Turyngii wystpia z inicjatyw udziau w rzdach socjalistycznych, co stao si faktem 10 i 16 padziernika. Rzdy te powstay na drodze legalnej, ale komunistyczni ministrowie m�wili o rewolucji, a i premier saski socjalista Erich Zeigner niezwykle ostro atakowa rzd berliski. Tote w Berlinie wypadki te potraktowano powanie. Seeckt w rozmowie

638

z Ebertem stwierdzi, e Reichswehra jest za saba, aby walczy z prawic i lewic. Nie byo wtpliwoci, kt�rego przeciwnika wybierze. W dodatku w Saksonii tworzy zaczto “proletariackie setki", a wic miaa powsta sia zbrojna. 21 padziernika wojsko wmaszerowao do Saksonii. Zeigner zaprotestowa, ale nie chcia walki ludnoci z armi. Gdy za odm�wi ustpienia, Stresemann, upowaniony przez Eberta, usun rzd saski — ministerstwa drezdeskie obsadzia Reichswehra. Na pocztku listopada los Saksonii podzielia te Turyngia.

Komunici, wr�d kt�rych znaczn rol odgrywali zwolennicy wyzyskania kryzysu dla wszczcia rewolucji (Heinrich Brandler, August Thalheimer, usunici potem z partii), porwali jeszcze do walki robotnik�w Hamburga (22—24 X 1923), ale rycho zakoczya si ona porak.

Pucz Buchruckera da haso do wystpienia prawicy przeciw republice; najgoniejsze echo wywar on w Bawarii, kt�ra nawet zerwaa stosunki z Saksoni. Wr�d sporej liczby grup i grupek nacjonalistycznych od 1919 r. dziaaa tam Niemiecka Partia Robotnicza, kt�ra "w 1920 r. przybraa nazw Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (National-Sozialistische Deutsche Arbeiterpartei, SDAP). Do jej cel�w i zaoe przyjdzie jeszcze wr�ci, na razie zaczynaa ona swoj dziaalno; Na czele w 1921 r. stan Adolf Hitler, a od 1923 r. zdoaa skupi pewn liczb podobnych sobie organizacji. Wr�d innych wybijaa si gon propagand i bezwzgldnoci w walce, tak e od pocztku roku uwaano j za coraz groniejsz, przebkiwano, e przygotowuje decydujce wystpienie.

Gdy 8 XI 1923 r. na wiecu w wielkiej monachijskiej piwiarni “Blirgerbraukeller" mia wystpi Kahr, na sal wdar si na czele boj�wek Hitler, przerwa przem�wienie wystrzaem z pistoletu i ogosi “narodow rewolucj". Zapowiedzi szy daleko — usunicie rzdu bawarskiego i rzdu Rzeszy, utworzenie “niemieckiego rzdu narodowego" z Hitlerem jako kanclerzem i marsz na Berlin. Wykonanie byo znacznie gorsze. Zamachowcy obsadzili kilka budynk�w, cho skonsygnowali w miecie spore oddziay z r�nych czci Bawarii. Nie pozyskali wojska ani policji.

Uwolnieni spod nadzoru Kahr, Lossow i inni ministrowie bez trudu zgromadzili odpowiednie siy i zaczli wypiera zamachowc�w. Ostatni pr�b pocignicia ludnoci sta si marsz wielkiego ich tumu ku centrum miasta. Na czele obok Hitlera szed skaptowany Ludendorff. Koo mauzoleum bawarskich bohater�w wojennych (Feldherrnhalle) marsz"natkn si na policj. Po pierwszej salwie, od kt�rej pado 14 trup�w, cay pucz by skoczony.

Pucz “piwiarniany" Hitlera zakoczy najgorszy okres walk wewntrznych. Ju wczeniej zaczy pojawia si objawy uspokojenia.

STABILIZACJA (1924-1929)

Jednym z g�wnych cel�w nadzwyczajnych penomocnictw dla rzdu Stresemanna byo przeprowadzenie reformy walutowej. Z problemem

639

tym porali si ju poprzednio socjalistyczny ekonomista Rudolf Hilferding i prawicowy Karl Helfferich, teraz zaj si nim minister finans�w Hans Luther, a take Hjalmar Schacht. Powodzenie reformy zwizano ostatecznie najbardziej z tym ostatnim, cho by on raczej jej wykonawc ni inicjatorem. Schacht, finansista i socjolog, nalea nie tylko do przednich ekonomist�w, ale i do zrcznych polityk�w. Po mierci Havensteina wspi si na prezydentur Banku Rzeszy, rozszerzajc zakres kompetencji tego stanowiska. Pomogli mu w tym socjaldemokraci, kt�rych askawie pochwali za zgod na indywidualn ekonomik. W kilka lat p�niej suy ju Hitlerowi (popularna karykatura przedstawiaa, jak cudem stwarza dla niego pienidze — “Schacht macht Geid"), z kt�rym zerwa jednak dostatecznie wczenie, aby po drugiej wojnie wiatowej unikn przykrych tego nastpstw.

W dniu 15 XI 1923 r. wprowadzono now walut, mark “rentow" {Rentenmark) w relacji 1 mk rent. — 1 bilion dawnych (a wic 4,2 marki rent. — 1 dolar). Oparta miaa by na dochodach z ziemi, ale Schacht w rok p�niej wprowadzi parytet zota. Skuteczno reformy zaleaa od paru czynnik�w. Konieczne byo ustabilizowanie budetu pastwa, gdy w przeciwnym wypadku nowa waluta szybko podzieliaby los dawnej. I rzeczywicie w nastpnych miesicach wprowadzono cay system nowych podatk�w, a take dla oszczdnoci znaczne redukcje pracownik�w pastwowych. Niezmiernie istotne byo odzyskanie zaufania spoeczestwa, zwaszcza w okresie przejciowym, i oto w spos�b nawet zaskakujcy wobec wypadk�w poprzednich miesicy spoeczestwo

640

zawierzyo rzdowi. Byo zreszt zmczone, to ono znioso ciar perturbacji finansowych, gdy tymczasem pastwo wyszo z nich obronn rk. W rezultacie bowiem dug wewntrzny Niemiec wynosi w 1924 r. zaledwie 2 mld mk (wobec 170 mld w styczniu 1919 r.) i by wielokrotnie mniejszy ni zaduenie Anglii (7,5 mld funt�w) czy Francji (6 mld funt�w).

Reforma walutowa stanowia istotny czynnik stosunk�w ekonomicznych, ale zaleaa od caego ycia gospodarczego. Tak wic jej skuteczno bya uwarunkowana tym take, jak w nastpnych latach uksztatuje si sytuacja pod tym wzgldem.

Gwatowne zaostrzenie sprawy reparacji w 1923 r. teraz szybko si uspokoio. “Wojna o Ruhr" i dla Francji bya niekorzystna, czekano tylko na ukorzenie si Niemiec, aby szuka kompromisu. Po paru miesicach przygotowa 30 VIII 1924 r. Niemcy przyjy plan reparacyjny,— uoony przez przewodniczcego Komitetu Ekspert�w przy Midzynarodowej Komisji Reparacyjnej Ql. G. Dawesa.

Cofa si on przed ''ustaleniem globalnej wysokoci spat, natomiast okrela coroczne raty od 1 mld w 1924 r. do 2,5 mld mk w 1929 r., kiedy miao nastpi ponowne uregulowanie sprawy.

Co jeszcze waniejsze, plan Dawesa podkrela, e Niemcy musz mie moliwo rozwoju swojej gospodarki, e od tego uzalenione jest regulowanie przez ie nalenoci reparacyjnych. Inicjowa wic udzielanie Rzeszy poyczek midzynarodowych (w 1924 r. Niemcy miay zapaci tylko 200 mln, a 800 mln pochodzio z poyczek). Jeeli wic w latach 1924-1930 Niemcy w sumie zapaciy 11 mld mk reparacji, to w tym samym czasie (1924—1930) udzielono im 25 mld mk poyczek. Obieg wartoci w skali wiatowej wyglda mniej wicej tak, e Stany Zjednoczone, najwikszy �wczesny kredytodawca, przekazyway Rzeszy poyczki, z nich cz przechodzia do Francji i Anglii w postaci spat reparacyjnych, co umoliwiao tym pastwom regulowanie dug�w zacignitych w Stanach w czasie wojny.

Napyw kapita�w uatwia jednoczenie rozw�j przemysu. Niemcy nie byy wyjtkiem, gdy mniej wicej w tym samym czasie okres prosperity zapanowa w caej gospodarce wiatowej. Miny lata powojennych kryzys�w, produkcja sigaa, nastpnie przekroczya poziom z 1913 r.

Doch�d narodowy w Niemczech w 1928 r. stanowi 150% dochodu z 1913 r. Po raz drugi w historii Niemcy doganiay, potem przeganiay Wielk Brytani, kt�ra w 1918 r., jak si zdawao, moga czu si bezpieczna przed konkurencj ze strony rywala. W 1928 r. Niemcy zajy drugie miejsce na wiecie w eksporcie maszyn, ich udzia w wywozie stali stanowi 20% eksportu wiatowego. Ponownie na pierwsze miejsce wspina si przemys chemiczny, zwaszcza dominujce miejsce zaj w produkcji zwizk�w azotowych. Drugie na wiecie miejsce, a pierwsze w Europie osign przemys samochodowy, rozwino si znacznie budownictwo, odzyskay dawn wietno linie eglugowe Hapag i Norddeutscher Lloyd, pojawia si na jednym z pierwszych miejsc powietrzna Lufthansa.

641

Wobec sytuacji w latach poprzednich gospodarka niemiecka, a zwaszcza przemys, w znacznej mierze budowana bya od nowa. Std w

wikszym stopniu ni w Anglii i Francji by to przemys nowoczesny

o bardziej zracjonalizowanej produkcji. Dalsz jego cech bya szybko

postpujca koncentracja, wzrost wielkich zrzesze monopolistycznych. Do najwikszych, wieo powstaych naleay dwa, a mianowicie

Zjednoczone Stalownie (Vereinigte Stahlwerke), utworzone w 1926 r.

przez grup kapitalist�w z Albertem V glerem, Thyssenem i Stinnesem

na czele, oraz Wsp�lnota Interes�w Przemysu Farbiarskiego (Interes

sengemeinschaft Farbenindustrie, czciej okrelane w skr�cie I: G.

Farben), wbrew nazwie zaangaowana take w produkcji rodk�w wybuchowych, w kopalniach wgla i innych minera�w, powstaa w 1925 r.,

z Carlem Duisbergiem, Karlem Boschem i Hermannem Schmitzem.

Oba swoimi wpywami signy nie tylko na cay kraj, ale natychmiast

wczyy si do porozumie midzynarodowych, zyskujc tam powanie liczc si pozycj. Nie brako przy tym afer; do najgoniejszych

naleaa afera koncernu Barmata, kt�ry krtymi drogami uzyskiwa

kredyty od instytucji rzdowych, a wybuch skandalu w 1924 r. odkry

zamieszanie w to powanych polityk�w.

Po gwatownych walkach klasowych pierwszych lat powojennych

rola strajk�w w nastpnym picioleciu znacznie spada. W 1922 r. byo

ich 4785 z udziaem 1,8 mln robotnik�w, a spowodoway one utrat

27,7 mln dni pracy, w 1929 r. tylko 435 strajk�w ze 180 tys. robotnik�w

i 4,3 mln dni�wek. Zmniejszya si liczebno organizacji zawodowych

z 9 mln czonk�w (1923) do 5,8 mln (1929), wr�d nich przez cay czas

zdecydowanie przewaay klasowe wolne zwizki. Pace, w latach powojennych przewanie nisze ni przed wojn, w 1928 r. wynosiy

o 8% wicej ni w 1913 r.

Prawda, e podstaw prosperity byy poyczki, kt�re kiedy trzeba

byo zwr�ci, ale wracao zaufanie do teraniejszoci, a take przyszoci.

Stabilizacja w skali wiatowej uzewntrznia si r�wnie w stosunkach midzynarodowych. Jeeli pierwsze lata po wojnie to jeszcze czas,

gdy wielk wojn zastpio kilkanacie maych, jeeli z drugiej strony

na pocztku lat trzydziestych odezw si pomruki nowego kataklizmu,

to druga poowa lat dwudziestych oznaczaa kr�tki okres, w kt�rym

mona byo sdzi, e wiat wr�ci na swoje normalne, pokojowe tory.

Symbolem sta si pakt Brianda - Kelloga z 1928 r. o wyrzeczeniu si

siy, podpisany przez wikszo pastw wiata. Od 1926 r. rozpoczy

si prace nad przygotowaniem rozbrojenia.

Jednym z przejaw�w nowego ukadu stosunk�w by plan Dawesa,

opr�cz niego ju w 1924 r. Niemcy podpisay szereg innych ukad�w

handlowych (jak np. ze Stanami Zjednoczonymi, z Angli, potem

inne). W 1925 r. Francja i Belgia ewakuoway Zagbie Ruhry; w styczniu 1926 r., z rocznym op�nieniem w stosunku do Wersalu ze wzgldu

na niewywizywanie si Niemiec z zobowiza, opuszczona zostaa

przez aliant�w pierwsza strefa okupacyjna; w 1930 r., a wic przed

terminowo, wojska pastw zachodnich opuciy ca Nadreni.

642

31 I 1927 r. zniesiona zostaa Aliancka Komisja Kontrolna, czuwajca

nad rozbrojeniem Rzeszy (inna rzecz, e jej czonkowie gosili, i

Niemcy zbroj si r�nymi ukrytymi sposobami).

Rzd Stresemanna nie utrzyma si dugo. 3 XI 1923 r. wystpili

z niego socjaldemokraci, 23 listopada kanclerzem zosta centrowiec

Wilhelm Marx. Gdy min najwikszy kryzys wewntrzny, do wadzy

pchali si niemieckonarodowi, ale stano na powrocie do gabinet�w

centrowo-prawicowych (Centrum, Partia Demokratyczna i Ludowa)

bez skrajnej prawicy, za to z poparciem socjaldemokrat�w. We wszystkich rzdach jednak a do swojej mierci (3 X 1929) ministrem spraw

zagranicznych pozostawa Stresemann. On te wywar decydujcy

wpyw na dyplomacj niemieck tych lat.

Stabilizacja wewntrzna wywoaa tendencj do zawarcia jakiego

midzynarodowego porozumienia, kt�re utrwalioby bezpieczestwo.

Wersal ju nie wystarcza. We wrzeniu 1925 r. na zebraniu Ligi Narod�w mowa bya o zawarciu og�lnego paktu bezpieczestwa (protok�

genewski), ale g�wnie na skutek oporu Wielkiej Brytanii wybrano

drog rozm�w bilateralnych. Po dugich przygotowaniach w dniach 5-16 X 1925 r. zebraa si konferencja w Locarno w Szwajcarii z udziaem przedstawicieli Francji, Anglii, Belgii, Niemiec, Woch, Polski

i Czechosowacji. Najwaniejszym jej wynikiem byo podpisanie paktu reskiego (jak wszystkie ukady lokarneskie ratyfikowanego oficjalnie w Londynie 1 grudnia), zawieraj cego zagwarantowanie granicy niemiecko-francuskiej i niemiecko-belgijskiej, a take strefy zdemilitaryzowanej w Niemczech. O respektowaniu granic zapewniay si wzajemnie trzy pastwa, gwarantami za byy Anglia i Wochy. Zwyciaa we

Francji polityka koncyliacji, reprezentowana przez Brianda, nie do pomylenia za Poincarego. Miaa to by inna droga uspokajania opinii

francuskiej, stale penej obaw przed wschodnim ssiadem. Ale i bya

druga strona medalu. Sytuacja znacznie zmienia si od czas�w Wersalu, gdy pozycja Francji bya postaw pastwa zwyciskiego wobec pokonanego; w 1925 r. znajdoway si one na jednym poziomie.

Po stronie niemieckiej zamiast narzuconego przemoc Wersalu pojawiao si dobrowolne zrzeczenie si Alzacji i Lotaryngii. Na to nie chciay si zgodzi koa nacjonalistyczne, cho Locarno byo sukcesem.

Dla wszystkich natomiast dostrzegalne byo odmienne traktowanie w

Locarno wschodnich granic Niemiec. Nie byo mowy o midzynarodowej ich gwarancji, a Rzesza podpisywaa tylko z Polsk i Czechosowacj ukady o pokojowym regulowaniu spor�w. Nawet ukady francusko-polski i francusko-czeski nie zmieniay faktu, e Locarno otwierao

dla Niemiec moliwo denia do rewizji warunk�w Wersalu w tej czci Europy. Wiele potem m�wiono o ewentualnym "wschodnim Locarno", ale nigdy nie stao si ono realne.

Ukady stanowiy take wyrany krok ku penemu r�wnouprawnie

niu Niemiec. Ju 8 IX 1926 r. zostay one przyjte do Ligi Narod�w.

W pierwszych latach po wojnie Liga Narod�w odgrywaa rol drugorzdn

643

przy regulowaniu midzynarodowych konflikt�w, ale za to,

a moe wanie w zwizku z tym, stosunkowo powaniejsze znaczenie

uzyskay w niej pastwa rednie. W par lat p�niej znaczenie Ligi

wzroso i zaraz przypomniay sobie o niej mocarstwa. W sytuacji po

Locarno pozycja Niemiec bya ju tak silna, e ich udzia w Lidze, kt�

rego im odm�wiono w 1919 r., nie tylko by moliwy, ale wrcz nalegay na pastwa zachodnie. Tak wic Stresemann m�g nawet stawia

warunki, naleao za do nich zapewnienie Niemcom od razu staego

miejsca w Radzie Ligi, czyli formalnego uznania ich mocarstwowej pozycji (stae miejsca w Radzie zajmoway Francja, Anglia, Wochy i Japonia).

Rezultaty polityki Stresemanna byy widoczne dla kadego. Gdy we

wrzeniu 1926 r. spotka si na poufnym niadanku z Briandem w Thoiry dla dalszych rozm�w w duchu Locarno, opinia caej Europy z zapartym tchem suchaa wiadomoci o tym (jeden z dziennikarzy zmyli

stra graniczn, gdy jecha na motocyklu, a miano nie przepuszcza

samochod�w, i doni�sl o ewenemencie). Dowodem uznania stalo si

w 1926 r. przyznanie Stresemannowi (wraz z Briandem) nagrody pokojowej Nobla (w roku poprzednim otrzyma j inny inicjator og�lnoeuropejskiej stabilizacji, minister angielski A. Chamberlain).

Nie by to kres zamierze dyplomatycznych Stresemanna, kt�ry

uzyskawszy r�wnouprawnienie dyplomatyczne Niemiec zmierza w dalszym cigu do zdobycia ustpstw w sprawie reparacji, zbroje, a moe

take polityki kolonialnej. Osobny rozdzia w jego dyplomacji stanowiy sprawy wschodnie.

Mimo wyranie teraz zachodniego kierunku polityki Rzeszy nie zrezygnowa on z kontakt�w ze Zwizkiem Radzieckim. Dowodem tego

by ukad podpisany przez Stresemanna i Cziczerina 24 IV 1926 r. w

Berlinie. Zapewnia on o pokojowym regulowaniu wszystkich spraw

politycznych i gospodarczych, a ponadto przewidywa na wypadek czyjegokolwiek nie sprowokowanego ataku na jedno z pastw neutralno

drugiego, jak r�wnie niebranie udziau w gospodarczym bojkocie skierowanym przeciw niemu. Tak wic w okresie napitych stosunk�w

ZSRR z Zachodem Niemcy znajdoway si w korzystnej sytuacji, majc dobre stosunki z kad ze stron.

Inaczej wyglday stosunki z Polsk. Jeeli nacjonalici niemieccy

nie mogli przekn lokarneskiego uznania cesji Alzacji i Lotaryngii,

to wykluczone byo dla nich wyraenie zgody na granic polsko-niemieck. Znajdowao to wyraz w coraz bardziej nasilajcej si propagandzie skierowanej przeciw "krwawicej granicy", przeciw "polskiemu

korytarzowi", stawiano w og�le pod znakiem zapytania trwao polskiego "pastwa sezonowego".

W caej grze dyplomatycznej Stresemann dy do stworzenia takiej

sytuacji, w kt�rej uzyskaby zgod mocarstw zachodnich na rewizj

granicy wschodniej. Pod koniec ycia nie by od tego taki odlegy. atwiej poszy mu przy tym starania w Londynie, gdzie zgaszano desinteressement wobec ewentualnej ekspansji niemieckiej na wsch�d

644

i gdzie cigle patrzono na Polsk jako na sojusznika Francji. Nawet jednak ta ostatnia waha si zaczynaa midzy czcymi j z Warszaw

traktatami a uznaniem znaczenia dobrych stosunk�w z Rzesz.

Wczeniej jeszcze Niemcy uciekay si do innych, bardziej brutalnych metod. W 1925 r. wobec wyganicia przewidywanego w Wersalu

najwyszego uprzywilejowania w stosunkach handlowych pastw zwyciskich z Niemcami Berlin rozpocz wojn celn, kt�rej g�wnym

przedmiotem sta si wgiel, najwaniejszy polski produkt eksportowy.

Cios by silny, ale bezskuteczny; w rok p�niej pom�g Polsce strajk

g�rnik�w angielskich, otwierajc moliwoci eksportu na rynki skandynawskie.

Innym rodkiem stay si skargi niemieckie na traktowanie Niemc�w w Polsce. Cz z nich wyjedaa do Rzeszy, tym bardziej e

spory odsetek tej mniejszoci stanowili ludzie napywowi z czas�w zabor�w. Wielu jednak zostawao, a byli to z reguy czonkowie warstw

zamonych, atwiej mogcy sobie pozwoli na spory z wadzami ni

znacznie ubosza ludno polska w Niemczech. Tote w czasie obrad

Ligi Narod�w raz po raz m�wiono o pooeniu Niemc�w w Polsce, pozycja za Stresemanna w Genewie uatwiaa sukcesy na tym polu.

Mimo tego dla opinii prawicowej postpy w rewizji traktatu wersalskiego byy zbyt powolne. Dopiero w 1930 r. przedstawiciel rzdu, minister Gottfried Treviranus, otwarcie zapowiedzia walk przeciw granicy polskiej.

Od koca 1923 r. wobec stabilizowania si gospodarki uspokojenie

645

objo take stosunki polityczne. Znikali bohaterowie poprzedniego okresu. W 1924 r. zaatwiano polubownie tarcia sprzed roku. W lutym po ustpieniu Kahra i Lossowa zakoczy si sp�r Rzeszy z Bawari, kt�ra uzyskaa nawet pewne rozszerzenie autonomii, 1 IV 1924 r. Hitler skazany zosta na 5 lat wizienia, ale po 6 miesicach wypuszczono go na okres pr�bny. W padzierniku 1926 r. upad Seeckt, gdy skompromitowa si zaproszeniem na manewry wojskowe syna Kronprinza. W styczniu 1929 r. ustpi Gessier, gdy Scheidemann ujawni kontakty Reichswehry z Armi Czerwon, co socjalici zwalczali ze wzgldu na antykomunistyczne nastawienie.

Pojawiay si jednak take zjawiska niepokojce. W wyborach z 4 V 1924 r. jako najsilniejsza partia wyszli niemieckonarodowi. W roku nastpnym po raz pierwszy weszli oni w skad rzdu. Jake daleko byo od Rady Penomocnik�w Ludowych w listopadzie 1918 r. Pojawia si take grupa 32 pos�w Narodowosocjalistycznej Partii Wolnoci (National-sozialistische Freiheitspartei), na kt�r skadali si czonkowie grupy “volkistowskiej" z p�nocy, prawicowych radyka�w o skrajnie nacjonalistycznych pogldach, ale i silnej demagogii spoecznej, oraz narodowi socjalici z poudnia. Wiele gos�w straciy partie mieszczaskie (Partia Ludowa 1/3, demokraci niewiele mniej), co niedobrego dziao si z niemieckim mieszczastwem. Zwrot na prawo wyraa si nieraz w sprawach nie najistotniejszych. W 1926 r. wybuchn sp�r o flag; czarno-czerwono zota flaga republiki wypierana bya coraz bardziej przez cesarskie kolory czarno-czerwono-biae. Po statkach handlowych pojawiy si one kolejno na plac�wkach konsularnych, a tamta, republikaska flaga stawaa si “niemodna".

Waniejsza bya kwestia wyboru prezydenta. 28 II 1925 r. zmar Ebert, charakterystyczna posta republiki. Niepopularny wr�d robotnik�w, ale take obraany przez nacjonalist�w: “Niech pan udowodni, panie Ebert, e nie jest pan zdrajc?" — pisa jeden z nich.

Po raz pierwszy wybory miay si odby na drodze gosowania bezporedniego (Ebert wybrany zosta przez Zgromadzenie Narodowe). Pocztkowa tura wyborcza (28 marca) bya tylko pr�b. Niemieckonarodowi i Partia Ludowa zgodzili si na wsp�lnego kandydata, burmistrza Duisburga K. Jarresa, ale 6 innych partii wystawio wasnych kandydat�w. Nastpnie odbyy si przesunicia, wane dla ukadu si politycznych w republice. Najsprawniej przygotowywaa si prawica. Mimo oporu Partii Ludowej, za przyczynieniem si Tirpitza, udao si jej zwerbowa 77-letniego Hindenburga. Reprezentowa on saw wojenn, do kt�rej tskniono. Z krwi i koci monarchista (“zastpczy cesarz" — Ersatzkaiser, okrelano go niekiedy), zapewnia jednak, e bdzie si trzyma konstytucji. W przem�wieniu do modziey z 1924 r. obiecywa jej odycie starej Rzeszy i wkroczenie do Parya. Koalicji socjalistyczno-komunistycznej trudno byoby wygra wybory (kandydaci obu partii zdobyli w pierwszej turze 9,8 mln gos�w wobec 10,8 mln samego Jarresa), waniejsze jednak byo, e nie wchodzia ona w og�le w rachub wobec wzajemnych antagonizm�w midzy partiami

646

robotniczymi. Raz jeszcze socjalici zwr�cili si do partii rodka, godzc si na kandydatur centrowca Marxa. W drugim gosowaniu (26 kwietnia) Hindenburg zebra 14,6 mln gos�w wobec 13,7 mln Marxa i 1,9 mln gos�w komunistycznych na Ernsta Thalmanna.

W takich momentach, jak pucz Kappa, a w Saksonii take w 1923 r., dochodzio do wsp�pracy socjalist�w i komunist�w. Zdarzao si to i p�niej (udao si uzgodni stanowisko w sprawie plebiscytu o wywaszczenie bez odszkodowania majtk�w dawnych ksit niemieckich;

rezultatem byo zebranie 14,5 mln gos�w, cho do wymaganych 20 mln sporo jeszcze brako). Przewaay jednak momenty walki. Socjalici, raz zakosztowawszy uroku wadzy, dla jej uzyskania wchodzili w przymierza z partiami mieszczaskimi, a z rewolucji wynieli zdecydowan wrogo do komunist�w. Ci ostatni socjaldemokrat�w uwaali za “socjafaszyst�w" albo za “bliniak�w faszyzmu" i wyzyskiwali ich kade niepowodzenie.

Sami znajdowali si zreszt w trudnej sytuacji. Niekiedy musieli dziaa w warunkach nielegalnych (23 XI 1923—1 III 1924), a zawsze naraeni byli na przeladowanie wadz. Po 1923 r. powanie spada liczebno KPD (na 180 ty. czonk�w w 1924 r., 130 ty. w kocu 1928 r.), ponowny wzrost nastpi dopiero w kocu 1930 r. (na pocztku 1931 r. byo ich 200 ty.). Wewntrz partii doszo do paru rozam�w i dopiero stopniowo formowao si nowe kierownictwo. W 1924 r. na czoowe stanowiska dostaa si grupa tzw. ultralewicowych (Ruth Fischer, Arkadij Masow), usuwajc z partii Brandlera i Thalheimera. W roku nastpnym z partii usunita zostaa grupa ultralewicowych, kt�ra rycho rozpada si na drobne grupki. W lipcu 1925 r. przewodniczcym zosta Thalmann, robotnik portowy z Hamburga i marynarz, czynny w partii socjalistycznej od 1903 r. W czasie wojny przeszed do niezalenych, w 1920 r. do partii komunistycznej. W 1923 r. znalaz si w KC partii i kierowa powstaniem hamburskim. Od 1924 r. zasiada w Reichstagu, w tym samym czasie take w Komitecie Wykonawczym III Midzynarod�wki.

Nie brako zreszt wysik�w w celu powikszenia zasigu dziaania partii. W 1925 r. komunici stworzyli Czerwony Zwizek Frontowc�w (Roter Frontkampferbund), a take pierwsze wiksze organizacje modzieowe. Liczne wystpienia przeciw prawicowym organizacjom paramilitarnym, take pr�ba, cho nieudana, przeciwstawienia si budowie pancernika nowego typu (tzw. kieszonkowego — zebrano w plebiscycie tylko 2,94% gos�w) w 1928 r., wiadczyy o aktywnoci. Niemniej najwaniejsze byo, e ruch robotniczy podzielony by w spos�b zasadniczy•

Mimo tego w wyborach w 1928 r. osign on raz jeszcze powane sukcesy. Liczba gos�w socjalistycznych podniosa si do 9,2 mln, komunistycznych do 3,3 mln, co razem dawao ponad 40% og�u gos�w. W parlamencie zasiadao 207 pos�w obu partii (42%). Powsta jednak rzd socjalisty Hermanna Miillera, oparty na “wielkiej koalicji", a wic z udziaem Partii Ludowej. Czekay go niezadugo cikie chwile.

647

KULTURA

Kr�tki czas upyn od czasu Niemiec cesarskich, dziaali przewanie ci sami ludzie, ale obraz kultury okresu weimarskiego r�ni si pod wieloma wzgldami od lat przedwojennych. Niemcy nie byy zreszt wyjtkiem, nigdzie nie dao si bowiem zrealizowa angielskiego hasa powrotu do normalnoci.

Na stosunki w republice wpyw wywiera jej pocztek i koniec, e a niekt�rzy uwaaj j za kr�tkie interregnum midzy dwoma epokami. Z jednej strony bya wojna, klska i rewolucja.

Wojna wcigna w swoje tryby znaczn cz intelektualist�w niemieckich. Pojli j jako obron ojczyzny i jej kultury przeciw wrogom. Trzeciorzdny literat E. Lissauer napisa w 1914 r. Hymn nienawici, ale p�niej setki podpisyway memoriay popierajce “niemiecki pok�j", a nawet taki mocarz ducha, jak T. Mann, w Rozwaaniach czowieka niepolitycznego (Betrachtungen eines Unpolitischen) chwa kultury niemieckiej kierowa przeciw zachodnim demokracjom. Gdy sam w nastpnym dziesicioleciu daleko odszed od tych zasad, nacjonalici pen garci czerpali argumenty z tej ksiki do walki przeciw republice. Swoimi wystpieniami ludzie pi�ra zdeprecjonowali wasn powag, zmniejszyli ywione do nich zaufanie i spowodowali, e sowo drukowane stracio warto z czas�w, gdy — jak pisa Stefan Zweig — “sumienie wiata nie byo jeszcze tak przemczone i wyjaowione".

Klska skonia wielu do tym gorliwszej obrony kraju przed zarzutami spowodowania wojny. Znaczna cz historyk�w powicia siy dla udowodnienia, e odpowiedzialno za jej wybuch nie spoczywa na Niemczech. Z najwybitniejszych do wyjtk�w nalea Friedrich Meineeke (1862—1954), kt�ry wycign odmienne wnioski. W ksice Idea racji stanu (Die Idee der Staatsrdson, 1924) podda krytyce dogmat o znaczeniu potgi pastwa, podkrelajc jej demoniczny charakter, gdy znajdzie si w sprzecznoci z zasadami moralnymi.

Uniwersytety niemieckie zmieniy si niewiele. Tylko na niekt�rych, jak na wieo otwartych w Kolonii i Hamburgu, wiksz rol odgrywali uczeni liberalni i socjalistyczni. Tu i �wdzie szerzej otwarto wrota dla naukowc�w ydowskich. Na wikszoci dominowali wr�d profesor�w zwolennicy dawnego porzdku, wr�d student�w szerzy si nacjonalizm. Czasami dawali czynnie o tym zna (np. we Wrocawiu w czasie puczu Kappa). Straciy te nieco ze swego blasku, cho nadal nauka niemiecka przodowaa w wielu dziedzinach.

W dyscyplinach cisych wojna wywoaa zainteresowanie produkcj tworzyw, kt�re mogyby zastpi niedostpne w�wczas surowce;

Tym rozpdem i po wojnie wyprodukowano sztuczn wen (1921), syntetyczn benzyn (1923—1925) i kauczuk (1926). W fizyce obok tak znanych nazwisk, jak Einsteina i Plancka, doszy nowe, jak Wernera Heisenberga (1901—1976), kt�rego badania nad fizyk teoretyczn objy bardzo szeroki zakres (mechanika kwantowa, energia jdrowa — ale w czasie drugiej wojny wiatowej op�nia wyprodukowanie przez

648

Niemcy hitlerowskie bomby atomowej — i in.), a kt�ry w wieku 31 lat otrzyma nagrod Nobla. Sporo modych uczonych skupiy chemia i biologia. W psychologii Wolfgang K�hler (ur. 1887) i Max Wertheimer (1880—1943) konkurowali z wiedesk szko Freuda.

W filozofii obok kontynuator�w neokantyzmu (szkoa marburska z Ernstem Cassirerem, 1875—1945, na czele) wybijay si fenomenologia i egzystencjalizm. Edmund Husseri (1859—1938) metod fenomenologiczn skierowa przede wszystkim na teori poznania; jego ucze Max Scheler (1874—1928) zaj si etyk i socjologi. Podstawy egzystencjalizmu tworzyli Karl Jaspers (1883—1969) i Martin Heidegger (ur. 1889). Byy to jednak kierunki trudne do zrozumienia nawet dla elity intelektualnej i mao znajdujce odbicia w spoeczestwie. Do czytelnik�w czciej dociera antyracjonalistyczny, wkraczajcy w nihilizm witalizm Ludwiga Klagesa (1872—1956), kt�ry prawdziwej rzeczywistoci szuka w yciu kierowanym nie rozumem, lecz instynktem i impulsem. Wielu sigao po Nietzschego, kt�rego pogldy mogy odpowiada niespokojnym czasom.

Terenem ostrej walki byo pisarstwo. Dla prawicowej literatury politycznej szczeg�lnie charakterystycznym zjawiskiem staa si “konserwatywna rewolucja", wedug okrelenia H. Hofmannsthala, czy “neokonserwatywna kontrrewolucja", jak j nazwa E. Troeltsch. Z rewolucji i klski Niemiec jej zwolennicy czerpali impuls do burzenia zar�wno republiki, jak i ukadu si midzynarodowych upokarzajcego Niemcy. Wobec “zmierzchu bog�w" cesarstwa r�ne idee windowali na piedesta.

Pierwszym przedstawicielem “konserwatywnej rewolucji" sta si Oswald Spengler (1890—1936), kt�rego Upadek wiata zachodniego (Untergang des Abendlandes, 1918—1922) zrobi wielkie wraenie nie tylko w Niemczech. Nie tak wielu czytelnik�w przedaro si przez wywody autora, ale wszyscy rozprawiali na temat upadku wiata, za pocztek tego upadku uwaajc wojn. Spengler w dziejach ludzkoci nie widzia postpu, lecz tylko cykliczne powstawanie i rozkad poszczeg�lnych kultur. Bardziej natomiast w Niemczech ni poza ich granicami znana bya mniejsza rozmiarami praca Prusactwo i socjalizm (Preussentum und Sozialismus, 1920), w kt�rej gosi zasad wsp�pracy wszystkich grup spoeczestwa pod nieodzownym dyktatorskim rzdem, kt�rego wzorzec stworzyli Hohenzollernowie. Socjalizm, wyprany z materializmu i internacjonalizmu, zosta utosamiony z Prusami oraz poddaniem jednostki posuszestwu i obowizkowi. Walka z kapitalizmem miaa by jednoczenie walk z demokracj. “Pruskie Niemcy maj ocali wiat przed dwoma rewolucjami: niszych klas i ras kolorowych.

Arthur Moeller van den Bruck (1876—1925) najbardziej by znany jako tw�rca pojcia Trzeciej Rzeszy (D as Dritte Reich, 1923), podchwyconego p�niej przez hitleryzm. Pierwsza, redniowieczna Rzesza decydujco wpyna na uformowanie si Europy, drug zniszczyli w Wersalu wrogowie. Trzecia, oparta na systemie korporacji i pod kierunkiem

649

nieodzownego wodza (to szukanie wodza odbywao si na dugo przed 1933 r., pojawiao si nawet w pracach naukowych, i to z r�nych dyscyplin wiedzy), miaa zrealizowa mistyczne wartoci niemczyzny przez zwalczenie kapitalizmu i liberalizmu. “Z winy liberalizmu gin narody", ale “socjalizm, niemiecki socjalizm zaczyna si tam, gdzie koczy si marksizm" — pisa Moeller van den Bruck.

Neokonserwatyzm sign take do powieci. Mody oficer z okop�w wojny Ernst Jlinger (ur. 1895) w wielu powieciach (m.in. Robotnik — Der Arbeiter, 1932) gloryfikowa wojn i zapowiada “epok brutalnoci", w kt�rej totalne pastwo potrzebowa bdzie do swoich cel�w w jednym szeregu onierzy i robotnik�w. Przy takich pogldach wiele sobie po nim obiecywali hitlerowcy, cho do ich rzd�w odni�s si bardzo wstrzemiliwie. Z innych pisarz Ernst Niekisch wzywa do walki z kapitalizmem, a powana grupa skupia si wok� miesicznika “Czyn" (“Die Tat").

Hans Grimm (1875—1959) popularno zawdzicza tytuowi swojej ksiki Nar�d bez przestrzeni (Volk ohne Raum, 1926), w kt�rej da rozszerzenia dla Niemc�w przestrzeni yciowej ze wzgldu na ich prno i potrzeby.

Znacznie bogatszy, ale i wewntrznie zr�nicowany by ob�z przeciwny. Kotowao si od r�nych kierunk�w, cz ulegaa wpywom z Zachodu, inni blisi byli rewolucji, potem patrzyli z podziwem na Zwizek Radziecki. Wobec wielu wrogowie uywali okrelenia “kulturalnego bolszewizmu" (Kulturbolschewismus), do czego nie potrzeba byo mie cokolwiek wsp�lnego z komunizmem, wystarczy pacyfizm czy stanowisko prozachodnie. O literatach m�wiono, e reprezentuj “literatur asfaltu" — bo g�wnymi orodkami by Berlin i par innych wielkich miast — przeciwstawiajc im “literatur gleby".

Pocztkowo dominowa ekspresjonizm (cho okoo 1920 r. kr�tk i byskotliw karier zrobi take dadaizm), kt�ry w Niemczech mia swoj g�wn kwater. Zasad byo uwolnienie tw�rcy od zwizk�w z rzeczywistoci i obowizku jej odtwarzania na rzecz spontanicznego, wybuchowego, intuicyjnego wyraania wasnych treci wewntrznych. czy si z krytyk istniejcych stosunk�w, w tym z krytyk “mieszczucha", ale konsekwencje pyny z tego bardzo r�ne. Pod tym wzgldem niewiele r�ni si od ekspresjonizmu jego nastpca, kierunek zwany “now rzeczywistoci" (Neue Sachlichkeit), kt�ry (szczeg�lnie silnie od 1924 r.) wyrasta z powojennych nastroj�w pesymizmu i cynizmu, ale oskara chcia na drodze obiektywnego obnaania rzeczywistoci, nawrotu do natury, prostoty, take do realizmu.

Sprzeciw budzia wojna, nic nie majca wsp�lnego z heroizmem jak u Jungera, szczeg�lnie za jej bezsensowno i tragiczne skutki moralne. Niemcy nie byy zreszt wyjtkiem, bo w wielu innych krajach wstrzs, jaki spowodowaa pierwsza wojna wiatowa, podobnie si wyrazi. Odpowiednikiem Barbusse'a czy Haska byli Erich Maria Remarque (1898—1970) i Arnold Zweig (1887—1968). Pierwszy nie nalea wprawdzie do najwybitniejszych pisarzy, ale swoj powieci Na zachodzie

650

bez zmian (Im Westen nichts Neues, 1929) zrobi zawrotn karier. Jej tytu sta si wrcz symbolem, a wydano j w 8 mln egz. w wielu krajach. Sp�r o sieranta Grisz Zweiga (1928) zapocztkowa wielotomow “Wielk wojn biaych ludzi", ukazujc nieludzko wojny, kt�ra pozbawia wiat i jednostk wszelkich wartoci moralnych.

Wyrazem protestu przeciw wojnie i kontrrewolucji w Niemczech byy sztuki Ernsta Tollera (1893—1939), uczestnika rewolucji bawarskiej w 1919 r., i Bertholda Brechta (1898—1956). Ten ostatni pocztkowo bliszy by anarchizmowi ni socjalizmowi, ale zawsze niezwykle ostro krytykowa otaczajce go spoeczestwo. W Werblach w nocy (Trommein in der Nacht, 1922) bohater nie idzie na barykady, bo jak m�wi: “jestem wini, a winia idzie do domu". Opera za trzy grosze (Dreigrochenoper, 1928) to atak na moralno “burujsk". Realizm “nowszej rzeczywistoci" pojawi si w powieciach Alfreda D�blina (1878—1957) (Berlin — Alexanderplatz, 1929).

Czoowe miejsce na literackim Parnasie zajmowali nadal pisarze znani ju przed wojn (Mannowie, Hauptmann i in.), na nich i na modych decydujcy wpyw wywar ekspresjonizm. Od ekspresjonistycznej liryki zaczyna Werfel (1890—1945), szukajcy gbokiego czowieczestwa, prawdziwej mioci i pokoju, a take nieznany za ycia Franz Kafka (1883—1924), praski Niemiec (Kolonia karna, 1919, Proces, 1925, Zamek, 1926), przeraony nieludzkim wiatem grozy, kt�rego nadejcie przewidywa.

Lewica intelektualna i pacyfistyczna skupia si wok� tygodnika “Die Weltbiihne" (“Scena wiatowa", od 1926 r.). Najwiksz rol w tej grupie odgrywali Kurt Tucholsky (1890—1935), ostrym pi�rem polemisty i poety zwalczajcy nacjonalizm i reakcj polityczn, oraz Karl von Ossietzky (1889—1938), tw�rca ruchu “Nigdy wicej wojny" (“Nie wieder Krieg", 1920), kt�rego oddwiki pojawiay si i w poezji polskiej (J. Tuwima), protestujcy nieustpliwie przeciw militaryzmowi, potem faszyzmowi, uwiziony w 1933 r. przez hitlerowc�w, ale odznaczony nagrod pokojow Nobla (1935).

W teatrze najwiksz rol odegra Max Reinhardt (1873—1943), kierujcy dugi czas (1905—1932) Teatrem Niemieckim (Deutsches Theater) w Berlinie, wystawiajcy najpierw dramaty modernist�w, potem inscenizacje klasyczne. Zebra on wietny zesp� aktor�w, scenograf�w i pisarzy, zabysn znakomitymi scenami zbiorowymi i masowymi. Erwin Piscator (1893—1966) zainaugurowa (1927) “Scen Piscatora" (“Piscator-Buhne") w Berlinie, na kt�rej wystawia sztuki, m.in. Tolera i Brechta. By to programowo teatr polityczny, pod wzgldem technicznym korzystajcy z takich element�w, jak film, goniki i pyty, animowane kuky i in. Ostrogi reyserskie zdobywa u niego Brecht.

Z przedwojennych powijak�w film w Niemczech wydoby si na wysoki, w skali wiatowej, poziom. Obrazy z najwikszej wytw�rni Ufa nie tylko konkuroway w kraju z zalewajcymi Europ filmami amerykaskimi, ale wyszy na rynek wiatowy (zwaszcza filmy Ernsta Lubitscha, ur. 1892). Ekspresjonizm na ekranie zapocztkowa niepokojcy

651

film Roberta Wienego (1881—1938) Gabinet doktora Caligari (1919), stanowicy kamie milowy w rozwoju kina. Rozwinli ten styl Friedrich Wilhelm Murnau i Fritz Lang. Od 1924 r., gdy sytuacja w kraju uspokoia si, publiczno wolaa chodzi na filmy przeciwstawiajce nastrojom rezygnacji mit potgi niemieckiej (Nibelungi Langa, 1924). Karier robiy take wielkie widowiska ekranowe (Metropolis, 1926). Film dwikowy zapocztkowaa ekranizacja znanej powieci H. Manna Profesor Unrat — Niebieski anio (1930). Byo to poegnanie z filmem niemieckim Marleny Dietrich, wychowanicy szkoy Reinhardta, kt�ra niedugo potem przeniosa si do Hollywood. Po objciu wadzy przez Hitlera wielu reyser�w (jak Georg Pabst, tw�rca Frontu zachodniego — 1818, 1930, i Opery za trzy grosze, 1931) uszo na emigracj.

Jak rzadko w historii znaczna bya rola sztuk plastycznych. Zasug naley przypisa utworzeniu przez Waltera Gropiusa (1883—1969), prowadzonego potem przez Ludwiga Mie van der Rohe (ur. 1886) “Domu budowy" (Bauhaus, 1919 w Weimarze, nastpnie w Dessau). Zebrali oni ca grup utalentowanych architekt�w i artyst�w, starajc si w budownictwie systematycznie wprowadza nowe materiay, pozwalajce na osignicie nie znanych dotd efekt�w.

W Bauhausie od 1921 r. wykada Rosjanin Wassiy Kandinsky (1866—1944), kt�ry p�niej (1924) wszed w skad grupy Niebieska Czw�rka (Die Blauen Vier). Jak wielu najwybitniejszych nie mieci si w ramach dominujcego ekspresjonizmu, otar si o fowizm, konstruktywizm i suprematyzm, przez wasne nowe zasady zaj samoistn pozycj w sztuce niemieckiej.

W og�le przybysze odegrali w tym czasie wielk rol w malarstwie i grafice. Oskar Kokoschka (1886—1980), Austriak, od 1910 r. mieszkajcy w Niemczech, stworzy wasny styl, czcy elementy ekspresjonizmu i symbolizmu nawet z kubizmem. Szwajcar Pau Klee (1879— 1940) oscylowa midzy dadaizmem, surrealizmem i abstrakcj. Z drugiej strony surrealista Max Ernst (ur. 1891) i abstrakcjonista Hans Hartung (ur. 1904) szybko przenieli si do Francji, cho nadal wywierali powany wpyw na sztuk w Niemczech. Niepok�j epoki znajdowa nieraz swoje odbicie w pesymizmie, nawet okrutnej i gryzcej ironii Maxa Beckmanna (1884—1950), a zwaszcza w cyklach grafik antywojennych i antymilitarnych Georga Grosza (1893—1959), dadaisty i futurysty, nalecego do lewicy politycznej.

W por�wnaniu do okresu klasy cyzmu i romantyzmu spado znaczenie muzyki niemieckiej, niemniej Berlin, Frankfurt i Darmstadt stay si orodkami muzyki awangardowej, miasteczko Donaueschingen w Schwarzwaldzie organizowao od 1921 r. festiwale nowej muzyki, a Baden-Baden skupio eksperymentator�w w zakresie nowych rodzaj�w muzyki. Najwybitniejszy kompozytor Pau Hindemith (1895—1963), o wszechstronnych zainteresowaniach, zaczyna od ekspresjonizmu, potem przeszed do neoklasycyzmu i przeciwstawiania si romantyzmowi, wprowadza nowe techniki. Richard Strauss (1864—1949) zaczyna

652

karier ju w kocu XIX w. jako dyrygent kolejno w kilku najpowaniejszych orodkach muzycznych Niemiec. Pocztkowo hodowa neoromantycznemu kierunkowi Liszta i Wagnera, tworzc poematy symfoniczne. Po 1900 r. przeszed do tw�rczoci operowej (Salome, Elektro). Ten kontynuator najlepszych tradycji muzyki niemieckiej przez wadze hitlerowskie powoany zosta na prezesa Izby Muzycznej, ale rycho zrzek si tej godnoci.

Wobec elitarnoci sztuki tych lat, nie tylko zreszt w Niemczech, znaczna wikszo odbiorc�w jej nie rozumiaa, a hitlerowcy mogli p�niej zaliczy du cz dzie do “sztuki zdegenerowanej"; na rozwoju artystycznym pozostawia ona niezatarte pitno. Cech byo, e jej ewolucja brutalnie zostaa przerwana wraz z pocztkiem rzd�w dyktatorskich.

Nie zawsze rzeczywiste walory sztuki znajdoway wikszy oddwik w yciu przecitnego obywatela. Kultura masowa, jak m�wiono, “zamerykanizowaa si", co niekoniecznie oznaczao bezporednie wpywy zza oceanu. Mieszczanin, przeraony wojn i okruciestwami walk wewntrznych, ju w okresie inflacji bawi si bez pamici, prosperoway setki nocnych lokali, kwit erotyzm i pornografia, w kinach ogldano paskie komedie, upajano si jazzem, nowymi tacami i wystpami murzyskich zespo�w. Znikay dawne autorytety, pienidz by bez wartoci, pozostawao szalestwo zabawy, kt�rego nic teraz nie krpowao. Ponurym ostrzeeniem sta si dopiero kryzys gospodarczy, stawiajc tragiczne pytanie, ujte tytuem powieci Hansa Pallady (1893—1947) I c� dalej, szary czowieku (1932). Hitler zapowiedzia oczyszczenie, a wic rozpdzi lwi cz intelektualnej i artystycznej elity, reszcie zakneblowa usta. Swoboda si skoczya.

KRYZYS I UPADEK REPUBLIKI

^-Wypadki w Niemczech od koca 1929 r. zaczy biec coraz szybciej, zmierzajc ku katastrofie. Due znaczenie miao przy tym gwatowne pogorszenie si sytuacji gospodarczej.

W dniu 24 X 1929 r. na giedzie nowojorskiej wybucha panika. Od kilkudziesiciu lat ju wiedziano, e kady powaniejszy wstrzs ekonomiczny w jednym kraju, zwaszcza gdy chodzio o potg jak Stany Zjednoczone, nieuchronnie musi si odbi na sytuacji we wszystkich pastwach. Ale nikt nie m�g przewidzie, e tym razem kryzys przybierze tak powszechny charakter, dotknie tylu dziedzin ycia, e odbije si na stosunkach spoecznych i politycznych. Prosperity poprzednich lat w Niemczech miaa swoje sabe strony. Opieranie si na poyczkach naraao na wstrzs w razie ich wycofania. Ekspansja handlowa uzaleniaa Niemcy od stosunk�w na rynkach wiatowych. Rozwijajca si racjonalizacja wywoywaa niebezpieczestwo braku pracy. Nier�wnomierno rozwoju czynia niekt�re dziedziny bardziej podatnymi na kryzys. Gdy za kryzys nadszed, w Rzeszy, jak we wszystkich krajach kapitalistycznych, rzdy staway bezradne

653

wobec tego kataklizmu. Jedyny ratunek widziano w ograniczaniu ustaw spoecznych, obnianiu pac, zmniejszaniu produkcji i w oszczdnociach, co przez kurczenie obiegu pienidzy i powikszenie si liczby bezrobotnych jeszcze bardziej zaostrzao sytuacj.

Kryzys wystpi z wielk si w krajach, kt�re poprzednio przeyway wielki boom. Przyjmujc produkcj z 1928 r. za 100, wiatowa produkcja przemysowa w 1932 r. spada do 67, a w Niemczech do 54 (w USA do 58). Liczba bezrobotnych (na pocztku kadego roku) wynosia: 1928 r. — 1,9 mln, 1929 r. — 2,85 mln, 1930 r. — 3,2 mln, 1931 r. — 4,9 mln, 1932 i 1933 r. —ponad 6 mln os�b. Powstawaa ogromna armia ludzi niezadowolonych, potencjalnych uczestnik�w wszelkich ruch�w zmierzajcych do obalenia istniejcych stosunk�w.

Potnym wstrzsem dla systemu finansowego Niemiec by krach jednego z najwikszych bank�w, Banku Darmsztadzkiego i Narodowego (Darmstadter und Nationalbank) 14 VII 1931 r. Wywoa on powszechny run na instytucje kredytowe, konieczno ich zamknicia i wprowadzenie przez rzd parotygodniowych “ferii bankowych" dla ratowania sytuacji. Trudnoci finansowe spowodoway ograniczenie obrot�w handlowych z zagranic, a 15 VII 1931 r. operacje walutami obcymi uzalenione zostay od zgody Banku Rzeszy.

Kryzys dotkn take rolnictwo. Ceny artyku�w przemysowych spady o 1/3, rolnych o 1/4. Konsekwencj byo rosnce zaduenie gospodarstw i rosnca liczba corocznych licytacji. Przeciwdziaanie przez podwyszanie ce importowych dawao tylko bardzo niewielkie rezultaty.

W takiej sytuacji przypomnienie sprawy reparacji wywoywao wraenie, e katastrofa gospodarcza Niemiec spowodowana jest narzuconymi warunkami pokoju wersalskiego. Od lutego 1929 r. obradowa w Paryu Komitet rzeczoznawc�w pod przewodnictwem amerykaskiego finansisty O. D. Younga. Po zacitym oporze Schachta Niemcy musiay si zgodzi 7 VI 1929 r. na przyjcie zaproponowanego planu spat, ostateczna ratyfikacja nastpia w Hadze 20 I 1930 r. W odr�nieniu od planu Dawesa, nie okrelajcego, jak dugo Niemcy maj paci reparacje, plan Younga przewidywa 59 rat rocznych w przecitnej wysokoci 2,5 mld mk rocznie, przez 37 lat na rzecz pastw Europy Zachodniej i Stan�w, potem ju tylko USA.

Sprawa reparacji cigna si zreszt ju niedugo. Pogbiajcy si kryzys zmusi prezydenta Ameryki, Hoovera, do ogoszenia 20 VI 1931 r. moratorium patnoci wszystkich dug�w midzynarodowych; dotyczyo to reparacji niemieckich i alianckich dug�w wobec Ameryki. Ale w tym czasie kryzys przybra takie rozmiary, e uwolnienie od zobowiza nie wzbudzio powaniejszego zainteresowania.

By to w og�le czas, gdy uwaga skupia si przede wszystkim na sprawach wewntrznych. Tymczasem na zewntrz dyplomacja Rzeszy posuwaa si naprz�d torami wytyczonymi przez Stresemanna, napotykajc czasem niepowodzenia, nieraz zdobywajc sukcesy. Nie udaa si pr�ba podpisania unii celnej z Austri (21 III 1931) wobec gwatownego

654

protestu Francji i orzeczenia Trybunau Sprawiedliwoci w Hadze (5 wrzenia), e jest ona sprzeczna z warunkami traktatu wersalskiego. Za to kanclerz Heinrich Biuning ju by o krok od uzyskania zgody USA, Wielkiej Brytanii, Woch, a nawet Francji, na militarne r�wnouprawnienie Niemiec (30 V 1932), co nie zapobiego jego upadkowi; daremnie skary si, e obalono go o 100 m przed dotarciem do celu. Dziao si to w czasie zbierania si komisji rozbrojeniowej w Genewie (od lutego 1932 r.). W kilka miesicy p�niej jego nastpca Franz von Papen znowu upad w podobnej sytuacji, a w grudniu 1932 r. zapowied r�wnouprawnienia przybraa nawet posta formuy dyplomatycznej — “r�wnouprawnienie w systemie zapewniajcym bezpieczestwo wszystkich narod�w". Rozw�j stosunk�w wewntrznych bieg jednak swoimi drogami.

Powikszajce si trudnoci finansowe rzdu “wielkiej koalicji" Miillera spowodoway tendencj do oszczdnoci, take przez ograniczenie ubezpiecze od bezrobocia. Na tym tle rozeszy si drogi socjaldemokrat�w i Partii Ludowej i 27 III 1930 r. Muller upad.

Nowy rzd centrowca Bruninga znajdowa poparcie tylko u partii katolickiej, demokrat�w, Partii Ludowej i grupki niemieckonarodowych, razem u 130 pos�w, a wic mniejszoci parlamentu. Ju poprzednio istniay nieraz podobne rzdy, ale zmieniay si warunki, zaostrzaa walka wewntrzna, a i sam rzd mia odmienny charakter.

“Gabinet onierzy frontowych" oznacza zwrot na prawo, a co waniejsze, powsta na skutek dziaania czynnik�w pozaparlamentarnych i do nich si stale odwoywa. 45-letni najmodszy kanclerz republiki by sam kandydatem Reichswehry i wielbicielem prusko-niemieckiego korpusu oficerskiego. I bez tego musia zbliy si do Hindenburga, kt�ry z mieszanymi uczuciami odnosi si do hod�w tego westfalskiego katolika.

O trudnociach, wywoanych zmianami w sytuacji wewntrznej, mona si byo rycho przekona. W lipcu rozwizany zosta parlament, a wybory rozpisano na 14 wrzenia. Liczono si ze wzrostem prawicy, ale Briining stawia na ywioy, z kt�rymi bdzie m�g wsp�pracowa. Stao si jednak inaczej.

Wybory uzewntrzniy kryzys polityczny w Rzeszy. Gwatownie powikszyli swoje wpywy narodowi socjalici, zamiast 12 pos�w wybranych przez 800 ty. wyborc�w zdobywajc 107 mandat�w, za kt�rymi stao 6,4 mln obywateli. Byli wic drug po socjalistach parti parlamentu. W czci by to skutek powikszenia si liczby gosujcych (o 4,2 mln, gdy liczba uprawnionych do wybor�w wzrosa tylko o 1,5 mln), a dalej rozbicia prawicy konserwatywnej (kt�ra stracia ponad milion gos�w) i Partii Ludowej (traccej 1,1 mln gos�w). W onie ruchu robotniczego nastpio wyrane przesunicie si na lewo—socjalici utracili blisko 600 ty., komunici zyskali 1,3 mln gos�w.

Wobec wyranej polaryzacji si kanclerz uciek si do kierowania pastwem za pomoc nadzwyczajnych zarzdze (Notverordnungen), wydawanych za zgod prezydenta na podstawie art. 48 konstytucji,

655

symbolu odchodzenia od demokracji parlamentarnej. Punkt cikoci ycia politycznego przesuwa si wyranie poza parlament. Towarzyszya temu coraz bardziej zacita walka wewntrzna.

Uszczuplanie praw robotniczych, ograniczanie ubezpiecze od bezrobocia i zwolnienia z pracy wywoay w kocu lat dwudziestych powane powikszenie si ruchu strajkowego. P�niej, gdy wzrost liczby bezrobotnych utrudni w znacznym stopniu strajki, pojawi si demonstracje ludzi bez pracy. Prawicowy charakter rzdu czyni bdzie ze przedmiot staych atak�w lewicy. Jednoczenie jednak nadal stosunki midzy socjalistami i komunistami byy wrogie. Gdy pruski minister spraw wewntrznych Carl Severing zakaza dziaalnoci Czerwonego Zwizku Frontowc�w (RFB), 1 V 1929 r. doszo w Berlinie do krwawych star, w kt�rych zginy 33 osoby, setki raniono, 1200 aresztowano. 24 VIII 1930 r. komunici wydali program narodowego i spoecznego wyzwolenia Niemiec, w kt�rym wypowiadali si za walk z faszyzmem, przeciw rzdowi i upokorzeniu Niemiec, a wic planowi Younga. Zaostrzenie walk spowodowao utworzenie Zwizku Walki przeciw Faszyzmowi (Kampfbund gegen den Faschismus, 28 IX 1930), cho uchwaa z 10 XI 1931 r. nakazywaa unika terroru indywidualnego i miao to posta bardziej obrony przed atakami ze strony prawicy. Na czele partii po nowych czystkach stali Thalmann i Wilhelm Pieck, kt�rzy coraz wyraniej jako g�wny cel stawiali sobie powstrzymanie naporu hitlerowc�w. Niemniej taki system, jaki istnia, nie m�g uzyska ich aprobaty.

Socjaldemokraci ju w 1924 r. razem z demokratami utworzyli na p� paramilitarn organizacj Sztandar Rzeszy Czarno-Czerwono-Zoty (Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold), bardzo liczn, ale mao ruchliw. Jej nika skuteczno wywoaa p�niej pr�b zorganizowania elaznego Frontu (Der Eiserne Front) na podstawie Reichsbanner i zwizk�w zawodowych (6 XII 1931). Stali zdecydowanie na gruncie obrony republiki, ale tym samym brali na siebie odpowiedzialno za jej niepowodzenia i wzrastajcy prawicowy charakter rzd�w. Wywoywao to wewntrzne tarcia, oderwanie si nawet w padzierniku 1931 r. odrbnej Socjalistycznej Partii Robotniczej Niemiec (Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands, SAP), posiadajcej pewne wpywy tylko na lsku i w Saksonii. W walce przeciw niebezpieczestwu ze strony prawicy chcieliby oprze si na demokracji parlamentarnej, a ona zawodzia.

Ju od poowy lat dwudziestych ze wschodnich prowincji pastwa pruskiego nadchodziy alarmujce dania przyznania im nadzwyczajnej pomocy. Motywacja wynikaa nie tylko z upoledzenia przewaajce rolniczego wschodu na rzecz przemysowego zachodu, ale take z powojennego uksztatowania granicy i rzekomego niebezpieczestwa polskiego. W 1928 r. rzd pruski wprowadzi finansow pomoc dla Prus Wschodnich (Ostpreussenhilfe), w 1931 r. zamieniono to na pomoc dla caego wschodu (Osthilfe). Najwaniejszym celem miao by odduenie majtk�w przy pomocy finansowej przemysu w postaci nisko oprocentowanych

656

poyczek. Udzielaniu tej pomocy, jak si p�niej okazao, towarzyszyo wiele naduy, uprzywilejowane byy majtki polityk�w konserwatywnych, cznie z samym prezydentem. W sumie 13 ty. wacicieli wielkich majtk�w ziemskich otrzymywao 4 mld mk, gdy 4 mln chop�w 4,3 mld mk.

Wobec kryzysu, kt�ry w rolnictwie zacz si wczeniej ni w przemyle, pooenie chop�w znacznie si pogorszyo. W Szlezwiku-Holsztynie od koca 1928 r. rozpocz si ruch zwany ruchem ludu wiejskiego (Landyolkbewegung), kt�ry rycho rozszerzy si na tereny p�nocne i wschodnie (Hanower, Oldenburg, Prusy Wschodnie, lsk). Mia posta g�wnie biernego oporu, zwaszcza opierania si licytacji gospodarstw. Gdy jednak policja wszcza represje, chopi zbojkotowali miasta i przestali dostarcza ywno, doszo take do zamach�w bombowych na gmachy rzdowe. Przyw�dca chop�w Ciaus Heim w jednym z proces�w przeciw “podkadaczom bomb" skazany zosta na 7 lat wizienia. Ruch chopski waha si midzy prawic i lewic, w 1930 r. zbliy si do hitlerowc�w, umoliwiajc im pozyskanie wpyw�w na wsi p�nocnoniemieckiej.

Najdalej idce zmiany zachodziy na prawicy. Wr�d niemieckonarodowych od poraki w wyborach z 1928 r. osaba pozycja dotychczasowego przyw�dcy, junkra ze wschodu Kuno von Westarpa, a wraz z nim znika zaczli z partii konserwatyci dawnej maci. Na przeomie 1929 i 1930 r., ostatecznie w lipcu 1930 r., parti opanowywa Alfred von Hugenberg, dawny dziaacz Zwizku Wszechniemieckiego w Poznaniu, potem zaufany czowiek Kruppa. Po wojnie nieokieznana ambicja polityczna popchna go do wielkich plan�w politycznych, w tym celu zdoby wielkie wpywy na pras i film. Drapieny nacjonalizm, demagogia i bezwzgldno w walce zaprowadz go niedugo do wsp�pracy z narodowymi socjalistami. Paramilitarna organizacja “Stahlhelm" Seldtego w “deklaracji nienawici" z wrzenia 1928 r. zaprzysiga zwalcza “ca dusz" rzd i istniejcy system republikaski.

Ju sprawa planu Younga skoncentrowaa wysiki prawicy. Specjalny komitet z udziaem niemieckonarodowych, Stahhelmu i hitlerowc�w od wrzenia 1929 r. wszcz akcj na rzecz urzdzenia plebiscytu, majcego odrzuci to “zniewolenie narodu niemieckiego". Udao si zebra podpisy ponad 10% wyborc�w, ale parlament w grudniu zdecydowan wikszoci odrzuci danie. Tylko pozornie bya to poraka prawicy, kt�ra uzyskiwaa w ten spos�b powany atut dla obcienia republiki odpowiedzialnoci za pogarszanie si sytuacji.

W padzierniku 1931 r. niemieckonarodowi Hugenberga wraz z Stahlhelmem i hitlerowcami utworzyli “front w Harzburgu" w Brunszwiku z udziaem przedstawicieli rodzin ksicych i finansjery (Schacht, Thyssen), dajc oddania wadzy prawicy. Porozumienie byo nietrwae, kady z kontrahent�w chcia zbyt wiele dla siebie uzyska, ale wyznaczao g�wnych wrog�w republiki.

Tymczasem jako coraz bardziej niebezpieczny czynnik rosa partia narodowosocjalistyczna. Po nieudanym puczu z 1923 r. poszczeg�lni przyw�dcy

657

(jak Alfred Rosenberg) w roku nastpnym pr�bowali odbudowywa rozrzucone organizacje, sama NSDAP powstaa ponownie 27 II 1925 r., potem zwizki afiliowane (w 1926 r. zwizek student�w i modzie Hitlera — Hitler jugend). Niezbyt liczne grupy pos�w od 1924 r. pojawiay si w parlamencie i w sejmach krajowych. W okresie stabilizacji powoli, potem szybciej rosa liczba czonk�w (z 27,1 ty. w 1925 r. do 800 ty. na pocztku 1933 r.). Ze swojej podstawy dziaania w Bawarii hitleryzm sign na p�noc do Westfalii i Berlina, gdzie nieocenionym dziaaczem okaza si Joseph Goebbels. Ju w 1926 r. spr�bowano zorganizowa coroczny zjazd (Parteitag) w Weimarze. O wzrocie wpyw�w wiadczyy nie tylko wybory w 1930 r. do parlamentu, ale take coraz liczniejsze wybory krajowe. Ju w styczniu 1930 r. pierwszy hitlerowiec zosta ministrem w Turyngii. W maju 1931 r. hitlerowcy stali si najliczniejsz frakcj w sejmie Oldenburga, w listopadzie w Hesji, we wrzeniu objli stanowisko ministra spraw wewntrznych w Brunszwiku.

Dla zapewnienia sobie wsp�pracy z innymi grupami prawicowymi Hitler coraz wyraniej agodzi goszone dotd hasa rewolucji spoecznej, walki z kapitalizmem i junkrami, wysuwajc za to na czoo zniszczenie “bolszewizmu". Spowodowao to nawet odejcie grupy skupionej wok� Ottona Strassera, wsp�tw�rcy caej partii (lipiec 1930 r. — “czarny front"). Proces paru oficer�w Reichswehry w Ulm (padziernik 1930 r.) ukaza, e wpywy hitleryzmu sigaj take do armii. Gdy jednak w listopadzie 1931 r. opublikowane zostay dokumenty, wiadczce, e hitlerowcy zamierzaj zdoby wadz przemoc, nie szczdzc przy tym morderstw, Hitler zapewni, e jedyn drog, jak zamierza kroczy, jest legalno (“Adolf-Legalite" nazwali go w�wczas krytycy).

Swoistego rodzaju bya to jednak legalno, gdy jednoczenie waln pomoc w walce o wadz suyy rozrastajce si niebywale boj�wki partyjne, tworzce coraz silniejsz organizacj paramilitarn. Ju w 1921 r. powstay “oddziay bojowe" (Sturm-Abteilungen, SA), a w ich ramach od 1925 r. wyodrbnia si zaczy elitarne i na razie nieliczne oddziay przyboczne (Schutzstaffein — SS). Pierwsze signy w 1930 r. 400 ty. czonk�w, wprowadziy “walk o ulic", spowodoway, e od 1931 r. ycie polityczne Niemiec zatrute byo staymi mordami (tylko w maju w Prusach popeniono ich 29, a zgino w nich 12 komunist�w i 6 hitlerowc�w). Hitler niby si od tego odegnywa, ale gdy 9 VIII 1932 r. dokonano strasznego morderstwa na polskim komunicie Konradzie Piecuchu w Potpi na G�rnym lsku, gwatownie zaprotestowa przeciw skazujcemu oprawc�w wyrokowi i przyczyni si do odwoania wyroku mierci.

W obliczu takiego narastania chaosu wewntrznego najwaniejsze decyzje coraz bardziej ni od parlamentu i rzdu zaleay od wskich i zakulisowych czynnik�w. Jednym z nich bya “kamaryla" wok� Hindenburga, do kt�rej nalea jego syn Oskar; drugim — wojsko. Ministrem obrony po Gessierze by gen. Groener, nastpca Ludendorffa z 1918 r., Reichswehr w spadku po Seeckcie kierowa gen. Kurt baron von Hammerstein-Equord, ale g�wne nici trzyma w swoim rku gen.

658

Kurt von Schleicher, zaprzysigy intrygant. To on popar w 1930 r. mianowanie Briininga, on take spowoduje jego upadek. Stosunek tych k� do sytuacji by wyrany — nigdy nie byli ci ludzie zwolennikami demokracji parlamentarnej, pragnli w obliczu kryzysu pastwa zaprowadzenia silnych rzd�w autorytarnych, problemem byo jednak, kto i jak ma tego dokona. Pr�bowali kolejno r�nych polityk�w, ale brakowao im stale jakiegokolwiek masowego poparcia. To zwr�cio ich uwag na narodowy socjalizm, wiccy triumfy. Tych konserwatyst�w wiele razio w ruchu hitlerowskim, nie podoba si im sam w�dz.

Ju w jesieni 1931 r. pierwsze rozmowy z Hitlerem zacz Briining, w padzierniku Hitler razem z Hermannem G�ringiem, przewodniczcym narodowosocjalistycznej frakcji parlamentu, a kapitanem lotnictwa z czas�w wojny, rozmawia z Hindenburgiem. Ten wzruszy ramionami na “czeskiego gefrajtra", stwierdzi, e moe mu da co najwyej zarzd nad poczt (rzekomo mia nawet rzec, e zrobi go poczmistrzem, aby go ... liza od tyu, bo na znaczkach widniaa gowa Hindenburga), naprawd chodzio o to, e Hitler sta twardo na stanowisku oddania mu caej wadzy, podczas gdy rozm�wcy chcieli tylko uzyska masowe poparcie jego ruchu. Rozmowy jednak trway (w maju 1932 r. znowu ze Schleicherem), bo jednak “lepiej Hitler ni komunizm".

Z narodowym socjalizmem rozmawia zaczli take przedstawiciele wiata interes�w, jako e na tak wielk dziaalno trzeba byo znacznych sum pienidzy. 27 I 1932 r. odbyo si spotkanie w Dusseldorfie z 300 przemysowcami, m.in. z Thyssenem, kt�ry stwierdzi, e “tylko ruch narodowosocjalistyczny i duch jego przyw�dcy mog zmieni losy kraju".

W marcu 1932 r. upywaa kadencja prezydentury Hindenburga. Briining planowa zapewnienie mu przeduenia wadzy lub wprowadzenie regencji (ale w rodzinie Hohenzollern�w pieni si hitleryzm). Ostatecznie blisko 85-letni kandydat prawicy z 1925 r. sta si teraz kandydatem partii republikaskich. Paradoksalnie g�wnym jego rywalem by Hitler, dla kt�rego trzeba si byo stara popiesznie o obywatelstwo niemieckie (od utraty austriackiego by bezpastwowcem). W pierwszej turze z 13 marca przy wysokiej frekwencji Hindenburg zdoby 46,6% gos�w, Hitler 30,1%, Theodor Dusterberg, kandydat Hugenberga, 6,8%, a Thalmann 13,2%, gdy nie uzyska poparcia socjalist�w. W drugiej, turze 10 kwietnia Hindenburg uzyska bezwzgldn wikszo 53%, Hitler 36,8%, a Thalmann 10,2%.

Wobec zaostrzenia si stosunk�w midzy prawic a Hitlerem Groener, teraz take minister spraw wewntrznych, z poparciem Hindenburga i Briininga wyda zakaz naleenia do paramilitarnych organizacji narodowosocjalistycznych. Sparaliowa to zaraz Schleicher pozbawiajc Groenera poparcia wojska i zmuszajc go do ustpienia (13 maja). Schleicher chcia bowiem kontynuowa rozmowy z Hitlerem i utworzy rzd prawicowy, na kt�ry tene wyraziby zgod. W tym celu obali Briininga wraz z caym gabinetem (30 maja), znowu pozaparlamentarn

659

drog, uywajc do tego Hindenburga (kt�rego przestraszy planami kanclerza podziau majtk�w junkierskich).

Najbliszych kilka miesicy upyno pod znakiem intryg Schleichera. Sign po kandydatur “przebiegego lisa", von Papena, katolickiego arystokraty z Westfalii, reprezentujcego skrajnie prawicowe skrzydo Centrum. Myla, e poprze go partia katolicka (ale ta wyrzeka si nowego kanclerza) i przemysowcy, ale ci chcieli skutecznie funkcjonujcego rzdu. .

Gabinet “koncentracji narodowej", jak sam si zwa, czy znacznie suszniejsze okrelenie — “gabinet baron�w" (z 7 junkrami, 2 dyrektorami koncern�w i 1 generaem) zawi�d wszelkie nadzieje. Trudno, aby popara go lewica, hitlerowcy korzystali z jego ustpstw (16 czerwca zniesienie zakazu organizowania narodowosocjalistycznych boj�wek), ale nie zamierzali wiza si z rzdem tak bardzo niepopularnym. Usug dla prawicy byo usunicie rzdu pruskiego i przejcie kierownictwa najwikszego kraju przez rzd Rzeszy (20 lipca). Ministrowie socjalistyczni (Severing) sprzeciwili si, ale bez powaniejszego oporu ulegli wojsku, cho dysponowali dobrze rozbudowan policj, zwizkami zawodowymi i elaznym Frontem. Ta bezsilno wobec kroku o mocno wtpliwych podstawach prawnych jeszcze bardziej zachwiaa zaufaniem do polityki socjaldemokrat�w. Prusy, dawniej ostoja reakcji, byy w latach republiki krajem, w kt�rym stale rzdzia wikszo “weimarska" i zawsze z udziaem socjalist�w. Co prawda, na wiosn, jak w 4/5 kraj�w niemieckich, tak i tutaj nie byo ju w sejmie adnej odpowiedzialnej wikszoci, niemniej rzd pruski mia jeszcze w rku powane atuty.

Pozbawiony jakiejkolwiek wikszoci w parlamencie rzd Papena a dwukrotnie odwoywa si do wybor�w (liczc dwie tury wybor�w prezydenckich wyborcy szli wic do urn 4 razy w cigu 9 miesicy; a dziwne, e frekwencja bya stale wysoka). W lipcu narodowi socjalici uzyskali niezwyke zdobycze, podwajajc sw�j stan posiadania z 1930 r. (liczba gos�w na ich listy wzrosa z 6,4 do 13,4 mln), detronizujc po raz pierwszy od 1912 r. socjalist�w z pierwszego miejsca w liczbie mandat�w; w listopadzie stracili 2 mln gos�w i 34 mandaty. Ruch robotniczy w caoci trzyma si niele (1930 r. — 13,2, lipiec 1932 r. — 13,2, listopad 1932 r. — 13,2 mln gos�w), stale spaday w nim pozycje socjalist�w na rzecz komunist�w (listopad 1932 r. — prawie 6 mln gos�w i 100 mandat�w). Niemal cakowicie zmiecione zostay partie mieszczaskie, demokratyczna i ludowa, popierani gorliwie przez rzd niemieckonarodowi wiele stracili w lipcu (tylko cz odzyskali w listopadzie). Jedno z tego wynikao — rzd majc za sob 7% pos�w w lipcu czy 10% po listopadzie nie m�g myle o normalnym funkcjonowaniu. Nie byo ju mowy o dziaaniu parlamentarnym. We wrzeniu zebra si Reichstag po to, aby wysucha dekretu prezydenta o jego rozwizaniu, a tylko przebiegemu G�ringowi, ju teraz prezydentowi parlamentu, udao si skompromitowa kanclerza przez postawienie pod gosowanie wniosku o wotum nieufnoci. Uzyska on przytaczajc wikszo

660

512 przeciw 42 gosom, ale wszystko to byo wycznie gr polityczn. Na ostatnim posiedzeniu parlamentu za czas�w republiki 8 grudnia ''podjto uchwa o odoeniu posiedze, obudzi si mia on dopiero pod rzdami hitlerowskimi.

(Bezradnoci wadz towarzyszya fala star i walk w kraju. Wobec nowych nadzwyczajnych zarzdze (4 wrzenia) od wrzenia do listopada przetoczya si przez kraj fala strajk�w, z kt�rych wielkie wraenie zrobi zwaszcza strajk pracownik�w komunikacji Berlina na pocztku listopada, popierany przez ugrupowania skrajne.

Hindenburg dugo trzyma si uporczywie Papena, bliskiego mu pogldami i czarujcego w zachowaniu. Schleicher jednak postanowi wreszcie sam uj cugle w swoje rce, obejmujc 3 grudnia urzd kanclerski. Po ostatnich wyborach m�g liczy na wiksz ustpliwo ze strony Hitlera, tym bardziej e obok dw�ch poraek w wyborach prezydenckich i parlamentarnych NSDAP przeywaa powane trudnoci finansowe. Jeszcze bardziej pragn oderwa od narodowych socjalist�w grup Gregora Strassera. Zacz take rozmowy z przedstawicielami zwizk�w zawodowych, obiecujc za zgod na rzdy autorytatywne popraw warunk�w gospodarczych. Wszystko jednak po kolei zawodzio.

Tymczasem w odwet za obalenie zacz swoj wasn intryg przeciw mistrzowi intrygi Schleicherowi snu Papen. Polegaa ona na zblieniu do Hitlera i utorowaniu mu drogi do prezydenta. 4 I 1933 r. spotka si z Hitlerem w willi bankiera Schroedera w Kolonii — “godzin narodzin Trzeciej Rzeszy" nazwie spotkanie jeden z historyk�w — znalaz take poparcie w grupach przemysowc�w, kt�rzy na serio wzili zapowied Schleichera prowadzenia “polityki spoecznej". To samo zrazio

661

do kanclerza Hindenburga, a w dodatku Schleicher por�ni si ze swoim przyjacielem Oskarem.

Hitler wiedzia, e odwrotnie ni w poprzednich latach czas przesta pracowa na jego rzecz. G. Strasser pozosta bierny i da si bez trudu usun, ale spadek gos�w hitlerowskich w listopadzie nie tylko jego napeni pesymizmem. Przyw�dca partii uczepi si drugorzdnego sukcesu, jakim byo zwycistwo hitlerowc�w w malekim Lippe (15 stycznia), osignite nadzwyczajnym wysikiem, aby finalizowa rozmowy z Papenem. 22 stycznia spotka si z Oskarem Hindenburgiem, kt�ry zetkn go z ojcem.

Tymczasem Schleicher z pustymi rkami zada od prezydenta rozwizania parlamentu, wprowadzenia zakazu dziaalnoci Partii Komunistycznej i narodowosocjalistycznej, a po odmowie ustpi (28 stycznia). W dwa dni p�niej Hindenburg, niespena rok wczeniej wybrany przez partie republiki dla zamknicia Hitlerowi drogi do wadzy, powierzy misj utworzenia nowego rzdu przyw�dcy narodowych socjalist�w. Wieczorem 30 I 1933 r. Hitler przyj koo Bramy Brandenburskiej wielk defilad oddzia�w SA i Stahiheimffl

VIII. NIEMCY HITLEROWSKIE

“PRZEJCIE WADZY"

Dzie 30 stycznia wicony by w nastpnym dwunastoleciu jako rocznica “pochwycenia wadzy", cho w rzeczywistoci byo to jej “przejcie" (Machtubernahme). Charakter tych rzd�w, a jeszcze bardziej druga wojna wiatowa, spowodoway, e wielu uczonych w setkach prac starao si wyjani, jak do tego doszo.

Adolf Hitler urodzi si jako syn drobnego urzdnika celnego w Braunau na pograniczu Austrii z Bawari. Nie skoczywszy gimnazjum w 1907 r. przeni�s si do Wiednia, gdzie daremnie pr�bowa si dosta do Akademii Sztuk Piknych, biedowa i chwyta si r�nych zaj. P�niej pisa, e czasy wiedeskie napaway go obrzydzeniem do saboci rzdu, do mieszaniny narodowej w stolicy Austrii i do roli yd�w. W 1913 r. przeprowadzi si do Monachium i wzi udzia ochotniczo w wojnie. W padzierniku 1918 r. uleg na froncie zachodnim zatruciu gazem i rewolucj przeby w szpitalu na Pomorzu. W 1919 r. zatrudniony zosta przez Reichswehr jako “oficer agitacyjny" (stopnia oficerskiego zreszt nigdy nie mia), a jego szefem by kpt. Ernst R�hm. Jednym z polece staa si obserwacja niewielkiej Niemieckiej Partii Robotniczej Antona Drexlera. Cho pozbawiona bya ona jakichkolwiek wpyw�w (a moe wanie dlatego, bo w adnej wikszej partii nie mia nadziei na kierownicz rol), wstpi do niej. Ju w 1920 r. sta na czele NSDAP. Wykaza przy tym kilka cech, wanych dla dalszej kariery. Umia organizowa propagand masow jak mao kto. Jego przem�wienia, mde w treci, nabieray przy suchaniu niezwykej sugestywnoci, co przyznawao wielu suchaczy. Zadba te o zewntrzne akcesoria ruchu (swastyka starogermaska, nieraz zreszt �wczenie uywana, np. przez puczyst�w Kappa, “niemieckie" czy “hitlerowskie pozdrowienie", brunatne koszule, naladujce czarne koszule faszyst�w woskich albo siwe ruchu Jahna).

Uleg atwo przekonaniu o wasnej wielkoci i misji do wypenienia (w k�tni z O. Strasserem wykrzykn: “Nigdy si nie myl! Kade moje sowo ma znaczenie historyczne"). Umia take takie przekonanie przekaza innym. Umoliwio mu to w latach 1931— 1932 przetrzymanie propozycji udziau w rzdzie a do momentu, gdy m�g dosta ca wadz. Za to wszelkie odchylenia od przyjtej przez siebie linii traktowa jak najsurowiej, dlatego wszyscy ci, kt�rzy

663

nie podzielali w peni jego plan�w, nie mieli innego wyjcia jak usun si z partii. Tak postpi z brami Strasserami i z wielu innymi. Zas�b ideologii, wyoony w dyktowanej przez niego ksice Moja walka (Mein Kampf, 1925), by ubogi, ale za to nadawa si do r�norodnej interpretacji, m�g dziaa na “zbuntowanego mieszczanina", a potem m�g przekona przemysowc�w czy wytrawnych polityk�w. adnych zasad moralnych w polityce nie uznawa w stopniu, kt�ry zadziwia najbardziej przewrotnych dyplomat�w, ama bez pardonu tuajc si jeszcze XIX-wieczn zasad “pakt�w si dotrzymuje" (pacta sunt seryanda). Potrafi agodzi i straszy, czasem nie wiedziano, kiedy bra go powanie, czy gdy podkrela dziaalno legaln, czy gdy zapowiada, e po objciu przeze wadzy “gowy potocz si po piasku".

Po wyjciu z wizienia w Landsbergu, w kt�rym przebywa po puczu 1923 r., zasta resztki ruchu w rozsypce. Uatwio mu to jednak rycho odnowienie partii na zasadach takich, jakie sam uwaa za stosowne. Nie zraa si, gdy w latach stabilizacji nie zanosio si na powaniejszy wzrost narodowego socjalizmu. W 1923 r. wykorzystywa separatyzm bawarski, potem sam zwalcza wszelkie separatyzmy. Wygrywa czsto, gdy lepiej wiedzia, do czego zdolni s jego partnerzy czy przeciwnicy, ni oni o nim. Czego mona si byo spodziewa po rzdach narodowosocjalistycznych, przed 1933 r. nikt dobrze si nie orientowa.

Charakterem wodza nie da si wytumaczy powodzenia caego ruchu. Ruch ten wyr�s w sytuacji, w jakiej znajdoway si Niemcy po wojnie i w czasie kryzysu gospodarczego. W duej mierze jego sukces wynika z bd�w i saboci przeciwnik�w, z rozbicia ruchu robotniczego z jednej strony, a przeraenia komunizmem ze strony drugiej. Kryzys demokracji parlamentarnej wystpi nie tylko w Rzeszy i nie tylko w Rzeszy doszy do wadzy podobne do hitleryzmu reimy, nawet jeli istniay midzy nimi powane r�nice. Dodatkowym czynnikiem w Niemczech bya klska i wrogo wobec warunk�w pokoju wersalskiego, kt�r starao si zreszt wyzyska wiele ugrupowa. Kryzys gospodarczy dawa r�ne efekty, ale w wielu krajach powanie osabi istniejcy system polityczny. '

W szeregach ruchu hitlerowskiego przed 1933 r. znalazy si r�ne elementy. Napyno wielu ludzi zdeklasowanych, wyrzuconych z sioda przez wojn i stosunki powojenne, czonkowie Freikorps�w i innych organizacji paramilitarnych. Szerok fal napyno drobnomieszczastwo. Gdy przyszed kryzys, pojawili si chopi i robotnicy. W kocu 1930 r. liczono w partii 28% robotnik�w, 26% pracownik�w umysowych, 21% przedstawicieli drobnomieszczastwa, 14% chop�w i 8% urzdnik�w.

Pomagaa w werbunku ideologia. Podstaw bya walka z marksistowskim ruchem robotniczym, midzynarodowym, a wic okrelanym jako nienarodowy. Sam jednak ruch hitlerowski nosi w nazwie okrelenie “socjalistyczny", tyle e mia to by “socjalizm narodowy". Wiele te, zwaszcza w okresie pocztkowym, m�wiono o “narodowo-socjalistycznej rewolucji" (jeszcze w 1933 r. wahano si, czy 30 stycznia

664

ma by “pochwyceniem wadzy" czy “rewolucj")."'Program Gottfrieda Federa z 1920 r. gosi usunicie “jarzma lichwy" (Zinsherrschaft), likwidacj dochod�w uzyskiwanych bez pracy i plutokracji. Hymn SA grozi rozstrzelaniem “reakcji i czerwonemu frontowi". Wraz z usuniciem takich ludzi, jak Strasserowie, nikt ju powanie nie bra podobnych sformuowa. Wyzyskujc swobody demokracji mieszczaskiej narodowy socjalizm chcia zgnie liberalizm i demokracj parlamentarn, ale zaamyway si one i tak.

Do skrajnych form doprowadzony zosta nacjonalizm i “negatywna integracja" przez nienawi do obcych. Siga do zasad etycznych (dobre jest to, co suy narodowi niemieckiemu), zwraca si szczeg�lnie przeciw narodom uznanym za godne pogardy, tzn. sowiaskim. Czerpa wiele z nacjonalizmu przeszoci, ale do tych korzeni sigay take inne grupy nacjonalistyczne, chyba wic nie tradycja decydowaa.

Towarzyszy mu rasizm w postaci odr�niajcej narodowy socjalizm od innych kierunk�w. Rasizm przybiera nieraz posta karykaturaln, lecz w praktyce politycznej gron, posugiwa si przy tym pozorami nauki, mieszajc pojcia antropologiczne z jzykowymi (“rasa" i “aryjski"). Pochodn bya bogata terminologia — “rasa pan�w", “rasy wysze i nisze", “krew i ziemia" (Blut und Boden), a wszystko tworzyo take podstaw do zwalczania egalitaryzmu na rzecz rzd�w elity. Niekiedy ideologia rasistowska sprawiaa kopoty, gdy niekt�rzy przyw�dcy (jak Joseph Goebbels) dalecy byli od kanon�w typu czystego rasowo, a take w�wczas, gdy trzeba byo uzasadnia sojusz z Japoczykami, “aryjczykami Dalekiego Wschodu". Fanatyk�w, jak Heinricha Himmlera, prowadzia nie tylko do krwawych akcji, ale i do obkaczych przedsiwzi, jak organizowanie w czasie wojny wyprawy do Tybetu w poszukiwaniu tam lad�w Ari�w.

Elitaryzm — jak pisa socjolog M. Weber — uzasadnia take zasad wodzostwa, kt�ra przy braku usprawiedliwienia pochodzeniem dynastycznym przybieraa charakter charyzmatyczny, skierowany przeciw tradycyjnym ukadom w spoeczestwie.

Rasizm szuka genealogii w pisarzach XIX w. (zniemczony Anglik Chamberlain i Francuz Gobineau), ale mia przybra now posta (ksice Chamberlaine'a Podstawy XIX wieku czoowy ideolog narodowego socjalizmu, A. Rosenberg, przeciwstawi Mit XX wieku, 1930).

Antysemityzm wypywa i z rasizmu, i z chrzecijasko-spoecznego ruchu Luegera w monarchii austro-wgierskiej, i z brukowej literatury o mdrcach Syjonu, rzdzcych wiatem, doprowadzi mia za do ludob�jczych konsekwencji. Ju w 1923 r. Hitler stwierdza, e yd nie jest czowiekiem, stworzony jest na podobiestwo diaba, e jest “rasow grulic narod�w". Obok walki z ruchem robotniczym stanowi najtrwalszy element ideologii. Po objciu bowiem wadzy znaczenie ideologii wyranie zmalao. Ju wczeniej wykruszyli si ludzie tacy, jak Feder, Strasserowie, a ci, co zostali, nie odgrywali pierwszoplanowej roli. Zoologiczny antysemita o silnym zabarwieniu seksualnym,

665

Julius Streicher, musia zadowoli si stanowiskiem drugorzdnym, nawet Rosenberg ustpi miejsca innym.

Za to tym waniejsza staa si propaganda, kt�rej mistrzem okaza si Goebbels. Zwizany pocztkowo ze Strasserami, opuci ich bez skrupu�w, jak bez wahania operowa p�niej najbardziej nawet niewybrednymi kamstwami. Ju w 1920 r. partia miaa pierwszy sw�j organ pt. “Ludowy Obserwator" (“Y�lkischer Beobachter"), w kocu 1931 r. 35 dziennik�w o wysokich nakadach i 50 tygodnik�w. Opanowanie tego, co dzi nazywamy rodkami masowego przekazu, bdzie jednym z pierwszych dokona partii w 1933 r.

Jeszcze waniejszy bdzie system organizacyjny. Obok partii istniao wiele innych zrzesze narodowosocjalistycznych, najwaniejsze przed 1933 r. byy boj�wki SA, liczce w kocu 1932 r. p� miliona czonk�w, okresami przewaajce nad parti. Inne partie miay take zwizki paramilitarne, ale adna nie potrafia uywa ich w spos�b tak bezwzgldny. Dow�dcy SA wyrastali na tak potg, e trzeba ich byo zmienia czciej ni ludzi na innych stanowiskach. Na pocztku 1931 r, Hitler, aby zneutralizowa dotychczasowych, sprowadzi R�hma z dalekiej Boliwii, gdzie ten umkn, gdy usunito go z wojska za udzia w puczu 1923 r. Przez karier w SA wyronie pozycja niejednego z prominent�w partii, jak G�ringa. Sia i wadza byy waniejsze ni ideologia.

W momencie utworzenia gabinetu Hitlera pozornie mogo si wydawa, e chodzi o wsp�rzdy dawnej prawicy konserwatywnej i hitlerowc�w. Ci ostatni poza stanowiskiem kanclerza obejmowali tylko ministerstwo spraw wewntrznych (Wilhelm Frick) i stanowisko ministra bez teki (G�ring), trzy resorty dzieryli niemieckonarodowi (gospodarka — Hugenberg, praca — Seldte, sprawiedliwo — Franz Gartner), pi dalszych pozostawao w rkach ludzi formalnie bezpartyjnych, w rzeczywistoci bliskich temu samemu kierunkowi. Wraz z wicekanclerzem i komisarzem Rzeszy dla Prus, Papenem, pochodzili oni z “gabinetu baron�w".

Jednym z warunk�w Hitlera byo rozwizanie parlamentu. Nowe wybory wyznaczono na 5 marca. Przygotowaniom do nich towarzyszyy nadzwyczajne zarzdzenia, ograniczajce pras i zwizki. Pierwsze uderzenie skierowano przeciw komunistom. Jeeli nie rozwizano od razu Partii Komunistycznej, to chyba dlatego, aby mie koza ofiarnego, nie powiksza liczby gos�w socjalistycznych, a moe z g�ry planujc uniewanienie komunistycznych mandat�w. W praktyce partia znalaza si poza prawem i nie moga prowadzi adnej akcji przedwyborczej. Ale i socjalist�w, i Centrum skrpowano te mocno.

Ju w lutym, a potem nawrotem po wyborach, w marcu, przez kraj przeszy fale terroru. Okazao si teraz, jakie znaczenie miao obsadzenie ministerstwa spraw wewntrznych. G�ring utworzy z SA i Stahlhelmu policj pomocnicz (24 lutego), kt�rej g�wnym zadaniem bya brutalna walka z opozycj. “Rozkaz strzelania" (Schiessbefehl) z 17 lutego grozi karami kademu policjantowi regularnej policji pruskiej, kt�ry nie strzela “bezwzgldnie" do wrog�w rzdu. Ca odpowiedzialno

666

bra na siebie Goring: “Kada kula, kt�ra teraz wyjdzie z lufy policyjnego pistoletu, jest moj kul. Jeli nazywa si to morderstwem, to ja zamordowaem". Bez osonek odrzucano zasad, co prawda czsto lekcewaon ju i poprzednio, e organy pastwowe winny by neutralne; miay by odtd posusznym narzdziem w walce politycznej. W majestacie prawa na ulice miast wylegy bandy SA, biorc odwet na wszystkich przeciwnikach. Rycho w r�nych czciach Niemiec lokalni przyw�dcy hitlerowscy potworzyli obozy koncentracyjne (w kocu roku byo ich ju 50), w kt�rych umieszczali wedug wasnego widzi mi si, bez wyroku sdu, kadego, kogo uznali za wroga nowego reimu.

Chodzio nie tylko o fizyczne zniszczenie opozycji. Co najmniej r�wnie wane byo wytworzenie atmosfery strachu, przekonania, e sia jest tylko po jednej stronie. Liczono, nie bez racji,e na wielu strach podziaa paraliujco. Na tym miaa polega narodowosocjalistyczna rewolucja.

Temu celowi posuy take poar gmachu Reichstagu 27 lutego wieczorem, a wic na kilka dni przed wyborami. Na miejscu pochwycono chorego umysowo Holendra, byego komunist, Marinusa van der Lubbe. Nie wykluczone, e ogie podoyli hitlerowcy, cho nie da si tego z pewnoci ustali. Jakkolwiek byo, propaganda rzdu wyzyskaa katastrof do koca. Mia to by wedug niej sygna do komunistycznego powstania. Masowe aresztowania komunist�w i socjalist�w objy 10 ty. os�b. Proces oskaronych o podpalenie przyw�dc�w komunistycznych, Niemca Ernsta Torglera i 3 Bugar�w, Dymitrowa, Popowa i Tanewa, odby si w jesieni przed Sdem Rzeszy w Lipsku i zakoczy wyran porak oskarajcego G�ringa w pojedynku z Dymitrowem. Zapady wyroki uniewinniajce, a tylko Lubbego popiesznie stracono. W�wczas jednak caa sprawa miaa dla reimu znacznie mniejsze znaczenie.

Po poarze bowiem nadzwyczajne zarzdzenie o ochronie “narodu i pastwa" wymierzone “przeciw zdradzie narodu niemieckiego i zdradzieckim knowaniom" (28 lutego) zawieszao podstawowe prawa obywatelskie, bezpieczestwo przed samowolnym aresztowaniem, swobod wypowiedzi i zgromadze oraz prawo do tworzenia zwizk�w. Wbrew zasadom konstytucji obowizywao ono do 1945 r.

W warunkach cakowitego skneblowania opozycji wyniki wybor�w byy pewnym zaskoczeniem. Narodowi socjalici zdobyli wprawdzie o 4,5 mln gos�w wicej ni w listopadzie 1932 r. (z 11,8 mln skoczyli na 17,3 mln), ale przede wszystkim dziki powanemu podniesieniu og�lnej liczby gosujcych (o 3,9 mln). Drobne tylko zyski zanotowali niemieckonarodowi (ok. 180 ty. gos�w). Z partii opozycyjnych wiksze straty ponieli jedynie komunici (ok. 1,1 mln gos�w), co byo cakowicie wytumaczone ogromnym nasileniem represji; i tak gosowao na nich ok. 4850 ty. wyborc�w. Socjalici wyszli niemal bez strat, Centrum z drobnym zyskiem. Tak wic nasilenie terroru i poar parlamentu nie wywary powaniejszego wpywu na dotychczasowych zwolennik�w opozycji.

667

Narodowi socjalici mieli obecnie 43,9% mandat�w, wikszo tylko razem z posami niemieckonarodowymi (cznie 52%). Po uniewanieniu mandat�w komunistycznych (9 marca) stanowili poow skadu izby (288 na 566), ale dla uchwalenia nadzwyczajnych penomocnictw potrzebna bya wikszo 2/3 gos�w.

Otwarcie parlamentu 21 marca poprzedzia uroczysto zainscenizowana w kociele garnizonowym w Poczdamie. Nawizywano tam do caej tradycji pruskiej, bo dziao si to u grob�w tw�rc�w potgi Hohenzollern�w i w rocznic otwarcia Reichstagu w 1871 r. Duch Poczdamu mia wyprze ducha Weimaru. W dniu 23 marca odbyo si decydujce posiedzenie, ostatnie w og�le posiadajce jakiekolwiek znaczenie posiedzenie parlamentu niemieckiego. Wiadomo byo, e przeciw daniu rzdowi do rki nadzwyczajnych penomocnictw wypowiedz si socjalici (cz z ich 120 mandat�w uniewaniono, ale pozostao jeszcze koo setki), zdecydowa miay gosy ok. 90 pos�w centrowych. W rozmowach z przyw�dc frakcji katolickiej, dr Ludwigiem Kaasem, hitlerowcy nie szczdzili obietnic agodnego stosowania rozporzdze z 28 lutego i przejciowoci nowych uprawnie. Miao nadej nawet pisemne zobowizanie Hitlera w tej sprawie, ale... nie zdyo dotrze do gmachu opery, gdzie obradowa parlament. Nie doszo zreszt nigdy, bo nie istniao. A tymczasem Centrum zapewnio swoimi gosami przyjcie znaczn wikszoci wniosku rzdu. Tylko 94 socjalist�w wypowiedziao si przeciw niemu. Wobec terroru hitlerowskiego poprzednich tygodni trudno byo sobie wyobrazi, aby ktokolwiek przypuszcza , e penomocnictwa bd stosowane w podobnie ograniczony spos�b jak wielokrotnie od 1923 r. Widocznie chciano w to wierzy. Ustawa “o likwidacji ndzy narodu i pastwa", bo tak si nazywaa, trzykrotnie przeduana obowizywaa, podobnie jak zarzdzenia z 28 lutego, do 1945 r.

Byo to samob�jstwo parlamentu. W wyborach z 12 XI 1933 r. jedyna w�wczas partia narodowosocjalistyczna zgromadzia 92,2% gos�w (ale 3350 ty. byo niewanych) i zaja wszystkie 661 miejsc w parlamencie. Odtd zgromadzenie to zwane byo najdroej opacanym ch�rem wiata.

Nadzwyczajne penomocnictwa uniezaleniay Hitlera take od prawicy konserwatywnej i od Hindenburga. W cigu paru nastpnych miesicy zlikwidowa nie tylko legaln opozycj, ale niemal wszystkie niezalene orodki polityczne w pastwie. Tempo to byo zadziwiajce, jeeli por�wna je z kilkuletnimi wysikami Mussoliniego zmierzajcego do faszyzacji Woch, ale moe wanie dowiadczenia poprzednika posuyy dyktatorowi Niemiec.

Dwie ustawy o “zglajszaltowaniu" kraj�w z Rzesz (31 marca i 7 kwietnia) rozwizay wszelkie organy samorzd�w od sejm�w krajowych a do rad gminnych, a zamiast nowych wybor�w nakazano ukonstytuowa je wedug wynik�w wybor�w z 5 marca. Przy wszystkich rzdach mianowano namiestnik�w Rzeszy (Reichsstatthalter), waciwych szef�w rzd�w. Ostatecznie 30 I 1934 r. nowa ustawa gosia, e “reprezentacje

668

ludnoci wszystkich kraj�w zostaj zniesione. Suwerenno kraj�w przechodzi na Rzesz". Dawne pastwa, p�niej kraje, stay si jednostkami administracyjnymi. Centralizm, haso rewolucyjne z 1848 r., przed kt�rym cofn si Bismarck i republika weimarska, wprowadzony zosta za jednym zamachem.

Przyszed te kres ruchu zawodowego. 10 kwietnia ogoszono dzie 1 maja witem pastwowym jako “dzie pracy narodowej" pod znakiem likwidowania r�nic klasowych. Nazajutrz po karnej defiladzie, kt�ra zastpia wito robotnicze, zlikwidowano zawodowe organizacje socjalistyczne, w nastpnych miesicach chrzecijaskie i liberalne, cho wszystkie razem reprezentoway jeszcze niebagateln si (zwizki robotnicze liczyy 7 mln czonk�w, w tym socjalistyczne 4,5 mln). Na to miejsce powsta natychmiast Niemiecki Front Pracy (Deutscher Arbeits-Front, DAF), kt�ry jako organizacja przymusowa wyr�s do 20 mln czonk�w, ale by wycznie organem partii.

Zlikwidowano te wszystkie partie. Komunistyczna nie istniaa legalnie ju po wyborach, 22 czerwca zamknito socjalistyczn pod pozorem niepotpienia przez ni “zdradzieckich" knowa pierwszych emigrant�w. Pozostae partie posusznie rozwizay si same, 28 czerwca dawni demokraci, 4 lipca Partia Ludowa i Bawarska Partia Ludowa, wreszcie 5 lipca Centrum, gdy Hitler od tego aktu uzaleni zawarcie konkordatu z Watykanem. Nie oszczdzono take niemieckonarodowych (zwali si oni ju Niemieckonarodowym Frontem), kt�rym nakazano si rozwiza 27 czerwca; jednoczenie Hugenberg ustpi z rzdu. Ustawa z 14 lipca zakazywaa tworzenia jakichkolwiek nowych partii.

Narodowi socjalici — prawi Goebbels — to ludzie systematyczni;

nie zabieraj wicej, ni mog strawi, ale co mog strawi, to bior kawaek po kawaku, tak e w cigu niewielu miesicy zjedz cae Niemcy.

SYSTEM RZD�W WEWNTRZNYCH

W dniu 6 VII 1933 r. Hitler proklamowa zakoczenie “narodowosocjalistycznej rewolucji". Ju wczeniej formowa si system wadzy hitlerowskiej.

Z zasady wodzostwa wyrosa pozycja Hitlera. 2 VIII 1934 r. zmar Hindenburg, a na podstawie jego, prawdopodobnie sfaszowanego testamentu Hitler przej wadz prezydenta jako “w�dz (Fuhrer) i kanclerz Rzeszy", potem take “w�dz i najwyszy dow�dca siy zbrojnej". Pierwszy czon tytuu, eksponowany by najbardziej, nawet bliscy wsp�pracownicy zwracali si do niego “m�j wodzu" (mein Fiihrer). Na Hitlera odtd skadano przysigi, pozdrowienie “cze Hitlerowi" (Heil Hitler) przeszo nawet do korespondencji. Jego wadza nie bya niczym ograniczona. W wykadni ustroju sta ponad pastwem, a jego wola stanowia “najwysze prawo".

Rzd Rzeszy pocztkowo zbiera si jeszcze czsto, potem coraz rzadziej, ostatnie posiedzenie odbyo si 5 II 1938 r. Ju 5 IV 1933 r.

669

Hitler wprowadzi do rzdu Goebbelsa jako ministra propagandy, po' tem innych dow�dc�w partyjnych. Znikali dawni politycy konserwatywni. 20 VI 1934 r. ustpi z wicekanclerstwa Papen, przypomniawszy sobie o praworzdnoci (wkr�tce pojecha do Wiednia, torujc tam drog wpywom hitlerowskim, po 1938 r. wyldowa w Turcji). W lutym 1938 r. Neurath zastpiony zosta przez Joachima von Ribbentropa, Schacht przez Walthera Funka. Od pocztku Hitler swobodnie tworzy w r�nych dziedzinach najwysze organy wadzy, nie podlegajce resortowym ministrom.

Podobnie jak Hitler wadz starali si powiksza czoowi narodowi socjalici. G�ring zaczyna od kierowania rzdem pruskim i ministerstwem spraw wewntrznych, doda do tego ministerstwo komunikacji lotniczej i dow�dztwo nad lotnictwem wojskowym, a przez to wpyw na przemys zbrojeniowy (1935), kierownictwo 4-letniego planu gospodarczego (1936) i r�ne tytuy. Nieraz zreszt waniejsze ni zajmowanie oficjalnych stanowisk byo posiadanie dostpu do “wodza" i jego zaufania.

W caym kraju podzia na okrgi partyjne (Gauen) mia istotniejsze znaczenie ni dawny podzia administracyjny, lokalni przyw�dcy partii byli z reguy namiestnikami, kierujc wadzami prowincjonalnymi.

“Ustawa o zabezpieczeniu jednoci partii i pastwa" z 1 XII 1933 r. stawiaa parti w pozycji uprzywilejowanej wobec aparatu pastwowego. Gosia ona, e partia jest “piastunem germaskiej idei pastwa i jest nierozerwalnie zczona z pastwem". Sytuacja pod tym wzgldem

670

bya zreszt do zoona. Liczebno partii od 30 I do 1 V 1933 r. powikszyla si z 800 ty. do 2,4 mln, garnli si do niej wszyscy, kt�rzy chcieli zrobi karier. “Starzy" czonkowie partii gin poczli w masie oportunistycznych przybysz�w. Wprowadzono wic zakaz przyjmowania nowych, stopniowo rozluniany, cakowicie zniesiony w 1939 r. (do koca wojny liczba czonk�w partii wzrosa do 6 mln), a dopuszczanie zaczto stosowa selektywnie, zalenie od zajmowanego stanowiska. Czonkowie NSDAP stanowili 7% og�u zatrudnionych, ale wr�d urzdnik�w 20%, nauczycieli 30%, pracownik�w umysowych 12%, samodzielnych wytw�rc�w 15%, robotnik�w 5%, chop�w 4%. Istnia wic proces wzajemnego przenikania partii i starego aparatu wadzy. Ten ostatni od pocztku by starannie czyszczony. Ju zarzdzenie o “odnowieniu stanu urzdniczego" z 7 IV 1933 r. usuwao wszelkich ludzi “nieodpowiednich", a wic yd�w, komunist�w i socjalist�w, potem wszystkich innych nie poddajcych si dyktatowi narodowosocjalistycznemu. Sama partia natomiast, gdy posuya do zdobycia wadzy, uywana bya bardziej do uroczystych gal�wek, zwaszcza na dorocznych zjazdach w Norymberdze, nie miaa adnych wadz naczelnych, poza cisym kilkuosobowym dow�dztwem.

To samo dotyczyo drugiego organu, tak wanego w okresie walki o wadz, mianowicie SA. Po 30 stycznia boj�wki gwatownie wzrastay, nie tylko na skutek napywu nowych czonk�w, ale take przez wcielenie do SA innych prawicowych organizacji paramilitarnych ze Stahlhelmem na czele. Podobno miay liczy ju 4,5 mln czonk�w. Z przeszoci awanturniczej pozostao przeciwstawianie “onierskiej wojowniczoci" — “bonzowatoci" partii. Mowa bya czsto o koniecznoci przeprowadzenia “drugiej rewolucji", w kt�rej zrealizowane zostayby dawne hasa spoeczne narodowego socjalizmu. Wybujae ambicje wyraa szef sztabu SA, R�hm.

Liczebno uzbrojonych oddzia�w zagraaa armii (w dodatku R�hm obiecywa, e “szara skaa musi si pogry w brunatnej powodzi"), hasa spoeczne — kapitaowi, ambicje R�hma — Hitlerowi. Odpowied tego ostatniego bya mordercza. (W “noc dugich noy" 29—30 VI 1934 r. przy pomocy wojska (z generalicj “w�dz" rozmawia ju w kwietniu na pokadzie krownika) oddziay osobistej gwardii Hitlera dokonay w bawarskiej miejscowoci Wiessee krwawej masakry przyw�dc�w SA z R�hmem na czele. Sztab SA oskarono o homoseksualizm i o przygotowywanie wyimaginowanego spisku. Zamordowano ponadto wieleset os�b, a Hitler zaatwia przy okazji stare porachunki z Kahrem, G. Strasserem i gen. Schleicherem). Z dawnego niemieckiego zamiowania do legalnoci pozostao tyle, e specjalna ustawa ex post uznaa morderstwa za uprawnione. Oddziay SA, niepotrzebne ju wobec opanowania aparatu wadzy, pod wodz nowego szefa sztabu Yiktora Lutzego spady do drugorzdnej roli, otwierajc drog wielkiej karierze formacji SS, kt�ra dopiero teraz formalnie z nich si wyodrbnia.

Tymczasem gsta sie organizacji hitlerowskich oplota cae spoeczestwo.

671

Wikszo z nich powstaa przed 1933 r., teraz, jak caa partia, nabieray charakteru urzdowego, naleenie do nich stawao si przymusowe czy przynajmniej bardzo wskazane. Modzie od 10 do 18 roku ycia od 1 XII 1936 r. musiaa nalee do organizacji Modzie Hitlera (Hitler Jugend), w tym dziewczta do Zwizku Niemieckich Dziewczt (Bund deutscher Madel), po wchoniciu licznych zwizk�w prawicowych. Na czele tych organizacji w 1933 r. stan Baldur von Schirach jako “w�dz modziey Rzeszy". Osobne organizacje posiadali studenci, urzdnicy, pracownicy naukowi, prawnicy, lekarze, nauczyciele i dziesitki innych grup, wszystkie z okreleniem “narodowosocja-listyczne". Na niszych szczeblach rzdzili w nich “kierownicy" (Lei-ter), na najwyszych “wodzowie". W miastach nawet kady wikszy budynek mieszkalny mia swojego Blockleitera. Chodzio nie tylko o na-rodowosocjalistyczn indoktrynacj spoeczestwa, ale jednoczenie o jak najcilejszy nadz�r nad nim.

Temu celowi suy rozbudowywany od pocztku aparat policyjny. Ju 22 IV 1933 r. G�ring utworzy w Prusach Tajn Policj Pastwow (Geheime Staatspolizei, Gestapo), ale niezadugo wyrosa w tym aparacie posta Himmlera. Ten uczestnik Freikorps�w, p�niej puczu z 1923 r., ju w 1929 r. uzyska komend nad oddziaami SS, liczcymi w�wczas tylko okoo tysica ludzi, ale w cigu roku po 30 stycznia dysponowa ju policj na terenie wikszoci kraj�w niemieckich. 20 IV 1934 r. podporzdkowa sobie Gestapo. Po “nocy dugich noy" SS ju jako samodzielny organ NSDAP (od 20 VII 1934) wzio w swe rce obozy koncentracyjne, kt�re Himmler obsadzi oddziaami “trupich czaszek" (Totenkopfverbdnde). 17 VI 1936 r. utworzona zostaa policja og�lnoniemiecka (dotd policja znajdowaa si w gestii poszczeg�lnych kraj�w), kt�rej szefem zosta Himmler. Podzieli j na porzdkow i sub bezpieczestwa, oddajc t ostatni, zar�wno kryminaln, jak polityczn, w rce najbliszego wsp�pracownika, Reinharda Heydricha, kt�ry w ponurej sawie dor�wna swemu przeoonemu. Mia on w swoim rku take sub bezpieczestwa (Sicherheitsdienst, SD) w ramach SS. Ostateczne uformowanie systemu policji przez wysunicie na czoo organ�w SS nastpio we wrzeniu 1939 r., gdy powsta G�wny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt) pod kierunkiem Heydricha, podlegy wodzowi SS, Himmlerowi. Ten ostatni w 1943 r. wspi si na ministerstwo spraw wewntrznych, koncentrujc w ten spos�b ogromn wadz.

Wobec stosunkowo wolniejszego opanowywania aparatu sdownictwa system terroru dziaa czsto przez bezporedni akcj samej policji, zwaszcza politycznej, a dalej za pomoc oboz�w koncentracyjnych, do kt�rych wysyano bez wyroku sdowego przeciwnik�w politycznych, a jednoczenie r�ne elementy kryminalne czy zboczec�w. Po pierwszym okresie chaotycznego tworzenia oboz�w przez lokalnych przyw�dc�w SA liczb ich powanie ograniczono. Od 1937 r., podobnie jak caa policja, podlegay one centralnemu kierownictwu na ca Rzesz. Powstaway teraz wielkie obozy w Dachau koo Monachium

672

Mapa oboz�w koncentracyjnych w Niemczech

673

(od 1933 r.), w Sachsenhausen koo Berlina, w Buchenwaldzie koo Weimaru, p�niej w Mauthausen w Austrii. Miao przez nie przej do wybuchu wojny ponad 300 ty. os�b, “wychowywanych" w obozach przewanie przez rok do dw�ch. Og�lna liczba wini�w politycznych signa ok. 200 ty., liczba wyrok�w mierci 600 (nie liczc zabitych bez wyrok�w sdowych).

Obok “oddzia�w trupich g�wek" od 1934 r. Himmler rozbudowywa take “oddziay dyspozycyjne" (Yerfugungstruppen) SS. W kocu 1938 r. obie formacje liczyy 20 ty. ludzi.

Dow�dcy armii, min. Werner von Blomberg, jego polityczny doradca gen. Walter von Reichenau i komendant si ldowych gen. Werner von Fritsch, nie tylko na “noc dugich noy", ale na cae rzdy Hitlera patrzyli przychylnie, nie bez racji liczc na realizacj zapowiedzi szybkiego powikszania stanu wojska. Nie mieli teraz konkurencji jako sia zbrojna i nie przejmowali si, e kady onierz skada przysig na wierno “wodzowi". Niemniej armia stanowia jeszcze czynnik stosunkowo mniej zaleny.

Na pocztku 1938 r., w tym samym czasie, gdy usunici zostali Neurath i Schacht, przyszed i na to kres. W wieo zawartym maestwie Blomberga wiadkami byli Hitler i G�ring. Gdy jednak Himmler i G�ring odkryli akty policyjne, z kt�rych wynikao, e maonka ministra bya niegdy prostytutk, rewelacji uyli do zniszczenia go w oczach przestrzegajcego form korpusu oficerskiego. Dla pozbycia si Fritscha ukuto faszywe oskarenie o homoseksualizm. Usunicie Blomberga (8 II 1938) umoliwio likwidacj ministerstwa obrony. Naczelnym wodzem zosta sam Hitler (Oberbefehishaber der Wehrmacht), a naczelne dow�dztwo (Oberkommando der Wehrmacht, OKW) z posusznym na kade skinienie gen. Wilhelmem Keitlem byo w praktyce tylko jego osobistym sztabem. Poza zasigiem bezporedniej wadzy wodza pozostao jeszcze tylko Dow�dztwo Armii Ldowej (Oberkommando des Heeres, OKH) pod dow�dztwem gen. Waltera von Brauchitscha (to stanowisko Hitler zaj dopiero 19 XII 1941) wraz ze swoim sztabem generalnym (w okresie republiki weimarskiej zakamuflowanym pod nazw Urzdu Wojskowego, Truppenamt) pod kierunkiem gen. Ludwiga Becka.

Zaleno armii od Hitlera bya tym wiksza, e lotnictwem wieo dopiero tworzonym rzdzi G�ring i napywali do niego masowo narodowi socjalici, a flota wojenna ju wczeniej staa si azylem dla byych czonk�w Freikorps�w.

Od pocztku panowania narodowego socjalizmu zacz si nacisk na kocioy, zar�wno protestancki, jak katolicki. Oba, zwaszcza protestancki, niechtnie przyjy powstanie republiki i zdecydowanie wrogo nastawione byy do lewicy, std powan rol odgrywali w nich ludzie, kt�rzy liczyli, e Hitler uratuje Niemcy przed komunizmem. Protestantyzm od stu lat zwizany by silnie z monarchi Hohenzollern�w, a organizacyjnie podzielony na 28 kocio�w krajowych. Gdy w 1932 r. NSDAP zainaugurowaa ruch “niemieckich chrzecijan", znalaza niespodziewanie

674

duy oddwik w r�nych koach protestanckich. W 1933 r. yczliwszy stosunek do rzdu Hitlera ni do kt�regokolwiek z poprzednich rzd�w republiki motywowano powoywaniem si na program NSDAP, zobowizujcy narodowych socjalist�w do “pozytywnego chrzecijastwa".

Ten sam program przewidywa jednak te, e wolno wyznania ograniczona jest interesami pastwa i “moralnym poczuciem rasy". Co za najwaniejsze, reim hitlerowski nie cierpia samodzielnoci adnego kierunku. Formalnym celem stao si zjednoczenie kocioa w Rzeszy, ale w zwizku z tym ju od wiosny 1933 r. “niemieccy chrzecijanie" rozpoczli ofensyw na urzdy kocielne. Wadze pomogy zaciek kampani propagandow i rozwizaniem wszystkich wybieralnych organ�w kocielnych. W nowych wyborach 23 lipca zwolennicy narodowego socjalizmu uzyskali 2/3 stanowisk i 27 wrzenia ich kandydat, Ludwig Muller, wybrany zosta na “biskupa Rzeszy".

Wywoao to jednak op�r grupy pastor�w, do kt�rej nalea Martin Niem�ller, kiedy dow�dca odzi podwodnej, i mody docent teologii z Berlina, Dietrich Bonh�ffer. Wok� “kocioa wyznajcego" (Bekennende Kirche) skupia si spora cz pastor�w, a cho zakres opozycji by wski (poza sprawami kocielnymi dotyczy np. przeladowa rasowych), ruch ten oznacza wyran dno do moralnej odbudowy protestantyzmu.

Narodowi socjalici poniechali dalszych pr�b opanowania Kocioa od wewntrz. W styczniu 1934 r. Rosenberg mianowany zosta “penomocnikiem wodza dla caego duchowego i wiatopogldowego ksztacenia NSDAP", potem ministerstwo wyzna z Hansem Kerrlem na czele starao si ograniczy wpywy Kocioa protestanckiego przez protegowanie ryt�w starogermaskich.

Zgoda Centrum na nadzwyczajne penomocnictwa utrudniaa opozycj katolicyzmu. Konferencja biskup�w w Fuldzie (28 II 1933) cofna swoje poprzednie zastrzeenia wobec programu narodowego socjalizmu. W nastpnych miesicach biskupi i Kaas popierali starania o podpisanie konkordatu z Watykanem (20 lipca), kt�ry zapewnia wycofanie si Kocioa z polityki w zamian za swobod obsadzania stanowisk kocielnych i utrzymywanie szk� wyznaniowych. Z drugiej strony jednak midzynarodowy charakter katolicyzmu i zwizku z Watykanem stanowiy cel atak�w narodowych socjalist�w. Opory duchowiestwa wywoao ograniczanie organizacji religijnych i objcie caej modziey ramami Hitler Jugend. Koci� potpi ustaw o przymusowej sterylizacji (1933) i projekty stosowania eutanazji, take zasady wyoone w Micie XX w. Najostrzejsze zatargi wywoaa encyklika Piusa XI Z gorc trosk (14 III 1937), odczytana we wszystkich kocioach. Rezultatem byy represje, liczne aresztowania i procesy, g�wnie o przestpstwa dewizowe i zmylone seksualne.

Walka z kocioami miaa na celu zlikwidowanie ich wpyw�w, natomiast podjte zaraz po “uchwyceniu wadzy" przeladowania yd�w wynikay z doktryny, a suyy te podniecaniu nastroj�w nienawici.

Stanowili oni przecie w 1933 r. zaledwie 0,8% ludnoci Rzeszy (ok.

1/2 miliona os�b, w 1939 r. wobec licznej emigracji ju tylko 214 tys.).

1 IV 1933 r. pod wodz Streichera zorganizowano masowy bojkot y

dowskich sklep�w, lekarzy, prawnik�w itd. , "dla obrony przed zagraniczn propagand grozy", nie brako przy tym napad�w, lenia i poniania. Nastpnym etapem stao si uchwalenie na zjedzie partii we wrzeniu 1935 r. "ustaw norymberskich". Osoby okrelone jako ydzi (pocztkowo posiadajce troje dziadk�w ydowskich, potem mniej) postawione zostay na niszym poziomie prawnym (nie jako obywatele, lecz "przynalene do pastwa)"; zakazano maestw i stosunk�w intymnych midzy rasami. Wkr�tce nowe zarzdzenia podaway wyduajc

si list zawod�w, kt�rych nie wolno byo ydom wykonywa; gdy w

1938 r. zakazano im nawet handlu, pozostawaa waciwie ju tylko

praca fizyczna. Przedsibiorstwa ydowskie "aryzowano". Rozwaano

wielokrotnie moliwo wysiedlenia, projektowanego zwaszcza przez

Heydricha. W padzierniku 1938 r. wyrzucono 17 tys. yd�w pochodzcych z Polski i nie majcych obywatelstwa niemieckiego. Poniewa

wadze polskie nie chciay ich wpuci, biwakowali na granicy.

Syn jednej z takich rodzin, 17-letni Herszel Grynszpan, w porywie

rozpaczy zabi sekretarza poselstwa niemieckiego w Paryu. W rocznic

puczu z 1923 r. zorganizowano w odpowiedzi "gniew ludu". W "noc

krysztaow" z 9 na 10 XI 1938 r. w pogromie zabito kilkudziesiciu

yd�w, poraniono setki, zniszczono 7500 sklep�w, wiele dom�w, 250

synagog. Z rozkazu wadz koszty w wysokoci ok. 100 mln mk zapaci

musieli sami ydzi.

W dniu 10 V 1933 r. na ulicach Berlina zapony stosy ksiek autor�w nalecych do najwybitniejszych pisarzy niemieckich. Tak zaczynaa si polityka narodowosocjalistyczna w dziedzinie kultury. Do jesieni 1933 r. Goebbels podporzdkowa sobie ca pras, radio, film

i teatr. Tylko ten, kto by dobrze widziany przez reim, m�g nalee do jednej z 6 izb (literatury, prasy, radia, teatru, muzyki i sztuk plastycznych) i tylko ten m�g drukowa czy wystawia. Ca tw�rczo podporzdkowano celom partii i skrajnemu nacjonalizmowi. Podstawow zasad byo, e kultura niemiecka nie moe istnie obok innych, ale musi by ponad nimi. Goebbels m�wi, e "jestemy wybranym narodem wiata w dziedzinie muzyki", a podobny szowinizm wystpowa

wszdzie. Wszystko, co w kulturze niemieckiej nie odpowiadao ideologii narodowosocjalistycznej i politycznym zamierzeniom wadc�w Trzeciej Rzeszy, byo niszczone czy przeinaczane. W literaturze znikny

dziea najwikszych wsp�czesnych pisarzy niemieckich, jak braci

Mann, wielu pisarzy obcych, gdy uznano ich za "zatruwaj cych dusz

narodu". Signito w przeszo; znikn z dziej�w literatury H. Heine,

bo by ydem, a jego wiersz Lorelei, zbyt znany, aby unikn umieszczania go w podrcznikach szkolnych, uznano za "nieznanego autorstwa". W malarstwie niemal cay ekspresjonizm zaliczony zosta do

przejaw�w "sztuki zdegenerowanej". W architekturze reimowi suyy

podnoszce jego chwa "kolosalne" budynki. Sam Hitler, uwaajc si

676

za geniusza, snu przed Speerem pomysy supergigantycznych budowli.

Przeladowania i skrpowanie ducha skonio znaczn cz (ok. 250) co wybitniejszych tw�rc�w do chronienia si na emigracji, reszta zamilka na dugie lata. Zapanowaa miernota. Mde powieci szukay w przeszoci prekursor�w narodowego socjalizmu lub gosiy chwa bojownik�w spod znaku swastyki. Film poza pozycjami rozrywkowymi produkowa takie obrazy, jak antysemicki yd Suss Veidta Harlana (1899—1964) czy antypolscy Wrogowie Yiktora Tourjansky'ego (ur. 1891), potem chwa ora niemieckiego w czasie wojny. W teatrze wystawiano sztuki Hauptmanna, ale skrelono jego Tkaczy. W muzyce nacisk pooono na germaskie motywy Wagnera.

Stosunek do nauki otwarcie formuowa Hitler: skoro nauka wysuwa coraz to nowe hipotezy, “nie istniej adne podstawy, dla kt�rych NSDAP nie miaaby ustali, e mona przyj okrelon hipotez nawet w�wczas, gdy jest ona sprzeczna z panujcymi w nauce opiniami". Ta suebna rola nauki musiaa odbi si na jej poziomie, gdy w dodatku uniwersytety oczyszczono z yd�w i innych “podejrzanych" uczonych (do 1938 r. zmieniono obsad 45% stanowisk) i gdy potpiono teorie naukowe take za to, e wypyway z “ducha ydowskiego", jak teoria wzgldnoci Einsteina.

Jeszcze w wikszym stopniu zwr�cono uwag na szkoy, tym bardziej e chodzio o wpyw na mode pokolenie. Std wysoki odsetek nauczycieli w partii narodowosocjalistycznej, cise pilnowanie program�w i podrcznik�w szkolnych.

Potrzebom reimu suy musia take sport; w tym celu nie szczdzono na niego nakad�w, aby wychowa pokolenie rozwinitych fizycznie i mao mylcych wojownik�w i aby przyda chway Rzeszy hitlerowskiej. Pokazem potgi Niemiec na tym polu staa si Olimpiada

677

w Berlinie w 1936 r., gdy dokadano wszelkich wysik�w, aby Niemcy wyprzedziy Stany Zjednoczone, bolejc, gdy jak konkurencj wygra przedstawiciel “niszej rasy", np. Murzyn. witem by dzie, w kt�rym bokser Max Schmelling pokona Joe Louisa.

Do najwaniejszych dziedzin naleaa polityka spoeczna, czca si cile z polityk gospodarcz Trzeciej Rzeszy. Niemiecki Front Pracy pod wodz Roberta Leya utworzono najwczeniej, gdy proletariat i ruch robotniczy by niebezpiecznym przeciwnikiem. Wobec zasady solidarnoci caego narodu naleeli do tej organizacji pracownicy i pracodawcy, a wszelkie r�nice spoeczne byy wykluczone. Warunki zatrudnienia normoway instytucje pastwowe, wyznaczajce “powiernik�w pracy", w zakadach panowaa zasada cisej dyscypliny, kt�rej pilnowa przedsibiorca jako “w�dz" (Betriebsfuhrer). Prawa robotnik�w ograniczone zostay przez “ustaw o porzdku pracy narodowej" (20 I 1934), nieatwo byo zmieni zakad, atwiej przedua godziny pracy. Pastwo starao si jednoczenie wytworzy przekonanie, e jest nie tylko zwierzchnikiem, ale i opiekunem. Organizacja Sia przez Rado (Kraft dure Freude, KdF, 27 XI 1933) zajmowaa si urzdzaniem r�nych imprez, wycieczek, dysponowaa nawet wasnym okrtem i bogatymi rodkami. Popierano np. motoryzacj (cho nie udao si zbudowa obiecanego “samochodu ludowego", Volkswagen), wan take dla cel�w wojskowych.

Powane miejsce w ideologii hitlerowskiej zajmowa chop. Wie jako r�do siy narodu, zapewniajca liczniejsze i zdrowsze potomstwo, miaa by podstaw spoeczestwa. Chopi ujci zostali w ramy organizacji “stan wyywienia Rzeszy" (Reichsnahrstand) pod wodz Waltera Darrego (13 IX 1933). Ju w maju 1933 r. podjto kroki dla popierania gospodarstw wielkochopskich; ustawa o “zagrodach dziedzicznych" (29 IX 1933) uniemoliwiaa dzielenie i zaduanie takich gospodarstw. Wbrew zapowiedziom, a zgodnie z potrzebami rosncego przemysu, zwaszcza zbrojeniowego, powodowaa ona odpyw ludzi ze wsi do miast i okrg�w przemysowych (co najmniej ok. 700 ty. os�b), tym bardziej e ogromne poacie ziemi ornej wie tracia na cele wojskowe.

Handel i rzemioso zorganizowane zostay take w “stany Rzeszy" (3—4 V 1933); znowu wbrew zapowiedziom nie otrzymay one ochrony przed konkurencj ze strony wielkiego przemysu i dom�w towarowych.

Kontakty ruchu narodowosocjalistycznego ze wiatem wielkich interes�w istniay ju przed 1933 r. Niedugo po zdobyciu wadzy doszo do spotkania Hitlera i G�ringa z ca grup przemysowc�w (jak Krupp i V�gler) i ekonomist�w (Schacht, 20 II 1933). Potem (15 lipca) utworzono wsp�ln generaln rad gospodarki niemieckiej. W zamian za wsp�prac narodowy socjalizm mia do zaoferowania zabezpieczenie przed lewic i podniesienie produkcji.

( Hitler dochodzi do wadzy w momencie gbokiego kryzysu, ale niedugo wiat zacz wkracza na drog wyranej poprawy gospodarczej.

678

Byo to dla reimu okolicznoci nad wyraz pomyln, gdy skutki tego mona byo przypisa nowym rzdom.

Podstaw ekonomiki hitlerowskiej byo zachowanie stanu wasnoci w przemyle i rolnictwie przy powanym powikszeniu udziau w gospodarce pastwa (wr�d koncern�w pastwowych najwiksze byy Zakady H. G�ringa, Hermann G�ring-Werke, 1937) oraz poddaniu wszystkiego bacznej kontroli.

Rzdy hitlerowskie stosunkowo szybko usuny tak dotkliwe dla ludnoci bezrobocie (w kocu 1932 r. liczba bezrobotnych wynosia 6 mln, 1933 r. — 4 mln, 1934 r. — ponad 2 mln, 1937 r. — 1/2 mln, od 1938 r. da si odczu brak rk do pracy). Sukces ten starano si wyzyska na wszelkie sposoby.

Jednym ze rodk�w byo rozpoczcie wielkich rob�t publicznych, w tym sieci autostrad (od czerwca 1933 r., og�em 5 ty. km), pierwszych na wiecie, lotnisk, poligon�w, ponadto remontowano domy, porzdkowano miasta itd. Uwaano, nie bez racji, e skuteczniejszym sposobem jest pociganie do pracy, nawet nisko patnej, ni wypacanie zasik�w dla bezrobotnych. Dla modziey wprowadzono w 1934 r. obowizek odbycia “suby pracy" (zaja si tym w 1935 r. organizacja Suba Pracy Rzeszy — Reichsarbeitsdienst, RAD), przez p� roku, potem przez rok, co dawao niemal bezpatne rce robocze, a op�niao wchodzenie caych rocznik�w na rynek pracy. Celom gospodarczym suy te idea kobiety-matki, zajmujcej si tylko wielodzietn rodzin, obowizujcy w praktyce tylko w pierwszych latach.

Jednym z najpowaniejszych sposob�w zlikwidowania bezrobocia bya rozbudowa przemysu zbrojeniowego. Na te cele wydano w latach 1933—1939 co najmniej 60 mld mk (sam Hitler twierdzi nawet, e 90 mld). Przemys ciki przekroczy poziom produkcji z 1928 r. w 1936 r., przemys konsumpcyjny dopiero w 1938 r. Szczeg�lnie rozwijay si:

przemys metalurgiczny (w produkcji aluminium Niemcy zajy pierwsze miejsce na wiecie) i chemiczny (ogromn wag przykadano do produkcji benzyny syntetycznej i sztucznego kauczuku, wyrosa w tym przemyle potga I. G. Farben). Og�em produkcja przemysowa w latach 1933—1939 powikszya si dwukrotnie.

Starano si o intensyfikacj rolnictwa, przy czym wzrost plon�w musia take rekompensowa zmniejszenie si powierzchni ziemi uprawnej oddawanej na cele wojskowe. Doch�d z gospodarstw chopskich podni�s si znacznie w stosunku do lat kryzysu, ale nie osign poziomu z 1928/1929 r.; z wielkich majtk�w, cho powikszy si mniej, by dwukrotnie wyszy ni przed kryzysem.

Wszystkie te wysiki byy kosztowne. Pienidze uzyskiwano w duej czci z podwyszania podatk�w (np. podatek dochodowy w latach 1933—1939 potroi si, inne podobnie wzrosy), a wic kosztem stopy yciowej spoeczestwa. Udzia zarobk�w w dochodzie narodowym od 1928 do 1938 r. spad z 62 na 57%, udzia dochod�w wielkich przedsibiorstw znacznie podskoczy. Ograniczenie dochod�w ludnoci potrzebne byo take dlatego, e sabszy rozw�j przemysu konsumpcyjnego

679

m�g atwo spowodowa brak niekt�rych towar�w. Std stae wezwania, aby ludno godzia si na r�ne wyrzeczenia, jada obiady jednodaniowe, margaryn zamiast masa (jedno z hase gosio “armaty zamiast masa").

Pomimo tego likwidacja bezrobocia spowodowaa w stosunku do lat kryzysu wzrost spoycia r�nych artyku�w (ywnociowych przewanie o kilka procent). Take budownictwo, po zastoju na pocztku lat trzydziestych, ponownie oywio si (z istniejcych w 1939 r. mieszka 1/4 zbudowano po 1918 r.).

Wszystkie inwestycje powodoway brak r�wnowagi budetu. Dug publiczny wzr�s z 1,6 do 5 mld mk. Wobec trudnoci uzyskania poyczek zagranicznych sytuacj starano si poprawi przez odpowiednie uksztatowanie handlu zagranicznego. Handel ten, podobnie jak cay obr�t dewizowy, znalaz si pod cis kontrol pastwa. Gwatownie ' propagowana zasada samowystarczalnoci (autarkii) zmniejszy miaa przyw�z do Niemiec towar�w, kt�re nie byy bezwzgldnie konieczne dla przemysu, zwaszcza zbrojeniowego. W rezultacie spad handel Niemiec z krajami uprzemysowionymi, powiksza si z Europ Poudniowo-Wschodni i z niekt�rymi zamorskimi. Sprowadzano g�wnie surowce, co uatwione byo ich stosunkowo niskimi cenami na rynkach wiatowych. Handel ten czy si z planami ekspansji zewntrznej Niemiec, nie tylko w zakresie gospodarki.

Rozbudowa aparatu wadzy, potga systemu policyjnego, a take , sukcesy gospodarcze zabezpieczay reim hitlerowski przed opozycj ) wewntrzn. Od stycznia 1933 r. zacza si emigracja (do lata 1939 r. p� miliona os�b, cznie z Austri), kt�ra w najwikszej mierze obja yd�w, a take intelektualist�w. Musieli r�wnie wyjecha przyw�dcy lewicy. Ju w lipcu 1933 r. powsta orodek socjalistyczny w Pradze (Sopade), od 1937 r. w Paryu. W paru miejscach zgromadzili si komunici, na Zachodzie i w Zwizku Radzieckim. Starano si o utrzymanie kontakt�w z Rzesz, gdzie pojawiay si nielegalne druki i czasem grupy wrogie narodowym socjalistom. Przewaga potnego aparatu ucisku bya jednak tak wielka, e trudno byo marzy o bardziej efektywnej walce. W rozbitym przez hitleryzm spoeczestwie kady “umiera w samotnoci", jak to okreli tytuem powieci pisarz Fallada.

ETAPY AGRESJI

Pooenie midzynarodowe Rzeszy w styczniu 1933 r. byo znacznie korzystniejsze ni sytuacja wewntrzna. Od czas�w Stresemanna Niemcy byy na najlepszej drodze do uzyskania zgody mocarstw zachodnich na rewizj traktatu wersalskiego w tak istotnych punktach, jak granica wschodnia i rozbrojenie. Ale Hitler nie by rewizjonist;

stwierdzi przecie: “danie odbudowy granic z 1914 r. jest politycznym nonsensem w takim stopniu i o takich skutkach, e r�wna si to zbrodni". Ju Mein Kampf jako cel narodowego socjalizmu stawia panowanie nad wiatem, a rodkiem miao by zdobycie rozlegej “przestrzeni

680

yciowej" na Wschodzie. W przem�wieniu do dow�dc�w armii z 2 II 1933 r. powiedzia, e Europa Zachodnia jest terenem ubocznym, na kt�rym stosunki mona bdzie uregulowa przy okazji zaatwiania porachunk�w z Francj, z Angli (kt�rej zreszt w Mein Kampf nie szczdzi s�w uznania) najlepiej prowadzi ukady. Natomiast “zdobycie nowej przestrzeni yciowej na Wschodzie i jej bezwzgldna germanizacja" jest g�wnym celem politycznym.

Po zdobyciu wadzy nie od razu podobne zaoenia mogy by realizowane w spos�b oczywisty. Do 1938 r. Auswartiges Amtem kierowa konserwatysta Neurath, dopiero p�niej znalaz si on w rkach cakowicie podlegego “wodzowi" Ribbentropa. Obok ministerstwa dziaa Zagraniczny Urzd NSDAP (Aussenpolitisches Amt der NSDAP, 1 IV 1933), kierowany przez Rosenberga, take Zagraniczna Organizacja (Ausandsorganisation) NSDAP (8 V 1933), w swoich pierwocinach sigajca okresu przed 1933 r. W zaoeniu miaa ona wprawdzie, podobnie jak p�niej plac�wki SS, organizowanie do cel�w narodowego socjalizmu mniejszoci niemieckich w r�nych krajach, ale mieszaa si te do dyplomacji.

Nad tymi kanaami polityki zagranicznej Rzeszy g�rowaa wola Hitlera. Nie znajcy adnego kraju i nie wadajcy adnym obcym jzykiem, stosunki zewntrzne uwaa za swoj wyczn domen, a dyplomat�w lekceway. A przecie poczynania tego dyletanta, cho cechoway si przechodzeniem od “ukrytego przygotowywania agresji", jak to nazwa jeden z historyk�w, do agresji otwartej, wieczone byy zarazem rosncym powodzeniem. Ze stanu wyranej izolacji Niemcy wyrastay do kierowania rosncym w siy blokiem pastw. System bezczelnych kamstw i szantau dawa rezultaty, gdy opiera si na wykorzystaniu istniejcych warunk�w. Wyzyskiwa do maksimum aktualne podziay wiata, antyradzieckie nastawienie Zachodu, szczeg�lnie Wielkiej Brytanii, niech opinii, najbardziej francuskiej, do wysiku wojennego i zmiany dokonujce si w Europie w cigu nastpnych kilku lat. W spos�b drastyczny odsoni wszystkie saboci systemu wersalskiego i cign z nich zyski. Tak byo, cho przez wiksz cz tych lat Niemcy militarnie znacznie ustpoway innym mocarstwom. Powodzenia za umacniay take pozycj rzd�w hitlerowskich wewntrz.

Dojcie Hitlera do wadzy za granic przyjte zostao z mieszanymi uczuciami. Z jednej strony charakter reimu, represje wobec opozycji i przeladowanie yd�w przewanie nie mogy budzi sympatii, z drugiej zapowiedzi skierowania uwagi na Wsch�d mogy uspokaja pastwa zachodnie. Hasa antywersalskie nie odr�niay narodowego socjalizmu od wielu innych stronnictw w Niemczech. Mowa pokojowa Hitlera z 17 V 1933 r., majca zagodzi wraenie wypadk�w wewntrzniemieckich, wywara dodatni skutek. Pakt czterech (15 lipca) z Francj, Angli i Wochami, co prawda nie ratyfikowany, wspomina o moliwoci rewizji traktat�w pokojowych.

Zaniepokoiy natomiast opini pocignicia Hitlera z jesieni 1933 r. Druga konferencja rozbrojeniowa w Genewie (2 II—14 X 1933) miaa

681

teoretyczn deklaracj o r�wnouprawnieniu wojskowym Niemiec (11 XII 1932) wcieli w praktyk. Projekt, aby poprzedzi je 4-letnim okresem przygotowawczym, rozgniewa Hitlera i skoni do wycofania si z konferencji (14 padziernika), a nastpnie i z Ligi Narod�w (19 padziernika).

Zaoeniem dyplomacji niemieckiej byo w tych latach zwalczanie wszelkich projekt�w wielostronnych porozumie, opieranie si na dwustronnych rozmowach z pojedynczymi pastwami, w kt�rych mona byo wyzyska przewag Rzeszy. Tote Berlin od pocztku torpedowa wysiki dyplomacji francuskiej min. Barthou przeduenia warunk�w Locarna na Europ Wschodni w postaci paktu wschodniego (1934, oficjalnie odrzuconego 14 IV 1935). Natomiast polsko-niemiecka deklaracja o pokojowym regulowaniu spraw spornych (26 I 1934) czynia luk we francuskim systemie sojuszy. Ukad by niewtpliwie zaskoczeniem, wydawa si sprzeczny z hitlerowskimi planami ekspansji na Wsch�d, a ponadto oburza opini nacjonalistyczn w Niemczech, dla kt�rej odebranie Polsce jej teren�w zachodnich stanowio jeden z najwaniejszych cel�w.

Niemniej rok 1934 w dyplomacji Hitlera oznacza bilans ujemny. Niemcy dalekie byy jeszcze od wojskowej i gospodarczej gotowoci do wojny, a ich pierwsze agresywne kroki napotykay powane przeszkody. Wydawao si, e Rzeszy grozi cakowita izolacja.

W Austrii pod rzdami kanclerza Engelberta Dollfussa nastpowaa totalizacja wewntrzna, rozprawi si on krwawo z socjalistami, gdy jednoczenie gwatownie rosy wpywy narodowego socjalizmu w spoeczestwie. Pr�ba puczu hitlerowskiego i zamordowania Dollfussa (25 VII 1934) zakoczya si cakowitym fiaskiem. Zdecydowaa postawa Woch, kt�re podcigny wojska na przecz Brenneru, uwaajc basen naddunajski za rejon wasnych wpyw�w (protokoy rzymskie z Austri i Wgrami z 17 marca). W og�le stosunki z pokrewnym reimem faszystowskim nie ukaday si najlepiej. Mussolini traktowa narodowy socjalizm jako nieudolne naladownictwo faszyzmu, nie day take rezultatu pierwsze osobiste kontakty (w Wenecji 14—15 VI 1934).

Moliwo zblienia midzy Zachodem a ZSRR zapowiadao wejcie tego pastwa do Ligi Narod�w (17 IX 1934), tu i �wdzie tworzyy si ukady wskazujce na Niemcy jako na r�do niepokoju w Europie (Ententa bakaska 9 II 1934).

Wielki przeom zapocztkowa dopiero rok 1935. Zaczo si od sukcesu w sprawie Zagbia Saary, gdzie plebiscyt przewidziany przez traktat wersalski (13 I 1935) przyni�s opowiedzenie si znacznej wikszoci (91%) gosujcych za przyczeniem do Niemiec.

Oficjalne ogoszenie tworzenia lotnictwa wojskowego (9 marca), kt�re w rzeczywistoci ju istniao, Hitler potraktowa jako balon pr�bny. Pene waha noty zachodnie omieliy go do zapowiedzi “odzyskania swobody zbroje" (Wiedergewinnung der Wehrfreiheit, 16 marca). Powszechna suba wojskowa roczna (od 24 VIII 1936 dwuletnia)

682

miaa doprowadzi do stworzenia 12 korpus�w, 36 dywizji, postawi pod bro na stopie pokojowej 550 ty. onierzy; kadry do tego przygotowaa ju Reichswehra i organizacje paramilitarne.

Anglia, Francja i Wochy odpowiedziay na to stworzeniem tzw. frontu Stresa (11—14 kwietnia), ale odruch by tylko chwilowy, a drogi trzech pastw rycho cakowicie si rozeszy. Francja zwr�cia si ku ZSRR (ukad z 2 maja) i wznowia ukad z Czechosowacj (16 maja). Anglia wolaa drog odmienn. min. Simon odwiedzi Berlin (25 marca), Hitler w jednej ze swoich “pokojowych" m�w wskaza na wsp�lnot interes�w przeciw ZSRR i oto 18 czerwca oba pastwa podpisay ukad flotowy (Anglia bez konsultowania z Francj), faktycznie oznaczajcy zamanie Wersalu, gdy ustalajcy stosunek nawodnej floty niemieckiej do brytyjskiej na 35:100 (w odziach podwodnych dopuszczony zosta parytet).

Od jesieni 1935 r. do lata 1936 r. dwa wypadki zmieniy cakowicie pooenie Niemiec. Jednym z nich bya napa Woch na Abisyni (3 X 1935). Spowodowaa ona odwr�cenie uwagi Mussoliniego od Dunaju i Bakan�w, a mimo saboci zastosowanych sankcji take zadranienia midzy Rzymem a Paryem i Londynem. Popchno to Wochy w objcia Niemiec. Na Zachodzie za nie brakowao polityk�w, kt�rzy uwaali, e Wochy s znacznie groniejszym agresorem ni Niemcy.

Drugim wypadkiem by wybuch wojny domowej w Hiszpanii (17 VII 1936), kt�ry cementowa wsp�prac z faszyzmem woskim. Oba pastwa popary gorliwie gen. Franco przeciw rzdowi republikaskiemu, lotnictwo niemieckie pomagao przewozi jego oddziay z Maroka na P�wysep Iberyjski, a na polach bitew obok licznych oddzia�w woskich pojawio si okoo 20 ty. onierzy niemieckich, zwaszcza potna jednostka lotnicza Legion Condor (z blisko 7 ty. ludzi zaogi). Dla Luftwaffe wojna hiszpaska staa si poligonem dowiadczalnym, na kt�rym pr�bowano metod uywania samolot�w, szczeg�lnie do bombardowania miast.

W takiej sytuacji Hitler mimo obaw o reakcj ze strony Francji m�g sobie pozwoli na wprowadzenie oddzia�w wojskowych do Nadrenii, jej remilitaryzacj (7 III 1936), co oznaczao amanie nie tylko “dyktatu wersalskiego", ale take dobrowolnych zobowiza z Locarno.

Po kilku za miesicach zacz si tworzy blok pastw agresywnych. “O Rzym—Berlin" zapocztkowa ukad z Wochami (25 padziernika), przewidujcy wsp�ln polityk w basenie naddunajskim i na Bakanach. Odpowiedzi na hasa Frontu Ludowego sta si pakt antykominternowski z Japoni (25 listopada), do kt�rego 6 XI 1937 r. przystpiy Wochy (p�niej i w czasie wojny podpisywanie paktu byo oznak wczania si do bloku pastw pod przewodem Niemiec). Wprowadza on do polityki midzynarodowej walk z “bolszewizmem", w rzeczywistoci mia na celu przygotowywanie agresji.

Na tajnej konferencji u Hitlera 5 XI 1937 r. (wedug opublikowanego po wojnie tzw. memorandum Hossbacha) zapowiedziano rozpraw

683

z pastwami zachodnimi na 1942 r., poprzedzi j miay aneksje Austrii i Czechosowacji.

Gdy osaba opieka Woch, Austria musiaa podpisa ukad z Rzesz (11 VII 1936), w kt�rym bya mowa o dw�ch pastwach niemieckich, niemieszaniu si Rzeszy do spraw wewntrznych ssiada, ale i o odpowiedniej do charakteru niemieckiego polityce Wiednia. Nagle 12 II 1938 r. nastpca Dollfussa, kanclerz Schuschnigg, wezwany do bawarskiej siedziby Hitlera w Obersalzbergu, usysza brutalne w formie, ultymatywne danie wielu ustpstw, uzgodnienia polityki zagranicznej , zwaszcza dopuszczenia do wsp�rzd�w austriackich hitlerowc�w (z nich Artur Seyss-Inquart mia by ministrem spraw wewntrznych). Zdruzgotany Schuschnigg uleg, ale po powrocie do Wiednia pr�bowa odwoa si do spoeczestwa, zapowiadajc na 13 marca plebiscyt. Min ju czas, gdy w Austrii dominowao pragnienie poczenia si z Rzesz i wynik plebiscytu by dla Hitlera co najmniej wtpliwy. Tote zareagowa ostro. 11 marca zmusi Schuschnigga do ustpienia. Kanclerzem zosta Seyss-Inquart, a 12—13 marca wojska niemieckie wkroczyy do Austrii, dokonujc “poczenia" (Anschluss) pod hasami “jeden nar�d, jedna Rzesza, jeden w�dz". Sprowadzony natychmiast Himmler wraz z aparatem Gestapo przez masowe aresztowania (76 ty. os�b) postara si o to, aby wynik urzdzonego teraz plebiscytu zadowoli Hitlera. Austria jako “marchia wschodnia" (Ostmark) staa si prowincj Rzeszy.

Cho pierwszy pokaz siy zbrojnej Niemiec wypad aonie i na drogach austriackich zostao wiele zdezelowanych czog�w, reakcja Zachodu bya zdumiewajco saba. Nawet Francja, kt�ra w 1919 i 1931 r. nie chciaa sysze o poczeniu Austrii z Niemcami, ograniczya si do wtego protestu. Wochy, oczywicie, nie stawiay adnych przeszk�d, a w czasie spotkania na Brennerze Hitler podzikowa za to sowami:

“Mussolini, nigdy tego panu nie zapomn".

Nie miny dwa miesice, gdy Niemcy wysuny spraw Czechosowacji. Trzymilionowa ludno niemiecka na terenach okrajcych od p�nocy i zachodu ziemie czeskie ju przed 1914 r. ulegaa atwo hasom nacjonalistycznym. W modej republice wcale nie bya pozbawiona praw i nie pojawiay si nawet wr�d niej wyrane dnoci do oderwania si od Pragi do czasu, gdy na pocztku lat trzydziestych wszystkie (poza socjalistami) jej ugrupowania polityczne zostay zgniecione przez hitlerowsk Parti Niemc�w Sudeckich Konrada Henieina. Na sygna z Berlina wiosn 1938 r. Heniein ruszy do ataku na rzdy czeskie, dajc autonomii. Pretekst troski o wsp�ziomk�w by dogodny, ale nie bez znaczenia pozostawa fakt, e Czechosowacja jak adne inne pastwo tej czci Europy opieraa si gospodarczym i politycznym wpywom Niemiec, utrzymywaa liberalny system rzd�w, a w polityce zagranicznej zwizana bya sojuszami z Francj i ZSRR.

Wobec nasilenia dziaalnoci boj�wek Henieina i gromadzenia si wojsk niemieckich na granicy Praga zareagowaa zdecydowanie, odrzucajc dania hitlerowskie (14 maja) i ogaszajc czciow mobilizacj

684

(20 maja). Hitler zapewnia, e nie myli o ataku na ssiada (23 maja), ale do genera�w m�wi: “Jest moj nieodwoaln decyzj w kr�tkim czasie rozbi Czechosowacj za pomoc, akcji wojskowej" (30 maja).

ZSRR parokrotnie zgasza swoj pomoc dla zagroonego pastwa, ale decyzja leaa przede wszystkim w rkach pastw zachodnich. Przewag dyplomatyczn nad Francj uzyskaa w tym czasie Anglia, a w niej politycy, kt�rzy hodowali “ugaskaniu" (appeasement) agresora, liczc, e zaspokojony przez Zach�d zwr�ci si w dalszych planach na Wsch�d. Wizyty dyplomat�w brytyjskich, Runcimana w Pradze (26 lipca) oraz premiera Chamberlaina u Hitlera w Berchtesgaden (15 wrzenia) i Bad Godesberg (22—23 wrzenia), zmierzay do skonienia Czechosowacji, aby posza na ustpstwa. Tylko e dania niemieckie rosy; gdy Praga godzia si na autonomi, Hitler da ju cesji Sudet�w, a potem take ustpstw terytorialnych dla Polski i Wgier. Odmowa Czech�w (24 wrzenia), dla kt�rych podobne warunki oznaczay wydanie pastwa na ask Rzeszy, spowodowaa zwoanie konferencji do Monachium (29—30 wrzenia), na kt�rej Hitler, Mussolini, Chamberlain i premier francuski Daladier akceptowali w caej rozcigoci dania niemieckie. W pierwszej dekadzie padziernika cae Sudety wraz z 800 ty. Czech�w, wielkimi zakadami przemysowymi (w tym z zakadami wojskowymi koda o mocy produkcyjnej r�wnej �wczesnemu przemysowi zbrojeniowemu Anglii) znalazy si w ramach Rzeszy.

Politycy zachodni przekonywali, e na tej drodze zapewnili Europie pok�j (Chamberlain ldujc w Londynie powiedzia synne sowa, e przywozi “pok�j dla naszego pokolenia"), wierzyli zapewnieniom Hitlera, e “nie chce adnych Czech�w" (26 wrzenia), podpisywali z Niemcami deklaracje o nieagresji (Anglia 30 wrzenia, Francja 6 grudnia). W rzeczywistoci skutki polityki “ugaskania" byy katastrofalne. Na Zachodzie nawet Belgia nie wierzya w skuteczn opiek Francji, na Wschodzie Hitler jako mediator przyznawa Wgrom poudniow Sowacj i Ukrain Zakarpack (Wiede, 2 listopada).

Ju 21 padziernika Hitler da wojsku rozkaz zniszczenia reszty Czechosowacji. W marcu pod wpywem Berlina oderwaa si Sowacja, formalnie niezalena, praktycznie (na mocy ukadu z 23 marca) pod dominacj Niemiec. 15 III 1939 r. wojska niemieckie weszy do Pragi. “Protektorat Czech (uyto zreszt nazwy geograficznej B�hmen, nie narodowej) i Moraw" stawa si czci Rzeszy Wielkoniemieckiej (Grossdeutsches Reich). Tym razem nie trzeba byo choby pozor�w narodowych.

Bezkarno agresji skaniaa do nowych krok�w. 22 marca Niemcy zagarny okrg Kajpedy, dalsze cele wytyczay ukady handlowe (jak z Rumuni 23 marca).

Grone chmury zawisy nad Polsk. 24 X 1938 r. pierwszy raz Ribbentrop w rozmowie z przedstawicielem Polski w Berlinie, Lipskim, wspomnia o sprawie przyczenia do Rzeszy Gdaska i przeprowadzenia przez Pomorze eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej. Towarzyszyy temu, jak zawsze, zapewnienia, e jest to kres wymaga niemieckich,

685

oraz zachta do nasilenia polityki przeciw ZSRR. 21 III 1939 r. dania niemieckie przybray posta dyplomatycznej noty.

Sytuacja jednak zmieniaa si. Wida ju byo dowodnie, e nie ma kresu agresywnoci Niemiec, a ich sukcesy podniecay pozostae pastwa antykominternowskie. Od 1937 r. Japonia podbijaa Chiny, w kwietniu 1939 r. Mussolini zaj Albani.

Anglia wahaa si jeszcze. Nawet w lipcu 1939 r. Londyn nie mia nic przeciw wsp�lnej z Berlinem polityce w sprawach gospodarczych. Wczeniej jednak Wielka Brytania i Francja poczuy si zagroone, od 1938 r. zaczo rysowa si powaniejsze midzy nimi zblienie. W dniu 31 III 1939 r. Anglia udzielia Polsce gwarancji (p�niej innym pastwom), 6 kwietnia zawara z Polsk ukad polityczny. Dao to Hitlerowi pretekst do wypowiedzenia 28 tego miesica polsko-niemieckiej deklaracji z 1934 r. i ukadu flotowego z Angli z 1935 r. 22 maja podpisa z Wochami “pakt stalowy". Metod zastosowan rok wczeniej w Czechosowacji narodowi socjalici mobilizowali mniejszo niemieck w Polsce. Ju za czas�w republiki weimarskiej jej organizacje posiaday liczne kontakty z Rzesz, po 1933 r. kontakty te zostay szeroko rozbudowane przez NSDAP. W Gdasku, gdzie ludno niemiecka dominowaa bezwzgldnie, wadze miasta zostay cakowicie opanowane przez hitlerowc�w. Mnoyy si wic skargi na ucisk polski, dochodzio do licznych incydent�w i star. Cel tej akcji nie m�g by dla nikogo tajemnic, jak r�wnie i to, e Gdask i autostrada byy jedynie pretekstem do rozpoczcia walki o “przestrze yciow" na Wschodzie.

W takiej sytuacji szczeg�lnego znaczenia nabieraa postawa ZSRR. W 1938 r. zosta on cakowicie odsunity od spraw europejskich, od kwietnia 1939 r. rozpoczy si rozmowy anglo-francusko-radzieckie. Moskwa chciaa trwaego porozumienia, w kt�rym cile okrelone byyby obustronne zobowizania. Londyn unika podobnego zaangaowania si. Og�lnikowy traktat z 24 czerwca od pocztku by bez wartoci, gdy Polska i Rumunia odm�wiy zgody na przemarsz wojsk radzieckich przez ich terytoria. 12 sierpnia zaczy si wprawdzie take rozmowy wojskowe, ale prowadzone na niskim szczeblu nie zapowiaday dobrych rezultat�w.

Przewlekanie si i brak perspektyw rozm�w pastw zachodnich z ZSRR wyzyskali Niemcy. Polityka Hitlera wobec wschodniego mocarstwa bya u swoich podstaw jak najbardziej wroga, co nie wykluczao kontakt�w gospodarczych. Teraz trzeba byo rozmawia o polityce. Naga wizyta Ribbentropa w Moskwie doprowadzia do podpisania ukadu niemiecko-radzieckiego (23 sierpnia), przed kt�rym zawarto take ukad handlowy (19 sierpnia). Pierwszy regulowa sprawy sporne, a w tajnym protokole okrela granice ekspansji niemieckiej w Polsce, reszt zostawiajc partnerowi.

Ju wczeniej wiadome si stao, e wobec postawy Polski i zmiany og�lnej sytuacji w Europie atak na Wsch�d musi doprowadzi do wojny. 3 kwietnia wydany zosta rozkaz wojsku, 11 tego miesica gotowy by plan wojenny (tzw. Fali Weiss). Pierwotny termin 26 sierpnia odroczony

686

zosta ze wzgldu na nowy pakt polsko-angielski (25 sierpnia) i wieci od Mussoliniego (25 sierpnia), e Wochy nie s w stanie przystpi do akcji. Ostatnie dni sierpnia miay na celu tylko ostatecznie przysposobi dziaanie, w kt�rego wyniku 1 wrzenia na Polsk runa potna machina wojenna Trzeciej Rzeszy, w cigu poprzedniego p�tora roku gorczkowo przygotowywana do wojny.

PODB�J EUROPY

W czasie pierwszej wojny wiatowej przy zmiennym jej przebiegu losy wahay si a do 1918 r. Druga wojna rozpada si wyranie na dwa etapy: pocztkowo dominoway sukcesy ora niemieckiego, p�niej wynik wojny by ju przesdzony, alianci przeszli do uderzenia, a Rzesza bronia si przed potniejc koalicj antyhitlerowsk.

Niemcy wycigny dowiadczenie z poprzedniej wojny i w okresie swoich sukces�w staray si nie dopuci do wojny na dwa fronty. W odr�nieniu od przewaajcej liczby alianckich dow�dc�w wojskowych dostrzegali, e zmiany techniczne przyniosy moliwo prowadzenia wojny ruchomej. W okresie zbroje pooyli nacisk na te bronie, kt�re mogy by do niej najbardziej przydatne, a wic na lekcewaon poprzednio bro pancern i na lotnictwo oraz na nowe sposoby ich uycia. W okresie inicjatywy niemieckiej dziaania wojenne przybray posta gwatownych uderze, amicych linie obronne przeciwnik�w, wprowadzajcych popoch i terroryzujcych cae spoeczestwa. Eliminowano w ten spos�b szybko poszczeg�lne pastwa.

W dniu 1 IX 1939 r. uderzenie spado na Polsk. W dwa dni p�niej do wojny przystpiy Anglia i Francja. Nie bez racji jednak Niemcy liczyy, e pastwa zachodnie ogranicz si wycznie do dziaa obronnych, zostawiajc do czasu na podb�j Polski. Frontu zachodniego broniy wic tylko sabsze oddziay niemieckie, skryte poza umocnieniami Wau Zachodniego (Westwall), zbudowanego popiesznie w latach 1938—1939.

Przeciw Polsce poszo 1,8 mln onierzy, caa bro pancerna (2,5 ty. czog�w) i ponad 2 ty. samolot�w. Polska zdoaa zmobilizowa 1,25 mln ludzi, ale miaa zaledwie 300 czog�w i 400 samolot�w. Kada z 65 dywizji niemieckich miaa kilkakrotnie wiksz si ognia od jednej z 30 polskich dywizji piechoty.

Sprzyjao Niemcom zaskoczenie oraz uksztatowanie granic, gdy po ostatnich aneksjach otaczay one Polsk od p�nocy, zachodu i poudnia. Dwie grupy armii, p�nocna z 2 armiami i flot powietrzn i poudniowa z 3 armiami i inn flot powietrzn, rozpoczy atak, przy czym najsilniejsze uderzenia wymierzone byy z rejonu Opola przez Czstochow na Warszaw, z Pomorza Zachodniego przez nasad Gdaskiego ku wschodowi oraz z Prus Wschodnich na poudnie ku Warszawie. Celem byo odcicie wysunitych oddzia�w polskich i zniszczenie ich na zach�d od Narwi i Wisy. Przewaga w powietrzu umoliwiaa sianie nalotami zamieszania w caym kraju, do akcji sabotaowych uyto niemieckiej mniejszoci w Polsce.

687

Mimo zacitej obrony linie polskie zostay przeamane. W najwikszej bitwie nad Bzur (9—23 wrzenia) skapitulowaa powana cz armii wycofujcych si z zachodu. 16 wrzenia spotkay si nad Bugiem oddziay hitlerowskie nacierajce z p�nocy i poudnia. Kolejno poddaway si ostatnie polskie punkty oporu: Warszawa 27 wrzenia, Modlin nastpnego dnia i Hel 1 padziernika. Na pocztku padziernika kampania bya ostatecznie zakoczona. Tylko niewielka cz wojsk polskich zdoaa schroni si za granic, aby tworzy now armi we Francji. Szybki przebieg dziaa zbrojnych zdziwi, ale nie skoni do wniosk�w pastwa zachodnie.

Wczeniej, 17 wrzenia, wkroczyy na teren pastwa polskiego wojska radzieckie; linia demarkacyjna midzy nimi a Niemcami, wyznaczona ukadem z 28 wrzenia, przesunita zostaa z linii Narwi i Wisy, jak przewidywano 23 sierpnia, na lini Bugu i Sanu. Wilno ZSRR odstpi Litwie.

Na Zachodzie trwaa tymczasem “mieszna wojna" i alianci czekali na'"atak niemiecki, liczc na podstawie dowiadcze z 1914 r., e wykrwawi on napastnika. Po pokonaniu Polski Hitler zaofiarowa pok�j, ale czas Monachium min i nikt mu nie wierzy. Ju w listopadzie planowa now ofensyw, ostatecznie jednak odoono j do wiosny.

Od grudnia myla take o p�nocnej flance. W obawie o obsadzenie Norwegii przez Anglik�w i odcicie dostaw rudy szwedzkiej 9 kwietnia Niemcy uderzyy na Dani i Norwegi. Dania zajta zostaa bez oporu, o Norwegi rozgorzay cikie walki, tym bardziej e wyldoway tam oddziay angielskie, francuskie i polskie. Zwaszcza dugo zmagano si o Narvik (2 maja—8 czerwca), ale w sumie byy to znowu kampanie kr�tkie i zakoczone sukcesem hitlerowc�w, cho przeprawa przez morze kosztowaa powan cz floty niemieckiej.

Na Zachodzie Niemcy nie miay ju takiej przewagi jak w Polsce. Przeciw 136 dywizjom, 2,5 ty. czog�w i 3,8 ty. samolot�w stao 101 dywizji alianckich (nie liczc 23 belgijskich i 13 holenderskich), 3,3 ty. czog�w i 2350 samolot�w. Ale strona niemiecka nauczya si ju wykorzystywa w peni si uderzeniow broni pancernej i wiedziaa, e sukces jest po stronie atakujcego.

Na granicy z Niemcami Francuzi zbudowali w latach 1929—1934 potn lini Maginota, przedueniem jej na granicy belgijskiej byy ze wzgld�w politycznych tylko lekkie umocnienia polowe. Wojenny plan niemiecki, dzieo gen. Friedricha Ericha von Mansteina, przewidywa wic i teraz zamanie neutralnoci Belgii, a take Holandii i Luksemburga. Poza tym jednak stanowi jakby odwr�cenie planu Schlieffena. Zamiast bowiem obejcia Parya od zachodu wymierzony by przez Ardeny ku ujciu Sommy, majc na celu odcicie armii francuskich i angielskiego korpusu ekspedycyjnego.

Plan ten powi�d si cakowicie. 10 maja rozpocza si ofensywa, 15 maja skapitulowaa Belgia, 28 maja Holandia, 4 czerwca wraz z zajciem Dunkierki zakoczya si pierwsza faza walki przeciw Francji. Zahamowanie na kr�tko rozmachu ofensywy umoliwio aliantom ewakuowanie

688

drog morsk przy sprzyjajcej pogodzie 340 ty. ludzi, cho bez adnego sprztu.

Natychmiast po zakoczeniu operacji na p�nocy Niemcy podjli now ofensyw, przez Somm i doln Aisne uderzajc w gb Francji. Francuzi, osabieni porak, pozbawieni najwartociowszych jednostek, zdemoralizowani atakami lotniczymi i rajdami pancernych zagon�w, na nowej linii obronnej (linia Weyganda) nie stawiali skutecznego oporu. 14 czerwca pad nie broniony Pary, 17 czerwca wojska hitlerowskie dotary do granicy szwajcarskiej, okrajc cakowicie lini Maginota. Chcc wzi udzia w dzieleniu up�w 10 czerwca wypowiedziay wojn Francji Wochy. 22 czerwca w Compiegne, w tym samym wagonie kolejowym, w kt�rym podpisano zawieszenie broni w 1918 r., Niemcy narzuciy swoje warunki Francji.

Na Wschodzie wbrew prawu midzynarodowemu znaczna cz ziem polskich zostaa wcielona do Rzeszy, poza dawnym zaborem pruskim take Zagbie Dbrowskie, �d, okrg Ciechanowa i Suwaki. Granica Rzeszy biega niedaleko Krakowa i na p�noc od Warszawy. Z reszty utworzono Generalne Gubernatorstwo (do 1940 r. z dodatkiem: dla okupowanych teren�w polskich) pod rzdami Hansa Franka. Ten narodowosocjalistyczny specjalista od prawa szybko wprowadzi tutaj rzdy cakowitego bezprawia. Z teren�w wcielonych do Rzeszy masowo wysiedlano ludno polsk, a starano si je zasiedli Niemcami sprowadzanymi z kraj�w Europy Poudniowo-Wschodniej i z ZSRR.

Skandynawia i zajte tereny zachodnie traktowane byy r�nie. W Danii pozosta kr�l i wasny rzd, ale w 1943 r. wadz obj penomocnik Rzeszy Karl R. W. Best. W Norwegii marionetkowy rzd utworzy narodowy socjalista V. Quisling, kt�rego nazwisko stao si synonimem kolaboracji z hitlerowcami, stworzono jednak take urzd komisarza Rzeszy (Josef Terboven), kt�ry o wszystkim decydowa. Komisarza Rzeszy (Seyss-Inquart) otrzymaa take Holandia. We Francji Alzacja i Lotaryngia nie zostay oficjalnie wczone do Rzeszy, ale znalazy si pod niemieckim zarzdem cywilnym. Francja p�nocna, cz rodkowej i cae wybrzee Atlantyku okupowane byy przez wojska niemieckie, we Francji nieokupowanej rzdzili Petain i Laval z siedziby w Vichy. Ostatecznie pokoju nie zawarto, na razie Hitler stara si pchn Francj przeciw Anglii.

Sukcesy byy oszaamiajce, pokonana leaa zwyciczyni z 1918 r., kt�rej armia nie tak dawno uwaana bya za najlepsz na wiecie. Niemniej wojna nie bya zakoczona, cho na placu boju zostaa tylko Wielka Brytania. Hitler proponowa jej wprawdzie uznanie granic Imperium w zamian za zgod na niemieckie panowanie na kontynencie europejskim i zwrot kolonii, byy to jednak warunki dla Anglii samob�jcze.

Niemcy nie posiaday dostatecznej floty, aby przerzuci przez wski przesmyk morza odpowiednie siy zbrojne. Pierwszym wic zadaniem byo uzyskanie druzgoccej przewagi w powietrzu. Hitler mia do dyspozycji 3000 samolot�w, Wysp Brytyjskich bronio 1200. (13 VIII 1940 r.

689

1500 bombowc�w rozpoczo pierwsz faz bitwy o Angli, atak skierowany by na lotniska, obron przeciwlotnicz i przemys zbrojeniowy. Zadano przeciwnikowi cikie straty, ale cel�w nie osignito. 7 wrzenia celem atak�w stay si orodki przemysowe i ludno cywilna. Szereg miast, Londyn, Liverpool, Birmingham, znalazo si w ogniu uporczywych nalot�w, najpierw dziennych, p�niej nocnych. Po morderczych nalotach na Coventry G�ring powiedzia, e “zkawentry-zuje" ca Angli. Straty byy ogromne, ale i obrona, w kt�rej brali udzia take lotnicy polscy, coraz skuteczniejsza. Wobec rosncych strat w samolotach 17 wrzenia operacja “lew morski" (Seel�we), pod takim kryptonimem kry si plan inwazji na Angli, zostaa odoona, 12 padziernika cakowicie poniechana. Naloty trway nadal, ale celem ich byo nkanie przeciwnika, nie za przygotowanie desantU.

Hitler planowa teraz uderzenie na Gibraltar, aby zniszczy przewag brytyjsk w zachodniej czci Morza r�dziemnego, i pr�bowa uy do tego celu Hiszpanii i Francji (rozmowy z Lavalem i Petainem oraz z Franco 21—24 X 1940). Dyktator Hiszpanii nie pali si jednak do udziau w wojnie, majc kraj wyczerpany trzyletni wojn domow, nie wierzy te w bliski koniec Anglii. Niemcy popary take Woch�w, kt�rzy bez rezultat�w zmagali si z Anglikami na granicy Libii i Egiptu. W lutym 1941 r. wysany tam zosta gen. Erwin Rommel, p�niej stopniowo r�s tam niemiecki korpus afrykaski (Afrika-Korps). Wbrew pierwotnym zamierzeniom Hitlera powikszao si znaczenie tego placu boju.

690

Nie zakoczywszy wic wojny przeciw Anglii Hitler ponownie zwr�ci si na wsch�d, nadchodzi czas realizowania najdalej idcych plan�w zdobywania wielkich “przestrzeni yciowych" kosztem Zwizku Radzieckiego.

O planie wojny m�wiono ju w lipcu 1940 r., 18 grudnia gotowy by plan “Barbarossa", przewidujcy uderzenie w maju nastpnego roku. W czasie wizyty Mootowa w Berlinie (12—14 listopada) wystpiy wyrane przeciwiestwa midzy oboma pastwami.

Od wrzenia 1939 r. w Europie rodkowo-Wschodniej i na Bakanach zaszy powane zmiany. Po zajciu Polski i pokonaniu Francji dominacja niemiecka wr�d mniejszych pastw stawaa si coraz wyraniejsza. Rzesza ju przed wojn popieraa Wgry ze wzgldu na ich rewizjonistyczne nastawienie. Teraz wraz z Wochami przyznaa Wgrom kosztem Rumunii Siedmiogr�d, Bugarii za ofiarowaa poudniow Dobrudz (Wiede 30 VIII 1940). Niemiecko-wosko-japoski pakt trzech (27 IX 1940) zapewnia dwom pierwszym pastwom panowanie w Europie, a przystpoway do niego Wgry, Rumunia, Sowacja, Bugaria i Jugosawia (midzy listopadem 1940 r. i marcem 1941 r.). Jednoczenie jednak umacnia swoje pozycje take Zwizek Radziecki. Poza wschodnimi terenami pastwa polskiego uzyska po wojnie z Finlandi (30 XI 1939—12 III 1940) cesje terytorialne, w lipcu i sierpniu 1940 r. weszy w jego skad Litwa, otwa i Estonia, w czerwcu Rumunia odstpia Besarabi i Bukowin. Te zmiany w Europie Wschodniej wywieray wpyw na przypieszenie ataku Hitlera na ZSRR.

Atak op�niy jednak wypadki na Bakanach. Wosi od padziernika 1940 r. pr�bowali pokona Grecj, zamiast tego armia grecka wesza do Albanii. 31 padziernika wojska angielskie wyldoway na Krecie, w lutym 1941 r. w Grecji. W Jugosawii 27 III 1941 r., w dwa dni po przystpieniu do paktu trzech, nastpi przewr�t, a nowy rzd zbliy si do Wielkiej Brytanii, zawar nawet pakt przyjani z ZSRR (5 kwietnia).

Ju 18—20 III 1941 r. Hitler omawia z Mussolinim plan wsp�lnej akcji na Bakanach i w Afryce P�nocnej. 6 kwietnia ponad 50 dywizji niemieckich i woskich, p�niej take wgierskie i bugarskie ruszyy na Jugosawi i Grecj. 17 kwietnia kapitulowaa Jugosawia, 27 tego miesica zajta zostaa Grecja, midzy 20 maja i 1 czerwca spadochroniarze niemieccy zdobyli take Kret.

Oba pokonane pastwa bakaskie straciy rozlege tereny na rzecz ssiad�w. Marionetkowy a krwawy rzd A. Pavelicia stan na czele rozlegej Chorwacji, w Serbii istnia podobny rzd, ale wadza bya w rkach wojsk niemieckich. Razem z woskimi rzdziy one take w Grecji.

Rozmach agresji zaprowadzi Hitlera jeszcze dalej. Korzystajc z tego, e Syri rzdzili Francuzi wierni Petainowi, lotnictwo niemieckie w kwietniu 1941 r. pr�bowao stamtd wesprze antybrytyjski ruch Arab�w w Iraku. Anglikom udao si jednak odeprze ten zamach na pola naftowe, opanowali sytuacj w Bagdadzie, a nastpnie wraz z “wolnymi Francuzami" zajli Syri i Liban.

691

Plan “Barbarossa" przewidywa kontynuacj wojny byskawicznej. Wojska hitlerowskie w cigu kilku tygodni miay osign lini Archangielsk—Woga—Astracha, rozbi Zwizek Radziecki, aby umoliwi atak na pozycje angielskie na Bliskim Wschodzie — z Libii przez Egipt, z Bugarii przez Turcj, ewentualnie z Zakaukazia przez Iran.

W dniu 22 VI 1941 r. 153 dywizje niemieckie, 73% caych si zbrojnych Rzeszy, ruszyy na wsch�d (w nastpnych tygodniach doszo jeszcze 36 dywizji niemieckich i sprzymierzonych), a wojn ZSRR wypowiedziay wraz z Niemcami Wochy, Rumunia, Sowacja, Finlandia i Wgry. Przewaga liczebna znajdowaa si po stronie wojsk radzieckich, ale oddziay niemieckie byy bardziej zaprawione w walkach, dziaa take moment zaskoczenia.

Pocztkowe sukcesy hitlerowskie byy znaczne. Uderzenia pancernych klin�w niemieckich powodoway powstawanie “kot�w", w kt�rych do niewoli dostaway si setki tysicy onierzy radzieckich. 16 lipca pad Smolesk, 8 wrzenia zaczo si oblenie Leningradu, do listopada zajta zostaa caa Ukraina i Krym (bez Sewastopola). Mimo tego plan wojny byskawicznej zawi�d. Op�r radziecki zamiast zaama si ta, a tymczasem nadesza wczesna i ostra zima. Od koca wrzenia do pocztk�w grudnia w morderczej bitwie obroniona zostaa Moskwa, co byo pierwszym tak powanym niepowodzeniem na ldzie wojsk hitlerowskich. W zimie armia radziecka na wielu odcinkach przesza do dziaa ofensywnych. Wyrazem niezadowolenia Hitlera stay si liczne zmiany na najwyszych stanowiskach dow�dczych, zapocztkowao to kontredans, kt�ry wzmoe si p�niej, gdy niepowodze bdzie coraz wicej.

W zimie Hitler liczy na zmian sytuacji wraz z nastaniem ciepej pory roku. 28 VI 1942 r. armia niemiecka przesza ponownie do ofensywy, ju jednak tylko na poudniowym odcinku frontu. Uderzenie poszo na wsch�d, gdzie 13 wrzenia zacza si bitwa o Stalingrad, i na poudnie, gdzie w sierpniu Niemcy wtargnli na Kaukaz, ale nie mieli ju si, aby doj do p�l naftowych.

W tyme 1942 r. po zmiennych kolejach walk w Libii Rommel podj ofensyw (stycze—luty, potem od 26 maja), kt�ra doprowadzia go a po El-Alamein (23 czerwca), daremnie jednak pr�bowa zaj Kair.

Atak Japoczyk�w na Pearl Harbor na Hawajach (7 XII 1941) spowodowa przystpienie do wojny Stan�w Zjednoczonych; 11 grudnia wypowiedziay im wojn Niemcy i Wochy. Koalicja antyhitlerowska szybko si powikszya, 1 I 1942 r. 26 pastw podpisao w Waszyngtonie deklaracj o wsp�lnym prowadzeniu wojny z mocarstwami paktu trzech.

WOJNA TOTALNA

W jesieni 1942 r. nastpi zwrot w losach wojny. 19 listopada ruszya ofensywa radziecka nad Wog, kt�ra doprowadzia do okrenia i zniszczenia armii niemieckiej w Stalingradzie, 2 lutego do niewoli dostao

692

si 90 ty. onierzy pod wodz marszaka Friedricha Paulusa. Wraenie na caym wiecie byo ogromne. Kolejno na r�nych odcinkach frontu Rosjanie rozpoczynali dziaania zaczepne. Pr�ba Niemc�w ponownego przejcia do ofensywy pod Kurskiem (5—12 VII 1943) zakoczya si klsk i uderzeniem radzieckim na Ukrain. Do listopada front przesun si znacznie na zach�d.

W Afryce gen. Montgomery ruszy spod El-Alamein 23 X 1942 r., aby w grudniu doprowadzi wojska po przejciu 3000 km na granic libijsko-tunezyjsk. 7 listopada wojska alianckie pod wodz gen. Eisenhowera wyldoway w Algierii. W marcu 1943 r. Anglicy przeamali lini Mareth w Tunezji i do 13 maja skapituloway oddziay niemiecko-woskie w sile 250 ty. ludzi. Gdy kolejno zajta zostaa Sycylia (10 lipca—17 sierpnia), pod wpywem klsk obalono we Woszech Mussoliniego (25 lipca), a nowy rzd marszaka Badoglio podpisa zawieszenie broni z aliantami (3 wrzenia), potem nawet wypowiedzia wojn Niemcom (13 padziernika). Niemcy popiesznie rozbroiy oddziay woskie i zajy wikszo P�wyspu Apeniskiego. 9 wrzenia Amerykanie wyldowali pod Salerno, potem Anglicy koo Tarentu i powoli ruszyli na p�noc.

W takiej sytuacji pooenie Niemiec gwatownie si pogorszyo. 18 II 1943 r. Goebbels wygosi przem�wienie, w kt�rym zapowiedzia “wojn totaln" (termin zapoyczy od Ludendorffa).

Niemcy nie potrzeboway, jak w 1914 r., przestawia swojej gospodarki na tory wojenne, gdy co najmniej od 1936 r. prowadzona bya ona pod ktem przygotowa do wojny. Pomagay take dowiadczenia z pierwszej wojny wiatowej. Niemniej w 1939 r., podobnie jak w 1914 r., przewidywano wojn kr�tkotrwa. Wielka Brytania zastosowaa blokad Niemiec, te ostatnie staray si, uywajc odzi podwodnych, odci dow�z towar�w do Anglii.

Dziaania nawodne, podobnie jak w latach 1914—1918, nie odgryway decydujcej roli. Do wyjtk�w naleay tak gone wypadki, jak zniszczenie pancernika “Admira Graf Spee" u wybrzey Urugwaju (13 XII 1939) czy okrtu liniowego “Tirpitz" u wybrzey Norwegii (12 XI 1944), z udziaem jednostek polskich. Walczono zawzicie o szlaki morskie, najbardziej na Morzu r�dziemnym, gdzie flocie woskiej szybko musieli przyj z pomoc Niemcy i gdzie zacita walka rozgorzaa zwaszcza o rejon Malty w kocu 1941 i na pocztku 1942 r. Nowoci by znaczny udzia lotnictwa w tych zmaganiach, ale w sumie przewaga Wielkiej Brytanii rycho daa o sobie zna.

odzi podwodnych pocztkowo Marynarka Rzeszy miaa niewiele, a stosoway one taktyk z pierwszej wojny wiatowej. Od wrzenia 1939 r. do marca 1940 r. Niemcy zatopili statki o wypornoci 1,1 mln t, z tego odzie 3/4 mln t. Przy powikszajcej si liczbie jednostek podwodnych wojska niemieckie zastosoway metod uderzenia na konwoje caymi grupami odzi. W rezultacie w 1941 r. zatopiono 2,1 mln t, a w 1942 r. ju 6,2 mln t. Okresem szczytowych powodze byo drugie p�rocze

693

1942 i pierwsze 1943 r., gdy zatopiono znacznie wicej, ni wynosi przyrost floty alianckiej. Szybko jednak zacza rosn liczba niszczonych odzi na skutek upowszechnienia nowych metod walki z radarem na czele. 24 V 1943 r. Niemcy poniechali rajd�w grupowych, a powr�t do nich w jesieni przyni�s ju znacznie skromniejsze rezultaty. Tona flot koalicji r�s coraz bardziej, a wane to byo take ze wzgldu na dostawy broni do ZSRR. W sumie w cigu caej wojny alianci stracili 21 mln t, z tego 14,7 mln zatopiy odzie podwodne, ale tona nowych okrt�w wynosi a 39,5 mln.

Tymczasem Niemcy odczuway coraz bardziej skutki blokady brytyjskiej. Przedwojenna polityka autarkii nie wyzwolia Rzeszy od zalenoci od zagranicy, skd pochodzio 20% ywnoci, benzyna, metale kolorowe, 70% rudy elaza, 2/3 kauczuku, poowa surowc�w tekstylnych, prawie poowa sk�r i futer. Niekt�re surowce udao si zastpi produktami sztucznymi (od 1942 r. kauczuk), czciowo importowano je z zewntrz (rud elazn ze Szwecji, metale kolorowe z Turcji), reszt uzyskiwano drog bezwzgldnej eksploatacji kraj�w podbitych i zalenych.

Zaczto od rabunku i wywoenia wszelkich zasob�w surowc�w, niekiedy take demontowania zakad�w przemysowych. P�niej, gdy coraz silniejsze staway si lotnicze naloty alianckie, Niemcy w wikszym stopniu rozrzucili produkcj po caym swoim imperium, ale zachowali cisy nad ni nadz�r. Ju 18 VI 1940 r. grupa przemysowc�w niemieckich wysuna projekt utworzenia “nowego porzdku" w Europie, czyli poddania kontynentu dyktatowi hitlerowskiemu. W 1941 r. Niemcy dysponowali 5 mln km² zamieszkaymi przez 290 mln ludzi.

Rozwinicie produkcji wojennej ju przed 1939 r. i pocztkowe sukcesy spowodoway, e w cigu pierwszych trzech lat wojny przemys Rzeszy bez trudu zaspokaja potrzeby wojska. Dla ludnoci ju 1 IX 1939 r. wprowadzono racjonowanie ywnoci i wielu innych produkt�w, ale ograniczenia te niewiele odbiegay od stanu przedwojennego. Przydziay r�niy si znacznie w zalenoci od wykonywanej pracy, do wiosny 1942 r. wynosiy tygodniowo 2250—4650 g chleba, 400— 1000 g misa i 269—738 g tuszcz�w. Powaniejsze zmniejszenie przydzia�w ywnoci nastpio dopiero w kwietniu 1942 r., gorzej byo z innymi produktami (odzie, buty), kt�rych produkcja w 1942 r. nie sigaa nawet poowy stanu przedwojennego. Mimo wszystko jednak poziom produkcji przemysu nie przedstawia si le.

Produkcja przemysowa Niemiec (1938 r. = 100)

Tre 1939 r. 1940 r. 1941 r. 1942 r. 1943 r. 1944 r.

cay przemyl 106 102 105 106 119 117 towary konsumpcyjne 100 95 96 87 91 87 przemyl zbrojeniowy 125 220 220 320 500 425

Do najwyszych granic starano si po 1942 r. wyzyska moliwoci produkcyjne, gdy moc przemysu zbrojeniowego pastw paktu trzech bya trzykrotnie mniejsza ni koalicji.

694

W marcu 1940 r. powstao ministerstwo zbroje i amunicji z Fritzem Todtem (od 1942 r. Albertem Speerem) na czele. Od jesieni 1942 r. na skutek gwatownego nacisku w cigu p� roku dwa i p� ra podniesiono produkcj czog�w, o 60% amunicji i samolot�w. Mimo nalot�w alianckich wysoka produkcja utrzymana zostaa do 1944 r.

Koszty wojny rosy w jeszcze wikszym tempie ni w latach 1914— 1918, od 1 V 1939 do 31 III 1943 r. wydatki Rzeszy wynosiy 685 mld mk, z tego wydatki wojenne w cisym tego sowa znaczeniu 510 mld mk, w rzeczywistoci wicej. Mimo powikszajcego si nacisku podatkowego na spoeczestwo tylko cz z nich mona byo pokry, dug Rzeszy w 1945 r. sign 400 mld mk.

Powane trudnoci stwarza brak ludzi, do 1941 r. pod bro powoano 6 mln, w kocu 1943 r. ju 12 mln os�b. W 1942 r. zakazano zmienia prac bez zgody odpowiedniego urzdu. Po ogoszeniu totalnej mobilizacji w lutym 1943 r. dla pastwa musieli pracowa wszyscy mczyni od 14 do 65 i kobiety od 17 do 45 roku ycia. Ale to nie wystarczao.

Od pocztku wojny signito po jec�w wojennych (a wic najpierw polskich, w warunkach zawieszenia broni z Francj przewidziano, e w Niemczech pozostanie 1,7 mln jec�w francuskich), p�niej zaczto werbowa do pracy ludzi na wszystkich zajtych terenach, wreszcie werbunek przybra posta masowych apanek i porywania ludzi gwatem. Zajmowa si tym penomocnik do cigania ludzi do Rzeszy Fritz Sauckel. W maju 1939 r. pracowao w Rzeszy 39,1 mln robotnik�w niemieckich i 300 ty. zagranicznych, we wrzeniu 1944 r. liczba pierwszych spada do 28,4 mln, drugich cznie z jecami powikszya si do 7,5 mln. Niemcy przybray posta wielkiego obozu pracy niewolniczej. Do produkcji wcignito take wini�w oboz�w koncentracyjnych.

Wraz z wybuchem wojny polityka wewntrzna zaostrzya si znacznie, objawem tego byo ogoszenie “zasad wewntrznego bezpieczestwa pastwa" (20 IX 1939). Zaczto stosowa takie metody, jak eutanazja (od stycznia 1940 do sierpnia 1941 r. zamordowano 70 tys. chorych psychicznie). Na cae spoeczestwo spady surowe obostrzenia, szczeg�lnie na ludzi, o kt�rych wadze przypuszczay, e s wrogo nastawieni do reimu. Tak byo z dziaaczami polskimi w Niemczech, kt�rych wysano do oboz�w koncentracyjnych.

W wikszym stopniu terror hitlerowski skierowa si przeciwko mieszkacom teren�w podbitych. O ile w Skandynawii i na Zachodzie tpiono przede wszystkim ludzi buntujcych si przeciw rzdom hitlerowskim, o tyle na Wschodzie, najwczeniej w Polsce, przybrao to posta masowej eksterminacji caych grup, zwaszcza inteligencji. Byo to 'przygotowaniem niemieckiej “przestrzeni yciowej", na kt�rej mogli pozosta “podludzie" tylko jako “bydo robocze". “Generalny plan Wsch�d" (Generalplan Ost, 12 VI 1942) przewidywa wysiedlenie Polak�w, Ukraic�w, Biaorusin�w i Czech�w. Najbardziej to ponury rozdzia

695

historii Niemiec, gdy w spos�b systematyczny przygotowywano i przeprowadzano mordowanie milion�w ludzi.

Do szczytu polityka ta dosza po zajciu rozlegych obszar�w Zwizku Radzieckiego. 17 XI 1941 r. na czele ministerstwa dla teren�w okupowanych stan Rosenberg. Z kraj�w batyckich i Biaorusi utworzono Komisariat Ostland, w kt�rym wahano si midzy pewnymi ustpstwami dla lud�w batyckich a przeznaczeniem dawnych Inflant pod germask kolonizacj. Na poudniu istnia Komisariat Ukraina. Znaczne poacie kraju oddano Rumunii, mniejsze Finlandii, jeszcze na innych (Krym) chciano te osiedli German�w. Niemiecka polityka wobec lud�w Zwizku Radzieckiego bya tak brutalna, e tylko w niewielkiej stosunkowo mierze staraa si roznieca antagonizmy narodowe na tych wielonarodowych terenach.

Podobne metody stosowano take wobec jec�w radzieckich (ju 12 V 1941 r. rozkaz o komisarzach przewidywa rozstrzeliwanie na miejscu oficer�w politycznych). Trzymani masami w nieludzkich wrcz warunkach, wymierali dziesitkami tysicy. Dopiero potrzeby wasnego rynku pracy i niepowodzenia wojskowe, zmniejszajce dopyw nowych jec�w, spowodoway w tym zakresie pewne zmiany. Od koca 1942 r. pr�bowano tworzy z jec�w radzieckich oddziay pomocnicze, w 1943 r. powstaa pod wodz Wasowa Rosyjska Armia Wyzwolecza (ROA), tworzono jednostki estoskie, otewskie i inne, ale wszystkie podobne przedsiwzicia tony w ludob�jczych metodach rzdzenia.

Specjalny rozdzia w polityce eksterminacyjnej zajmowa stosunek do yd�w. 20 I 1942 r. na konferencji w Wannsee, przedmieciu Berlina, z udziaem Heydricha, pado sformuowanie o “ostatecznym rozwizaniu" kwestii ydowskiej. Ju poprzednio ydzi na okupowanych terenach, zwaszcza wschodnich, poddawani byli licznym przeladowaniom i szykanom. Pod hasami uznawania ich za r�do wszelkich nieszcz ludzkoci odseparowano ich od reszty ludnoci. Powstaway getta, zamknite murami, z kt�rych oddala si mogli tylko do pracy pod konwojem. Stoczeni w wskich ramach dzielnic, bici i maltretowani pod lada pozorem, wymierali z godu i chor�b. I tak jednakie “pasoyty" przeszkadzay w budowaniu “nowego porzdku". Endlosung polegao po prostu na jak najsprawniejszym przygotowaniu i przeprowadzeniu mordu kilku milion�w istot ludzkich. Za najbardziej racjonalne uznano duszenie yd�w w komorach gazowych i palenie cia, co zostao systematycznie dokonane w latach 1942—1944, w najwikszej liczbie w Owicimiu-Brzezince, Becu, Chemnie nad Nerem i w Treblince, gdzie zwoono yd�w nie tylko z krwawo likwidowanych gett w Polsce, ale i z caej Europy.

Obozy koncentracyjne rozrosy si w czasie wojny znacznie, a przechodziy przez nie setki tysicy wini�w. W nieludzkiej, cho zorganizowanej masakrze wyzwalay one w oprawcach najgorsze instynkty. Na winiach dokonywano eksperyment�w lekarskich, przed kt�rymi wzdraga si powinien kady lekarz. Jednoczenie wobec zastosowania

696

mapa: Aneksje i okupacje niemieckie w Europie w latach 1938—1945

697

przymusu niewolniczej pracy wini�w nabray one take znaczenia dla ekonomiki wojennej. cznie z pomordowanymi ydami pochony ok. 8 mln istnie ludzkich.

Jednym z rezultat�w ludob�jczej polityki byo wyrastanie potgi SS. Plac�wki tej organizacji sadowiy si we wszystkich rejonach Europy, ograniczay nawet kompetencje hitlerowskich wielkorzdc�w podbitych kraj�w. System oboz�w zapewni Himmlerowi potg gospodarcz, a wszystko to prowadzio do sigania po coraz wiksze wpywy w samej Rzeszy, czego przejawem byo mianowanie Himmlera ministrem spraw wewntrznych (1943) i dow�dc rezerw armii ldowej (1944). Im gorsze byo pooenie Rzeszy, im wikszy budzi si op�r w Europie, tym bardziej potrzebny by aparat ucisku (samo Gestapo liczyo w 1943 r. co najmniej 40 ty. ludzi).

Z oddzia�w dyspozycyjnych SS i formacji “trupich g�wek" w 1940 r. powstay wojska (Waffen-SS), stale powikszane w nastpnych latach (do 900 ty. ludzi w kocu wojny). Wchaniay nowo tworzone jednostki armii, nie tylko na podstawie ochotniczego jak pierwotnie zacigu;

zaliczano do SS oddziay cudzoziemskie tworzone w ZSRR i w r�nych krajach Europy do walki przeciw komunizmowi. W 1944 r. SS przejo od wojska sub wywiadu i kontrwywiadu, zaczo prowadzi wasne poczynania dyplomatyczne, swoimi ludmi obsadzio wiele kluczowych stanowisk w Rzeszy. W kocowym okresie wojny zaczo si tworzy pastwo w pastwie, a dalsze plany Himmlera przewidyway zbudowanie elitarnego imperium SS w caej Europie.

' Taka polityka narodowych socjalist�w musiaa nasili op�r na terenach okupowanych. Ugrupowania konspiracyjne powstaway czsto zaraz po zaprowadzeniu okupacji hitlerowskiej. Represje niemieckie skaniay do podjcia walki zbrojnej. Na najwiksz skal wystpio to w Europie Wschodniej i na Bakanach. Ruch oporu w Polsce, jeden z najsilniejszych w Europie, jest dostatecznie znany. W Jugosawii dogodne, zalesione i g�rzyste tereny sprzyjay ruchom nacjonalist�w serbskich, czetnik�w, i komunistycznej partyzantce Tity, przy czym ten ostatni uzyska znacznie wiksze poparcie spoeczestwa i aliant�w (Wielkiej Brytanii, nie m�wic o ZSRR). Oddziay greckiej organizacji EAM w lecie 1943 r. podjy nawet ofensyw. Na zapleczu frontu wschodniego trzeba byo stale utrzymywa kilkusettysiczn armi w pogotowiu. Partyzanci wspomagani byli przerzutami przez front, w 1943 r. zabili wielkorzdc Biaorusi, Wilhelma Kubego. W Czechach zamach dosign tak wysokiego dostojnika, jak Heydrich (1942). Patrioci duscy dopomogli ydom w schronieniu si do Szwecji, norwescy w wysadzeniu w powietrze wytw�rni cikiej wody, potrzebnej do produkcji projektowanej bomby atomowej. Francuskie oddziay maquis przygotowyway ldowanie aliant�w.

Na wystpienia ruchu oporu wadze hitlerowskie odpowiedziay wzrastajcym terrorem. Palono wsie, dziesitkowano lub deportowano ludno, stosowano odpowiedzialno zbiorow, wyznaczajc za kadego polegego Niemca wysok cen przez rozstrzeliwanie dziesitk�w

698

i setek zakadnik�w. To jeszcze bardziej podniecao do oporu. Hitlerowska Europa, oblona od 1943 r. przez aliant�w, podminowana bya take od wewntrz.

ZAGADA NIEMIEC NARODOWOSOCJALISTYCZNYCH

Na wiosn 1943 r. wojna bya ju przez Rzesz przegrana, ale odzyskiwanie teren�w zajtych przez Niemc�w i pokonanie ich trwa miao jeszcze dugo. W latach 1939—1942 Niemcy hitlerowskie atakoway kr�tkimi, decydujcymi uderzeniami, miadcymi przeciwnik�w, teraz alianci podejmowali ofensywy, nieraz powolniejsze, lecz inaczej ni w czasie wojny lat 1914—1918 przewanie sukces przynoszce atakujcym. Pojawiy si, jak w�wczas, fronty, niekiedy miesicami trwajce w miejscu, na kt�rych Niemcy rozbudowywali umocnienia, ale byy to fronty ruchome, przesuwajce si w wikszym czy mniejszym tempie w kierunku Berlina.

Jak kady dyktator Hitler nie znosi klsk. System, kt�ry zbudowa, m�g istnie tylko przy staych sukcesach. Nie pozwala wic na adne objawy defetyzmu, kada wzmianka o moliwoci klski grozia mierci. Nie godzi si te na adne planowe wycofanie si z trudnych do obrony pozycji, nawet mao wane musiay by trzymane do koca. Na wschodzie tworzono w punktach umocnionych pozycje, zwane “jeami", broniono wz�w komunikacyjnych, pozostaway otoczone grupy armii, najwiksza w Kurlandii. Na zachodzie w dniach, w kt�rych pada Berlin, Niemcy dzieryli jeszcze porty nad Atlantykiem.

W 1943 r. mimo przewagi liczebnej i materiaowej przeciwnik�w wojska niemieckie musiay wic broni frontu od Oceanu Lodowatego do Morza Czarnego, trwa na posterunkach na Wale Atlantyckim (budowanym od 1942 r.) od p�nocnej Norwegii do granic Hiszpanii, broni P�wyspu Apeniskiego na poudnie od Rzymu. Lotnictwo G�ringa stracio nieodwoalnie przewag w powietrzu, w lutym 1943 r. rozpoczy si masowe naloty alianckie na Ruhr, w lipcu na Hamburg (w cigu tygodnia zgino tam 30 ty. ludzi), w listopadzie na Berlin, 5 IV 1944 r. samoloty dalekiego zasigu dotary na pola naftowe Rumunii, w maju zniszczone zostay w znacznej czci zakady produkujce sztuczn benzyn. Mimo ich nasilenia skuteczno nalot�w bya zreszt mniejsza, ni obiecywali sobie alianci (np. w 1942 r. po wielkich nalotach na Lubek i Rostock po paru tygodniach produkcja wr�cia do stanu poprzedniego), nie od nich zawisy losy wojny.

W styczniu 1943 r. na konferencji w Casablance zachodni alianci stwierdzili twardo, e celem jest bezwarunkowa kapitulacja pastw Osi, aby uniemoliwi ponowne stworzenie legendy, e armia niemiecka wojny nie przegraa.

Na froncie wschodnim w grudniu 1943 r. ruszya ofensywa radziecka w kierunku zachodniej Ukrainy, w kwietniu 1944 r. odbito Odess i osignito granic Rumunii, w maju pad odcity Krym. Front ukraiski w dniach 13 VII—30 VIII 1944 r. przesun si z teren�w - na

699

wsch�d od Lwowa do przycz�ka na zachodnim brzegu Wisy pod Sandomierzem,' Ofensywa frontu biaoruskiego, rozpoczta 23 czerwca, doprowadzia wojska radzieckie take nad Wis. Na poudniu 21 sierpnia pad Bukareszt, na p�nocy ofensywa z 14 wrzenia dosza do Rygi (13 padziernika) i odcia wojska niemieckie w Kurlandii. 29 wrzenia ruszya ofensywa na Wgry, w kierunku Jugosawii i Czechosowacji. Udao si Niemcom natomiast zgnie powstania na tyach, w Warszawie 1 VIII—2 X 1944 r. i w Sowacji we wrzeniu.

Poraki niemieckie spowodoway kolejno odpadanie sojusznik�w. 19 IX 1944 r. zawieszenie broni podpisaa Finlandia, cho na dalekiej p�nocy walczyy jeszcze oddziay niemieckie. 18 marca Hitler kaza okupowa Wgry w obawie przed ich kapitulacj. Po przewrocie w Rumunii 25 sierpnia wypowiedziaa ona wojn Niemcom, 28 padziernika zawieszenie broni podpisaa Bugaria, co zmusio wojska niemieckie do wycofania si z Bakan�w, 18 padziernika wojska Tity zajy Belgrad.

We Woszech Mussolini, uwolniony przez spadochroniarzy niemieckich z wizienia na g�rze Gra Sasso (12 IX 1943), utworzy now Republikask Parti Faszystowsk, nie zdoby jednak adnego uznania w spoeczestwie, splami si tylko mordami (m.in. skazaniem na mier swego zicia Ciano). Powoana do ycia Woska Republika Spoeczna w Salo (1 XII 1943) sigaa tak daleko, jak stacjonoway wojska niemieckie; reszt kraju penetroway partyzanckie oddziay komunistyczne.

Niemcy bronili si zacicie na liniach Gustawa i Hitlera z kluczow pozycj na Monte Cassino. Nie day rezultatu dwa uderzenia alianckie w styczniu i marcu 1944 r., dopiero trzecie w maju zWalnym udziaem

700

oddzia�w polskich przeamao front. 4 czerwca pad Rzym, 4 sierpnia Florencja, cho p�niej na par miesicy front stan.

Na zachodzie 59 dywizji niemieckich czekao na atlantyckim wybrzeu Francji. 6 VI 1944 r., korzystajc z druzgoccej przewagi w powietrzu (13 ty. samolot�w alianckich przeciw 350 niemieckim), na wybrzeu Normandii 5000 okrt�w wysadzio armi inwazyjn. Do 30 czerwca walczyy tam ju 43 dywizje (w tym 13 pancernych). Cikie zmagania o Caen, St.-L� i zniszczony Cherbourg trway p�tora miesica. 31 lipca Amerykanie przerwali linie niemieckie pod Avranches, a z kota koo Falaise wyrwaa si tylko cz wojsk hitlerowskich. Gdy 15 sierpnia alianci wyldowali take we Francji poudniowej, od listopada 1942 r. okupowanej przez Niemc�w, zajcie caego kraju odbyo si szybko. 25 sierpnia Francuzi sami wyzwolili Pary, na pocztku wrzenia pady Bruksela i Antwerpia. W poowie miesica front znowu si zatrzyma. Nie powioda si operacja desantowa pod Arnhem (17—27 wrzenia); zajcie Akwizgranu, pierwszego miasta niemieckiego (21 padziernika) i Metzu niewiele zmienio sytuacj.

W dniu 20 VII 1944 r. w g�wnej kwaterze Hitlera koo Ktrzyna pk Klaus Schenk von Stauffenberg, szef sztabu armii rezerwowej, dokona zamachu na Hitlera z uyciem bomby zegarowej.

Opozycja przeciw “wodzowi" nie miaa w Niemczech wielkich szans na powodzenie. Niezadowolenie niekt�rych dow�dc�w, jak gen. Becka, kt�ry poda si w 1938 r. do dymisji, wynikao z przekonania, e polityka Hitlera narazi niedostatecznie przygotowane Niemcy na wojn i klsk. Tymczasem sukcesy, najpierw dyplomatyczne, p�niej militarne, zdaway si zaprzecza tym obawom. Pierwsze lata wojny to mimo strat w ludziach i trudnoci yciowych okres przekonania o czekajcym Rzesz triumfie. Trudno byo liczy na uzyskanie w spoeczestwie wikszego oddwiku dla denia do obalenia rzd�w narodowosocjalistycznych.

Tu i �wdzie jednak powstaway odosobnione grupy opozycyjne. W jesieni 1942 r. Gestapo aresztowao ok. 600 czonk�w lewicowej grupy Czerwona Orkiestra (Rot Kapelle). Pod wodz por. Harro Schulze-Boysena i Arvida Harnacka Czerwona Orkiestra za pomoc tajnej radiostacji w latach 1941—1942 dostarczya do Zwizku Radzieckiego wiele cennych informacji o sytuacji w Niemczech, zwaszcza o produkcji zbrojeniowej, a w tajnych gazetkach staraa si oywi op�r przeciwko reimowi. W styczniu 1943 r. wytropiona zostaa grupa Biaej R�y z g�wnym orodkiem wr�d student�w monachijskich. 22 stycznia stracono rodzestwo Hansa i Sophie Scholl kierujce ruchem.

Z emigracji dobiegay do nielicznych odezwy komunist�w i socjalist�w. 12—13 VII 1943 r. powsta pod Moskw Narodowy Komitet “Wolne Niemcy" (National Komitee “Freies Deutschland") pod przewodnictwem marszaka Paulusa, zwracajcy si g�wnie do niemieckich onierzy na froncie.

Duej dziaa w Niemczech orodek skupiony wok� hr. Jamesa Helmutha Moltkego, od jego majtku na lsku Kreisau-Krzyowa

701

zwany Kreisauer Kreis, w kt�rym obok ludzi o przekonaniach konserwatywnych znajdowali si r�wnie socjaldemokraci. Posiada on take kontakty z dziaaczami protestanckimi. M�wiono w nim jednak wicej o sposobie urzdzenia Niemiec po upadku Hitlera ni o tym, jak do tego upadku doprowadzi.

Stauffenberg bomb podkada w imieniu spisku, w kt�rym obok kilku wyszych dow�dc�w wojskowych (z gen. Beckiem na czele) dziaali take politycy konserwatywni (z byym burmistrzem Lipska Karlem Goerdelerem). Obudzenie si tej opozycji zwizane byo z wyranymi ju klskami Niemiec. Widzc zbliajc si katastrof, dziaacze ci pragnli ratowa to, co byo moliwe, g�wnie przez porozumienie si z aliantami zachodnimi. Szans powodzenia byy niewielkie. Pastwa anglosaskie trzymay si formuy o bezwarunkowej kapitulacji, a Anglicy w znacznie dla siebie gorszej sytuacji nie chcieli w 1941 r. rozmawia z zastpc Hitlera, Rudolfem Hessem, gdy samolotem umkn do Wielkiej Brytanii. Wewntrz spiskowcy nie mogli uzyska adnego powaniejszego poparcia ludnoci, gdy w warunkach wszechwadzy policji byo to niemoliwe. Liczyli najbardziej na zamieszanie, jakie powstaoby po mierci dyktatora.

Zamach si jednak nie uda. Narada wojskowa odbywaa si nie jak zwykle w masywnym bunkrze, ale w lekkim baraku; skutki bomby Stauffenberga byy w takim pomieszczeniu znacznie mniejsze i Hitler odni�s tylko niewielkie obraenia. Gdy spiskowcy czekali bezczynnie na rozw�j wypadk�w, napitnowa on w przem�wieniu “bardzo ma klik ambitnych, nieodpowiedzialnych, a zarazem gupich oficer�w".

702

Do ataku ruszyo SS, aresztujc i mordujc ujawnionych spiskowc�w, inni popenili samob�jstwo. 400-osobowa komisja Gestapo przeprowadzia istne polowanie, wyapano do 5 ty. os�b mniej czy wicej zwizanych ze spiskiem. “Trybuna ludowy" Rolanda Freislera skazywa na okrutn mier, kilku oskaronych z marszakiem Witzlebenem powieszono na hakach rzenickich. Wsawionego talentem wojskowym marszaka Rommla zmuszono do zaycia trucizny.

Wyjcie cao z zamachu przepenio Hitlera przekonaniem, e czuwa nad nim opatrzno. Zamknity odtd szczelnie w swojej kwaterze, wkr�tce w podziemiach kancelarii Rzeszy w Berlinie, traci rozeznanie w realnej sytuacji. Po 20 VII 1944 r. zapaa nienawici do wyszych dow�dc�w wojskowych, kady z nich wydawa mu si podejrzany, przesuwa wic ich z jednego stanowiska na drugie, powoujc na najwysze ludzi mao znanych. W jego otoczeniu pozostao ju niewielu dawnych przyw�dc�w partyjnych, wierny Goebbels czy szef kancelarii partii Martin Bormann, kryjcy si w cieniu. G�ring od Stalingradu pogry si w marazmie. W kraju rosa wszechwadza Himmlera.

Mimo tego Hitler cigle wierzy w zwycistwo. Od duszego czasu obiecywa zastosowanie nadzwyczajnej broni (Wunderwaffe). Skoczyo si na pociskach dalekiego zasigu V1 i kierowanych rakietach V2. Byy mao precyzyjne (z V1 tylko 29% dosigao celu), skierowano wic je na gsto zaludnion Angli. Od 12 czerwca poszybowao tam 8 ty. sztuk pierwszych, od 6 wrzenia — 2700 sztuk drugich. Poczyniy wiele szk�d, ale na przebieg wypadk�w wojennych nie miay wikszego wpywu. 6 IX 1944 r. ogoszono utworzenie pospolitego ruszenia (Volkssturm); wobec wyczerpania rezerw dotychczasow mobilizacj sigano po kilkunastoletnich chopc�w i ludzi starszych, wielkiego poytku z takich jednostek na froncie nie byo.

Tymczasem alianci stali ju u granic Rzeszy. Zmasowane naloty (7 padziernika nad Niemcami pojawio si 3 ty. samolot�w) masakroway poszczeg�lne miasta (w nalocie “dywanowym" na Drezno 13— 14 II 1945 r. zgino ponad 35 ty. ludzi). Zorganizowana resztkami si, przy uyciu 41 dywizji, ofensywa w Ardenach (od 16 grudnia), mimo pocztkowych powodze, stana po kilku dniach. To nie alianci, jak liczy Hitler, byli wyczerpani wojn.

W myl doktryny Hitlera broniono zaarcie wielu miast. Oddziay SS trzymay Budapeszt od 26 XII 1944 do 13 II 1945 r. Nawet na terenach niemieckich nakazywano zostawia za sob spalon ziemi (rozkaz Hitlera z 19 III 1945), na co zreszt nieraz brakowao si i czasu. Na wschodzie ewakuowano masowo ludno, wobec braku rodk�w transportu coraz czciej kac jej maszerowa piechot, co w warunkach zimowych mroz�w prowadzio do katastrofy. Gdy 12 I 1945 r. ruszya wielka ofensywa radziecka, nie byo ju si na jej powstrzymanie. Na tyach zostay oblone Kr�lewiec i Wrocaw (broniony a do 6 maja), a 16 kwietnia zacza si operacja berliska.

Na zachodzie alianci obsadzili od stycznia do marca 1945 r, lewy brzeg Renu, przez ocalony most pod Remagen przeszli rzek (23 marca)

703

do 18 kwietnia zniszczyli w kotle Zagbia Ruhry 21 dywizji niemieckich. W praktyce ju wczeniej usta tam wszelki zorganizowany op�r.

26 kwietnia forpoczty amerykaskie i radzieckie spotkay si w Torgau nad ab. Przepoowione Niemcy musiay si podda w cigu kilku dmi.

W berliskim bunkrze doywa swych dni niedawny wadca Europy. Radonie przyj wie o mierci prezydenta Roosevelta, co miao przypomina mier carycy Elbiety, ratujc z katastrofy Fryderyka II, ale daremnie czeka na por�nienie si aliant�w. Liczy na odsiecz stolicy ze strony mitycznej armii gen. Walthera Wenck. Gdy ostatnie nadzieje zawiody, 30 kwietnia popeni samob�jstwo, przeklinajc i zapowiadajc zgub narodowi niemieckiemu, niegodnemu jego geniusza. Za nim poszed Goebbels z rodzin. 2 maja Berlin si podda.

Kolejno kapituloway teraz armie niemieckie, we Woszech 28 kwietnia, na p�nocy 2 maja i na zachodzie 7 maja, w tym wypadku bya to ju og�lna kapitulacja, kt�ra wesza w ycie 8 maja wieczorem. Jeszcze opieray si tu i �wdzie jednostki SS (w Czechach), ale wojna bya skoczona.

Najwysi dygnitarze Rzeszy, G�ring i Himmler, pr�bowali, kady na wasn rk, rozmawia z aliantami. Hitler pozbawi ich za to wszystkich godnoci, a nastpc mianowa niespodziewanie admiraa Karla D�nitza (od 1 maja), kt�ry na kanclerza dobra sobie Lutza von Schwerin-Krosigka. 29 maja ten ostatni rzd Rzeszy zosta aresztowany przez aliant�w.

Koczya si druga wojna wiatowa, kt�ra kosztowaa 32 mln ludzi zabitych na frontach, w tym Niemcy ponad 5 mln (gdy pierwsza wojna 1,8 mln). Dziesitki miast niemieckich leay w gruzach, miliony ludzi potraciy dobytek i bkay si bezradnie po kraju.

“Tysicletnia" Trzecia Rzesza zaamywaa si w ogniu klski po 12 latach istnienia. Za zgod na rzdy Hitlera i na rozptanie wojny nar�d niemiecki paci drogo, ale straty innych narod�w byy znacznie wiksze.

Ju w czasie wojny pastwa koalicyjne podejmoway decyzje odnoszce si do Niemiec. Wynikao to choby z przyjcia formuy bezwarunkowej kapitulacji, kt�ra zmuszaa do decydowania o stosunkach w Niemczech po ich pokonaniu. Debaty w tej sprawie zaczy si ju w padzierniku 1943 r. W cigu 1944 r. ustalono podzia Niemiec na strefy okupacyjne radzieck, amerykask i angielsk, w lipcu 1945 r. dodano jeszcze stref francusk.

Na konferencji poczdamskiej (17 VII—2 VIII 1945) zapady postanowienia o przekazaniu teren�w na wsch�d od Odry i Nysy Polsce, p�nocnej czci Prus Wschodnich — Zwizkowi Radzieckiemu. W ramach

704

zapowiedzianej demokratyzacji i demilitaryzacji Niemcy traktowane byy cigle pod wzgldem gospodarczym, komunikacyjnym i innym jako cao. Wsp�lnie miay te ponosi odpowiedzialno za zbrodnie wojenne, czego wyrazem by proces norymberski (20 XI 1945—1 X 1946).

Od pocztku jednak istnienia stref okupacyjnych w obu czciach dawnej Rzeszy, w strefie radzieckiej z jednej, a w 3 strefach zachodnich z drugiej strony, formowa si zaczy odrbne stosunki. Inne byy stosunki spoeczne. W tworzonych lokalnych wadzach przewag uzyskiway inne ugrupowania. W strefie radzieckiej na pierwszym planie stany Partia Komunistyczna i Socjaldemokratyczna, kt�re w kwietniu 1946 r. poczyy si w Socjalistyczn Parti Jednoci (Sozialistische Einheitspartei, SED). Na zachodzie przewag uzyskiway dwie partie — koalicja Unii Chrzecijasko-Demokratycznej (Christlich-Demokratische Union, CDU), spadkobierczyni Centrum i bawarskiej Unii Chrzecijasko-Spoecznej (Christlich Soziale Union, CSU), oraz Socjaldemokratyczna Partia Niemiec.

Midzy strefami amerykask i angielsk nastpowao coraz dalej idce zblienie gospodarcze (1947) oraz polityczne (1948) i powstaa tzw. Bizonia, od sierpnia 1948 r. zbliaa si do niej take strefa francuska, formujc Trizoni. 20 VI 1948 r. wprowadzono na zachodzie reform walutow.

Na tle rosncych r�nic midzy niedawnymi aliantami, Zwizkiem Radzieckim i pastwami zachodnimi (w 1948 r. likwidowano wsp�lne organy kontroli nad Niemcami), wybuch zatarg o Berlin (23 VI 1948— 12 V 1949).

Oba nurty, r�nice wewntrzne i stosunki midzynarodowe, odmiennie, ni przewidywano pierwotnie, prowadzi zaczy do tego, e z pustki politycznej w Niemczech w 1945 r. formowa si zaczy dwa pastwa. Finaem tego stao si utworzenie 21 IX 1949 r. Federalnej Republiki Niemiec i 7 X 1949 r. Niemieckiej Republiki Demokratycznej.

705

WSKAZ�WKI BIBLIOGRAFICZNE

Na wstpie podajemy opracowania og�lne, dotyczce nie tylko poszczeg�lnych okres�w dziej�w Niemiec:

Bechtel H., Wirtschaftsgeschichte Deutschlands von der Vorzeit bis

zum Ende des Mittelalters, Munchen 1951.

C r a i g G., The Politics of the Prussian Army 1640—1949, Oxford 1964. CzubiskiA., StrzelczykJ., Zarys dziej�w Niemiec i pastw niemieckich powstaych po II wojnie wiatowej, Pozna 1986. Deutsche Geschichte in drei Banden, t. I—III, Berlin 1965—1968. Deutsche Geschichte. Ereignisse und Probleme, wyd. W. Hubatsch, t.

I—XIV, Frankfurt a. M. 1972, wiele wyda. Deutsche Geschichte, wyd. v. H. J. Bartmuss, t. I, Berlin 1974. Franzel E., Geschichte des deutsches Volkes, Mimchen 1974. Gebhardt B., Handbuch der deutschen Geschichte, wyd. H. Grund-mann, t. I—II, Stuttgart 1953—1955; to, t. I—IV/1—2, Stuttgart 1976.

Geschichte Berlins, wyd. W. Ribbe, t. I—II, Munchen 1987. Handbuch der deutschen Wirtschafts- und Sozialgeschichte, wyd. H.

Aubin i W. Zorn, Stuttgart 1976. Hauck A., Kirchengeschichte Deutschlands, t. I—V, Leipzig 1887—

—1920. Hentsched V., Preussens streitbare Geschichte 1594—1945, Dlissel-

dorf 1980. f-..^'?^": Y H o bom H., Deutsche Geschichte in der Neuzeit, t. I—III, Munchen

1970—1971. V, Kuczynski J., Geschichte des Alltags des Deutschen Volkes, 1600 bis

1945, t. I—V;Berlin 1981—1985. Lamprecht K., Deutsche Geschichte, t. I—XII, t. dodatk. I—II,

Berlin 1894—1909: " ^/Lehrbuch der deutschen Geschichte (Beitrdge), t. I—XII, Berlin 1962—

—1964, wiele wyda.

L u tg e F., Deutsche Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, Berlin 1966. Mottek H., Wirtschaftsgeschichte Deutschlands, t. I—II, Berlin

1959—1964. Neue Deutsche Geschichte in zehn Banden, wyd. P. Moraw, V. Press,

W. Schieder, dotd t. I—II, Munchen 1984—1985.

706

Pajewski J., Niemcy w czasach nowoytnych (1517—1939), Pozna 1947.

Propylaen Geschichte Deutschlands, wyd. D. Groh, Berlin od 1985, dotd 5 tom�w.

Salmonowicz S., Prusy. Dzieje pastwa i spoeczestwa, Pozna 1987.

Szyrocki M., Historia literatury niemieckiej, t. I—II, Warszawa 1969—1972.

Tymieniecki K., Dzieje Niemiec do pocztk�w ery nowoytnej, Pozna 1948.

Valentin V., Deutsche Geschichte, 1.1—II, Miinchen—Ziirich 1965.

Wehier H.-U., Deutsche Gesellschaftsgeschichte. In vier Bdnden, Miinchen 1987, dotd t. I—II.

Dziej�w najstarszych oraz redniowiecza dotycz nastpujce prace:

Brandt v. A., Die Hanse und die nordischen Mdchte im Mittelalter,

Koln 1962. Dehio G., Geschichte der deutschen Kunst, t. I—II, Berlin—Leipzig

1930.

DollingerH. Ph., Dzieje Hanzy, Gdask—Gdynia 1975. Dopsch A., Die Wirtschaftsentwicklung der Karolingerzeit yornehm-

lich in Deutschland, t. II, Weimar 1931—1932.

— Herrschaft und Bauer in der deutschen Kaiserzeit, Jena 1939. FichtenauH., Das Karolingische Imperium, soziale und geistige Pro-

blematik eines Grossreiches, Zurich 1949. G�rski K., Pastwo krzyackie w Prusach, Gdask—Bydgoszcz

1946.

— Zakon krzyacki a powstanie pastwa pruskiego, Wrocaw 1977. Grousset R., Histoire des Croisades et du Royaume Franc de Jeru-

salem, t. I—III, 1934—1936. Handbuch der deutschen Geschichte, wyd. L. Just, t. I—V, Frankfurt

a. Main 1957—1968. HauziskiJ., Polityka orientalna Fryderyka II Hohenstaufa, Pozna

1978. .. -. . . HoltzmannR., Geschichte der sdchsiscfien Kaiserzeit, wyd. 3, Berlin

1962.

— Kaisergeschichte in der Zeit der Salier und Staufer, Leipzig 1929. Hiihns E., Theorie und Praxis in der Reichsreformbewegung des 15.

Jh., “Wissenschaftliche Zeitschrift der Universitat Berlin". Ge-

selischafts und sprachwissenschaftliche Reihe, I, z. l, 1951/52,

s. 17—34.

Junghanns K., Die deutsche Stadt im Fruhfeudalismus, Berlin 1959. Kampf J., Geschichte des Deutschen Reiches wdhrend des Grossen In-

terregnums, 1893. KoetzschkeR., Ebert W., Geschichte der ostdeutschen Kolonisa-

tion, Leipzig 1937.

45. 707

L a bud a G., Fragmenty dziej�w Sowiaszczyzny Zachodniej, t. I— —III, Pozna 1960—1975.

— Polska granica zachodnia. Tysic lat dziej�w politycznych, wyd. 2, Pozna 1974.

— Uwagi o genezie redniowiecznego pastwa niemieckiego, “Kwartalnik Historyczny", LXXVI, 1969, s. 117—130. Lindner Th., Deutsche Geschichte unter den Habsburgom und Lwcem-

burgern, t. I—II, Stuttgart 1890—1893. Lintzel M., Die Entstehung des Kurfiirstenkollegs, “Ausgewahite

Schriften", t. II, Berlin 1961.

— Die Anfdnge des deutschen Reiches, Mlinchen—Berlin 1942. Muhibecher E., Deutsche Geschichte unter den Karolingom, Stuttgart 1896. Muller-MerteusE., Vom Regnum Teutonicum zum Heiligen R�mi-

schen Reich Deutschen Nation, “Zeitschrift fur Geschichtswissen-

schaft", XI, 1963, z. 2, s. 319—346. Piltz G., Deutsche Baukunst. Eine Einfuhrung, Berlin 1959.

— Deutsche Bildhauerkunst, Berlin 1962. Planitz H., Die deutsche Stadt im Mittelalter, Graz—Koln 1954. Samsonowicz H., Hanza, wadczyni m�rz. Warszawa 1958. SchultzeW., Deutsche Geschichte von der Urzeit bis zu den Karolin-

gen, t. II, Stuttgart 1896. Schwietering J., Die deutsche Dichtung des Mittelalters, Potsdam

1932—1941.

SerejskiH., Karol Wielki na tle swoich czas�w. Warszawa 1959. SkubiszewskiP., W subie cesarza, w subie kr�la. Temat wadzy

w sztuce ottoskiej, (w:) Funkcje dziea sztuki. Warszawa 1972,

s. 17—72.

— Sowiaszczyzna poabska midzy Niemcami a Polsk, pod red. J. Strzelczyka, Pozna 1981.

Smirin M. M., Oczerki istorii politiczeskoj borby w dermami pieried Rieformacijej, Moskwa 1952.

Stoklickaja-TierieszkowiczW. W., Oczerki po socyalnoj istorii niemieckogo goroda w XIV—XV w., Moskwa—Leningrad 1936.

Straube K., Die Reformation Sigismundi als Ausdruck der reyolutio-naren Bewegungen im 15. Jh. Die friihburgerliche Revolution in Deutschland, t. II, Berlin 1961, s. 108—115.

StrzelczykJ., Brandenburgia, Warszawa 1974.

Wachowski R. Sowiaszczyzna Zachodnia, Pozna 1950.

Wenskus R., Stammesbildung und Yerfassung, Koln—Graz 1961.

Poniej omawiamy (w wyborze) literatur odnoszc si do XVI— XVIII w. Dobre wprowadzenie do dziej�w Niemiec tego okresu daje dzieo angielskiego historyka G. Barradough, The Origins of Modern Germany, 1946, wielokrotnie wydawane p�niej.

Okresu reformacji i kontrreformacji dotycz nastpujce prace:

W. Andreas, Deutschland vor der Reformation, Stuttgart 1948;

• 708

J. Lortz, Die Reformation in Deutschland, Freiburg 1962; K. Bran-di, Deutsche Geschichte im Zeitalter der Reformation und Gegenrefor-mation, Miinchen 1960; E. Leonard, Histoire generale du Protestan-tisme, t. I—II, Paris 1961. Luter doczeka si mn�stwa biografii. Dobre wprowadzenie do jego pogld�w daje ksika J. M. Todd, Marcin Luter, wyd. 2, Warszawa 1983, oraz wyb�r jego pism w polskim tumaczeniu zamieszczony w broszurze A. ciegiennego Luter, Warszawa 1967, tam te og�lne uwagi bibliograficzne. Trudny problem radykalnego skrzyda reformacji wszechstronnie nawietla praca R. van Dulmen, Reformation als Revolution, Miinchen 1977.

Wojna trzydziestoletnia nie doczekaa si ostatnio nowego opracowania, tote trzeba siga do dawnych opracowa tego okresu w og�lnych historiach wiata czy Niemiec. Z nowszych niekompletnych opracowa mona wymieni C. V. Wedgwood, The Thirty Years' War, London 1938, tum. niemieckie Der 30-jdhrige Krieg, Miinchen 1967, oraz J. Polisensky, Tricetiietd vdlka a esky nar�d, Praha 1960, zasuguje wreszcie na przeczytanie ksika G. Manna, Wallenstein, Frankfurt am Main 1971, oraz J. Franzl, Kaiser im Zwiespalt der Fer-dinand II, Verlag Styria 1978.

Czasy od r. 1648 do 1789 doczekay si polskiego opracowania, M. Wawrykowa, Dzieje Niemiec 1648—1789, Warszawa 1976. Przy wykorzystaniu tej poytecznej pracy warto jednak uwzgldnia recenzje ogoszone w “Kwartalniku Historycznym" i “Sob�tce". Gdy chodzi o dzieje Prus za Fryderyka Wilhelma w. elektora, cigle jeszcze warto przeczyta prac A. Waddingtona Le Grand Electeur Frederic Guillaume de Brandenbourg. S politique exterieure, t. I—II, Paris 1905—1908, ewentualnie rozdziay powicone temu wadcy w tego autora Histoire de Prusse, Paris 1911. Gdy chodzi o czasy Fryderyka II, naley wyj od biografii pi�ra J. Salmonowicza, Fryderyk II, Wrocaw 1981 (wyd. 2, 1985), nastpnie warto skonsultowa W. Konopczyskiego Fryderyk Wielki a Polska, Pozna 1947 (wiele wyda p�niej), a ewentualnie mona sign do klasycznej dzi monografii R. K o ser a, Geschichte Friedrichs des Grossen, t. I—II, Berlin 1904—1905.

Dla poznania ideologii Owiecenia niemieckiego poyteczna moe by ksika: P. Hazard, Myl europejska w XVIII wieku. Od Monte-skiusza do Lessinga, Warszawa 1972, podobnie jak i F. Meinecke, Die Idee der Staatsrdson, Miinchen 1925. Kr�tkie wprowadzenie w dzieje gospodarcze Niemiec w tym czasie daje G. Droege, Deutsche Wirtschafts- und Sozialgeschichte, “Deutsche Geschichte", t. XIII, Frankfurt am Main 1972, tam te odpowiednia literatura. W kultur dnia codziennego wprowadza ksika W. Treue, Kultur geschichte des Alltags, Frankfurt am Main 1961, tam te literatura. Wreszcie gdy chodzi o literatur Niemiec tego okresu, naley wykorzysta M. Szyroc-kiego Dzieje literatury niemieckiej, t. I, Warszawa 1969.

Z niezmiernie bogatej literatury historycznej dotyczcej dziej�w

709

Niemiec w XIX i XX w. podajemy niekt�re waniejsze pozycje, zwaszcza w jzyku polskim: ......

BergstrasserL., Geshichte der politischen Parteien in Deutschland,

Munchen 1965. BracherK., Die deutsche Diktatur. Entstehung, Struktur, Folgen des

Nationalsozialismus, Koln 1969. Bullock A., Hitler. Studium tyranii. Warszawa 1970. Czapliski M., Biurokracja niemieckiego imperium kolonialnego,

Wrocaw 1985. Czubiski A., Lewica niemiecka w walce z dyktatur hitlerowsk

(1933—1945), Warszawa 1975.

— Rewolucja 1918—1919 w Niemczech, Pozna 1967.

— Stanowisko socjaldemokracji niemieckiej wobec polityki kolonialnej

II Rzeszy w latach 1876—1914, Pozna 1966. C rai g C., Germany 1866—1945, Oxford 1985. Drewniak B., Kultura w cieniu swastyki, Pozna 1969. Engelmann B., Kraj nieograniczonych moliwoci, Pozna 1984. Das Ende der Parteien 1933, wyd. E. Matthias i R. Morsey, Dlissel-dorf1960.

EngelbergE., Bismarck. Urpreusse und Reichsgriinder, Berlin 1985. Faszyzm niemiecki z perspektywy p�wiecza, red. A. Czubiski, Pozna 1985.

Fischer F., Griffnach der Weltmacht. Die Kriegszielpolitik des kaiser-lichen Deutschland 1914/18, Dlisseldorf 1961 (4 wyd. 1970).

— Krieg der Illusionen. Die deutsche Politik von 1911 bis 1914, Diissel-dorf 1969 (2 wyd. 1971).

Gali L., Bismarck, der weisse Revolutiondr, Frankfurt a. M. 1980.

Geshichte der deutschen Arbeiterbewegung, t. I—VIII, Berlin 1966— —1968.

Grunberger R., Historia spoeczna Trzeciej Rzeszy, t. I—II, Warszawa 1987.

Jaeckel G., Hitlera pogld na wiat. Warszawa 1973.

Jak�bczyk W., Niemcy 1815—1919. Midzy partykularyzmem a fe-deralizmem. Warszawa 1984.

Krasuski J., Historia Rzeszy Niemieckiej 1871—1945, Pozna 1969 (p�niej wiele wyda).

— Kulturkampf. Katolicyzm i liberalizm w Niemczech XIX w., Pozna

1968.

Lexikon ur Parteiengeschichte, t. I—II, Leipzig 1983—1985. u czak C., Dzieje gospodarcze Niemiec 1871—1945, Pozna 1984. Madajczyk C., Faszyzm i okupacja 1939—1945, t. I—II, Pozna

1983—1984.

Mann G., Deutsche Geshichte des 19. und 20. Jahrhunderts, Frankfurt a. M. 1958.

Mehring F., Geshichte der deutschen Sozialdemokratie, t. I—II, Berlin 1960.

710

M o ss G., Kryzys ideologu niemieckiej. Rodow�d intelektualny Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1972. NipperdeyT., Deutsche Geschichte 1800—1866. Bilrgerwelt und star-

ker Staat, Mimchen 1984. Olszewski H., Nauka historii w upadku. Studium o historiografii i

ideologii historycznej w imperialisty cznych Niemczech, Warszawa

1982. Ryszka F., Noc i mga. Niemcy w okresie hitlerowskim, Wrocaw

1966.

— U r�de sukcesu i klski. Szkice z dziej�w hitleryzmu. Warszawa 1975.

— Pastwo stanu wyjtkowego. Rzecz o systemie pastwowym i prawnym Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1974 (3 wyd. 1986). Schnabel F., Deutsche Geschichte im XIX. Jahrhundert, t. I—IV,

Freiburg a. Br. 1948—1951.

S t o l p e r G., Deutsche Wirtschaftsgeschichte seit 1870, Tubingen 1966. Studia z dziej�w myli politycznej w Niemczech XIX i XX w., red.

H. Olszewski, Pozna 1982. Valentin V., Geschichte der deutschen Revolution von 1848—1849,

Berlin 1930—1931. WawrykowaM., Dzieje Niemiec 1789—1871, Warszawa 1980.

— Ruch studencki w Niemczech 1815—1825, Warszawa 1972. Wsicki J., Rzesza i kraje niemieckie 1814—1849. Midzy unitaryz-mem a federalizmem, Pozna 1977.

— Rzesza a pastwa niemieckie 1789—1815, Pozna 1982. Wehier H.-U., Das Deutsche Kaiserreich 1871—1918, G�ttingen 1973.

INDEKS NAZWISK

W indeksie zastosowano nastpujce skr�ty: abp - arcybiskup, amer. - amerykaski,

ang. - angielski, austr. - austacki, bizant. - bizantyjski, bp - biskup, c. - c�rka,

ces. - cesarz, cesanowa, czes. - czeski, dca - dow�dca, franc. - francvski, frank.-

frankoski, gen. - genera, gr. - grecki, hiszp. - hiszpa ski, hol. - holenderski, hr.

- hrabia, hrabina, kr. - kr�l, kr�lowa, ks. - ksi, ksina, I. - lata, min. - mini

ster, niem. - niemiecki, o. - ojciec, ok. - okolo, pol. - polski, prof. - profesor,

r. - rok, radz. - radziecki, ros. - rosyjski, ri. - rzymski, s. - syn, szwajc. - szwaj

carski, ur. - urodzony, w. - wielki, wg. - wgierski, wl. - woski, wac. - waci

wie, zm. - zmarl, zob. - zobacz, . - ona. Daty w nawiasach oznaczaj okres ycia,

daty bez nawias�w czas sprawowania funkcji lub wadzy

Abbasydzi 139

AbdarRahman (734-788), w�dz arab-

ski, zaloyciel dynastii Omajjad�w

w Hiszpanii 62

Abelard Pierre (107 1142), franc.

teolog i filozof 146

Abernon Edgar V. d' (1857-1941), lord

posel ang. w Berlinie 637

Adalbert, abp bremeski w I. 937-988

126

Adalbert, abp moguncki w 1. 1111-1137

136

Adalbert (X w.), kr�l lombardzki, s. Be

rengariusza 93

Adam Bremeski (zm. 1085), kronikarz

niem.168

Adams Henry (1838-1918), amer. hi

storyk 578

Adelajda (zm. 999), ces., wdowa po Lo

tarze, . Ottona I 89

Adelgot, abp magdeburski w l. 1107-

-1119134

Adler Salvius Johan (159 1652), dyplo

mata szwedzki 312

Adolf z Nassau (ok. 1250-1298), kr.

niem. od 1292 r. l76,177

Aecjusz (Aetius Flavius, ok. 390- l54),

w�dz rz. 48

Agilolfingowie 64, 65

Agnieszka (ok. 102 1077), ces., matka

Henryka IV l26

Agnieszka (1281-1364), kr. wg., .

Andrzeja III wg. 212

Ajstulf (VIII w.), kr. Longobard�w 63

Alaryk (ok. 370-410), kr. Wizygot�w od

395 r. 47

Alba Femando Alvarez de Toledo

(1507-1582), ks., hiszp. w�dz i poli

tyk, namiestnik Niderland�w 271

Albrecht (1817-1895), arcyks. austr.,

w l. 185 1859 gubernator Wgier,

feldmarszatek, gl�wnodowodzcy w bit

wie pod Custo w 1866 r. 514

Albrecht I, ks. Austi i Styrii od 1282 r.,

kr. Niemiec w l. 1298-1308174-178,

181

Albrecht II (1379-1439), ks. austr., kr.

niem. od 1438 r., zi Zygmunta Luk

semburczyka 20, 207

Albrecht V (1528-1579), ks. bawarski od

1550 r. , zie ces. Ferdynanda I 256, 276,

279, 280

Albrecht Achilles Hohenzollem (zm.

1486), margrabia brandenburski 210

Albrecht p�iniej zwany Alcybiades

(1522-1557), margrata brandenburski

linii frankoskiej, od 1541 r. ks. Bay

reuth 260, 26l, 263, 276

t Fryderyk HohenzollemAnsbach

(1555-I618), ostatni ks. prusci 338

cCht Habsburg (1559-1622), arcyks.,

mik Niderland�w 286, 288

t Hohenzollem (1490-1568), ostat

.; ,, mistrz krzyacki od 1511 r., pierw

; ,s. pruski od 1525 r. 2b0, 269

t Hohenzollem (1490-1545), ks.,

- magdeburski 232 233

t Niedtwied (ok. 1100-1170),

oyciel Marchii Brandenburskiej,

z: Stowian 139,142, I50,184

t Wettyn (1240-1314), landgraf

Zyiryngii i palatyn saski 177

Nbrecht Wilhelm (180 1876), prof.

prawa w Kr�lewcu i Getyndze 460

Albrecht von Johannsdorf, liryk znany

a.przeomie XII i XIII w.168

t von Mansfeld (148 1560), hr.,

aionek Zwizku Szmalkaldzkiego 240, 253

pleksander I (1777-1825), imperator ros.

.r=nd 1801 r. 415, 416, 418, 421, 424,

, 435-437, 441, 442, 451, 455

Al ksander II (1818-1881), ces. ros. od

:;;1855 r. 561-563

teksander III (1845-1894), ces. ros. od

: 881 r. 564, 566

xleksander III (Roland Bandinelli), pa

pie w 1.1159-1181148,149

ander V (Petms Philargus), papie

' w l.140 1410197,198

,Akksander I Battenberg (1857-1893),

pierwszy ks. wyzwolonej spod tureckiej

= wadzy Butgarii w l. 187%-1886 565

Aleksander Newski (122 1263), ks.

-, wtodzimierski i nowogrodzki 166

Aleksander Wielki (356-323 p.n.e.), kr.

Macedonii od 336 r. p.n.e., ucze Ary

stotelesa, genialny w�dz, tw�rca wiel

ltiego pastwa 167

Aleksios I (104 1118), ces. bizant. z dy

nastii Komnen�w od 1081 r.140

Alfons X Mdry (122f 1284), kr. kasty

fijski od 1252 r., w 1257 r. wybrany kr.

niem. rbwnoczenie z Ryszardem z

Kumwalii 160

AIKamil, suttan egipski w XIII w.155

Alhuin (735 04), uczony anglosaski,

asp�pracownik Karola Wielkiego i wy

ktadowca w jego szkole patacowej 69,

71, 72

Altenstein Karl (1770-1840), pruski poli

tyk, min. owiaty w 1.1817-1838 425

Alvensteben Gustav von (180 -1881),

gen. pruski, dyptomata 508

Anaklet II (Piotr de Frangipanis), antypa

pie w t.113 1138136,137

Andegawenowie 181,188

Andrassy Gyula (182 1890), hr., wg.

m stanu, min. spraw zagranicznych

AustroWgier w l.1871-1879 560

Andrzej I Acpadowicz, kr. wg. w l.

1047-1060133

Andrzej II, s. Beli III, kr. wg. w 1.

1205-1235163

Angelus Silesius (wtac. Scheffeler Johan

nes,1624-1677), poeta, mistyk 323

Anna (X w.), ks. bizant. 92

Anna (1532-1585), . elektora saskiego

Augusta I 278

Anna (XVI w.), c. Ferdynanda I, . A1-

brechta bawarskiego 256

Anna (XVI/XVII w.), . Jana Zygmunta

elektora brandenburskiego, c. ostat

niego ks. pruskiego Albrechta Fryde

ryka HohenzollernAnsbach 338

Anna (1655-1714), c. Jakuba II kr.

Anglii od 1702 r., ostatnia z dynastii

Stuart�w 345

Anno, abp koloski w 1. 105�1075126,

167

Antonius Pius (8 161), ces. rz. od 138 r. 39

Anzelm, bp hoboliski w 1. 1129-1155

169

Apraksin Stefan (1702-1758), feldmar

szaek ros. 375

Arduin, margrabia Ivrei, kr. longobar

dzki w 1.1002-1015108

Aribert, bp mediolaski w 1. 101 1045

115

Ariowist (I w. p.n.e.), w�dz germaskich

Swew�w 34

Arminiusz (I w.), naczelnik Cherusk�w

35, 36

Amdt Ernst Moritz (1769-1860), pisarz

polityczny, poeta, historyk 419, 431,

432, 441

Amim Hans Georg von (1581-1641),

gen., podkomendny Wallensteina 301,

303, 305, 308

Amim Harry von (1824-1881), hr., dy

plomata pruski, w 1. 1872-1874 pose

pruski w Paryu 558

Amold z Brescji (ok. I10 1155), mnich

lombardzki, kaznodzieja, reformator re

ligijny i spoeczny 146

725

Arnulf, bp halbersztadzki w 1. 99 1023

110

Arnulf (zm. 899), ks. bawarski, kr. Fran

k�w Wschodnich od 887 r., ces. rz. od

896 r. 78, 79

Arnulf (907-937), ks. bawarski 80, 82,

83, 86-88

Askaczycy 192

Askenazy Szymon (1866-1935), pol. hi

storyk i dyplomata 355

Attyla (zm. 453), w�dz Hun�w 47, 48, 574

Auer Erhard (1R74-1945), socjaldemo

krata, min. spraw wewntrznych Ba

warii 621

Auerswald Rudolf von (1795-1866), poli

tyk pruski, premier i min. spraw zagra

nicznych w 1848 r. 486

August I (1526-1586), elektor saski w 1.

1553-1586 276, 278, 282, 283

August II (167 -1733), kr. polski w 1.

1697-1706 i od 1709 r. 333, 345, 348,

349, 351, 360

August III (1696-1763), elektor saski, kr.

polski od 1733 r. 35l, 352, 360, 377

Augustenburg ks. zob. Chrystian August

Augustyn w. (354-430), dr Kocioa,

wczesnochrzecijaski filozof i teo-

log 231

Avaux Claude de Mesmes d' (1595-

-1650), dyplomata franc. 312

Babenbergowie 81, 97, 109,139,143,174

Bach Aleksander von (1813-1893), po

lityk austr., w 1.1852-1859 premier 492

Bach Jan Sebastian (1685-1750), kompo

zytor, jeden z najwybitniejszych tw�r

c�w muzycznych 323, 359

Badoglio Pietro (1871-1956), w. marsza

ek i polityk, w 1. 1943-1944 premier

693

Bakunin Michait A. (1814-1876), ros. re

wolucjonista, teoretyk anarchizmu 488

Baldwin, abp trewirski w 1. 1307-1354

179

Baldwin (98 -1035), hr. flandryjski 108,

113

Baldwin z Bouillon (105 1118), pierw

szy kr. jerozolimski od 1100 r.141

Baldwin V Pobony (1012-1067), hr.

Flandi 123

Ballestrem Franz Xaver (1834-1910), hr. ,

arystokrata lski, przyw�dca partii

Centrum 539

Ballin Albert (1857-1918), armator,

czonek i dyrektor Hapagu 551

Bamberger Ludwig (1823-1899), niem.

polityk, w 1848 r. demokrata, p�niej

narodowy liberat 534

Baner Jan (159 1641), feldmarszaek

szwedzki, wybitny dca w czasie wojny

trzydziestoletniej 310

Barbusse Hen (1874-1935), franc. pi

sarz, antyfaszysta i antymilitarysta 650

Baring Evelyn zob. Cromer

Barnim I (ok.1209-1278), ks. szczeciski

od 1220 r., caego Pomorza Zachodnie

go od 1264 r.184

Barnim XI (w histoografii polskiej okre

lany jako IX, zm.1573), ks. szczeciski

253

Barth Emil (1879-1941), robotnik, so

cjaldemokrata, potem socjalista nieza

leny, czonek Rady Delegat�w Ludo

wych w 1918 r. 618

Barth Theodor (1849-1909), polityk libe

ralny, publicysta 534

Barthou Jean Louis (1862-1934), franc.

polityk prawicowy, wielokrotny min.

682

Bassermann Ernst (1854-1917), polityk,

przyw�dca Partii Narodowo-Liberalnej

581

Bassermann Fedch (1811-1855),

niem. dziaacz polityczny, libera, pose

do Zgromadzenia Narodowego we

Frankfurcie 472, 482

Bassevi Jakub (XVII w.), kierownik

przedsibiorstwa menniczego 298

Bauer Gustav (187 -1944), dziaacz

zwizk�w zawodowych, polityk so

cjaldemokratyczny, kanclerz w 1.1919-

-1920 617, 630

Bazaine Achile Fran ois (1811-1888),

marszaek franc. 525

Bahr Georg (166 1738), architekt niem.

360

Beatrice (XI w.), . margrabiego tuskula

skiego Bonifacego 123

Bebel August (1840-1913), jeden z czo-

owych przyw�dc�w socjaldemokracji

i II Midzynarod�wki 519, 521, 524,

539, 558, 581, 587, 588

Beccaa Cesare Bonesana de (1738-

-1794), w. prawnik, przedstawiciel

kierunku postpowo-humanitarnego w

prawie karnym 358

726

t Johann Joachim (1635-1682), le

; i ekonomista austr. 334

Ludwig (1894-1944), gen. niem.,

52tabu Generalnego w I. 1935-

3g, przyw�dea spisku przeciw Hitle

i, stracony 674, 701, 702

n Max (1884-1950), malarz

k, reprezentant tendencji ekspre

ustyczno-symbolicznych 652

rel Antoine Hen (1852-1908),

, fizyk i chemik 590

ven Ludwig van (1770-1827),

t pozytor jeden z najwikszych tw�r

469, 597

: ta I, s. Vazula, kr. wg. w l.106 1063

&iizariusz (ok. 494-565), w�dz bizant.

ek Ludwig August von (1804-

-1881), gen. austr., dowodzi pod

adow 3 VII 1866 r. 514

etii Vincent (1817-1900), hr.,

:d5tplomata franc. , ambasador franc. w

= ~:Berlinie w 1.1864-1870 524

Be edykt VII, papie w 1. 974-983100

dykt VIII (Johannes), papie w 1.

1012 1024110,112

Benedykt IX (Theophylactus), papie w 1.

1032 1048 (z przerwami) 124

&nedykt XII (J. Fournier), papie w l.

1334-1342183

BCnedykt XIII (Pedro de Luna), anty

papie w 1.1394-1417197

BwLigsen Rudolf von (1824-1902), poli

tyk liberalny, przyw�dca Niem. Zwi

zku Narodowego w 1859 r. i Partii Na

rodowo-Liberalnej 501, 518, 534

Bem Karl Fedch (1844-1924), kon

' struktor silnik�w spalinowych oraz jed

nego z pierwszych samochod�w 545

Berengausz II (zm. 966), kr. lombardzki

w 1. 950-96189, 91-93

Berlichingen G6tz von (148 -1562), ry

'cerz niem. z Frankonii, jeden z dc�w w

w. wojnie chtopskiej 242

Bernadotte Jean Baptiste Jules (176

-1844), marszaek Francji, kr. Szwecji

i Norwegii od 1818 r. jako Karol XIV

Jan 439, 441

Bernard (1604-1639), ks. weimarski

305-308, 310, 311

Bernard I, ks. saski w 1. 97 -1011 100,

110

Bernard II, ks. saski w 1. 1011-1059111

Bernard z Clairvaux w. (1091-1153).

franc. teolog, kaznodzieja l37

Bernhard anhalcki (1140/115 -1212),

s. Albrechta Niedwiedzia, ks. saski I50

Bernhardi Fedrich von (1849-1930),

gen. niem. i publicysta wszechniem. 583

Bernstein Eduard (185 -1932), przyw�d

ca opounistycznego skrzydta socjal

demokracji, gt�wny teoretyk rewizjo

nizmu 587l588

Bernward, bp hildesheimski w 1. 993-

-1022107

Berthod von Zahringen (zm. 1078), ks.

Karyntii od 1061 r.126

Bertold (zm. 945), ks. bawarski w 938 r.,

stryj Eberharda bawarskiego 88, 89, 97

Bertold von Regensburg (ok. 122

-1272), dominikanin, kaznodzieja 197

Best Karl R. W. (ur. 1903), prawnik, w 1.

1942-1945 penomocnik Rzeszy w

Danii 689

Bethlen Gabriel (Gabor), ks. siedmiogro

dzki w 1. 1613-1629 290, 294, 295, 298

BethmannHollweg Motz von (1795-

-1877), polityk pruski, prawnik, w 1.

185&-1862 min. owiaty 494

BethmannHollweg Theobald von (1859-

-1921), polityk niem., kanclerz Rzeszy

i premier Prus w 1.1909-1917 531, 583,

599, 601, 606, 609, 610, 612, 613

BethusyHuc Eduard Georg (1R29-1893),

hr., magnat g�rnolski, zwolennik Bis

marcka, zaoyciel Deutsche Reichs

partei 537

Beust Fedrich Ferdinand von (1809-

-1886), hr., polityk saski i austr., prze

ciwnik Bismarcka 523, 560

Bezprym (98( 1032), pierworodny s. Bo

lesawa Chrobrego, pozbawiony przez

ojca prawa do tronu, w 1031 r. wypdzit

Mieszka II i obj rzdy 116

Bidermann Jacob (1578-1639), drama

turg niem. 322

Bierbaum Otto (1865-1910), literat,

wsp�pracownik monachijskiego cza

sopisma "Die Gesellschaft", potem kie

rownik berliskiej "Freie Buhne" 592

Billungowie 124

Bischoffwerder Johann Rudolf von

(1741-1803), oficer pruski, adiutant

Fryderyka Wilhelma II 405

Bisinus, kr. Turyng�w w V w. 50

Bismarck Otto von (181 1898), prusko-

-niem. mi stanu, premier pruski w I.

1862-1890, pierwszy kanclerz Rzeszy

w l.1871-1890 459, 486, 497, 499, 500,

502, 504-508, 5l0, 513, 514, 516-520,

522 524, 526, 527, 529-532, 534, 537,

538, 540, 544, 554, 556-570, 572, 573,

575, 578-581, 585, 591 593, 598, 599,

602, 610, 669

Blanqui Louis Auguste (1805-1881),

franc. dziatacz rewolucyjny, komunista

utopijny, aktywny uaestnik rewolucji

1830 i 1848 r. 461

Bleichr6der Gerson (1822-1893), bankier

berliski 557, 585

Bloch Jan Gotlib (183�1902), pol. eko

nomista i finansista 602

Blomberg Werner Eduard Ftz von

(187 1946), feldmarszatek, w 1.

1935-1938 min. wojny i naczelny dca

Wehrmachtu 674

Blum Robert (1804-1848), niem. dziatacz

i pisarz polityczny, radykalny demokra

ta, przyw�dca libera�w saskich, wice

przewodniczcy parlamentu, jeden z

przyw�dc�w powstania padziernikowe

go 1848 r. w Wiedniu, stracony 477,

481, 483-485

Bliicher Gebhard Leberecht von (1742-

-1819), feldmarszaek pruski, naczelny

w�dz armii pruskiej od 1813 r. 439-

441, 446

Bodenstein Andreas zwany Karlstadt

(148 -1541), dr teologii i prawa 239

Bogusaw I (zm. 1187), ks. Pomorza Za

ehodniego od 1156 r.150

Bogustaw XIV (158 1637), ostatni ks.

pomorski, od 1630 r. praktycznie utraci

wtadz na rzecz Szwed�w 301, 304

Boileau Nicolas (163 1711), franc. po

eta i teoretyk klasycyzmu 389

Bojox, w�dz Skir�w 33

Bolesaw I (zm. %7), ks. czeski od 935 r. 93

Bolesaw II (zm. 999), ks. czeski od 967 r.

97 99,101,102

Bolesaw Ill Rudy, ks. czeski w I. 999-

-1003109

Bolesaw Chrobry (966 lub 967-1025),

ks. pol. od 992 r., kr. pol. od 1025 r.

105,108-112,115

Boleslaw Kdzierzawy (ok. 112 1173),

ks. mazowiecki od 1138 r., zwierzchni

ks. Polski od 1146 r.147

Bolestaw Kczywousty (1085-1138), ks.

pot. od 1102 r.133,134,138,142,147,

150

Botestaw miaty (ok. 1040-1081), ks.

pol. od 1058 r., kr. pol. w I.1076-1079

131

Bolko II (ok. 1312-1368), ks. widnicki

od 1326 r.188

Bonaparte'owie 523

Bonh ffer Dietch (190G1945), teolog,

antyfaszysta, stracony 675

Bonifacy (XI w.), margrabia tuskulaski

123

Bonifacy VIII (Benedetto Caetani), pa

pie w l.1294-1303178

Bonifacy IX (Pietro Tomacelli), papie

w 1.1389-1404197

Bonifacy w. (Wynfth z Wessexu, ok.

68 755), bp, aposto Niemiec i refor

mator kociota frankijskiego 63

Bormann Martin (190 zaginiony w

1945), jeden z g�wnych przyw�dc�w

hitlerowskich i najbliszych wsp�tpra

cownik�w Hitlera, gen. SS, skazany

zaocznie za zbrodnie wojenne przez

Midzynarodowy Trybuna Wojskowy

w Norymberdze na kar mierci 703

Born Stephan (1824-1898), niem. socjali

sta, jeden z przyw�dc�w rewolucji

1848 r. w Berlinie, potem na emigracji

475

Bosch Carl (1874-1940), przemystowiec,

wsp�lorganizator I.G. Farben 642

Bossuet Jacques Benigne (1627-1704),

bp, franc. pisarz i historyk 358

Boulanger Georges (1837-1891), franc.

gen. , polityk 564

Boyen Hermann von (1771-1848), pruski

gen., w 1813 r. szef Sztabu Generalne

go, min. wojny w 1.1814-1819 oraz po

nownie w 1.1841-1847 428, 429, 446

B cklin Arnold (1827-1901), szwajc. ma

larz i rzebiarz neoromantyczny 596

B heim Hans (XV w.), przyw�dca ludowy

226

B�hme Jacob (1575-1624), z zawodu

szewc, mistyk, autor Aurory 323

Borne Ludwig (wtac. L b Baruch,

178 1837), niem. pisarz i publicysta,

uczestnik ruchu Mlode Niemcy 461

B&ttger Johann Fedch (1682-1719),

alchemik niem., pierwszy wyproduko-

wat w 1709 r. biat porcelan 349

k '

. i Pj y i

) annes (183 1897) w. kom

r wizujcy do muzyki Beetho

. a form p kl Yanych 597

burg Fedch Wilhelm (1792-

), hr., gen. i polityk pruski, Premier

, 2 1848 do 1850 r. 486, 491

r Heinrich (1881-1%7), pr zyw�d

owy, komunista 639, 647

t Sebastian (1457-1521), popularnY

uwr 229, 265

hitsch Walter von (1881-1948),

[ arszatek niem., od 1938 c. naczel

, ny , Armii Ldowej 674

Ocht Berthod (1898-1956) pisarz

. m., jeden z najwybitniejszych drama

turgbw wsp�tczesnych, poeta i prozaik

651

844-

grec tano Ludwig Joseph (Lujo, 1

-1931), niem. ekonomista i polityk

gospodarczy, liberat 558

,d Aristide (1862-1932), franc.

polityk, wsp�twbrca paktu lokarne

:slGiego w 1925 r. 642-644

BrockdorffRantzau Ulch von (1869-

.-1928), hr. , dyplomata niem. , min.

spraw zagranicznych w l. 1919-1920

ambasador w Moskwie w 1. 1922-1928

625, 626

Bruck Karl Ludvig (1798-1860), od

1849 r. Freiherr von, kupiec nadreski,

potem polityk austr. 492

Brunhilda (zm. 613), . Sigiberta, kr.

Frank�w 60

Bruno, abp koloski, ks. Lotaryngii w 1.

953-965, brat ces. Ottona I 90

Brunon, abp trewirski, w 1. 1102-1124

134

Brunon, bp Spiry w 1.1107-1123134

Brusiow Aleksy (1853-1926), ros. gen.,

naczelny w�dz armii ros. w 1917 r. 607

Bruhl Henryk (1700-1763), polityk saski,

min. kr. pol. Augusta lIl 387

Bruning Heinch (1885-1970), polityk

niem., jeden z przyw�dc�w partii Cen

trum, w 1. 1930-1932 kanclecz Rzeszy,

od 1934 r. w USA 655, 659

Brzetystaw I (ok. 1012-1055), ks. czeski

od 1034 r.125

Bucer Marcin (1491-1551), reformator,

zwolennik Lutra, potem Kalwina Z39,

254, 259

Buchrucker Bruno von, major "Czarnej

Reichswehry" 638, 639

Bueck Harry Alex, dziatacz organizacji

przemystowo�w, sekretarz i pczyw�

Centralnego Zwiazku Niem. Przemy

stowc�w od 1876 r. 557

Bugenhagen Jan (1485-1558), towarzysz

Lutra, potem apostot luteranizmu w

p�tnocnych Niemczech i Danii 238

Bullinger Henryk (1504-1575), szwajc.

reformator, nastpca Zwingliego 246

Bunsen Chstian Kacl von (1791-1860),

pruski dyplomata i teolog, konserwaty

sta 460

Bunsen Creorg (1824-1896), polityk li

beralny 505

Buol von Schauenstein Karl (1797-1865),

dyplomata austr., min. spraw zagranicz

nych 492, 497

Buquol Karol Bonawentura (1571-1621),

gen. cesarski w czasie wojny trzydzie

stoletniej 288

Burbonowie 373, 407

Burchard, bp wormacki w 1. 1000-1025

107

Burchard, ks. szwabski w 1. 954-973 90

Burchard, palatyn saski w 1. 1002-1017

lll

Burchard II (zm. 926), ks. szwabski od

917 r. 81, 83, 86

Burckhardt Georg zob. Spalatin Georg

Burckhardt Jakub (1818-1897), wybitny

szwajc. historyk kultury 593

Burger Ludwig (1825-1884), niem. ma

larz i rysownik 515

Burgkmair Hans (1473-1531), niem. ma

larz i grafik 224

Busche Herman (XVI w.), humanista

niem. 229

Buxtehude Dietrich (1637-1707), kom

pozytor niem.-duski, synny organista,

mistrz form organowych 323

Buchner Georg (1813-1837), niem. pi

sarz, dramaturg i publicysta okresu

Modych Niemiec, zaloyciel Towarzy

stwa Praw Czowieka 458, 467

Bulow Bernhard von (1849-1929), ks.,

niem. polityk i dyplomata, kanclerz

Rzeszy i premier Prus w l. 190 1909

531, 540, 552, 577, 578, 581-583

Buren Maksymilian (XVI w.), w�dz nider

landzki 256

Biirger Gottfed August (1747-1794),

niem. poeta okresu Sturm und Drang

391

729

Caius Iulius Civilis (I w.), w�dz rz. 37

Caius Marius (Mausz, I/II w.), konsul rz.

32, 33

Cajetan Jacob (1469-1534), kardynal, le

gat papieski na sejm Rzeszy 234

Cambdge Adolf Fedrich (1774-1850),

ks., modszy s. kr. ang. Jerzego III, od

1816 r. namiestnik, a w 1. 1831-1837

wicekr. Hanoweru 456

Campeggio Lorenzo (1474-1539), kardy

na, nuncjusz apostolski 252

Camphausen Ludolf (180 1890), ban

kier z Kolonii, polityk pruski, premier

IIIVI 1849 r. 475, 477, 486, 487

Canning George (177 -1827), ang. poli

tyk, przyw�dca torys�w, min. spraw

zagranicznych w 1. 1822-1827, w

1827 r. premier 455

Capvi Leo von (1831-1899), hr., niem.

gen. i polityk, kanclerz Rzeszy w 1.

1890-1894, premier pruski w l. 189

-1892 531, 579-581

Carbon (II w.), konsul rz. 32

Carnot Lazare Nicolas (1753-1823),

franc. gen., m stanu, matematyk

i teoretyk sztuki fortyfikacyjnej, czo-

nek Dyrektoatu 409

Cassirer Ernst (1875-1945), niem. filo

zof, teoretyk kultury, neokantysta,

przedstawiciel szkoy marburskiej 649

Cavour Camillo Benso Di (181 1861),

hr. , w. m stanu, czoowy polityk Kr�

lestwa Sardynii i Woch okresu zjedno

czenia 500

Celestyn III (Hyac. Bobo), papie w 1.

1191-1198152

Cepion (I/II w.), prokonsul rz. 32

Cezar Gajusz Juliusz (100- 4 r. p.n.e.),

w�dz rz., zdobywca Galii, pisarz i poli

tyk 34, 35, 40

Chamberlain Arthur Neville (1869-

-1940), polityk brytyjski, konserwaty

sta, w 1. 1937-1940 premier, jeden z

tw�rc�w uktadu monachijskiego 685

Chamberlain Austen (186 1937), Sir,

polityk brytyjski, konserwatysta, wsp�

tw�rca traktat�w lokareskich 644

Chamberlain Houston Stewart (1855-

-1927), niem. filozof kultury i publicy

sta, pochodzenia angielskiego, tw�rca

teoi rasistowskiej 665

Chamisso Adalbert von (1781-1838),

poeta, przyrodnik i podr�nik 467

Charnace Hercule Girard de (lSRR

-1637), dyplomata franc. 304

Chiaveri Gaetano (1689-1770), w. archi

tekt dziaajcy w Polsce, Rosji i Sakso

nii 394

Chilperyk I (539-584), kr. Frank�w od

561 r. 60

Chilperyk III, ostatni z Merowing�w, zde

tronizowany w 751 r. 62

Chlodwig (465-511), kr. Frank�w od

482 r. 52, 60

Chlotar I (zm. 561), kr. Frank�w 59, 60

Chlotar II (zm. 629), kr. Frank�w od

584 r. 60, 61

Chrystian (1599-1626), zwany Hal

berstadter, ks. brunszwicki 293,

294

Chrystian I (142 1481), kr. Danii od

1448, Norwegii od 1450, Szwecji od

1457 r., zaloyciel dynastii 219

Chrystian I (1560-1591), elektor saski od

1586 r. 283

Chrystian II (1583-1611), s. Chrystiana I,

elektor saski od 1591 r. 283

Chrystian IV (1577-1648), kr. duski od

1588 r. 292, 295-298, 300

Chrystian VIII (1786-1848), kr. duski

od 1839 r. 479

Chrystian IX (1818-1906), s. Wilhelma

ks. HolsteinGloiickburg, kr. duski od

1863 r. 509

Chrystian II ks. Anhalt (156 1630), dy

plomata, dca si zbrojnych Unii 285,

Z90, 29l

Chrystian August (1798-1869), ks. augu

stenburski, usunity w 1851 r. z Danii,

otrzyma odszkodowanie pienine

i osiad na lsku 509, 510, 513

Chrystus 119, 228, 251, 270, 389

Ciano Galeazzo hr. di Cortelazzo (1903-

-1944), w. polityk faszystowski, w l.

193 r-1943 min. spraw zagranicznych

700

Class Heinch (186 1953), polityk,

publicysta wszechniem. 583

Clausewitz Karl von (1780-1831), gen.

pruski, pisarz i teoretyk wojskowy 427

-430, 436, 437, 457, 512

Clemenceau Georges (1841-1929), franc.

m stanu, kilkakrotny min., premier

w 1. 190 1909 i 1917-1920 625, 626

Cobenzl Johann Philipp von (1741-1810),

hr., austr. m stanu 386

73�

ji Samuel von (1679-1755), praw

min. sprawiedliwoci w czasie rz

,i bw Fryderyka II, w 1747 r. kanclerz

n Herman (1842-1918), filozof,

;:; oyciel szkoty neokantowskiej 591

I p,lomb Fedch (1775-1854), gen., dca

;po taniu w 1848 r. 479

' nna Sciarra, syndyk miasta Rzymu na

., tku XIV w.182

. te.Auguste (1798-1857), franc. filo

zof, socjolog, pisarz polityczny, gl�wny

:t dstawiciel franc. pozytywizmu 591

Cond� zob. Kondeusz

Conrad von H tzendorf Franz (1852-

F.-1929), hr., feldmarszaek austrow

:;gierski, szef sztabu armii austr. w 1.

1912-1917 599

rini Gasparo (1483-1542), kardy

na, dyplomata, autor Consilium de

emendanda ecclesia 254

Cook James (1728-1779), ang. eglarz

i odkrywca 411

Cordova (XVI w.), dca wojsk hiszp.

294

Corinth Lovis (1858-1925), malarz i gra

.k, przedstawiciel impresjonizmu, w

pbiniejszym okresie ekspresjonista 596

Cramer Johann Heinrich Casimir hr., w.

anclerz i Chef de justice za panowania

: Fryderyka II i jego nastpcy 382

Cranach Lucas (1472-1553), niem. ma

larz i grafik 233, 240, 267

Craven lady (XVIII w.), metresa Karola

Aleksandra ks. HohenzollernAnsbach

387

Cromer lord Evelyn Bang (1841-1917),

wielkorzdca Egiptu 551

Crotus Rubeanus (ok. 1480-ok. 1539),

humanista niem. 229, 264

C1no Wilhelm (187 r1933), prawicowy

polityk, kanclerz Rzeszy w 1. 1922-

-1923 635, 638

C t'ie Pierre (1859-1906), franc. fizyk,

jeden z pionier�w nauki o promienio-

tw�rczoci 590

Custine Adam Philippe de (174 -1793),

gen. franc. 408

Czartoryscy 377

Cziczen Gieorgij W. (1872-1936), radz.

dyplomata, w 1. 1918-1930 zastpca

i komisarz ludowy spraw zagranicznych

ZSRR 635, 644

Dagobert I (ok. 600-639). kr. Frank�w

od 629 r. 61, 68

Dahlmann Fedch (1785-1860), niem.

historyk i polityk, w 1848 r. cztonek

Frankfurckiego Zgromadzenia Narodo

wego 460, 482

Daimler Gottlieb (1834-1900), inynier, kon

struktor, przemysowiec i wynalazca 545

Daladier Edouard (1884-1970), franc.

polityk, jeden z przyw�dc�w Partii Ra

dykalnej, w 1. 1924-1940 wielokrotny

min. i premier, wsp�linicjator ukadu

monachijskiego 685

Dalberg Karl von (1744-1817), abp Mo

guncji, zrczny polityk, ostatni elektor

moguncki, od 1806 r. przewodniczcy

Zwizku Reskiego 413, 416

Dalwigk Karl (1802-1880), baron, premier

Hessen-Darmstadt w 1. 1850-1871 517

Dampierre Henri Duval (1580-1620),

gen. ces. 288

Dante Alighie (1265-1321), w. poeta

wi.179

Darre Walter (1895-1953), hitlerowski

kierownik urzdu do spraw wyywienia

w 1. 1933-1945, przyw�dca hitlerow

skiej organizacji chop�w 678

Daun Leopold von (1705-1766), hr., gen.

austr. 371, 375

Davout Louis Nicolas (1770-1823), mar

szatek Francji 417

Dawes Charles Gates (1865-1951), amer.

polityk i finansista, przewodniczcy

Komitetu Ekspert�w przy Midzynaro

dowej Komisji Reparacyjnej 641, 642,

654

Decases Louis Charles (1819-1886), ks.,

franc. min. spraw zagranicznych w 1.

1874-1877 560/561

Degas Edgar (1834-1917), franc. malarz

i grafik, impresjonista 596

Dehio Ludwig (1888-1963), historyk

niem. 559

Dehmel Richard (1863-1920), poeta

okresu naturalizmu i impresjonizmu

593, 595

Delbruck Hans (1848-1929), niem. histo

ryk wojskowoci i publicysta, prof. Uni

wersytetu Berliskiego 598, 611

Delcesse Theophile (1852-1923), franc.

polityk i dyplomata, dziennikarz, w 1.

1898-1905 oraz 1914-1915 min. spraw

zagranicznych 577

731

DerEfinger Georg (160 1695), mar

szatek brandenburski pochodzenia mie

szczaskiego 341

Decwan (VII w.), wtadca serbski 67

Descartes Ren� (Kartezjusz,159 1650),

franc. fitozof i matematyk 359

Dezydeusz, ostatni kr. Longobard�w

w t. 757-774 63, 65

Dickmann F., wsp�tczesny historyk niem.

312

Dietch Marlena (wtac. Mae Magda

lene von Losch, ur. 1904), amer. ak

torka filmowa pochodzenia niem., wia

towej stawy, zwizana ze szkot Rein

hardta, aktywna przeciwniczka nazizmu

652

Dithley Wilhelm (183 1912), filozof

i historyk kultury, tw�rca opisowo-ana

litycznej psychologii 591

Disraeli Benjamin (1804-1881), ang. m

stanu, premier w 1. 1868, 1874-1880,

powieciopisarz, przyw�dca Partii Kon

serwatywnej 559

Dodilo, bp brenneski w 1. 956/968-980

100

Dollfuss Engelbert (1892-1934), polityk

austr. , kanclerz od 1932 r. 682, 684

Domicjan (51-96), ces. rz. od 81 r.

Dorota, ks. Gottorp (1504-1547), c. kr.

Danii Fryderyka I, . Albrechta Hohen

zollerna, ks. pruskiego 269

Dorten Adam (188 -1963), przyw�dca

separatystycznego ruchu w Nadrenii 637

Dostojewski Fiodor M. (1821-1881),

pisarz ros., wybitny przedstawiciel

powieci psychologicznej X1X w. 593,

595

D blin Alfred (1878-1957), powiecio-

pisarz niem. 651

D Ilinger Ignaz (1799-1890), teolog i hi

storyk, prof. Uniwersytetu Monachij

skiego, wsp�ttw�rca ugrupowania staro

katolik�w 556

D&nitz Karl (1891-1980), niem. admirat,

naczelny dca Marynarki Wojennej od

1943 r. , 30 IV 1945 wyznaczony przez

Hitlera na jego nastpc jako prezydent

Rzeszy; skazany rzez Midzynarodowy

Trybunat Wojskowy w Norymberdze na

10 lat wizienia 704

Drechsel Tomasz (XVI w.), tzw. prorok

zwikawski 237

Drexler Anton, lusan, zatoyciet Niem.

Partii Robotniczej w 19t9 r. (p�tniejsza

NSDAP), w 1923 r. opucit parti 663

Droste zu Vischering Klemens August

(177 -1845), abp kotoski od 1835 r.

459

Droysen Gustav (1838-1908), historyk,

prof. Uniwersytetu w Getyndze i Halle

474, 482, 4%, 501

Druzus (lulius Caesar Dcuzus, 13 r.

p.n.e. 23 r. n.e), w�dz rz., zdobywca

Germanii 35, 36

Du BoisReymond Emil (181&-1896),

fizjolog i filozof, jeden z tw�rc�w ele

ktrofizjologu 591

Duisberg Carl (1861-1935), chemik,

przemysowiec, wsp�tw�rca I. G. Far

ben 642

Dumouriez Charles Fran ois du Peer

(1739-1823), franc. gen. i polityk 408,

409

Duncker Max (1811-1886), historyk i po

lityk liberalny 501

Dunin Marcin (1774-1842), abp gnie

niesko-poznaski 459

Durisani, firma w Norymberdze 268

Durer Albrecht (1471-1530), w. malarz

i grafik niem. okresu Odrodzenia 266,

267

Dasterberg Theodor (1875-1950), oficer,

przyw�dca Stahlhelmu, kandydat na

prezydenta w wyborach 1932 r. 659

Dybicz lwan I. (1785-1831), ros. feld

marszaek 435, 436

Dyck Anthonis van (1599-1641), malarz

tlamandzki, ucze i wsp�pracownik

Rubensa 300, 303

Dymitrow Georgi (1882-1949), przy

w�dca bugarskiego i midzynarodowe

go ruchu robotniczego 667

Dytrych, graf, polegy w czasie wyprawy

na slowiaskie Zalabie w 1056 r.125

Eberhard, bp bamberski w 1. 1007-1040

107

Eberhard, ks. bawarski od 937 r. 87, 88

Eberhard, ks. frankoski w 1. 918-939,

brat kr. Konrada I 87-89

Eberhard II (zm. 1392), hr. wirtemberski

od 1344 r.189

Eberhardt Brodaty (1445-14%), ks. wir

temberski, zatoyciel Uniwersytetu w

Tiibingen 230

Friedch (1871-1925), Prawicowy

; socjaldemokracji, od 1913 r.

" acy Partii, w 1. 1919-1925

t zydent 587, 618-620, 622 24, 627,

, I, 639, 646

von Mespelbrunn Julius (1545-

, 1619), ks., bp Wunburga w 1.1573-

-1617 281, 282

; )an (1486-1543), teolog, gi�wny

'' reformacji 234 252, 254

Mistn (1260-1327), mistyk

i;,m. 212

; ,rd I (1239-1307), kr. Anglii od

::; ; 12 r. I 77

gdard III (1312-1377), kr. Anglii od

1327 r.183

rd VII (1841-1910), kr. W. Brytanii

: od 1901 r. 577

g yta w. (zm. 946), ks. ang., . Ottona I

yen (IX w.), ks. zachodniosaski 80

har dt Hermann (ur.1881) porucznik,

tor Wikingbund w 1919 r., zwa

n go po mobilizacji brygad Ehrhardta,

potem jeden z przyw�d w ganisa

tmn Consul 630, 632

rtich Paul (1854-1915), patolog i sero

, odkrywca salwarsanu 591

Ft'be1 J�zef (XVIII w.), prawnik austr.

Eichhom Emil (1863-1825), poUtYk, nie

- ,Ieny socjalista, prezydent policji

berWSstiej 9 XI 1918-12 I 1919, potem

tomunista 62l

Eichrodt Ludwig (1827-1892), poeta hu

morysta 466

Eilbart von Oberge, poeta tworzcy na

pnelomie XII/XIII w.167

Einstein Albert (1879-1955), jeden z naj

rikszych f izyk�w wszystkich czas�w,

t brca teorii wzgldnoci 590, 591, 611,

648, 677

Eiaenhower Dwight Dawid (1890-1969),

amer. gen. i polityk, w 1. 1952-1961

prezydent USA 693

Eisner Kurt (1867-1919), polityk i den

mkan, socjalista niezaleny, premier

rz du bawarskiego w 1.1918-1919 621

Ekhard I, margrabia minieski w 1. 985-

-1002, ks. Turyngii 102,10 109

Elbieta (zm. 1590), . Jana Kazimiena

(w Palatynacie), c. Augusta, elektora

saskiego 282

Elbieta (170%-1762), ces. ros. od

1741 r. , c. Piotra I 376, 704

Elbieta Charlotta ks. Orleaska (1652-

-1722), szwa erka Ludwika XIV 332

Elbieta Krystyna BraunschweigBevem

(1715-1797), . Fryderyka II 362

Elbieta Stuart (1596-1662), i. Fryde

ryka V, c. Jakuba I 290, 345

Emilius Scaurus, dca legion�w w bitwie

pod Arausio w 105 r. p.n.e. 32

Endell August (1871-1925), architekt

niem. 597

Engels Fryderyk (1820-1895), wspbi

tw�rca socjalizmu naukowego 465, 475,

488, 490, 500, 514, 520

Enke Williehnina (zm.1820), hr. Lichtenau,

metresa Fryderyka Wilhelma II 405

Enzio (1220-12?2), s. Fryderyka II

Stauffa 159

Erazm Dezydeusz z Rotterdamu (1467-

-1536), hol. filolog i filozof, jeden

z najwikszych humanist�w Odrodzenia

228, 229, 264, 265

Erkanbald, abp moguncki w 1.1011-1021

III

Erlung, bp wurzburski w 1.1106-1121134

Emest (1497-1546), ks. Brunszwik-L une

burg, czlonek Zwi zku Szmalkaldzkiego

240, 252

Emest (1553-1595), arcyks., s. Maksymi

liana II, od 1593 r. namiestnik Nider

land�w 284, 286

Ernest II, ks. szwabski w 1.1015-1030117

Emest August (1629-1698), ks. hanower

ski, od 1692 r. elektor hanowerski 333

Emest August (1771-1851), kr. Hano-

weru od 1837 r. 460, 495

Emest von Kirchberg, kronikan z drugiej

poowy XIV w. 213

Emest Pobony (162a16?5), wiadca

ksistwa Sachsen-Gotha 343

Emest Wittelsbach (1554-1612), s. A1-

brechta V, bp Freisingu, potem Hildes

heimu, Munsteru, Li2ge, abp koloski

2&l, 282

Emst Max (ur. 1891), niem. grafik, net

biarz i pisan 652

Enberger Matthias (1875-1921), niem.

polityk, jeden z przyw�d w pai'tii

Centrum, w 1918 r. pnewodniczcy ko

misji do zawieszenia broni, w 1.1919-

-1920 min. finans�w 564, 610, 613,

627, 630, 632

733

Eugeniusz III (Paganelli Bernardus), pa

pie w l. 1145-1153141,146

Eugeniusz IV (Gabriel Condolmieri), pa

pie w 1. 1431-1439198,199, 205

Eugeniusz Sabaudzki (1663-1736). ks.,

w�dz armii austr. 331, 333, 344-347

Eulenburg Botho (1831-1912), pruski

polityk konserwatywny, w 1.1892-1894

premier pruski 580

Ewald Georg Heinrich August (1803-

-1875), lingwista, prof. Uniwersytetu

w Getyndze i Tybindze 460

Eziko (X/XI w.), graf 111

Ezzo (XI w.), kanonik bamberski, poeta

167

Falk Adalbert (1827-1900), polityk pru

ski, prawnik, min. owiaty w 1. 1872-

-1879 555, 568

Falkenhayn Ech von (1861-1922), gen.,

szef Sztabu Generalnego w 1. 1914-

-1916, odwolany ze stanowiska po

klsce pod Verdun 600, 603, 607, 612

Fallada Hans (wac. Rudolf Ditzen,

1893-1947), pisarz niem., tw�rca rea

listycznych powieci o tematyce spoecz

nej 653, 680

Fatymidzi 151

Favrat, gen. pruski 410

Febronius zob. Hontheim J. N.

Feder Gottfed (1883-1941), polityk

i publicysta, z zawodu inynier, autor

programu NSDAP z 1920 r., min. go

spodarki w 1. 1933-1934 665

Feliks V (Amadeusz VII ks. Sabaudii),

antypapie w 1. 1439-1449199

Ferdynand (1529-1595), s. ces. Ferdy

nanda I, arcyks. Tyrolu od 1564 r. 283

Ferdynand (1577-1650), s. Wilhelma V

bawarskiego, abp i elektor koloski 280

Ferdynand (1721-1792), ks. brunszwicki,

pruski feldmarszalek 388

Ferdynand I (1503-1564), arcyks., brat

ces. Karola V, od 1521 r. wadca Aus

ti, od 1527 r. kr. Czech i Wgier, od

1556 r. (po abdykacji Karola V) ces.

niem. 240, 248-251, 253, 254, 256, 260,

261, 263, 264, 272, 276, 281

Ferdynand II (1578-1637), kr. czes. od

1617 r., wg. od 1618 r., ces. od 1619 r.

286, 288, 289, 291, 292, 302, 308, 310,

316

Ferdynand III (1608-1657), od 1626 r. kr.

Wgier, od 1627 r. kr. Czech, ces. od

1637 r. 302, 310

Ferdynand d'Este (1781-1850), arcyks.

austr. , feldmarszatek 419

Ferdynand I Koburg (1861-1948), ks.

Bugai w 1.1887-1908, kr. w 1.1908-

-1918 565

Ferdynand Maria (163G1679), s. Mak

symiliana I, elektor bawarski w I.

1651-1679 336

Feuerbach Anselm (1829-1880), malarz

niem. 596

Feuerbach Ludwig Andreas (1804-lR72),

filozof i teoretyk ateizmu 466

Fichte Johann Gottlieb (1762-1814), filo

zof niem. , jeden z g�wnych przedstawi

cieli klasycznej filozofii niem. 410, 429,

431, 433, 520

Filip, abp koloski w l. 1167-1191

150

Filip (ok. 1180-1208), ks. szwabski, kr.

niem. od 1198 r., brat ces. Henryka VI,

powoany na tron przez Stauf�w I53

Filip (1504-1567), landgraf heski od

1509 r., czlonek Zwizku Szmalkal

dzkiego 240, 243, 251, 252, 254, 255,

257

Filip I, ks. woogoski w 1.1532-1560 253

Filip II (1527-1598), s. Karola V, kr.

Hiszpanii od 1555 r. 260

Filip V (1683-1746), wnuk Ludwika XIV,

ks. d'Anjou, kr. Hiszpanii od 1700 r.

344

Filip II August (1165-1223), ks. franc. od

1180 r. I51,152,154

Filip z B. nszwikGrubenhagen (XVI w.),

ks., cztonek Zwizku Szmalkaldzkiego

252

Filip Dobry (1396-1467), ks. Burgundii

od 1419 r. 208

Filip IV Pikny (1268-1314), kr. franc.

od 1285177

Filip Wilhelm (1615-1690), ks. neubur

ski, obj dziedzictwo po Karolu, elek

torze Palatynatu, w 1685 r. 332

Fischer Emil Hermann (1852-1919),

niem. chemik i biochemik, laureat na

grody Nobla w 1902 r. 590

Fischer Ruth (wtac. Elfrieda Gohlke.

1895-1961), cztonek kierownictwa

KPD w 1. 1924-1925 (grupa ultralewi

cowa) 647

Franciszek I (1494-1547), kr. franc. oo

.1515 r. 223, 248, 249, 255

Franciszek I zob. Franciszek Stefan

Franciszek I (1768-1835), pierwszy ces.

austr. od 1804 r., ostatni ces. rz.-niem.

w 1. 1'792-1806 jako Franciszek II,

s. Mai Teresy 405, 414, 415, 458

Franciszek II zob. Franciszek I

Franciszek Ferdynand (1863-1914),

arcyks., nastpca tronu od 1896 r., za

mordowany w Sarajewie 598

Franciszek J�zef I (1830--1916), ces.

austr. od 1848 r. 485, 510, 515, 616

Franciszek Stefan (1708-1765), ks. lo

taryski w 1.1729-1735, w. ks. toska

ski w 1. 1737-1765, m Mai Teresy,

ces. w 1. 1745-1765 jako Franciszek I

361, 364, 368

Franciszek von Waldeck, bp Munsteru w 1.

1532-1553 247

Franciszka von Hohenheim (1748-1811),

. ks. wirtemberskiego Karola Eugeniu

sza 387

Franck Sebastian (1499-ok. 1542), niem.

pisarz, dziaacz refigijny 247

Francke August Hermann (1663-1727),

pietysta niem., pisarz 356

Franco Behamonde Francisco (1892-

-1975), hiszp. gen. i polityk faszystow

ski, dyktator 683, 690

Frank Hans (1900-1946), jeden z wy

szych funkcjonauszy hitlerowskich,

prawnik, w czasie II wojny wiatowej

gen. gubernator czci okupowanej Pol

ski, skazany jako zbrodniarz hitlerowski

przez Midzynarodowy Trybunai Woj

skowy w Norymberdze 689

Frantz Constantin (1817-1891), pisarz

polityczny 502, 572

Franz Lothar, abp moguncki w 1695 r. 342

Fredegunda (zm. 597), . Chilperyka I,

kr. Frank�w od 584 r. 60

Freiligrath Ferdinand (1810-1876), poeta

i tumacz 461

Freisler Roland (1893-1945), przewod

niczcy trybunaiu ludowego w 1. 1940-

-1945, skazai spiskowc�w antyhitle

rowskich w 1944 r. 703

Freud Sigmund (185G1939), austr. psy

chiatra, prof. neuropatologii w Wiedniu

649

Freytag Gustav (1816-1895) pisarz

i publicysta, reprezentant pogld�w li

beralnej buruazji 324, 593

Frick Wilhelm (1877-1946), wyszy funk

cjonariusz hitlerowski, min. spraw wew

ntrznych w 1. 1933=1943, w 1. 1943-

-1945 na czele protektoratu Czech

i Moraw, zbrodniarz hitlerowski, s

dzony przez Midzynarodowy Trybuna

Wojskowy w Norymberdze, stracony

666

Friedell Egon (1878-1938), austr. histo

ryk kultury 257, 394

Fedch Caspar David (1774-1840),

malarz niem., przedstawiciel roman

tyzmu 434

Ftsch Werner von (1880-1939), baron,

gen. niem., dca sil ldowych w 1.1934-

-1938, wsp�ttw�rca hitlerowskiego

Wehrmachtu 674

Ftz Joss (XVI w.), przyw�dca chtopski

226

Fr bel Julius (1805-1893), pisarz, polityk

460, 481, 484

Fryderyk I (182 -1907), kr. Badenii od

1852 r., zwolennik zjednoczenia Nie

miec 518

Fryderyk I (1471-1533), kr. Danii od

1523 r. , s. Chrystiana I 269

735

er von Erlach Johann Bernhard

, , 656:-1723), architekt austr., przed

, yiciel p�nego baroku 359

'ys Illicus, czyli Maciej Vlai

";(1520-1575), teolog, przyw�dca lutera

,abw po mierci Lutra 259

Flottwell Eduard Heinch (1786-1865),

, pofityk pruski, nadprezydent prowincji

poznaskiej w 1.1830-1840 459

g mar, bp brenneski w 1. 980-982

en August Adolf (1794-1855), niem.

ta i polityk 453

Follen Karl (1795-1840), niem. poeta

i polityk 453, 455

Folz Hans (ok.1450--1513), meistersinger

213

Fontane Theodor (1819-1898), pisarz

i publicysta 417, 589, 593

Forckenbeck Max von (1821-1892), libe

ralny polityk niem., w 1. 1866-1873

prezydent Izby Pos�w w 1. 1874-

.- 1879 - Reichstagu 503, 507

Forster Johann Georg Adam (1754-

-1794), przyrodnik, pisarz i podr�nik

411

Fryderyk II (1194-1250), kr. Sycylii od

1197 r., kr. niem. od 1211 r., ces. od

1220 r.152,154-159,163,168,175,184

Fryderyk II (1482-1556), elektor Palaty

natu w l.1544-1556 256

Fryderyk II (1633-1708), landgraf Hes

senKassel od 1681 r. 386

Fryderyk III (zm. ok.1312), kr. sycylijski

181

Fryderyk I11 (I415-1493), ks. Styrii, kr.

niem. i ces. od 1440 r.199, 207 210,

2l9, 220

Fryderyk III (1609-1670), s. Chrystia

na IV, kr. duski od 1648 r. 2%

Fryderyk III (1831-1888), kr. pruski

i ces. niem. w 1888 r. (jako nastpca

tronu Fryderyk Wilhelm) 50 4, 572

Fryderyk III, elektor brandenburski zob.

Fryderyk I Hohenzollern, kr. Prus

Fryderyk IV (1574-1610), elektor Palaty

natu od 1583 r. , s. Ludwika VI 282, 283,

285

Fryderyk IV (1671-1730), s. Chrystia

na V, kr. Danii od 1699 r. 344

Fryderyk V (1596-1632), elektor Pala

tynatu w l.161 1620, tzw. zimowy kr.

czes. w I.1619-1620 28 -294

Fryderyk VII (1808-1863), kr. Danii od

1848 r., ks. Szlezwiku i Holsztynu, s.

Chrystiana VIII 479, 509

Fryderyk, abp koloski w 1. 1100-1131

134

Fryderyk, abp moguncki w 1. 937-954 88,

Fryderyk, ks. Hessen-Darmstadt, zdo

bywca Gibraltaru w 1704 r. 345

Fryderyk August (1670-1733), elektor

saski, kr. pol. jako August II Fryderyk

zw. Mocnym w l. 1697-1706 i od

1709 r. 333, 344

Fryderyk August II (16%-1763), elektor

saski, kr. pol. jako August III 352, 387

Fryderyk August III (175 -1827), od

1763 r. elektor saski, od 1806 r. kr. Sak

sonii, w 1. 1807-1815 ks. warszawski

387

Fryderyk I Hohenzollern (1371-1440),

burgrabia norymberski, elektor bran

denburski od 1417 r. 205

Fryderyk I Hohenzollern (1657-1713),

elektor brandenburski od 1688 r. (jako

Fryderyk III), od 1701 r. kr. Prus 332,

333, 344, 345, 348, 352, 529

Fryderyk II Hohenzollern zw. Wielkim

(1712-1786), kr. pruski od 1740 r. 355,

361-364, 366-371, 373-383, 38 389,

394, 404, 405, 416, 417, 470, 502, 704

Fryderyk Karol (182&-1885), ks., brata

nek ces. Wilhelma I, dca armii w kam

paniach 1864-1871509, 525

Fryderyk III Mdry (1463-1525), ks.,

elektor Saksonii 234, 237 238

Fryderyk Pikny (zm. 1330), ks. austr.,

obwotany kr. niem. w 1314 r.181-183

Fryderyk III Pobony (1515-1576), elek

tor Palatynatu od 1559 r. 271, 2?2

Fryderyk I Rudobrody (ok. 112 1l90),

kr. niem. od 1152 r., ces. od 1155 r.

142-151,155,158

Fryderyk Stauf (ok. 1090-1147), ks.

szwabski od 1105 r.136

Fryderyk I Wettyn (137 1428), margra

bia minieski, elektor saski od 1423 r.

211

Fryderyk Wilhelm zob. Fryderyk III

Fryderyk Wilhelm (1620-1688), elektor

brandenburski od 1640 r., zwany Wiel

kim Elektorem 312, 315, 327 330, 332,

335, 33 341, 344, 352

Fryderyk Wilhelm I (1688-1740), s. Fry

deryka I Hohenzollerna, kr. pruski od

1713 r. 342, 348, 350, 352-355, 361-

-363

Fryderyk Wilhelm II (1744-1797), kr.

pruski od 1786 r., bratanek i nastpca

Fryderyka I 383, 405, 40

Fryderyk Wilhelm III (177 -1840), kr.

pruski od 1797 r. 416, 418, 437, 446,

456

Fryderyk Wilhelm IV (1795-1861), kr.

pruski od 1840 r. 459, 462, 465, 474,

486, 48B, 499, 501

Fryderyk von Lauenburg (XVI w.), ks.,

sufragan abpa koloskiego 282

Fugger lakub II (145 1525), finansista

niem., w 1511 r. otrzymat tytul hrabiego

222 224

Fuggerowie 221, 223, 224, 232, 243, 268,

274, 324

Funk Walter (189 1960), polityk hitle

rowski, w l.1937-1945 min. gospodar

ki, w 1. 193 1945 prezydent Banku

Rzeszy 670

Furstenberg Wilhelm Egon von (1629-

-1704), abp koloski, od 1688 r. kardy

nal 332

736

rn Fedch von (1794-1848),gen.

wirtemberski, zginpod Kandern w

lg48r.,brat Heincha 478

Gagern Heinch von (1799-1880),poli

k liberalny w Wirtembergii, pierwszy

prezydent frankfurckiego Zgromadzenia

jarodowego w 1848 r., brat Fedcha

477,478,481

Gaismair Micha, przyw�dca powsta

nia chopskiego w Tyrolu w 1526 r.

243

Maciej (1584-1647), ks., dca

- austr. w czasie wojny 30-letniej 311

Gauss Carl Fedch (1777-1855),mate

matyk (ksi matematyk�w), astro

nom, geodeta i fizyk 590

Gartner Franz (1881-1941), polityk

niem.-narodowy (konserwatysta),min.

sprawiedliwoci w gabinetach Papena,

Schleichera i w 1.1932-1933Hitlera

Gebhard hr. Mansfeld, czonek Zwizku

Szmalkaldzkiego 253

Geissler Chstian Gottfed Heinch

(177 -1884),malarz,rysownik i mie

dziorytnik 440

Gejza I,s.Beli,kr.wg.w 1.1074-1077

133

Gentz Friedch von (1764-1832),polityk

w subie pruskiej,a nastpnie austr.,

publicysta,wydawca 451,453

George Stefan (1868-1933),niem.poeta

symbolista 594

Gerbera (X w.),c.Henryka I niem.,.

Gizelberta lotaryskiego 83

Gerhard II,abp bremeski w 1.1219-

-1258162

Gerhard II,abp moguncki w 1.1289-1305

177

Gerhardt Paulus (1607-1676),autor pie

ni religijnych 323

Gerlach Leopold von (179 1861),gen.

pruski,w 1850r.adiutant kr.Fryderyka

Wilhelma IV 486,494

Gerlach Ludwig von (1795-1877),pruski

polityk konserwatywny,prawnik 494

Germanik (15 r. p.n.e.-19 r. n.e.),

s.Druzusa,w�dz rz.,walczy z Germa

nami 35

Gero,abp magdeburski w 1.1012-1023

I11

Gero I, margrabia Marchii Wschodniej

w I.937-96587,93,94,108

Histoa Niemiec

Gero II, margrabia saskiej Marchii

Wschodniej w 1. 993-1015110

Gertruda (zm. 1143), c. ces. Lotara III,

. Henryka Pysznego ks. bawarskiego

138

Gervinus Georg Gottfed (1805-1871),

historyk, historyk literatury i polityk

liberalny, prof. w Getyndze 460

Gessler Otto (ur. 1875), polityk liberalny,

min. Reichswehry w 1. 192 1927 631,

638, 646, 658

Geyer Florian, szlachcic, uczestnik pow

stania chopskiego w 1525 r. 242

Giesberts Johann (1865-1938), polityk cen

trowy, min. poczt Rzeszy w 1.1919-1922,

czonek delegacji niem. przyjmujcej

warunki traktatu wersalskiego 625

Gizela (XI w.), . ces. Konrada II 113

Gizelbert, ks. lotaryski w 1. 915-939

83, 87 9

Gizyler, abp magdeburski w 1. 981-1004

100,102

Gluck Krzysztof Wilibald (1714-1787),

kompozytor niem., reformator opery

393/394

Gnaphaeus Gulielmus (1493-1568),

tw�rca dramatu biblijnego 268

Gneisenau August Neithardt von (176 -

-1831), gen., feldmarszaek od 1825 r.

418, 428-430, 435, 440, 441

Gobineau Joseph Arthur de (1816-1882),

franc. pisarz i dyplomata, reprezentant

teorii nier�wnoci ras 665

Goebbels Joseph (1897-1945), hitlerow

ski polityk, min. propagandy III Rzeszy

658, 665, 666, 669, 670, 676, 693, 703,

704

Goerdeler Karl (1884-1944), burmistrz

Lipska, uczestnik spisku przeciw Hitle

rowi w 1944 r. , stracony 702

Goethe Johann Wolfgang von (1749-

-1832), najwikszy niem. pisarz i my

liciel o przebogatej tw�rczoci 267,

383, 388, 389, 391, 392, 396, 407, 408,

415, 421, 429, 431- 34, 452, 466, 467,

591

Goltz Riidiger von der (1865-1930), hr.,

pruski gen., dca kontrrewolucyjnych

oddzia�w na otwie w 1919 r. 630

Gouchowski Agenor (1812-1875), poli

tyk konserwatywny w subie austr. , na

miestnik Galicji, min. spraw wewntrz

nych Austi w 1. 1859-1861508

737

Gooch George (ur. 1873), ang. historyk

364

Gorczakow Aleksander (1798-1893), ks.,

ros. min. spraw zagranicznych w 1.

185 1882 482, 498, 513, 561, 562

Gosembrot, finansista niem. 223

Gotfryd (zm. 1069), ks. lotaryski od

1044 r.123

Gotfryd z Bouillon (1061-1100), ks.

Dolnej Lotaryngii, jeden z wodz�w

I krucjaty 14l

Gotfryd ze Strasburga, wybitny dworski

poeta epik, dziaajcy na przeomie

XII i XIII w.167

Gottsched Johann Chstoph (170 -

-1766), niem. pisarz i teoretyk lite

ratury, czotowy przedstawiciel owiece

nia 389

G&ring Hermann (189 1946), marszatek

Rzeszy, wsp�pracownik Hitlera, pre

mier Prus w 1. 193 1945, min. lot

nictwa i paru innych resort�w 659, 660,

666, 667, 670, 672, 674, 678, 679, 690,

699, 703, 704

G&rres Johannes Joseph (176f 1848),

publicysta, zwolennik rewolucji franc.,

potem pisarz katolicki 431, 453, 459

Grabow Wilhelm (1802-1874), liberalny

polityk pruski 504

Gramont Antoine Alfred Agenor (1819-

-1880), ks., polityk franc., min. spraw

zagranicznych w 1870 r. 524

Greiffenclau Richard (XVI w.), abp tre

wirski 237

Grillparzer Franz (1791-1872), austr. pi

sarz i dramaturg okresu romantyzmu

470

Grimm Hans (1875-1959), pisarz niem.

650

Grimm Jacob Ludwig Karl (1785-1863),

filolog i jzykoznawca 430, 460

Grimm Wilhelm (1786-1859), zbie

racz oraz wydawca bajek i poda 430,

460

Grimmelshausen Hans Jacob Christoffel

von (ok.1621-1676), jeden z najwybit

niejszych prozaik�w baroku 315, 316,

321, 322

Grimoald (Vl w.), majordom 61

Groener Wilhelm von (1867-1939), gen.

i polityk, w 1. 1928-1932 min. Reichs

wehry 603, 612, 616, 658, 659

Grolman Karl von (1777-1843), pruski

gen., szef pruskiego Sztabu General

nego w l.1815-1819, walczyt w Hiszpa

nii przeciw Napoleonowi 421, 428,

429

Groote Geert de (134 1384), mistyk

hol. 230

Gropius Walter (188 1969), architekt,

jeden z tw�rc�w kierunku funkcjonal

nego w architekturze 652

Gropper Johannes (1503-1559), teolog

niem. 254

Grosz George (189 1959), malarz, gra

fik, dadaista i futurysta 624, 652

Grumbach Wilhelm von (1503-1567), ry

cerz awanturnik, banita 276

Ginewald Matthias (wtac. nazw. Mathis

Nithart, ok. 1470-1528), najwybitniej

szy niem. malarz i rysownik przeomu

gotyku i renesansu 267

Grynszpan Herszel (1911-1940), zab�jca

sekretarza poselstwa w Paryu 676

Gryphius Andreas (wtac. A. Greif,

161 r1664), liryk i dramaturg baroku,

ttumacz aciskiej poezji M. K. Sar

biewskiego 321, 322

Grzegorz V, papie w 1. 99 -999103

Grzegorz VI (Joh. Gratianus), papie

w 1. 1045-1046124

Grzegorz VI (Hildebrand), papie w I.

1073-1085128-131,133,134,137,153

Grzegorz IX (Ugolinus Senensis), papie

w l.1227-1241 I55,156,158, l65

Grzegorz X (Thedaldus Vicecomes), pa

pie w 1. 1271-1276 l75

Grzegorz XI (Petrus Rogerii), papie

w 1. 1370-1378189, 196

Grzegorz XII (Angelus Corrarius), papie

w l. 140 1415198

Grzegorz z Tours (538-594), bp, kroni

karz 70

Grzegorz z Tusculum, komendant floty rz.

106

Guericke Otto von (1602-1686), fizyk

i wynalazca, burmistrz Magdeburga

(synne p�kule magdeburskie) 312, 323

Guncelin, margrabia minieski w 1.

1002-1009109

Gunhilda (zm. 1038), c. Kanuta Wielkie

go, . ces. Henryka III 116

Gustaw II Adolf (1594-1632), kr. Szwecji

od 1611 r. 287, 290, 292, 302-306, 309,

319

738

Gutenberg Jan (wac. Gensfleisch zum

G. Johann, ok. 139l 1468), drukarz

moguncki, wynalazca druku 212, 213

tzkow Karl (1811-1878), powieciopi

sarz i dramaturg, czoowy przedstawiciel

Nttodych Niemiec 461

Gunther ze Schwarzburga (1304-1349),

wybrany w 1349 r. na kr. niem., zrezyg

nowa 185

Gwido, abp mediolaski w 1. 1046-1070

109

Gwidon z Lusignan, kr. jerozolimski od

1186 r. I51

Hase Hugo (1863-1919), polityk socjal

demokrytyczny, przyw�dca frakcji w

Reichstagu, potem przyw�dca socjali

stbw niezalenych, czonek Rady Dele

gat�w Ludowych w 1918 r., zamordo

wany 587, 611, 618

Habsburgowie 6, 160,174-179,181,182,

185, 188, 191, 199, 206-210, 219, 220,

236, 253, 276, 280, 281, 283, 284, 286,

287, 289, 290, 292, 293, 295, 298, 301-

-303, 310, 327, 336, 343, 344, 34 348,

361, 366, 373, 379, 410, 415, 424, 470,

481, 524, 599

Hadan (Publius Aelius Hadrianus), ces.

rz. w 1.117-138 39

Hadan I (zm. 795), papie od 772 r. 63,

Hadan IV (Nicolaus Breakspear), papie

w 1.1154-1159146

Hagen Gottfryd (zm. przed 1301), kroni

karz 213

Haik, w�dz saski z X w. 94

Halbe Max (1865-1944), pisarz, tw�rca

powieci neoromantycznych 595

Halberstadter zob. Chrystian, ks. brun

szwicki

Haller Karl Ludwig von (1768-1854),

konserwatywny pisarz polityczny, prof.

prawa w Akademii w Bernie 452, 454

Hammann Richard (1879-1961), historyk

sztuki 5%

HammersteinEquord Kurt von (1878-

-1943), baron, gen. niem., szefkierow

nictwa Reichswehry w I.1930-1934 658

Hannibal (246-183 r. p.n.e:), w�dz kar

tagiski 599

Hansemann Adolf (1826-1903), przemy

sowiec nadreski, bankier 456

Hansemann Dawid (1790-1864), polityk

pruski, dziaacz gospodarczy 464, 475,

495

Harald Sinozby (zm. ok. 985), kr. Danii

96, I Ol

Harden Maksymilian (wac. Witkowski,

1861-1927), publicysta, zaoyciel cza

sopisma "Die Zukunft" w 1892 r. 598

Hardenberg Karl August von (175

-1822), baron, polityk pruski, kanclerz

Prus od 1810 r. 425, 426, 444, 446, 449

Harkot Fedch (1793-1880), polityk

i przemysowiec, libera 504

Harlan Veidt (1899-1964), reyser 677

Harnack Arvid (1901-1942), dca lewico-

wej organizacji "Rote Kapelle", stra

cony 671

Harrach Izabela, hr. , II . Wallensteina 298

Hartmann von Aue (ok. 1165-1220), wy

bitny dworski poeta epik 167

Hartung Hans (ur. 1904), niem. malarz

i grafik, abstrakcjonista 652

Haek Jarosaw (1883-1923), czes. pi

sarz, autor Przyg�d dobrego wojaka

Szwejka 650

Hatto, abp moguncki w 1. 891-913 81

Haugwitz Fedch Wilhelm (1702-1765),

reformator austr. administracji 371

Hauptmann Gerhart (1862-1946), dra

maturg i powieciopisarz 464, 593, 595,

598, 651, 677

Haser Jakub, sotys, przyw�dca powstania

chopskiego w 1943 r. w Alzacji 226

Havenstein Rudolph von (1857-1923),

prezydent Banku Rzeszy 637, 640

Haydn Joseph (1732-1809), kompozytor

austr. 394, 469

Haye de Launay de la, Francuz, organiza

tor skarbowoci pruskiej od 1766 r. 381

Hazard Paul (1878-1944), franc. historyk

368

Handel Georg Friedch (1685-1759),

kompozytor niem. pochodzenia dziaa

jcy g�wnie w Anglii 359

Hebbel Chstian Fedch (1813-1863),

dramaturg, poeta 469

Hecker Fedch (1811-1881), najpierw

libera, p�niej radyka rewolucjonista

467, 472, 477, 478

Heckscher Johann Gustav (1797-1865),

adwokat, min. spawiedliwoci, potem

spraw zagranicznych w rzdzie Rzeszy w

1848 r. 482

739

Hegel Georg Wilhelm Friedch (1770-

-1831), filozof, czoowy przedstawiciel

klasycznej filozofii niem. 358, 431, 432,

459, 466, 520, 592

Heidegger Martin (1889-1976), filozof,

niem., przedstawiciel egzystencjalizmu,

prof. Uniwersytetu w Freiburgu i Mar

burgu 649

Heim Claus, przyw�dca chop�w w cza

sie ruchu ludu wiejskiego w 1928 r.

657

Heine Heinch (1797-1856), jeden z naj

wikszych niem. poet�w, rewolucyjny

demokrata 461, 466-468, 571, 676

Heinch von Morungen, minnesenger

dziaajcy na pocztku XIII w.168

Heinch von Mugeln, poeta niem. z prze

omu XIII i XIV w. 211

Heinch von Veldeke, poeta koca XII w. ,

prekursor wielkiej epiki dworskiej 167

Heisenberg Werner (1901-1976), fizyk,

wsp�tw�rca mechaniki kwantowej 648

Helffech Karl (1872-1924), finansista

i prawicowy polityk, w 1. 1916-1917

min. spraw wewntrznych i wicekan

clerz 640

Helmholtz Hermann von (1821-1894),

prof. anatomii, psychologii i fizyki 591

Henckel von Donnersmarck Guido

(183 1916), hr., waciciel ziemski

z G�rnego lska i przemysowiec, od

1901 r. ks. 501, 551

Henlein Konrad (1898-1945), dziaacz

hitlerowski w Czechosowacji, zaoy

ciel i przyw�dca Partii Niemc�w Sudec-

kich, namiestnik "Kraju Sudeckiego" w

1. 1939-1945 684

Henryk (ok. 97 990/1000), hr. Spiry, o.

ces. Konrada II 113

Henryk, s. Bertolda bawarskiego, ks. Ka

ryntii w 1. 97 -978 oraz 983-989 97

-99

Henryk (zm. 1242), s. Fryderyka II, re

gent 157

Henryk (zm. 1335), ks. Karyntii, kr. czes.

w 1. 1307-1310178,179,185

Henryk I (ok. 87�936), ks. saski, kr.

niem. od 919 r. 80, 82 7, 93, 94,107

Henryk I (919/921-955), ks. Bawarii od

945 r., brat Ottona I 88-90

Henryk II (973-1024), kr. niem. od

1002 r., ces. od 1014 r. 10 114, 116,

134

Henryk II (1519-1559), kr. franc. od

1547 r. 260, 261

Henryk III (1017-1056), ks. bawarski,

kr. niem. od 1039 r., ces. od 1046 r.116,

117,123-126

Henryk III, ks. meklemburski w 1. 1503-

-1552 240

Henryk IV (105 -1106), kr. niem. od

1056 r., ces. w I. 1084-1105 l2 l33,

182

Henryk IV (1553-1610), kr. Nawarry od

1572 r. , kr. Francji od 1589 r. 283, 286

Henryk V (1081-1125), kr. niem. od

1105 r., ces. od 1111 r.131-136

Henryk VI (1165-1197), kr. niem. od

1190 r., ces. od i191 r.149-154

Henryk VI (1294-1335), ostatni piastow

ski ks. Wrocawia 188

Henryk VIII (1491-1547), kr. Anglii od

1509 r. 252

Henryk Hohenzollern (1726-1802), ks.,

brat Fryderyka II kr. pruskiego 378

Henryk Hohenzollern (1862-1929), ks.,

brat Wilhelma II, admira 584

Henryk II K�tnik (915-995), ks. bawar

ski w I. 955-976 i 985-995 96-99,

101,106

Henryk Lew (1129-1195), ks. Saksonii

od 1142 r., ks. Bawarii od 1154 r.,

gowa rodu Welf�w 139, 142-145,

148-151,153

Henryk VII Luksemburski (ok. 1275-

-1313), kr. niem. od 1308 r., ces. od

1312 r.179,181

Henryk II Plantagenet (1133=1189), kr.

ang. od 1154 r.144,150

Henryk Pyszny (ok. 1100-1139), ks. ba

warski od 1126 r.137 139

Henryk Raspe (zm. 1247), kr. niem. od

1246 r.158

Henryk z Luksemburga (zm. 1047), hr. lo

taryski, od 1042 r. ks. bawarski 124

Henryk ze Schweinfurtu, margrabia ba

warskiej Marchii P�nocnej w 1. 980-

-1017108,109

Herder Johann Gottfried von (1744-

-1803), nierm pisarz i filozof 358, 391,

407, 410

Herman, ks. frank. zob. Herman I, ks.

szwabski

Herman, margrabia minieski w I.1009-

-1032110

Herman I, ks. szwabski w I. 926-949 83, 89

Herman II, ks. szwabski w 1. 997-1003

lOb,107

Herm Billung, margrabia Marchii P�

nocnej w 1. 93 -973 87

Herman von Salza (ok. 1170-1239), w.

mistrz krzyacki od 1209 r. , tw�rca pod

staw potgi Zakonu 163

Hermes Georg (1775-1831), katolicki te

olog i filozof, prof. dogmatyki w Mun

ster 452

Hertling Georg von (1843-1919), poli

tyk centrowy, premier bawarski kan

clerz Rzeszy w 1. 1917-1918 531, 613,

615

Hertz Heinch Rudolf (1857-1894), fi

zyk, autor pionierskich prac dotycz

cych fal elektromagnetycznych 590

Hertzberg Ewald Fedrich von (1725-

-1795), pruski m stanu, czonek Ber

liskiej Akademii, min. w 1.1763-1791

405, 408

Herwarth, rodzina kupc�w augsburskich

na przeomie XV i XVI w. 223

Herwegh Georg (1817-1875), poeta,

dziaacz ruchu robotniczego 460, 461,

464, 468, 478, 479

Hess Rudolf (1894-1987), jeden z gi�w

nych przyw�dc�w hitlerowskich, w

1941 r. uciek do Anglii 702

Heydebrand und der Lasa Ernst von

(1851-1924), przyw�dca Partii Nie

mieckokonserwatywnej 537

Heydch Reinhard (1904-1942), dziaacz

hitlerowski, wspborganizator i dca (od

1936 r.) policji bezpieczestwa, od

1941 r. zastpca "protektora Czech

i Moraw" 672, 676, 696, 698

Hiacynt, mnich kapucyski w XVII w. 294

Hieronim Bonaparte (1784-1860), kr.

Westfalii w I. 1807-1813, najmodszy

brat Napoleona I 420, 422

Hildebrand Johann Lucas von (1668-

-1745), architekt austr., przedstawiciel

baroku 360

Hilferding Rudolf (1877-1941), niem. po

lityk i ekonomista, socjaldemokrata,

w 1. 1923 i 1928-1929 min. finans�w

Himmler Heinch (190 1945), jeden z

czoowych wsp�pracownik�w Hitlera,

szef policji, naczelny dca SS, tw�rca

oboz�w koncentracyjnych 665, 672, 674,

684, 698, 703, 704

Hindemith Paul (1895-1963), kompozy

tor, autor oper, dzie symfonicznych,

kameralnych i koncert�w 652

Hindenburg Oskar (1883-1960), s. Paula,

oficer 658, 662

Hindenburg Paul von Beckendorff

(1847-1934), feldmarszaek niem., w 1.

1925-1934 prezydent 600, 608, 612,

620, 626, 630, 646, 647, 655, 658-662,

668, 669

Hipler Wendel uczestnik powstania chop

skiego we Frankonii w 1525 r. 242

Hitler Adolf (1889-1945), przyw�dca na

rodowego socjalizmu, kanclerz w 1.

1934-1945 355, 594, 639, 640, 646, 652,

658, 659, 661- 63, 666, 668-672, 674-

-686, 689- 92, 699-704

Hodo, margrabia saskiej Marchii Wschod

nie.j w 1. 965-993 96

Hofer Andreas (1767-1810), szynkarz,

przyw�dca powstania w Tyrolu 420

Hoffmann Ernst Theodor Amadeus

(177 1822), pisarz, kompozytor i ry

sownik 433

Hoffmann von Fallersleben August Hein

ch (1798-1874), poeta, zbieracz pie

ni ludowych 460, 464, 468

Hoffman Johannes (1867-1930), polityk

bawarski, socjalista, w 1. 1919-1920

premier bawarski 621

Hofmann Andreas (175 1849), prof. w

Moguncji, polityk i publicysta 411

Hofmannstahl Hugo von (1874-1929),

austr. poeta i dramatopisarz 594,

649

Hohenlohe hr. (zm. 1551) 242

HohenloheIngelfingen Adolf zu (1797-

-1873), pruski gen. i m stanu, w

1862 r. premier pruski (poprzednik Bis

marcka) 504

HohenloheIngelfingen Fedch Ludwig

zu (174 1818), ks., pruski gen., dca

armii pruskiej pod Jen w 1806 r. 417

HohenloheLangenburg Hermann zu

(1832-1913), ks., zaoyciel i przewod

niczcy Zwizku Kolonialnego we Frank

furcie w 1882 r., w 1. 1894-1907 namie

stnik Alzacji i Lotaryngii 564

HohenloheSchillingsfurst Chlodwig (181%-

-1901), ks., premier rzdu bawarskiego,

od 1885 r. namiestnik Alzacji i Lotaryngii,

w I. 1894-1900 kanclerz Rzeszy i pruski

premier 517, 531, 571, 580, 581

741

HohenzollernAnsbach, dynastia 338

HohenzollernSigmaringen Karl Anton von

(1811-1885), ks., gen. pruski, premier

pruski w 1. 1858-1862 499, 504, 524

HohenzollernSigmaringen Leopold (1835-

-1905), ks., oficer pruski, kandydat do

tronu hiszpaskiego, brat Karola I kr.

rumuskiego 523, 524

Hohenzollernowie 2l0, 211, 337, 404, 459,

488, 501, 502, 505, 523, 524, 533, 552,

563, 649, 659, 668, 674

Holbein Hans mtodszy (1497-1543),

niem. malarz, rysownik i grafik 267

Holborn Hajo, historyk niem. 259, 321,

358, 396, 444, 484

Holstein Friedrich von (1837-1909),

baron, dyplomata, wsp�lpracownik Bis

marcka, znany jako "szara eminencja",

najpierw w dyplomatycznej slubie za

granicznej, potem w Auswartiges Amt

(do 1906 r.) 531, 566, 572, 575, 581

Homer (IX/VIII w. p.n.e.), najwikszy gr.

poeta epicki, tw�rca Iliady i Odysei 589

Honoriusz II (Lambert de Fagniano), pa

pie w 1. 1124-1130 l36

Honoriusz III (Cencius Sabellus), papie

w 1. 1216-1227 I55

Honoriusz IV (Jac. Sabellus), papie w 1.

1285-1287175

Honoriusz Augustus Flavius (384 23),

ces. zachodniorz. od 395 r. 47

Hontheim Johann Nikolaus von (1701-

-1790), bp Trewiru, jako pisarz znany

pod pseudonimem Febronius 384

Hoover Herbert Clark (1874-1964), amer.

polityk, wl.1929-1933 prezydent USA 654

Horacy (Quintus Horatius Flaccus, 65-8

p.n.e.) najwikszy rz. poeta liryk 389, 589

Horn Gustaw Karlsson (1592-1657), dca

szw., feldmarszaek od 1628 r. 308

Hossbach Friedch (ur. 1894), adiutant

Hitlera w 1. 1934-1938, autor memo

randum 683

Hoverbeck Leopold von (1822-1875),

polityk, przedstawiciel liberalnej szla

chty, w 1861 r. wsp�lzaoyciel Niem.

Partii Postpowej 503

H&del Emil Heincich Max (1857-1878),

sprawca zamachu na ces. Wilhelma I w

1878 r., stracony 566

H Iderlin Johann Christian Friedrich

(177 -1843), niem. poeta, prekursor

romantyzmu 433

H rnigk Filip Wilhelm von (164 1714),

ekonomista austr. 334

Hrabanus Maurus (zm. 856), opat klasz

toru benedyktyn�w w Fuldzie, poeta,

od 847 r. abp moguncki 119

Hrotsvitha (X w.), mniszka z Ganders

heim, poetka 119

Hugenberg Alfred von (1865-1951), poli

tyk, wsp�lzaoyciel Zwizku Wszech-

niemieckiego, w 1. 1909-1919 prezes

zarzdu koncernu Kruppa, w 1. 1928-

1933 przyw�dca Niem. Narodowej Par

tii Ludowej, w 1933 r. min. gospodarki

657, 659, 666, 669

Hugo, ks. franc. w 1. 92 956 88

Hugon von Tmberg (XIII w.), poeta 21l

Humboldt Aleksander von (1769-1859),

przyrodnik, geograf i podr�nik 430,

433, 446, 464

Humboldt Wilhelm von (1767-1835), fi

lozof, uczony i polityk, pruski min.

owiaty w 1. 1809-1810, reformator

szkolnictwa 427, 430, 433, 441

Hunyady Jan (ok. 1385-1456), w�dz

wg. 207

Hus Jan (1371-1415), ksidz, rektor Uni

wersytetu Praskiego, czes. reformator

religijny 199-201, 203, 228, 234

Huska Martinek (zm. 1421), kaznodzieja

husycki, przyw�dca lewicy taboryckiej 202

Husserl Edmund (1859-1938), filozof,

tw�rca kierunku fenomenologicznego 649

Hutten Ulryk von (1488-1523), niem. pi

sarz polityczny, publicysta okresu refor

macji 229, 237, 238, 264

Imhofowie 221

Ingwon, legendarny zaoyciel Ingweon�w

Innocenty II (Grzegorz Papareschi), pa

pie w I. 1130-1143136-138

Innocenty III (Lotario hr. Segni), papie

w 1.1198-1216153-156

Innocenty IV (Sinibaldo Fieschi), papie

w 1.1243-1254158,159

Innocenty VI (Etienne Aubert), papie w

l. 1352-1362196

Innocenty XI (Benedetto Odescalchi,

1611-1689), papie od 1677 r. 332

Innocenty XII (Antonio Pignatelli,1615-

-1700), papie od 1691 r. 342

Irmin, legendarny zaoyciel Herminon�w

742

IsenburgBierstein Franz (1869-1939),

ks., szef administracji wojskowej na Li

twie podc2as I wojny wiatowej 611

Itwon, legendarny zaoyciel Istweon�w

Iwan III (14441505), w. ks. moskiewski

od 1462 r. 219

Izabela II (1830-1904), c. Ferdynan

da VII, kr. hiszp. w 1. 1833-1868 523

Izydor z Sewilli (ok. 570-636), uczony,

bistoryk 118

Jacobi Karl Gustav Jacob (1804-1851),

matematyk, odkrywca teoi funkcji

eliptycznych, geometi r�niczkowej

i innych 590

Jacoby Johan (1805-1877), lekarz i poli

tyk demokratyczny 460, 493, 507, 518,

529

Jagiellonowie 220, 249

Jahn Fedch Ludwig (1778-1852), teo-

retyk, dziatacz polityczny, zaoyciel to

warzystw gimnastycznych 431, 453, 459

Jakub I (156 1625), kr. Anglii od

1603 r. 290, 292, 299, 345

Jakub II (1633-1701), kr. Anglii w l.

1685-1688 331

Jameson Leander Starr (185 1913), po

lityk, premier kolonii Przyldka w l.

1904-1908 574

Jan, abp moguncki w l. 1397-1419195

Jan (1468-1532), elektor saski w l.

1525-1532, czonek Zwizku Szmal

kaldzkiego 240, 251, 252

Jan (1801-1873), kr. Saksonii od 1584 r.

514

Jan I, margrabia brandenburski w 1.

122 -1266184

Jan XII, papie w 1. 955-963 (zdetronizo-

wany) 92

Jan XIII, papie w 1. 96 972 95

Jan XIV, papie w 1. 98 984100

Jan XV, papie w 1. 985-996103

Jan XVI, antypapie w 1. 997-998103

Jan XIX (Romanus), papie w I. 1024-

-1032114,124

Jan XXII (Jac. Arnaldi Deuza), papie w

I.131(r1334182,183

Jan XXIII (Balth. Cossa, zm. 1419), pa

pie od 1410 r., usunity przez sob�r w

Konstancji w 1415 r.198

Jan Albrecht I (1547-1576), ks. meklem

burski 260

Jan bez Ziemi (1167-1216), kr. Anglii od

1199 r.154

Jan Fryderyk (1503-1554), elektor saski

w I.1532-1554 257

Jan Gerson (1363-1429), uczony, prof.

Uniwersytetu Paryskiego 197

Jan Habsburg (1782-1859), arcyks., feld

marszaek, administrator Rzeszy w

1848 r., powolany przez Frankfurckie

Zgromadzenie Narodowe, zwolennik

zjednoczenia Rzeszy 482

Jan Henryk Luksemburczyk (1322-1375),

s. Jana Luksemburczyka, hr. Tyrolu,

margrabia Moraw 185

Jan Jerzy (1525-1598), s. Joachima II,

elektor brandenburski od 1571 r. 278

Jan Jerzy (1585-1656), s. Chrystiana I,

elektor saski od 1611 r. 291, 292, 304,

306

Jan Jerzy III (1647-1691), s. Jana Jerze

go II, elektor saski od 1680 r. 333

Jan Kazimierz (1443-1592), s. elektora

Fryderyka III, palatyn od 1578 r. 282,

283

Jan Luksemburski (Luksemburczyk,

1296-1346), kr. czes. od 1310 r. 179,

183-186,188

Jan Parcida (zm. 1313), s. Rudolfa II ks.

Austrii, zab�jca Albrechta I 178

Jan Philagotos z Kalabrii, abp Piacenzy,

potem Jan XVI papie 103

Jan III Sobieski (1629-1696), kr. pol. od

1674 r. 330, 331, 347

Jan Tzimiskes (zm. 976), ces. wschod

niorz. 93

Jan Wilhelm (zm. 1609), ostatni wadca

ksistw Julich-Kleve, Berg, Mark i Ra

vensberg 286

Jan Zapolya (1487-1540), przyw�dca

stronnictwa szlacheckiego przed Moha

czem, kr. wg. od 1526 r. 276

Jan Zygmunt (1572-1619), s. Joachima

Fryderyka, elektor brandenburski od

1608 r. 286, 338

Jan z Kostrzyna (1513-1571), margrabia

brandenburski od 1535 r. 253, 260

Jan z Lejdy (1509-1536), wac. Jan Boc-

kelson, anabaptysta niderlandzki dziata

jcy w Niemczech, przyw�dca gminy w

Miinster 247

Jaromir (zm. 1035), ks. czes. w l. 1004-

-1012 I10

Jarosaw, w. ks. kijowski w 1. 1015-1045

111

Jarres K. , burmistrz Duisburga 646

Jaspers Karl (1883-1969), psychiatra i fi

lozof, przedstawiciel egzystencjalizmu

649

Jager K., malarz 392

Jelai Joseph (1801-1859), gen. i polityk

austr., ban Chorwacji 485

Jerzy (1471-1539), ks. saski od 1500 r.

243

Jerzy I (166 1727), kr. Anglii od 1714 r.,

jako Jerzy Ludwik elektor hanowerski

od 1698 r. 345, 351

Jerzy II (1683-1760), elektor Hanoweru,

kr. Anglii od 1727 r. 351, 375

Jerzy V (1819-1878), kr. Hanowern w I.

1851-1866 516

Jerzy Fryderyk (1573-1638), margrabia

BadenDurlach, w 1622 r. ustpi i prze

kaza wadz s. swemu Fryderykowi 293

Jerzy HohenzollernAnsbach (1484-

-1543), margrabia brandenburski na

Ansbach od 1536 r. 251

Jerzy I Rakoczy (1593-1648), ks. sied

miogrodzki od 1630 r., uczestnik wojny

trzydziestoletniej 311

Jerzy Wilhelm (1595-1640), elektor bran

denburski od 1619 r. 292, 304, 308, 324,

338

Jerzy z Podiebrad�w (142 1471), przy

w�dca husyt�w, kr. czes. od 1458 r. 207,

219

Joachim II (1505-1571), elektor branden

burski od 1535 r., s. Joachima I 253,

254, 256, 276, 278

Joanna d'Arc, w. (ok. 1412-1431), bo

haterka narodowa Francji 227

Jadok (1351/1352-1411), margrabia Mo

raw od 1375 r.195,196

Jogiches Leon (zm. 1919), czonek Zwi

zku Spartakusa 618, 621

Jolanta (zm. 1228), c. kr. jerozolimskiego

Jana, . ces. Fryderyka II od 1225 r.

155

Jordan Wilhelm (1819-1904), poeta

i estetyk 483

J�zef I (1678-1711), s. Leopolda I, kr.

Wgier od 1687 r., ces. w 1. 1705-1711

331, 344, 346, 348, 364

J�zef II (1741-1790), ces. rz.-niem. od

1765 r., wsp�autor I rozbiorn Polski

361, 364, 376, 378, 379, 383-386, 405

J�zef Klemens (1671-1723), elektor ko

loski, abp koloski od 1688 r. 332, 344

J rg Joseph Edmund (1819-1901), poli

tyk bawarski, przewodniczcy Bawar

skiej Partii Patotycznej 517

Judyta (1047-1092), siostra Henryka IV,

. Salomona kr. wg.133

Justynian I Wielki (482-565), ces. bizant.

od 527 r. 49

Jiinger Ernst (ur. 1895), pisarz 632, 650

Kaas Ludwig (1881-1952), ksidz, katoli

cki teolog i przyw�dca frakcji katolic-

kiej w Reichstagu, przewodniczcy Cen

trum w 1. 1928-1933 668, 675

Kafka Franz (188 1924), pisarz austr.

651

Kahr Gustav von (1862-1934), bawarski

polityk, premier w 1.1920-1921 i gene

ralny komisarz w Bawarii w 1. 1923-

-1924 638, 639, 646, 671

Kaligula (Caius Iulius Caesar Caligula,

12-14), ces. rz. od 37 r. 580

Kalikst II (Guido), papie w 1.1119-1124

135

Kalkstein Stoliski Ludwik Chrystian (ok.

163 1672), jeden z przyw�dc�w opo

zycji w Prusiech Ksicych, stracony

340

Kalwin Jan (Jean Calvin, 1509-1564),

franc. reformator religijny, kaznodzieja

i teolog, tw�rca doktryny kalwinizmu

271, 37

Kandinsky Wassiy (186 1944), ros. ma

larz, grafik i teoretyk sztuki 652

Kanizy Piotr (Kanizjusz) w. (1521-

-1597), niem. jezuita, zaoyciel pierw

szego klasztorn jezuit�w w Kolonii 274,

279

Kant Immanuel (1724-1804), filozof,

tw�rca idealizmu transcendentalnego

393, 410, 452, 591

Kapp Wolfgang (185&-1922), wsp�zato

yciel Partii Ojczynianej w 1917 r.,

przyw�dca puczu w 1920 r. 630, 631,

647, 648, 663

Kara Mustafa Pasza Merzifonlu (1635-

-1683), w. wezyr turecki 330

Kardorff Wilhelm von (1828-1907), mag

nat g�rnolski, jeden z zaoycieli

i przyw�dc�w partii wolnokonserwatyw-

nej i Partii Rzeszy 537

Karloman (zm.771), s. Pepina Kr�tkiego 63

Karloman (zm. 880), kr. Bawarii od 876 r.

Karlstadt zob. Bodenstein Andreas

Karol (953?-995?), ks. Dolnej Lotaryngii

Karol (1564-1590), arcyks. Styrii 283,

286

Karol, landgraf Hessen-Kassel w drugiej

poowie XVII w. 333

Karol (1771-1847), arcyks. austr., feld

marszaek, zdolny w�dz 415, 419

Karol II (1630-1685), kr. Anglii od

1660 r. 331

Karol II (1661-1700), kr. Hiszpanii od

1665 r., s. Filipa IV, ostatni z Habsbur

g�w 328, 343, 344

Karol II (1804-1873), ks. Brunszwik-u w

l. 1815-1830, usunity przez rewolucj

456

Karol VI (1685-1740), kr. Hiszpanii od

1703 r. jako Karol III, ces. od 1711 r.,

s. Leopolda I 344, 346, 351, 352, 361

Karol VII (1697-1745), elektor bawarski

od 1726 r. , ces. rz.-niem. od 1742 r. 351,

352, 364, 366, 367

Karol XII (1682-1718), s. Karola XI, kr.

szwedzki od 1697 r. 344, 348

Karol Albert, elektor bawarski zob. Ka

rol VII

Karol Aleksander (1684-1737), ks. wir

temberski w 1. 1733-1737, gen. austr.

351

Karol Aleksander (1712-1780), wadca

ksistwa HohenzollernAnsbach 387

Karol Aleksander (1818-1901), w. ks. sa

sko-weimarsko-eisenachski od 1853 r.

498

Karol Andegaweski (1226-1285), kr.

Sycylii od 1266 r.159

Karol August (1757-1828), ks. weimarski

od 1815 r. 388

Karol Eugeniusz (1728-1797), ks.,

wadca Wirtembergii od 1737 r. 387

Karol Fryderyk (1728--1811), margrabia

badeski w I. 1738-1811, elektor w l.

180 -1806, w. ks. w 1. 180�1811388

Karol III Grnby (839 888), kr. Frank�w

od 876 r., ces. rz. w 1. 884-.887 78

Karol I Habsburg, kr. hiszp. zob. Karol V

Habsburg

Karol I Habsburg (1887-1922), ostatni

ces. austr. w l. 1916-1918 i kr. wg.

jako Karol IV 616

Karol V Habsburg (1500-1558), od

1516 r. kr. Hiszpanii (jako Karol I), od

1519 r. kr. niem., od 1520 r. ces. 222,

223, 234, 236, 246, 248, 249, 255-258,

264, 268, 272, 276, 346

Karol V Leopold (1643-1690), ks. lota

ryski, feldmarszaek austr. 330, 331

Karol I Ludwik (1617-1680), s. Fryde

ryka V, elektor Palatynatu od 1648 r.

332, 343

Karol IV Luksemburski (1316-1378), kr.

niem. i czes. od 1346 r., ces. od 1355 r.

185-190, 195, 214

Karol II ysy (823-877), kr. Frank�w Za

chodnich od 840 r., ces. od 875 r. 74-79

Karol Mot (ok. 685-741), majordom,

wadca frankijski 61, 62

Karol VI Szalony (1368-1422), kr. Fran

cji od 1380 r.189

Karol miay (1433-1477), ks. Burgundii

od 1467 r. 208, 209, 220

Karol Teodor (1724-1799), elektor ba

warski w 1. 1777-1799) 387, 388

Karol Wielki (742-814), kr. Frank�w od

768 r., ces. rz. od 800 r. 63- 6, 68-74,

77, 78, 81, 86, 87,153,167

Karol Wilhelm Ferdynand (1735-1806),

ks. brnnszwicki, dca armii pruskiej w l.

1792-1794 407

Karolingowie 62, 63, 65, 68, 69, 73, 79, 83

Katarzyna (1342-1395), c. Karola IV, .

Rudolfa IV ks. Austrii 188

Katarzyna II (1729-1796), ks. Annalt

-Zerbst, ces. ros. od 1762 r., . Pio-

tra III 376-379

Katte Hans Hermann, przyjaciel Fryde

ryka II 362

Kaunitz Wencel Anton (1711-1794), ks.,

austr. m stanu, kanclerz, przeciwnik

Prns 364, 370-374, 378, 383

Kautsky Karol (1854-1938), polityk i pu

blicysta socjalistyczny, g�wny teoretyk

II Midzynarod�wki, zaoyciel pisma

"Neue Zeit" 587, 588, 591

Kazimierz (ok. 1211-1267), ks. kujawski

i tczycki 165

Kazimierz Hohenzollern, margrabia bran

denburski w l. 1515-1527 243

Kazimierz Jagielloczyk (1427-1492), s.

Wadystawa Jagiety, w. ks. litewski od

1440 r., kr. pol. od 1447 r. 206

Kazimierz I Odnowiciel (1016-1058), ks.

pol. od 1034 r.116,125

745

Kazimierz II Sprawiedliwy (1138-1194),

najmodszy s. Bolesawa Krzywoustego,

od 1166 r. ks. krakowski oraz od 1177 r.

ks. zwierzchni pol.150

Kazimierz Wielki (1310-1370), kr. pol.

od 1333 r. , ostatni z dynastii Piast�w 188

Keitel Wilhelm (1882-1946), feldmarsza

ek, w I. 193 1945 szef Naczelnego

Dow�dztwa Wehrmachtu 674

Kekule von Stradowitz August (1829-

-1896), chemik, stwierdzil piercie

niow budow benzenu 590

Keller Gottfried (1819-1890), pisarz

szwajc., realista, wywarl wplyw na roz

w�j powieci niem. 593

Kellog Frank Billings (185 1937), amer.

polityk, wsp�ltw�rca paktu Banda

-Kelloga w 1928 r. 624

Kerrl Hanus (1887-1941), hitlerowski

min. wyzna w 1.1935-1941675

Ketteler Wilhelm Emanuel von (1811-

-1877), bp moguncki od 1850 r. 494,

538

Khevenhuller Ludwig Andreas, dca austr.

za panowania Mai Teresy 367

Khlesl Melchior (1552-1639), bp Wiednia

od 1598 r. 284

Kirchhof Gustav Robert (1824-1887), fi

zyk, wsp�odkrywca analizy widmowej

591

Kirdorf Emil (1847-1938), w. przemyso-

wiec 610

Klages Ludwig (1872-1956), filozof niem.

649

Klee Paul (1879-1940), szwajc. malarz,

grafik, rysownik i teoretyk sztuki 652

Kleist Heinch von (1777-1811), drama

turg i nowelista 434

KleistRetzow Hans Hugo von (1814-

-1892), pruski polityk konserwatywny

486, 496

Klemens II, papie w 1. 104 1047124,

125

Klemens III (Paulus Scolarus), papie w 1.

1187-1191 I51

Klemens III (Wibert), antypapie w 1.

108 1100131

Klemens IV (Guido Grossus), papie w 1.

1265-1268159

Klemens V (Raim. Bertrandi de Gotto),

papie w 1. 1305-1314179

Klemens VI (Pierre Roger), papie w 1.

1342-1352186

Klemens VII (Giulio de Medici), papie w

I. 1523-1534 249

Klemens VII (Rob. de Gebennis), antypa

pie w 1. 1378-1394197

Kleve ks. 230

Klinger Max (1857-1920), rzebiarz, ma

larz i grafik niem. 596

Klopp Onno (1822-1903), historyk niem.

502

Klopstock Friedch Gottlieb (1724-

-1803), niem. poeta epoki owiecenia

383, 389, 407

Knesebeck Karl Fedrich von (1768-

-1848), pruski gen. 437

Knobelsdorff Georg Wenceslaus von

(1699-1753), niem. architekt, repre

zentant rokoka, budowniczy Frydery

ka II 394

Knut, kr. duski od 934 r. 86

Knut Wielki (ok. 1000-1035), kr. duski

od 1019 r., ang. od 1016 r., norweski od

1028 r.116

Koch Robert (184 1910), niem. lekarz

i bakteriolog, odkrywca zarazk�w gru

licy, wglika i cholery 591

Kokoschka Oskar (188 1980), austr.

malarz, grafik, poeta i dramaturg 652

Kollwitz Kathe (1867-1945), niem. ma

larka i graficzka, obrazy z ycia proleta

atu 596

Koloman (ok. 1067/1069-1116), kr. W

gier od 1095 r.133

Kolping Adolf (1813-1865), wsp�tw�rca

katolickich zwizk�w rzemielniczych

494

Komnenowie 140

Kondeusz (Conde) Ludwik II (1621-

-1686), ks., zwany Wielkim, wybitny

w�dz franc. 311

Konrad zob. Henryk V

Konrad (zm. 1055), ks. bawarski w 1.

1049-1053, pozbawiony wadzy 124

Konrad (1098-1157), margrabia minie

ski w 1.1123-1156142

Konrad (1187 lub 1188-1247), ks. mazo-

wiecki, s. Kazimierza Sprawiedliwego,

sprowadzi do Polski w 1226 r. Krzya

k�w 163, 165

Konrad (XII w.), ksidz, autor Rolandlied

167

Konrad, ks. frank. zob. Konrad I

Konrad modszy, ks. frank., stryjeczny

brat ces. Konrada II 113

Konrad I, kr. niem. w 1. 911-918, poprze

dnio ks. frank. w 1. 90l 91179, 81, 82

Konrad II (ok. 99 1039), kr. niem. od

. 1024 r., ces. od 1027 r., pierwszy z dyna

stu frank.113-ll 7

Konrad III (1093?-1152), kr. niem. od

1138 r.136,138,139,141,142,146,147

IConrad IV (1228-1254), wprowadzony w

1237 r. na tron przez ojca, Fryderyka II,

sprawowa wadz w Niemczech za ycia

ojca 158,159

Konrad Czerwony, zi Ottona I, ks. Lo

taryngii w 1. 944-953 89, 90,113

Konrad Kurzbold (X w.), graf frank.

Konrad II Stauf zob. Konrad III

Konradyn (1252-1268), ks. szwabski,

s. Konrada IV, ostatni z rodu Stauf�w

159

Konradynowie 81

Konstancja (1154-1198), c. Rogera II sy

cylijskiego, dziedziczka Wilhelma II sy

cylijskiego, . od 1186 r. ces. Henry

ka VI 149

Kopp Georg von (1837-1914), bp wroca

wski i od 1839 r. kardyna 556

Koranda Wacaw (zm. 1453), ksidz, kaz

nodzieja taborycki 202

Kociuszko Tadeusz (174 1817), gen.

pol., naczelnik w powstaniu 1794 r.,

uczestnik wojny o wolno Stan�w

Zjednoczonych 410

Kotzebue August von (1761-1819), dra

maturg niem. , autor popularnych kome

dii i dramat�w 454

K hler Wolfgang (1887-1967), psycholog

niem. 649

Krecencjusze, r�d rz. 103, 108

Kretschmar Heinch (ur. 1870), historyk

niem. 304

Krupp Alfred (1812-1887), magnat prze

mysowy, tw�rca koncernu zbrojenio-

wego 537, 541, 543, 548, 551

Krupp Fedch (1787-1826), przemy

slowiec, zaoyciel firmy odlewni stali

448

Krupp Fedch Alfred (1854-1902),

przemysowiec 551, 575

Krupp von Bohlen und Halbach Gustav

(187 1950), przemysowiec Zagbia

Ruhry, zi Fryderyka Alfreda, kolejny

kierownik przedsibiorstwa Krupp 551,

578, 604, 657, 678

Krugec Paul (1825-1904), polityk burski,

wsp�tw�rca republiki Transwalu i jej

prezydent w 1. 1883-1900 574

Krzysztof (1515-1568), ks. wirtemberski

od 1550 r. 276

Kube Wilhelm (1887-1943), hitlerowski

wielkorzdca Biaorusi 698

Kutuzow Michail I. (GleniszczewKutu

zow, 1745-1813), ros. gen., feldmar

szaek 415, 439

Kurenberger, pierwszy liryk dworski dzia

ajcy w 1. 1150-1170168

Kwiryn w. (zm. 130), mczennik 282

Labrousse Ernest Camille (ur. 1895),

franc. historyk 361

Laib Konrad (XV w.), wybitny malarz 215

Lampadius Jakub, dr praw, pochodzenia

chiopskiego, pose 312

Lampert z Hersfeldu (zm. po r.1077), an

nalista 168

Lamprecht Karl (1856-1915), historyk,

prof. Uniwersytetu w Lipsku, badacz

dziej�w gospodarczych i kultury 592

Lamprecht z Trewiru, ksidz, poeta dzia

ajcy ok. poowy XII w.167

Landauer Gustav (187 1919), pisarz,

anarchista, bawarski min. owiaty w

1919 r. 622

Landsberg Otto (ur. 1869), polityk, min.

sprawiedliwoci w gabinecie Scheide

manna w 1919 r. 625

Lang Ftz (189 1957), reyser filmowy,

tw�rca film�w ekspresjonistycznych 652

Langhaus Carl Gottfried (1732-1808), ar

chitekt 434

Lapi, firma w Norymberdze 268

Lasker Eduard (1829-1884), polityk libe

ralny, przyw�dca Partii Narodowo-Libe

ralnej, posel do Reichstagu 504

Lassalle Ferdinand (1825-1864), niem.

pisarz i dziaacz socjalistyczny, jeden

z organizator�w ruchu robotniczego

500, 505, 520, 558

Laube Heinch (1806-1884), pisarz,

tw�rca nowoczesnej reysei w teatrze

461

Laudon Ernest Gedeon (1717-1790), feld

marszaek austr., zdobywca widniey

i Belgradu 375, 376

Laval Pierre (1883-1945), polityk franc.,

wieloletni min. i premier, w 1. 1942-

-1944 premier w rzdzie Vichy 689, 690

747

Law Andrew Bonar (185 1923), ang.

premier w 1. 1922-1923 635

Ledebour Georg (185 1947), czolowy

dziaacz socjaldemokracji, potem nieza

leny socjalista 618

Led�chowski Mieczystaw (1822-1902),

abp gnieniesko-poznaski w 1. 1866-

-1885, w czasie Kulturkampfu przela

dowany i usunity z archidiecezji 556

Lefebvre Fran ois Joseph (1755-1820),

marszatek franc. 420

Legien Carl (1861-1920), dziaacz zwiz

kowy, przyw�dca socjalistycznych zwi

zk�w zawodowych od 1890 r. 587

Lehwaldt Hans (zm. 1786), gen., potem

marszatek pruski 375

Leibl Wilhelm (1844-1900), niem. ma

larz, przedstawiciel realistycznego kie

runku w sztuce 596

Leibniz Gottfried Wilhelm (1646-1716),

niem. filozof i matematyk, tw�rca ra

chunku r�niczkowego i catkowego 318,

321, 332, 357 359, 590

Leinert Robert (ur. 1873), polityk socjal

demokratyczny, prezydent Sejmu Prus

kiego, w 1919 r. delegat na konferencj

w Wersalu 625

Leiningen Karol (1804-1856), hr., poli

tyk liberalny, premier z nominacji Jana

Habsburga we Frankfurcie 482

Lenbach Franz von (183 1904), malarz

portrecista, tw�rca obraz�w rodzajo

wych 512, 595

Leon III (750-816), papie od 795 r. 68

Leon VIII, papie w 1. 963-965 92, 93

Leon IX (Bruno Hugonis), papie w 1.

1048-1054125,128

Leon XIII (hr. Gioacchino Pecci, 1814-

-1903), papie od 1878 r. 556, 579

Leopold (ok. 110 1141), margrabia

austr. od 1136 r., ks. bawarski od

1139 r.139

Leopold (ok. 1157-1194), ks. austr. od

1177 r., styryjski od 1192 r.152

Leopold (1290-1326), ks. austr.18l

L,eopold I (164 1705), ces. niem. od

1658 r., s. Ferdynanda III, opiekun

sztuki i nauki 327, 331, 343, 344

Leopold II (1747-1792), ces. rz.-niem. od

1790 r. 405, 406

Lessing Gotthod Ephraim (1729-1781),

niem. dramatopisarz, filozof, krytyk li

teracki i publicysta 382, 383, 389, 390

Levine Eugen (1883-1919), komunista,

uczestnik rewolucji w Bawarii, zamor

dowany 622

Ley Robert (1890-1945), polityk hitlero

wski, przyw�dca Niem. Frontu Pracy w

1933-1945, zbrodniarz wojenny s

dzony w Norymberdze 678

Liebermann Max (1847-1935), malarz

i grafik niem. , impresjonista 596

Liebig Justus von (180 1873), niem.

chemik, pionier chemii rolniczej 401,

590

Liebknecht Karol (1871-1919), dziatacz

niem. i midzynarodowego ruchu robot

niczego 588, 611, 618 21

Liebknecht Wilhelm (182G1900), przy

w�dca niem. ruchu robotniczego 518,

52l, 524, 558, 588

Lipski J�zef (1894-1958), pol. dyploma

ta, w 1. 1933-1939 ambasador w Berli

nie 685

Lissauer Ernst (ur. 1882), niem. literat,

poeta 648

List Friedrich (1789-1846), prof. w Ty

bindze, tw�rca szkoty narodowej w eko

nomii 403, 450, 462

Liszt Ferenz (1811-1886), wg. kompozy

tor, pianista, dyrygent, wszechstronny

muzyk 597, 653

Lloyd George David (186 -1945), ang.

m stanu, premier w 1.191 -1922, je

den z tw�rc�w traktatu wersalskiego

624, 626, 635

Lochner Stefan (ok. 141 1451), malarz

215

LoeweCalbe Wilhelm (1814-1886), poli

tyk liberalny, wsp�tzaoyciel Partii po

stpowej w 1862 r. 510

Lossow Otto von (1863-1938), gen., szef

bawarskiej Reichswehry 638, 639, 646

Lotar, kr. longobardzki w l. 931-950 89

Lotar (941-986), kr. Francji od 954 r. 98,

101

Lotar z Supplinburga, ks. saski zob. Lo

tar III .

Lotar I (795-855), kr. Frank�w, wsp�

ces. od 817 r., ces. od 840 r. 73-78, 86

Lotar II (825-869), kr. "Francji rodko

wej", s. ces. Lotara I 78

Lotar III z Supplinburga (ok. 1075-

-1137), ks. saski w 1. 110 -1125, kr.

niem. od 1125 r., ces od 1133 r. 135-

-139

748

Louis Joe (wac. Joseph Louis Barrow,

ur. 1914), zawodowy bokser amer.

678

Louvois Fran ois Michel Le Tellier

(1641-1691), franc. min. wojny od

1668 r. , reorganizator armii 333

Loyola Ignacy w. (1491-1556), zaoy

ciel Towarzystwa Jezusowego (jezuit�w)

273

L�we Wilhelm (1814-1886), polityk libe

ralny, lekarz, pose do Reichstagu 473

Lubbe Manus van der (1909-1934), po

dejrzany o podpalenie Reichstagu, stra

cony 667

Lubitsch Ernst (1892-1947), reyser fil

mowy, od 1923 r. w USA 651

Luden Heinch (1780-1847), historyk

i publicysta, prof. w Jenie od 1806 r. 454

Ludendorff Ech (1865-1937), gen.

niem., generalny kwatermistrz w 1.

1916-1918, pose do Reichstagu z ra

mienia partii hitlerowskiej w 1. 1924-

-1928 600, 608, 612, 616, 639, 658, 693

Ludolf (ok. 806-866), ks. saski 80

Ludolf, ks. szwabski w I. 949-954 89, 90,

Ludolfingowie 80, 82, 83, 89

Ludwik (1316-1361), elektor branden

burski w 1.1323-1351184,185

Ludwik (1655-1707), margrabia badeski

. od 1677 r. 331

Ludwik I (178 -1868), kr. bawarski w 1.

1825-1848 434, 462, 472

Ludwik II (zm. 875), s. ces. Lotara I 78

Ludwik II (ok. 83 -882), kr. Saksonii

119

Ludwik II (1845-1886), kr. bawarski od

1864 r. 434, 517

Ludwik III, kr. Frank�w Wschodnich w I.

876-882 78, 83

Ludwik IV (zm. 954), kr. Frank�w od

936 r. 88, 89

Ludwik VI (1539-1583), elektor Palaty

natu od 1576 r. 282

Ludwik VII (ok. 1120-1180), kr. Francji

od 1137 r.141,142

Ludwik XI (142 1483), kr. Francji od

1461 r. 209

Ludwik XIII (1601-1643), kr. Francji od

1610 r. 290, 311

Ludwik XIV (163 1715), kr. Francji od

1643 r. (Kr. Soce) 324, 32 329,

331-333, 343, 346, 347

Ludwik XVI (1754-1793), kr. Francji w

1. 1774-1792, city przez rewolucj

franc. 379, 407-409

Ludwik XVIII (1755-1824), kr. Francji

od 1814 r. 441

Ludwik IV Bawarski (1287-1347), z rodu

Wittelsbach�w, kr. niem. od 1314 r., w

1. 1328-1346 ces., zdetronizowany

przez elektor�w 181-185

Ludwik Dzieci (zm. 911), kr. Frank�w

Wschodnich od 900 r. 79, 81

Ludwik Filip I (1773-1850), kr. Francu

z�w w 1. 183 -1848 471, 477

Ludwik von Helfenstein (XVI w.), hr.

242

Ludwik II Niemiecki (804-876), kr. Fran

k�w Wschodnich od 843 r. 73-78, 80

Ludwik I Pobony (778-840), kr. Fran

k�w i ces. rz. od 814 r. 73-75, 77

Ludwik I Wielki (132 1382), kr. wg.

od 1342 r., kr. pol. od 1370 r. 188,

191

Ludwik Wittelsbach (133 -1365), mar

grabia brandenburski od 1351 r.187

Ludwik Wittelsbach, ks. g�rnobawarski

zob. Ludwik IV Bawarski

Lueger Karl (1844-1910), polityk austr.,

jeden z przyw�dc�w partii chrzecija

sko-spoecznej 665

Lugius, w�dz Skir�w 33

Luitpold, margrabia, p�niej ks. bawarski

w pocztku X w. 80

Luitpold Babenberg (zm. 994), margrabia

austr. od 976 r. 97

Luiza (177 1810), kr. pruska, . Fryde

ryka Wilhelma III 416

Luksemburg R�a (187 1919), dziaa

czka pol. i midzynarodowego ruchu

robotniczego 588, 611, 618, 621

Luksemburgowie 108,179,182,183,185-

-188,191,196, 203, 204, 206, 219

Lutatius Catullus, konsul rz. 32, 33

Luter (Luder) Jan, o. Marcina 231

Luter Marcin (1483-1546), niem. refor

mator religijny, kaznodzieja i pisarz,

tw�rca luteranizmu 229-239, 244-246,

248, 25 254, 257, 259, 260, 265, 267,

268, 270, 271, 277, 357, 454

Luther Hans (1879-1962), polityk, praw

nik, min. wyywienia, finans�w Rzeszy,

kanclerz w 1.1925-1926 640

Lutze Viktor (1890-1943), szef sztabu

hitterowskiej SA w 1. 1934-1943 671

749

Liidetz Eduard (1834-1886), kupiec

z Bremy, inicjator ekspansji handlowej

w Afryce Poudniowo-Zachodniej 564

Luttwitz Walter (1859-1942), gen., orga

nizator puczu Kappa w 1920 r. 630

Liitzof Adolf von (1782-1834), dca kor

pusu, oficer pruski, tw�rca Freikorpsu

w 1813 r. 438, 452

Mac-Mahon Patce Mauce de (180

-1893), marszaek franc., prezydent

Republiki w l. 187 -1879 525

MacDonald Jacques Alexandre (1765-

-1840), marszatek franc. 435

Mach Ernst (1838-1916), fizyk i filozof

austr., autor prac z dziedziny optyki i

akustyki 591

Maciej (1557-1619), s. Maksymiliana II,

kr. wg. od 1608 r., ces. od 1619 r. 284,

286, 288

Maciej Korwin (1442-1490), kr. wg. od

1458 r., kr. czes. od 1469 r. 207, 210,

219

Mack Karl von Leiberich (1752-1828),

gen. austr. 415

Mackensen August von (1849-1945),

feldmarszaek, w I wojnie wiatowej do

wodzi w Polsce, Rumunii i Serbii 607

Maercker Georg (1865-1924), gen., dca

Reichswehry w Saksonii 626

Maginot Andre (1877-1932), franc. poli

tyk, min. wojny, inicjator budowy linii

obronnej nazwanej jego imieniem 688,

689

Makart Hans (184 1884), austr. malarz

historyczny i portrecista 596

Maksymilian (1558-1618), arcks. austr.,

s. Maksymiliana II, pretendent do ko

rony pol. 284

Maksymilian I (157 1651), ks. bawarski

od 1597 r., wczeniej wsp�regent, elek

tor bawarski od 1623 r. 280, 286, 291,

294, 302, 335, 336

Maksymilian II (1527-1576), kr. czes. od

1562 r. , wg. od 1563 r. , ces. od 1564 r.

260, 276, 278, 283, 284

Maksymilian (Maks) Badeski (1867-

-1929), ks., s. kr. Wilhelma, oficer,

kanclerz Rzeszy w 1918 r. 616-618,

620, 623

Maksymilian II Emanuel (1662-1726),

elektor bawarski od 1679 r. 331, 332,

336, 344, 346, 351

Maksymilian Franciszek, brat ces. J�ze

fa II, koadiutor w Kolonii i Munster w

1.1784-1801379

Maksymilian Henryk (1621-1688), abp ko

loski, elektor koloski od 1650 r. 332

Maksymilian I Habsburg (1459-1519),

s. ces. Fryderyka III, m Mai Bur

gundzkiej, od 1846 r. kr. niem., ces. od

1508 r., regent Niderland�w w l.1482-

-1494 i 150 1515 208, 209, 220, 223,

234, 236

Maksymilian II J�zef (1811-1864), kr.

Bawarii od 1848 r. 472

Maksymilian III J�zef (1727-1777), elek

tor bawarski od 1745 r. 367, 387

Malius, konsul rz. 32

Mallincrodt Hermann von (1821-1874),

polityk, pose do Reichstagu w 1867 r.,

przyw�dca partii Centrum 518, 538

Magorzata (1318-1369), c. Henryka VI,

ks. Karyntii 184,18

Magorzata (ok. 1305-1340), e. Krzy

sztofa II duskiego, . Ludwika bran

denburskiego 185

Magorzata Teresa, c. Filipa IV hiszp.,

. ces. Leopolda I 343

Mancini Olimpia (1640-1708), . ks. Eu

gene Maurice de Savoie et de Soissons,

matka Eugeniusza Sabaudzkiego 347

Manet Edouard (1832-1883), franc. ma

larz, wsp�tw�rca impresjonizmu 596

Manfred (1232-1266), kr. Sycylii od

1258 r.158

Manlichowie 221

Mann Golo, wsp�tcz. historyk niem. 297,

299

Mann Heinrich (1871-1950), pisarz, au

tor powieci spoecznych i satyrycznych,

pitnujcy impPrializm i faszyzm, od

1933 r. na emigracji 595, 651, 652, 676

Mann Thomas (1875-1955), powieciopi

sarz, od 1933 r. na emigracji 594, 595,

648, 651, 676

Mansfeld Agnes von, hrabianka 281

Mansfeld Emest (158 1626), hr., kon

dotier niem., dca w czasie wojny trzy

dziestoletniej 288, 289, 293, 294, 297

-299

Mansfeld Piotr Emest von, hr. 293

Manstein Fedch Ech von (wac. E.

von Lewinski, 1887-1973), feldmarsza

ek niem., autor planu ofensywy w II

wojnie wiatowej 688

Manteuffel Edwin von (1809-1885),

w 1948 r. adiutant kr. Fryderyka Wil

helma IV, namiestnik w Alzacji i Lota

ngu w 1.1879-1885, od 1873 r. pruski

feldmarszatek 493, 513, 514, 571

Manteuffel Otto Teodor von (1805-

-1882), baron, polityk pruski, min.

spraw wewntrznych w 1. 1848-1850,

premier w 1. 185 1858 486, 491, 497,

499

Manuel I (112 1180), ces. bizant. od

1143 r.142

Marbod (I w. p.n.e.), w�dz Markoman�w

34-36

Marcin V (Ottone Colonna), papie w I.

1417-1431198

Mareck Tytus ze Styi (1819-1851) 482

Marees Hans von (1837-1887), niem.

malarz portrecista, kompozycje mitolo

giczne i alegoryczne 596

Maa, c. Ferdynanda I, . Wilhelma ks.

Jiilich-Kleve 256

Maa (1505-1558), c. Filipa Piknego, .

Ludwika II wgierskiego 256

Maa, c. Ludwika Andegaweskiego kr.

wg. , . Zygmunta Luksemburczyka l88

Maa Amelia (1701-1756), c. ces. J�ze

fa I, . Karola Alberta elektora bawars

kiego 352, 364

Maa Antonina (1755-1793), kr. Francji,

c. Mai Teresy i ces. Franciszka I, .

Ludwika XVI 379

Maa Burgundzka (1457-1482), c. Ka

rola miaego, . ces. Maksymiliana I

208, 209, 220

Maa J�zefa (1699-1757), kr. pol., star

sza c. ces. Jbzefa I, . Augusta III kr.

pol. 352

Maa Ludwika (1611-1667), kr. pol. z

ksit Gonzag�w de Nevers, . Wtady

sawa IV, potem od 1649 r. . Jana Ka

zimierza 324

Maa Ludwika (1791-1847), . Napole

ona I, c. ces. Franciszka II 424

Maa Teresa (163 1683), kr. franc., .

Ludwika XIV 343

Maa Teresa (1717-1780), wadczyni

Austi, kr. Czech i Wgier od 1740 r.,

ces. od 1745 r. 352, 361, 363, 364, 366-

-371, 373, 375, 376, 379, 383

Marks Karol (1818-1883), tw�rca nauko-

wego socjalizmu 461, 465 67, 475,

490, 500, 520, 558, 580, 591

Marlborough John Churchill (165 -

-1722), ang. gen., doradca kr. Anny,

dca Wilhelma III 345

Marsyliusz z Padwy (ok. 129 1342/

1343), pisarz polityczny 182

z Martinic Jaroslaw Boiita (1582-1649),

czes. szlachcic katolicki, namiestnik ce

sarski w Pradze w 1648 r. 288

Marx Wilhelm (1863-1946), niem. poli

tyk centrowy, w 1. 192G1928 kanclerz

643, 647

Maslow Arkadij, czonek kierownictwa KPD

w 1.1924-1925 (grupa ultralewicowa) 647

Mathy Karl (180 1868), polityk bade

ski, liberal 472

Matthes Joseph (ur. 1886), jeden z przy

w�dc�w separatystycznego ruchu w

Nadrenii w 1923 r. 637

Matthijs Jan (zm. 1534), piekarz, anabap

tysta 247

Matylda (zm.1115), hr. Toskanii 123,130,

131,136,137,149,153

Matylda, . Henryka Lwa, c. Henryka II

Plantageneta 144

Maupertuis PierreLouis Moreau de

(1698-1759), franc. matematyk i filozof

389

Maurycy (1567-1625), ks. oraski, na

miestnik Niderland�w w 1584 r. 297

Maurycy (1521-1553), ks. saski z linii al

bertyskiej od 1541 r., elektor saski od

1547 r. 256, 257, 260, 261, 263

Mayer Julius Robert (1814-1878), lekarz

i fizyk, sformuowa prawo zachowania

energii 590

Mazani Juliusz (1602-1661), kardyna,

franc. m stanu pochodzenia wtoskiego

311, 326, 347

Mazzini Giuseppe (1805-1872), w. dzia

acz demokratyczny i rewolucyjny 461

Mechthilda von Magdeburg (ok. 1210-

-1283), mistyczka niem. 212

Mehmed Ali (1769-1849), pasza Egiptu

od 1805 r. 459

Mehng Franz (1846-1919), dziaacz ru

chu robotniczego, publicysta i historyk

591, 618, 621

Meier Hermann Heinch (1809-1898),

zatoyciel w 1856 r. Bremer Bank i w

1857 r. Norddeutscher Lloyd 501

Meinecke Friedch (1862-1954), histo

ryk, przedstawiciel kierunku neoideali

stycznego 380, 430, 531, 648

751

Meinwerk, bp paderboski w 1. 1009-

-1036107, I10

Melanchton Filip (wac. Schwarzerd Phi

lipp, 1497-1560), humanista niem.,

zwolennik reformacji, prof. Uniwersy

tetu w Wittenberdze 238, 240, 245, 252,

254, 268, 270, 271, 277, 283

Melchior (XVI w.), bp Wurzburga 276

MendelssohnBarthody Felix (1809-

-1847), kompozytor, przedstawiciel ro

mantyzmu muzycznego 469

Menno Simons (149 1561), najpierw

ksidz katolicki, potem tw�rca i przy

w�dca nowego odamu anabaptysz�w

zw. mennonitami 247

MensdorffPouilly Alexander (181

-1871), hr., gen. austr., dyplomata, w

1862 r. namiestnik Galicji 510

Menzel Adolf von (1815-1905), niem.

malarz i grafik 470, 596

Mercy Franz von (1590-1645), gen. ba

warski, feldmarszaek 311

Merode Cleo de, artystka 595

Merowingowie 52, 55, 57, 58, 60- 2

Mesmes Klaudiusz zob. Avaux Claude de

Mesmes

Messel Alfred (1853-1909), architekt, budo

wniczy domu towarowego w Berlinie 597

Mettemich Klemens Lothar Wenzel von

(1773-1859), kanclerz Austi od

1829 r. 424, 438, 444, 451, 454, 455, 457,

462, 474, 482, 491, 519

Mevissen Gustav von (1815-1899), ban

kowiec, polityk liberalny, zaoyciel

Darmstadter Bank 464, 477, 495

Meyer, grafik 363

Meyer Victor (184 1897), chemik, wy

nalazca 590

Michaelis Georg (1857-1936), polityk,

kanclerz Rzeszy w 1917 r. 531, 613

Micha I (zm. po 840), ces. bizant. w I.

811 813 69

Michels Robert (187 1936), ekonomista

i socjolog, prof. 591

Mickiewicz Adam (1798-1855), poeta

pol. 323, 391, 393

Mierosawski Ludwik (1814-1878), pol.

gen., przyw�dca walk narodowowyzwo-

leczych, publicysta 475, 489

Mies van der Rohe Ludwig (ur. 1886), ar

chitekt, jeden z gt�wnych przedstawi

cieli kierunku funkcjonalno-konstrukty

wistycznego 652

Mieszko I (zm. 992), ks. pol. od ok.

960 r., pierwszy historyczny przedstawi

ciel dynastii Piast�w %, 98, 99,101, l02

Mieszko II (99 1034), kr. pol. od

1025 r.115,116

Mieszko III Stary (1126/1127-1202),

s. Bolesawa Krzywoustego, ks. Wielko-

polski od 1138 r., krakowski i zwierz

chni pol. w 1. 1173-1177 i 1194-1202

150

Mikoaj I (179 1855), ces. ros. od

1825 r. 455, 482, 488, 491, 517

Mikoaj II (Gerhard), papie w 1. 1058-

-1061128

Mikoaj II (1868-1918), ces. ros. w 1.

1894-1917 575, 576, 584

Mikoaj V (Petr. de Corbairia), antypa

pie w I.132 1330182,183

Mikoaj V (Tommaso Parentucelli), pa

pie w 1.1447-1455199

Mill James (177 1836), ang. ekonomi

sta, historyk i filozof 591

Minkus Krystian, rolnik, pose do Parla

mentu Frankfurckiego w 1848 r. 481

Miquel Johannes von (1828-1901), pmski

polityk, w 1848 r. komunista, potem je

den z przyw�dc�w Partii Narodowo-Li

beralnej, pruski min. finans�w w 1.

189 -1901518, 534, 580, 582

Mirabeau Honore Gabel Riqueti de

(1749-1791), hr., franc. dziaacz i pi

sarz polityczny 417

Moeller van den Briick Arthur (187 r

-1925), pisarz polityczny 649, 650

Moleschott Jakub (1822-1893), hol. le

karz, fizjolog i filozof, w I. 1847-1856

prof. Uniwersytetu w Heidelbergu

591

Moltke Adam von (1785-1864), premier

duski w 1848 r. 479

Moltke Helmuth von (180 -1891), hr.,

pruski feldmarszaek, szef sztabu w 1.

1858-1888, teoretyk wojskowy 511-

-513, 524, 526, 565

Moltke Helmuth von (184&-1916), brata

nek feldmarszaka, gen. pruski, szef

Sztabu Generalnego w 1. 190�-1914,

odsunity po klse nad Mam 599,

Moltke James Helmuth (1907-1945), hr.,

przyw�dca antyhitlerowskiej grupy kon

serwatyst�w, kierownik orodka antyfa

szystowskiego, stracony 701

752

Mootow Wiaczestaw (wac. W. M.

Skriabin, 1890-1986), polityk i dyplo

mata radziecki 691

Mommsen Theodor (1817-1903), histo

ryk staroytnoci, prof. prawa rz. w Lip

sku 534, 592

Montez Lola (1818-1861), tancerka,

kochanka Ludwika I bawarskiego 462

Montgelas Maksymilian von (175

-1838), polityk bawarski 423

Montgomery of Alamein Sir Bemard Law

(1887-1976), marszaek brytyjski, zwy

cizca Rommla w Afryce 693

Momambano Sevenus de zob. Pufendorf

Samuel

Moreau Jean Victor (176 1813), gen.

franc. 412

Moscherosch Hans Michael (1601-1669),

satyryk 3l8, 322

Motteler Julius (1838-1908), socjalista,

wsp�zaoiyciel partii eisenachczyk�w,

organizator rozpowszechniania prasy w

okresie ustawy antysocjalistycznej 569

Mousnier Roland Emile (ur. 1907), franc.

historyk 361

Mozart Wolfgang Amadeusz (175 -

-1791), austr. kompozytor okresu kla

sycyzmu 394, 469

Mciwbj (X w.), ks. obodrycki 100,101

Multscher Hans (XV w.), wybitny rzet

biarz i malarz niem. 215

Murat Joachim (1767-1815), marszaek

Francji, kr. Neapolu od 1808 r. 415,

422

Mumau Fedch Wilhelm (188%-1931),

reyser filmowy i historyk sztuki 652

Mussolini Benito (188 1945), twbrca w.

faszyzmu 635, 668, 682 87, 691, 693,

700

Miiller Hermann (1876-1931), socjalista,

polityk, kanclerz w 1. 192 1930 647,

655

Miiller Johannes Peter (1801-1858), ana

tom i fizjolog 591

Muller Ludwig (188 1945), ewangelicki

"biskup Rzeszy" 675

Miiller von Bulgenbock Hans, uczestnik

w. powstania chopskiego 241

Miinchhausen Gerlach Adolf von (1688-

-1770), zaoyciel Uniwersytetu w Ge

tyndze 387

Miinster Emst von (1766-1839), hr., po

lityk hanowerski 456

Munzer (Muntzer) Tomasz (ok. 1490-

-1525), reformator religijny, propaga

tor doktryny Lutra, ideolog i przyw�dca

w. wojny chopskiej 239, 242-244, 246

Namier Lewis, ang. historyk 483

Napoleon I (Napoleon Bonapae,1769-

-1821), ces. Francuz�w w I. 1804-

-1814 i 1815, kr. Woch w 1. 1805-

-1814 409, 411- 25, 427 29, 431,

433 35, 437, 438, 440-442, 444, 449,

452 54, 459, 500, 511

Napoleon II (Karol Ludwik Napoleon Bo

naparte,1808-1873), prezydent Francji

w 1. 1848-1852, ces. Francuz�w w 1.

1852-1870 422, 506, 508, 511, 515,

522-525, 531, 559, 562

Natorp Paul (1854-1924), filozof, przed

stawiciel marburskiej szkoy neokanty

st�w 591

Narzes (VI w.), w�dz wsehodniorz. 49

Naumann Fedch (1860-1919), polityk

liberalny, publicysta 535, 581, 610

Nees von Esenbeck Chstian Gottfed

(177 1858), lekarz, przyrodnik i poli

tyk demokratyczny 476, 493

Neipperg Wilhelm Reinhard (1684-

-1774), hr., feldmarszaek austr. 366

Nekesz Lukrecja, . Wallensteina 298

Neron (37-68), ces. rz. od 54 r. 37

Nesselrode Karol (1780-1862), dyplo

mata ros., min. spraw zagranicznych w

l.1814-1856 498

Neumann Johann Balthasar (1687-1753),

architekt niem., wybitny przedstawiciel

p�nego baroku 394

Neurath Konstantin von (1873-1956), dy

plomata hitlerowski, min. spraw zagra

nicznych w 1. 1932-1938, w 1. 1939-

-1943 "protektor Czech i Moraw" 670,

674, 681

Newton Isaac Sir (1642-1727), w. mate

matyk, filozof i fizyk ang., odkrywca

trzech praw dynamiki oraz prawa po

wszechnego cienia 357

Niebuhr Barthod (177lr1831), historyk,

polityk pruski, w 1. 1816-1823 pose w

Rzymie 430

Niekisch Emst (1889-1967), publicysta

socjalistyczny, potem nalea do r�

nych partii lewicowych 650

Niem�ller Martin (1892-1984), pastor,

antyfaszysta 675

753

Nietsche Friedch Wilhelm (1844-1900),

filozof, przedstawiciel immoralizmu 469,

591, 593, 594, 649

Nikeforos Fokas, ces. bizant. w 1. 963-

-969 93

Niklot (zm. 1160), ks. obodrycki od

1131 r.142

Nithart Mathis zob. Grunewald Matthias

Nivelle Robert Georges (1856-1924),

gen. franc. 615

Nobel Alfred (1833-1896), szw. inynier

chemik i przemysowiec, fundator na

grody zwanej jego imieniem 590, 644,

649, 651

Nobiling Karl (1848-1878), sprawca za

machu 2 VI 1878 r. na Wilhelma I, stra

cony 567

Nolde Emil (1867-1956), niem. malarz

i grafik, wybitny przedstawiciel ekspre

sjonizmu 596

Noske Gustav (1868-1946), polityk, pra

wicowy socjaldemokrata, w 1. 1919-

-1920 min. Reichswehry 619, 620,

630

Notker Labeo Teutonicus, ttumacz na j

zyk niem. literatury taciskiej, dziaa

jcy na przeomie X i XI w.120

Novalis (wac. Friedrich Leopold von

Hardenberg, 1772-1801), poeta i my

liciel romantyzmu 433

Ockham Wilhelm (ok. 1300-ok. 1349),

redniowieczny filozof i teolog francisz

kaski, jeden z g�wnych przedstawi

cieli nominalizmu 230

Oda, c. margrabiego Teodoryka, .

Mieszka I 99

Odo II, hr. Blois i Szampanii, rywal Kon

rada II do tronu niem.113, 117

Odoaker (433-493), w�dz najemnych

wojsk germaskich cesarstwa zachod

niorz. 48

Oken Lorenz (1779-1851), przyrodnik

i filozof, prof. w Jenie od 1807 r. 454

Oktawian August (63 p.n.e.-14 n.e.),

ces. rz. 35

Olga (1822-1892), . Karola kr. wirtem

berskiego 517

Opaliski Krzysztof (1609-1655), pisarz

pol. , wojewoda, podda Wielkopolsk w

1655 r. Szwedom 315

Opel Adam (1837-1895), fabrykant sa

mochod�w 545

Opitz Martin (1597-1639), pisarz, autor

pierwszej poetyki, tumacz 321, 322

Oppenheimer Suss (XVIII w.), admini

strator Wirtembergii 351

Ossietzky Carl von (1889-1938), publicy

sta, dziaacz ruchu pacyfistycznego 651

Ostwald Wilhelm (185 1932), chemik

i filozof niem., autor metody utleniania

amoniaku do tlenk�w azotu, laureat na

grody Nobla w 1909 r. 590

Otero, artystka 595

Otfed von Weissenburg (IX w.), mnich

benedyktyski, poeta 119

Otto, ks. karyncki w 1. 978-983 i 995-

-1004108

Otto, ks. szwabski w 1. 973-982 i bawar

ski w 1. 97 982 96-98

Otto (zm. 1047), palatyn reski, od

1045 r. ks. szwabski 124

Otto, bp bamberski w I. 1103-1139138,

142

Otto, bp Freisingu w 1.1138-1158, kroni

karz 168,169

Otto, s. Henryka Lwa zob. Otto IV

Otto I (912-973), zwany Wielki, kr.

niem. od 936 r., ces. od 962 r. 87 96,

98,107,113,119,120,122,128

Otto II (955-983), kr. niem. od 961 r.,

ces. od 967 r. 92, 93, 9 100,139

Otto III (98 1002), kr. niem. od 983 r.,

ces. od 996 r. 99,101-108

Otto III, margrabia brandenburski w 1.

122 -1267184

Otto IV (ok. 1175 lub 1182-1218), kr.

niem. od 1198 r., wybrany przez Welf�w

przeciw elektorowi Stauf�w, Filipowi

szwabskiemu, ces. od 1209 r.153, 154

Otto Wittelsbach (zm. 1209), zab�jca Fi

lipa szwabskiego 153

Otto Wittelsbach (1346/1347-1379), mar

grabia, elektor brandenburski w I.

136 1373 l87

Otto I Wittelsbach (ok. 1117-1183), ks.

bawarski od 1180 r.150

Otto von Northeim (zm. 1083), ks. bawar

ski w 1. 1061-1070126,127

Ottokar Styryjski (zm. midzy 1312-

-1318), kronikarz austr. 213

Owidiusz (Publius Ovidius Naso,

43 p.n.e.-17 n.e.), jeden z najwybit

niejszych liryk�w rz. 589

Oxenstierna Axel (158 1654), hr., kan

clerz szwedzki 306, 312

754

Oxenstierna Johan (1612-1657), hr.,

s. Axela, dyplomata szwedzki 312

Pabst Georg Wilhelm (ur.1895), niem. re

yser filmowy 652

Pacher Michael (ok. 1435-1498), rze

biarz niem. 215

Palacky Franciszek (1798-1876), wybitny

historyk i polityk cz. 484

Palm Johann Philipp (176 1806), ksi

garz norymberski 419

Palmerston Henry John Temple (1784-

1865), ang. min. spraw zagranicznych

od 1830 r., premier w l. 1855-1858

i 1859-1865 509

Papen Franz von (1879-1969), polityk

centrowy, w 1932 r. kanclerz Rzeszy, w

1. 193 1934 wicekanclerz 655, 660-

62, 666, 670

Parler Peter (XIV w.), wybitny rzebiarz

niem. 214

Parlerowie, rodzina 214

Paschalis II (Reinerius), papie w 1.

1099-1118134,135

Pasteur Louis (1822-1895), bakteriolog

i chemik franc., wsp�tw�rca mikrobio-

logii, tw�rca szczepionki przeciw wcie

klinie 591

Paulin z Akwilei (zm. 802/804), uczony na

dworze Karola Wielkiego 72

Paulus Fedch (189 -1957), feldmar

szatek niem" w 1. 1942-1943 dca zgru

powania wojsk pod Stalingradem 693,

701

Paulus Heinrich Eberhard Gottlob

(1761-1851), protestancki teolog, prof.

w Jenie od 1789 r., g�wny przedstawi

ciel racjonalizmu 452

Paveli Ante (1889-1956), przyw�dca

chorwackiego pastwa faszystowskiego

w 1. 1941-1945 691

Pawe I (1754-1801), car ros. od 1796 r.

413

Pawe II (Pietro Barbo), papie w l.

1464-1471207

Pawet III (Alessandro Farnese, 146

-1549), papie w 1. 1534-1549 253,

255, 272

Pawe IV (Gian Pietro Carafa, 1476-

-159), papie w 1.1555-1559 272

Pawet Diakon (ok. 730-ok. 800), be

nedyktyn, kronikarz longobardzki

Pepin (773-810), s. Karola Wielkiego,

kr. Woch od 781 r. 65

Pepin (zm. 838), s. Ludwika Pobonego

73-75

Pepin Garbaty (ok. 769-811), s. Karola

Wielkiego 65

Pepin Kr�tki (ok. 715-768), majordom,

kr. Frank�w od 751 r. 62 5, 68, 69

Pepin z Hestalu (ok. 63 714), major

dom Austrazji, Neustrii i Burgundii 61

Pepinidzi, r�d 61

Petain Philippe (185 1951), marszaek

Francji, polityk, zwyciski dca w I woj

nie wiatowej, w 1.1940-1944 szef zale

nego od Niemiec pastwa Vichy 689-

-691

Peters Carl (185 1918), przewodniczcy

Towarzystwa dla Niemieckiej Koloniza

cji 564

Peucker Eduard von (1791-1876), gen.

pruski, min. wojny w rzdzie Leinin

gena 482

Pfefferkorn Johannes (1469-1524), neofi

ta, przeciwnik Reuchlina 229

Pfizer Paul Achatius (1801-1867), pisarz

i polityk 464

Pflug (1499-1564), bp naumburski, teo-

log katolicki 254

Pfuel Ernst von (1779-1866), gen., poli

tyk pruski, premier w 1848 r. 486

Piastowie 109

Pieck Wilhelm (1876-1960), dziaacz

midzynarodowego ruchu robotniczego,

od 1949 r. prezydent NRD 656

Piecuch Konrad, Polak, komunista, za

mordowany w 1932 r. 658

Piotr d'Ailly (1350-1420), prof. i kan

clerz Uniwersytetu Paryskiego, kardy

na 197

Piotr Philargi, kardyna zob. Aleksander V

Piotr z Pizy (zm. ok. 799), poeta na dwo-

rze Karola Wielkiego 72

Piotr I Wielki (1672-1725), car ros. od

1692 r., imperator od 1721 r. 344, 348

Piotr III (172&-1762), ces. ros. w 1762 r.,

wnuk Piotra I, ks. HolsteinGottorp,

m Katarzyny II 376

Piscator Erwin (1893-1966), reyser, je

den z czoowych przedstawicieli ekspre

sjonizmu teatralnego 651

Pitt William (Mtodszy, 1759-1806), ang.

m stanu, premier w 1. 1783-1801

i 1804-1806 409

Pitt William (Starszy, 170&-1788), ang.

polityk konserwatywny, premier w 1.

1766-1768 376

Pius IX (Giovanni Maa hr. MastarFer

reti,1792-1878), papie od 1846 r. 556

Pius XI (Achille Ambrogio Damiano Rat

ti, 1857-1939), papie od 1922 r., po

przednio nuncjusz w Warszawie 675

Planck Max (1858-1947), fizyk, prof.

Uniwersytetu w Berlinie, tw�rca pod

staw klasycznej teoi kwant�w 590,

611, 648

Plantageneci 154

Platen Hallermiinde August von (179

-1835), hr., poeta niem. 461

Plinius Caius Secundus (2 -79), pisarz rz.

Podewils, min. Fryderyka II i kierownik

depaamentu spraw zagranicznych

363

Poincare Raymond (186 1934), franc.

polityk, prezydent Republiki w 1.

191 1920 635, 636, 643

Polenz Georg, bp sambijski w 1. 1519-

-1550 238

Popow, butgarski komunista, wsp�oskar

ony z Dymitrowem i Tanewem o pod

palenie Reichstagu w 1933 r. 667

Poppo, abp trewirski w I.1016-1047 lll

P ppelmann Mathaus Daniel (1662-

-1736), architekt Augusta Mocnego

360

Preuss Hugo (186 1925), prawnik, poli

tyk Niem. Partii Demokratycznej, gt�

wny autor konstytucji weimarskiej

623

Pm Juan P. y Prats (1814-1870), hr.,

hiszp. gen. i polityk 523

Pncip Gavto (189 1918), zamacho

wiec serbski, zab�jca arcyks. Franciszka

Ferdynanda 598

Pttwitz Karl von (1790-1871), gen. pru

ski 491

Prokop Wielki (zm. 1434), ksidz, ideo-

log, w�dz i polityk Taboru 204

Przemys Ottokar II (ok.123 1278), kr.

czes. od 1253 r.165,174

Przemystaw II (1257-1296), kr. pol. od

1295 r., zamordowany z inicjatywy mar

grabi�w brandenburskich 184

Przemylidzi 7 78,188

Przybysaw (zm. 1179), ks. obodrycki od

1160 r.142

Przybyszewski Stanisaw (186 1927),

dramaturg i powieciopisarz, czoowy

przedstawiciel modernizmu i dekaden

tyzmu w titeraturze pol. i niem. 593

Ptolemeusz Klaudiusz (ok. 100--ok. 168),

gr. astronom, geograf i matematyk 36

Publius Quintilius Varus (I w.), dca legio

n�w 35

Pufendorf Samuel (ps. Sevenus de Mon

zambano, 1632-1694), prawnik i filo

zof, historyk 324, 335

Puttkamer Robert von (1828-1900), pru

ski polityk konserwatywny, min. spraw

wewntrznych w 1. 1881-1888, min.

owiaty w 1.1879-1881568, 572

Quidde Ludwig (1858-1941), historyk

niem., prof., wsp�tlaureat pokojowej

nagrody Nobla w 1927 r. 580

Quisling Vidkun (1887-1945), polityk

norweski, faszysta, premier maonetko

wego rzdu w I.1942-1945 689

Raabe Wilhelm (1831-1910), pisarz, au

tor licznych powieci i nowel 593

Radetzky Joseph (176 1858), gen.

austr. 484, 485

Radowitz Joseph Maa von (1797-1853),

pruski gen. i pisarz polityczny 459/460,

481, 490, 497

Radziwit Albrecht Stanisaw (1595-

-1656), ks., kanclerz w. litewski od

1623 r., autor pamitnika 324

Radzym (Gaudenty), brat w. Wojciecha,

abp gnienieski w 1. 999-1006105

Raiffeisen Fedch Wilhelm (181

-1888), niem. dziaiacz sp�dzielczy, za

toyciel kasy poyczkowej 544

Rajmund (XI w.), hr. Tuluzy 141

Ramward, bp Minden w I. 99 -1002105

Ranke Leopold von (1795-1886), wybi

tny historyk, pionier kierunku cisego

obiektywizmu 592

Rathenau Emil (183 1915), polityk

i przemystowiec, wsp�tw�rca AEG 551

Rathenau Walter von (1867-1922), kiero

wnik urzdu do spraw gospodarki suro

wcami, min. spraw zagranicznych w

1922 r. 603, 632-635

Rechberg Johann Bernhard (1806-1899),

dyplomata austr. 497, 510

Reginar I (zm. 916), hr. Lotaryngii 83

Reginar III (zm. ok. 958), hr. Lotaryn i 98

Rehberg August Wilhelm (1757-1836),

hanowerski pisarz polityczny 452

Reichenau Walter von (1884-1942), feld

marszatek niem. 674

Reichensperger August (180 -1895), po

lityk, jeden z przyw�dc�w Centrum 518,

538

Reiar von Hagenau (ok. 116 -1210), li

ryk niem.167

Reinhardt Max (wtac. Goldmann,187

-1943), niem. aktor i reyser teatralny,

w 1933 r. emigrowa 595, 651, 652

Remarque Ech Maa (wtac. Ech Paul

Remark, 1898-1970), pisarz antywo

jennych powieci, od 1932 r. na emigra

cji 650

Reuchlin Johann (1455-1522), niem. hu

manista 229, 264, 268

Ribbentrop Joachim von (1893-1946),

hitlerowski min. spraw zagranicznych w

1.1938-1945, skazany w procesie w no

rymberdze 670, 681, 685, 686

Richelieu Jean Armand Du Plessis De

(1585-1642), ks., franc. m stanu,

kardyna 304, 305, 310, 311, 515

Richter Eugen (1838-1906), polityk, po

set do Reichstagu, przyw�dca Wolno-

mylnej Partii Ludowej 535

Rickert Heinrich (186 1936), filozof,

idealista, polityk liberalny, przewodni

czcy Wolnomylnego Zjednoczenia

534, 535, 592

Riegger Johan Paul (1705-1775), austr.

prawnik 384

Riemann Bernhard (182 1866), fizyk

i matematyk, tw�rca wielowymiarowej

geometi metrycznej 590

Riemenschneider Tilman (ok. 1460-

-1525), wybitny rzebiarz 215

Rilke Rainer Maria (1875-1926), austr.

poeta mistyczno-religijny, wywart wielki

wpyw na literatur okresu midzywo

jennego 594

Robert (127 1343), kr. Neapolu od

1309 r.181,183

Robert II Pobony (970-1031), kr. Fran

k�w od 996 r.113

Rochau August Ludwig, publicysta 496

Roger II (1095-1154), kr. sycylijski od

1130 r.137 139),142

Rohrbach Paul (1869-1956), publicysta,

pisarz polityczny, podr�nik, jeden

z pionier�w niem. polityki wiatowej 583

Roman Diogenes (zm. 1071), ces. bizant.

od 1068 r.140

Romanowowie 563

Rommel Erwin (1891-1944), feldmarsza

ek, dca Afka Korps, p�niej Grupy

Armii "B" we Francji 690, 692, 703

Romulus Augustulus, ces. zachodniorz. w

1. 475 176 48

Roon Albrecht von (1803-1879), hr.,

pruski feldmarszaek, min. wojny w I.

1859-1873 446, 503, 511, 524

Roosevelt Franklin Delano (1882-1945),

amer. m stanu, prezydent w 1. 1933-

-1945 704

Rosenberg Alfred (1893-1946), polityk,

ideolog hitleryzmu, min. dla okupowa

nych teren�w ZSRR, skazany w proce

sie zbrodniarzy wojennych 658, 665,

666, 675, 696

Rosenplut Hans (ok. 1400-1470), wybi

tny meistersinger 213

Roth Hieronim, przyw�dca opozycji prus

kiej w 1. szedziesitych XVI w. 341

Rothe Johannes, autor eposu Der Ritter

spiegel ok.1410 211

Rotteck Karl Wenceslaus von (1775-

-1840), badeski historyk, polityk, li

bera 460, 519

Rousseau Jean Jacques (1712-1778),

franc. pisarz i filozof, wybitny myliciel

owiecenia 362, 383, 391

R6hm Ernst (1887-1934), dziatacz hitle

rowski, szef Sztabu G�wnego w 1.

1931-1934, zamordowany na rozkaz

Hitlera 663, 666, 671

R ntgen Wilhelm Conrad (1845-1923),

fizyk, prof., odkrywca promieni X 590

Rudolf (zm. 936), ks. burgundzki od

921 r., kr. Francji od 923 r. 86

Rudolf I (1218-1291), kr. niem. od

1273 r., pierwszy z rodu Habsburg�w

I 74-177,181

Rudolf II (zm. 1290), s. Rudolfa I Habs

burga 174,175

Rudolf II (1552-1612), kr. czes. i rz. od

1575 r., kr. wg. od 1572 r. ces. od

1576 r. 277, 284, 286

Rudolf III (zm. 1032), ks. burgundzki od

993 r.116

Rudolf III/I (Habsburg), kr. czes. w 1.

1306-1307, s. Albrechta I 178

Rudolf IV (zm. 1365), ks. Austrii i Styi

od 1358 r.188

Rudolf von Rheinfelden (zm. 1080), ks.

szwabski od 1057 r., antykr. niem. w 1.

1077-1080126,129, 130

Rudolf z Habsburga zob. Rudolf I

Ruge Arnold (1803-1880), filozof i de

mokratyczny pisarz polityczny 461, 48l,

483

Runcimann Walter lord (187 -1949), po

lityk ang., min. 685

Runge Philipp Otto (1777-1810), malarz,

jeden z g�wnych przedstawicieli ro

mantyzmu 434

Rupert von Simmern, bp Strassburga na

przetomie XVI i XVII w. 228

Ruprecht II Wittelsbach (1352-1410),

elektor Palatynatu Reskiego, obrany

kr. niem. po detronizacji Wacawa Lu

ksemburczyka w 1400 r.191,195, l96

Rycheza, ksiniczka lotaryska, .

Mieszka II Il5

Rynk (XVI w.), kupiec 222

Ryszard I Lwie Serce (1157-1199), kr.

Anglii od 1189 r., krzyowiec I51-

-153

Ryszard z Kornwalii (1209-1272), brat

kr. ang. Henryka II, w 1257 r. wybrany

kr. niem. r�wnoczenie z Alfonsem X

160,174

Saale Magorzata von der (zm. 1566),

druga . Filipa heskiego 254

Sachs Hans (ok. 1494-1576), meistersin

ger 266

Sailer Johann Michael (1751-1832), teo-

log katolicki, jezuita 452

Saladyn (1138-1193), suttan Egiptu od

1171 r. (od 1169 r. faktyczny wtadca)

I51

Salentin von Isenburg, abp i elektor kolo

ski w 1. 1567-1577 281, 282

Salomon III, bp Konstancji w 1. 891-920

Salomon, nominalny kr. wg. w l. 1063-

-1074, s. Andrzeja wg.133

Sattykow Piotr (170 -1772), feldmarsza

tek ros. 375

Samon (zm. ok. 658), zaoyciel zwizku

plemion, uznawanego przez cz histo

ryk�w za pierwsze pastwo stowiaskie,

kupiec frankijski 67, 68

Sand Karl Ludwig (1795-1820), student

teologii, zamachowiec, zab�jca Kotze

buego 454

Sauckel Ftz (1894-1946), polityk hitle

rowski, generalny petnomocnik do

spraw zatrudnienia 695

Sauer Wolfgang, wsp�czesny historyk 534

Savigny Friedrich Carl von (1779-1861),

prawnik, przedstawiciel historycznej

szkoy prawa 430

Savoie et de Soissons Eugene Mauce zob.

Soissons Eugene Mauce de Savoie

Schacht Hjalmar (1877-1970), ekonomi

sta, prezes Banku Rzeszy, min. gospo

darki w l. 193 1937 640, 654, 657,

670, 674, 678

Schadow Johann Gottfried (1764-1850),

rzebiarz i grafik 434

Schaffhausen A., bankier w Kolonii 477

Schappler Krzysztof, kaznodzieja 241

Scharnhorst Gerhard Johann von (1755-

-1813), gen. pruski 418, 428-430, 446

Schaumburg Adolf von, abp koloski od

1547 r. 255

Scheer Reinhard (186 1928), niem. ad

mira i dca floty w 1. 191 1918 618

Scheffler Johannes zob. Angelus Silesius

Scheidemann Philipp (1865-1939), poli

tyk socjaldemokratyczny, czlonek Rady

Delegat�w Ludowych w 1918 r., kan

clerz w 1919 r. 617-620, 622, 630, 646

Scheler Max (1874-1928), filozof i socjo

log, fenomenolog 649

Schelling Fedrich Wilhelm Joseph von

(1775-1854), filozof, przedstawiciel

klasycznej idealistycznej filozofii niem.

358, 431, 433

Schilfert Gerhard, wsp�czesny historyk

niem. 355

Schill Ferdinand von (1776-1809), ppor

w czasie obrony Kotobrzegu w 1807 r.,

potem major 418, 420

Schiller Friedrich Johann Christoph von

(1759-1805), jeden z najwikszych kla

sycznych poet�w niem. , filozof, historyk

297, 388, 391, 392, 396, 431, 433

Schilling Diebold, kronikarz szwajc. z

koca XV w. 209

Schinkel Karl Friedrich (1781-1841), ar

chitekt i malarz 434

Schirach Baldur von (1907-1974), polityk

hitlerowski, "w�dz modziey Rzeszy"

w 1. 193 1940 672

Schlageter Albert Leo (189 1923), czo-

nek Freikorps�w, dywersant, skazany

przez Francuz�w na kar mierci 637

758

Schlegel August Wilhelm (1767-1845),

niem. poeta, krytyk i ttumacz 433,

434

Schlegel Fedch (1772-1829), niem. fi

lolog, pisarz i jzykoznawca 433, 434

Schleicher Kurt von (1882-1934), niem.

gen. , polityk, w 1932 r. min. Reichsweh-

ry, ostatni kanclerz przed Hitlerem w 1.

1932-1933, zamordowany 659-662,

671

Schleiermacher Friedrich Ernst Daniel

(1768-1834), ewangelicki teolog, filo

zof 430, 431

Schlieffen Alfred (1833-1913), hr., feld

marszatek pruski, szef Sztabu General

nego w l. 1891-1905, pisarz i teoretyk

wojskowy 599, 600, 688

Schliiter Andreas (ok. 166 1714), gda

ski rzebiarz i architekt baroku 360

Schmelling Max, bokser 678

Schmerling Anton von (1805-1893), dy

plomata austr. 482, 508

Schmitz Hermann (ur. 1881), przemysto

wiec, wsp�ttw�rca I. G. Farbeninduste

642

Schmoller Gustav von (1838-1917), libe

ra, ekonomista, historyk 558

Schneckenburger Max (1819-1849),

niem. poeta autor Wacht am Rhein 459

Schnee H. , wsp�czesny historyk 318

Scholl Hans (zm. 1943), czonek kierow

nictwa antyfaszystowskiej organizacji

"Biata R�a" 701

Scholl Sophie, czonek kierownictwa orga

nizacji "Biata R�a" 701

Schopenhauer Arthur (178 1860), niem.

filozof, przedstawiciel woluntarystycz

nej metafizyki 431, 466, 469

Sch&nborn Jan Filip von (1605-1673),

elektor moguncki od 1647 r. , bp worma

cki od 1660 r. 327, 342

Schroeder, bankier w Kolonii 661

Schr der Wilhelm von (164 1689), eko

nomista austr. 334, 335

Schubart Johann Christian von Kleefeld

(1734-1787), agronom, teoretyk 386

Schubert Franz Peter (1797-1828), wybi

tny kompozytor austr. okresu roman

tyzmu 469, 597

Schuler Johann (180 1856), polityk

i dziaacz liberalny 457

Schulz Hieronim (XVI w.), bp w Witten

berdze 233

SchulzeBoysen Harro (1909-1942), przy

w�dca lewicowej grupy "Rote Kapelle",

stracony 671

SchulzeDelitsch Hermann (1808-1883),

polityk liberalny, tw�rca ruchu sp�

dzielczego 501, 510

Schumann Robert (181 1856), kompo

zytor, tw�rca romantyczny 467, 469, 597

Schuschnigg Kurt (1897-1977), polityk

austr., kanclerz w 1. 1934-1938 684

Schuster Theodor, demokrata, czonek

Niemieckiego Zwizku Ludowego

i Zwizku Odtrconych 461

Schutz Heinch (1585-1672), niem. kom

pozytor 323

Schwann Theodor (181 1882), zoolog,

wsp�tw�rca teoi kom�rkowej 591

Schwarzenberg Adam (1584-1641), hr.,

brandenburski m stanu 338

Schwarzenberg Felix (180 -1852), ks.,

polityk austr. 485, 487, 491, 492, 497

Schwarzenberg Karl (1771-1820), ks.,

gen. austr., naczelny w�dz koalicji

antyfranc. 439

Schwarzerd Philipp zob. Melanchton Filip

Schweinichen Hans von (1552-1616),

szlachcic lski, autor pamitnik�w 323

Schwenckefeld Kaspar (1849-1561), mi

styk lski 247

Schwerin Kurt Christoff von (1684-

-1757), pruski feldmarszatek 366

SchwerinKrosigk Lutz von (ur.1887), po

lityk, min. finans�w w I. 1932-1945,

kanclerz w maju 1945 r. 704

Schwind Motz von (1804-1871), malarz

niem. 470

Scudery Madeleine de (1607-1701),

franc. autorka romans�w 324

Sebbers L., grafik 432

Seckendorf Veit Ludwig von (1626-

-1692), niem. teoretyk pastwa, histo

ryk 335, 343

Seeckt Hans von (186 1936), gen., teo-

retyk wojskowy, w l. 1920-1926 orga

nizator i dca Reichswehry 627, 631, 635,

638, 646, 658

Seldte Franz (1882-1947), fabrykant, or

ganizator i przyw�dca "Stahlhelmu" w l.

191 1933, min. pracy w 1. 1933-1945

63l, 657, 666

Selducy, dynastia muzumaska 151

Servet Michel (1511-1553), hiszp. lekarz

i teolog, spalony na stosie 271

Servien de la Roche des Aubiers Abel

(159 1659), hr., dyplomata franc. 312

Seuse Heinrich (ok. 1299-1366), mistyk

niem. , dominikanin 212

Severing Carl (1875-1952), prawicowy

przyw�dca socjaldemokracji, w l.

192 1932 wielokrotny min. spraw we

wntrznych Prus i Rzeszy 656, 660

SeyssInquart Artur (1892-1946), austr.

polityk, zwolennik Hitlera, kanclerz w

1938 r., namiestnik Austi w 1. 1938-

-1939, komisarz okupowanej Holandii

w 1. 194 1945, jako zbrodniarz wo

jenny osdzony w Norymberdze 684,

689

Sickingen, ksita 257

Sickingen Franz von (1481-1523), rycerz

niem. , w 1522 r. pizyw�dca powstania ry

cerstwa przeciwko.abp Trewiru 237, 268

Siebenpfeiffer Philipp Jakob (1789-

-1845), urzdnik bawarski, liberalny

publicysta i pisarz polityczny 457

Siemens Ernst Werner (181 1892),

przemystowiec, pionier przemystu elek

trotechnicznego 495, 501

Siemens Friedrich (1826-1904), przemy

sowiec 495

Sigibert, wtadca Austrazji, zamordowany

w 575 r. 60

Simmel Georg (1858-1918), filozof niem.

591

Simon John (1873-1954), ang. min.

spraw zagranicznych w 1. 1931-1935

683

Simson Martin Eduard (1810-1899), poli

tyk liberalny, dtugoletni pose do parla

mentu od 1848 r. 529

Singer Paul (1844-1911), polityk, fabry

kant, jeden z przyw�dc�w Socjaldemo

kratycznej Partii Niemiec 587

Sjagriusz (zm. 487), ostatni w�dz rz. w

Galii 52

SkodowskaCue Maa (1867-1934),

pol. fizyk i chemik, wsp�ttw�rczyni

nauki o promieniowaniu 590

Slavata z Chlumu Wilhelm (1572-1652),

szlachcic czes., namiestnik w Czechach

w 1618 r. 288

Slevogt Max (1868-1932), niem. malarz

kolorysta, grafik 596

Smeets Joseph, jeden z przyw�dc�w sepa

ratystycznego ruchu w Nadrenii po

I wojnie wiatowej 637

Soissons Eugene Maurice de Savoie et de

(1633-1673), hr., o. Eugeniusza Sa

baudzkiego 347

Sokrates (469-399 r. p.n.e.), gr. filozof,

tw�rca pierwszych analitycznych defini

cji podstawowych poj etycznych 591

Sombart Werner (1863-1941), ekonomi

sta, prof. Uniwersytetu we Wroctawiu

i Berlinie 495, 591, 592

Spalatin Georg (wac. Burckhardt,

1484-1545), teolog, towarzysz Lutra,

protektor reformacji 238

Spee Maximilian von (1861-1914), hr.,

admirat 613

Speer Albert (1905-1981), architekt, do

radca Hitlera, w I. 1942-1945 min.

przemystu zbrojeniowego 677, 695

Spencer Herbert (1820-1903), ang. filo

zof i socjolog, jeden z tw�rc�w tzw. or

ganicyzmu w socjologii 591

Spener Philipp Jakob (1635-1705), piety

sta niem. 356

Spengler Oswald (1890-1936), niem.

pisarz polityczny, histoozof 649

Spinola Ambrogio (1569-1630), w�dz

hiszp. z okresu wojny trzydziestoletniej

291, 292

Spinoza Baruch (1632-1677), filozof hol.

pochodzenia ydowskiego 343

Spitzweg Carl (1808-1885), malarz niem.

okresu romantyzmu i biedermeieru 470

Stablewski Florian (1841-1906), abp

gnieniesko-poznaski od 1891 r.

579

Stahl Friedrich Julius (1802-1858), prof.

prawa, filozof i polityk konserwatywny

494, 571

Stahremberg Ernst Rudiger (1638-1701),

gen. austr., dca oblonego w 1683 r.

Wiednia 331

Stanisaw August Poniatowski (1732-

-1798), kr. pol. w 1. 1764-1795 377

Stanistaw Leszczyski (1677-1766), kr.

pol. w 1. 1704-1709 i 1733-1736 348,

351

Stauffeberg Klaus ' Schenk von (1907-

-1944), hr., ptk Sztabu Generalnego

Wehrmachtu, dokona nieudanego za

machu na Hitlera w lipcu 1944 r., stra

cony 594, 701, 702

Staufowie 13 139, 142, 143, 148-155,

158-160,162,167,175,179,182

760

Stefan I, ks. i kr. wg. w 1. 997-1038105,

lll

Stefan II, papie w l. 752-757 62, 63

Stefan Batory (1533-1586), ks. siedmio

grodzki od 1571 r., kr. pol. od 1576 r. 277

Stein Heinch Fedch Karl von und zum

(1757-1831), polityk pruski, min. w 1.

1807-1.808, wprowadzit reformy, w I.

1812-1815 doradca cara Aleksandra I

387, 419, 424-427, 431, 435-439, 444

Steinmetz Karl (179 1877), pruski feld

marszaek 525

Steinmetz Max, wsp�czesny historyk

niem. 314

Stephan Heinch von (1831-1897), se

kretarz stanu Rzeszy do spraw poczty w

l. 188 1897, inicjator wiatowej unii

pocztowej 520

Stieler Josef Karl (1781-1858), malarz

niem. 433

Stieve Fedch (XX w.), historyk niem.

355

Stinnes Hugo (187 1924), kapitalista,

przemystowiec, zaoyciel i g�wny akc-

jonausz koncernu stalowego 633, 642

Stojgniew, ks. obodrycki, zgin w 955 r.

nad Rzeknic 95

Storch Mikoaj, tzw. prorok zwikawski

237

Storm Theodor (1817-1888), niem. poeta

ze Szlezwiku, autor lirycznych wierszy

i nastrojowych nowel 593

Strasser Gregor (1892-1934), jeden

z czotowych przyw�dc�w NSDAP, kie

rownik propagandy w I.1926-1932, za

mordowany na rozkaz Hitlera 661, 662,

664-666, 671

Strasser Otto (ur. 1897), polityk, cztonek

NSDAP w I. 1925-1930, p�niej w

opozycji do Hitlera, emigrant 658, 663-

Strauss Richard (1864-1949), kompozy

tor o wiatowym znaczeniu, neoroman

tyk 652

Streicher Julius (1885-1946), polityk,

wsp�tpracownik Hitlera, publicysta

antysemicki 666, 676

Stresemann Gustav (1878-1929), pofityk,

przyw�dca narodowych liberat�w, po

tem Deutsche Volkspartei, kanclerz w

1923 r., min. spraw zagranicznych w I.

1923-1929 622, 635, 638, 639, 643-

645, 654, 680

Strousberg Bethel Henry (wtac. Barthel

Heinch Straussberg, 182 1884),

przemysowiec, znany "kr�l kolei" 551

Struve Gustav von (1805-1870), polityk

o pogldach radykalno-rewolucyjnych

461, 477, 478, 483

Stuartowie 345

StummHalberg Karl (183 1901), mag

nat przemysowy w Zagbia Saary, po

lityk 537, 551, 581

Sturdza Aleksander S. (1791-1854), ros.

pisarz polityczny 454

Stwosz Wit (1447-1533), rzeibiarz, ma

larz i miedziorytnik 215

Sudermann Hermann (1857-1928),

pisarz, autor dramat�w i powieci 593

Suidger, bp Bambergu zob. Klemens II

Sulejman I (1495-1566), sutan od 1520 r.

253

Supplinburgowie 136,138

Sustermanns, malarz 291

Suworow Aleksander W. (173 1800),

feldmarszaek ros. 412

Svarez Karl Gottlieb (1746-1798), pruski

prawnik, wsp�tautor kodeksu (Allgemei

nes Preussisches Landrecht) 382

Swen Widobrody, kr. Danii w I. 986-

-1014101

Swieten Gerhard van (170 1779), z po

chodzenia Holender, lekarz nadworny

ces. Mai Teresy 371

Sybel Heinch von (1817-1895), historyk

i polityk, poset na sejm pruski 501, 510

Sylwester II (Gerbert), papie w l. 999-

-1003103,106, I10

Sylwester III, antypapie w I. 1045-1046

124

Szekspir William (1564-1616), ang. poe

ta, najwybitniejszy dramaturg wiata

383, 505

Suwaow Pawe (1834-1908), przedstawi

ciel ros. w Berlinie, gen. gubernator

Kr�lestwa Polskiego w I. 1894-1896

559

witopetk I Wielki, ks. Pomorza Gda

skiego w 1.1220(2 1266165

Tacyt (ok. 55-ok. 120), wybitny historyk

rz. 36, 40, 43, 54

Tagino, apb magdeburski w l.1004=1012

I10

Tanew, Bugar, oskarony o podpalenie

Reichstagu w 1933 r. 667

761

Tankmar (zm. 938), przyrodni brat

Ottona I 87

Tankred (zm.1194), od 1189 r. kr. sycylij

ski 151,152

Tassilo (zm. 794), ks. bawarski w 1. 748-

-788 65

Tatarkiewicz Wladystaw (188 1980),

pol. filozof, historyk filozofii, estetyk

i historyk sztuki 359

Tauler Johannes (ok.1300-1361), mistyk

niem. , dominikanin 212

Tegetthoff Wilhelm von (1827-1871),

admiral austr. 514

Teodoryk, o. Ody, margrabia saskiej Mar

chii P�nocnej w l. 965-985 99,100

Teodoryk Wielki (454-526), kr. Ostrogo-

t�w od 471 r. 48

Teodozjusz I Wielki (Flavius Theodosius,

34( 395), ces. rz. od 379 r. 47

Teodulf (ok. '755-821), bp Orleanu 72

Teofano (ok. 950 lub 955-991), ksi

niczka bizant., . ces. Ottona II, regen

tka w czasie maoletnoci Ottona III 93,

101-103

Terboven Josef (zm. samob�jczo 1945),

komisarz Rzeszy w Norwegii w 1.194

-1945 689

Tetzel Johann (wac. Diez albo Diezel,

1465-1519), teolog, dominikanin 233

Teudobad, w�dz Teuton�w 33

Thaer Albrecht (1752-1828), autor Pod

staw racjonalnego rolnictwa, prof. Uni

wersytetu w Berlinie 401, 430

Thalheimer August (1884-1948), komu

nistyczny polityk i pisarz, cztonek Zwi

zku Spartakusa, w kierownictwie KPD

w 1. 1919-1924, wykluczony w 1928 r.,

przyw�dca i teoretyk opozycji w 1.

192 1933 639, 647

Thalmann Ernst (1886-1944), niezaleny

socjalista i komunista, przyw�dca KPD

od 1925 r., poset do Reichstagu, zamor

dowany 647, 656, 659

Thietmar (975-1018), bp merseburski w

1. 1009-1018, kronikarz 99,112,120

Thoma Hans (1839-1924), niem. malarz

i grafik, pocztkowo realista, p�niej

nawizywa do symbolizmu 5%

Thomasius Christian (1655-1728), praw

nik, prof. Uniwersytetu w Halle 358,

359

Thugutt Franz de Paula von (173 1818),

austr. polityk 4l2

Thun und Hohenstein Leo (1811-1888),

polityk austr., min. owiaty 497

Thurn Henryk Maciej (1567-1640), hr.,

jeden z przyw�dc�w i dc�w czes. po

wstania stanowego w 1. 1618-1620 289

Thyssen August (1842-1926), przemyso-

wiec, zaoyciel koncernu stalowego 551

Thyssen Fedch (187 1951), s. Augu

sta, jeden z g�wnych akcjonauszy

koncernu stalowego 551, 642, 657, 659

Tieck Ludwig (177 1853), niem. pisarz,

krytyk i tumacz 433

Tilly Johann Tserklaes von (1559-1632),

hr., Brabantczyk, dca wojsk Ligi 29l,

293, 294, 297, 298, 305

Tirpitz Alfred von (1849-1930), admirat

i polityk, tw�rca niem. potgi na morzu,

sekretarz stanu marynarki wojennej w l.

1897-1916 531, 576, 646

Tito (wtac. Josip Broz, 1892-1980),

przyw�dca jugoslowiaskiego ruchu

oporu, m stanu, marszaek, od 1953 r.

prezydent 698, 700

Tocqueville Charles Alexis Hen Clerel

de (1805-1859), franc. pisarz i polityk

382

Todt Fritz (1891-1942), dziaacz hitlero

wski, organizator budowy linii Zygfry

da, od 1940 r. min. przemysu zbroje

niowego 695

Toller Ernst (1893-1939), niem. pisarz

ekspresjonista, niezaleny socjalista 651

Tostoj Lew N. (1828-1910), pisarz ros.

593

Torgler Ernst (189 -1963), jeden z przy

w�dc�w komunistycznych, oskarony

o podpalenie Reichstagu, po wojnie w

partii socjalistycznej 667

Torstenson Lenart (160 1651), hr.,

w�dz szwedzki z okresu wojny trzydzie

stoletniej 310, 311

Totyla (zm. 552), kr. Ostrogot�w od

541 r. 49

Tourjansky Victor (1891-1976), reyser

niem. pochodzenia ukraiskiego 677

Towiaski Andrzej (1799-1878), filozof

pol., przedstawiciel mistycyzmu i spiry

tualizmu 323

Trajan (Marcus Ulpius raianus, 5

-117), ces. rz. od 98 r. 39, 359

Trauttmansdorf Maksymilian von (1584-

-1650), hr., austr. dyplomata 311,

312

762

Ttschke Heich von (1834-1896), histo

ryk, polityk, publicysta, zwolennik poli

tyki Bismarcka 500-502, 518, 557, 592,

598

Treviranus Gottfed (1891-1971), poli

tyk prawicowy 645

Troeltsch Ernst (1865-1923), teolog

ewangeticki i historyk 592, 649

Truchsess von Waldburg Gebhard (1547-

-1601), abp koloski, elektor od

1577 r., w 1582 r. przystpit do reforma

cji i sekularyzacji ksistwa 281, 282

Truchsess von Waldburg Georg (1488-

-1531), zwany "Bauern J rg", po

gromca si chopskich pod B�blingen

242, 243

Tschernembl Georg Erasmus (1567-

-1626), polityk, przyw�dca stan�w mo

rawskich 288, 292

Tucholsky Kurt (pseudonim T. Tiger,

K. Hauser, P. Panter, I. Wrobel,189

-1935), niem. pisarz, publicysta i poeta

651

Tudrus (I w. p.n.e.), w�dz Kwad�w 34

Tugumir, ks. Stodoran w poowie X w. 94

Tuwim Julian (1894-1953), poeta pol.

651

Tybeusz (42 r. p.n.e.-37 r. n.e.), ces.

rz. od 14 r., zdolny w�dz, dokonywa

podboj�w lud�w germaskich 35

Tycjan (wtac. Ticiano Vecellio, 1476/

1477-1576), w. malarz wt. okresu rene

sansu 257

Udalryk w., bp augsburski w 1. 92 973

Udalryk, ks. czes. w 1. 1012-1034111

Udo I (zm. 949), graf frank. 89

Uhland Ludwig (1787-1862), poeta

niem., dramaturg, publicysta 467,

488

Ulryk (1487-1550), ks. wirtemberski w 1.

150 -1519 i 1534--1550 253, 256

Unruh Hans Wiktor von (180 1886),

polityk liberalny, przewodniczcy Partii

Postpowej 501

Unwan, abp bremeski w 1. 101 -1029

111

Urach Wilhelm, ks. wirtemberski, kandy

dat na tron litewski w 1918 r. 611

Urban II (Odo de Castellione, 1042-

-1099), papie od 1088 r. 131, 134,

140, 141

Urban IV (Jacques Pantaleon), papie w 1.

1261-1264 l59

Urban V (Guil Gmoardi), papie w 1.

1362-1370189,196

Urban VI (Bartolomeo Pgnano), papie

w 1. 1378-1389196,197

Urban VIII (Maffeo Barberini, 1568-

-1644), papie od 1623 r. 299

Uffe Honore d' (1567-1625), pisarz

franc. 324

Valentin Veit, historyk wsp�czesny 483

Venedey Jakob (1805-1871), pisarz

i dziaacz demokratyczny 46l

Villani de, firma w Lipsku 268

Vincke Georg von (1811-1875), baron,

pruski polityk, przedstawiciel prawicy w

Parlamencie Frankfurckim 481

Virchow Rudolf (1821-1902), lekarz pa

tolog i antropolog, polityk liberalny 5l0,

518, 590

Visconti Galeazzo (1351-1402), ks. Me

diolanu, w�dz 195

Visconti Marco, w�dz mediolaski 182

Vischer Peter (ok. 1460-1529), rzebiarz

niem. 215

Vlai Maciej zob. Flacius Illiricus

Vogt Karl (1815-1895), niem. filozof

i przyrodnik, pose w Parlamencie

Frankfurckim, czonek rzdu Rzeszy w

1849 r. 591

Voltaire (Fran ois Marie Arouet, 1694-

-1778), franc. pisarz, filozof, historyk

362, 383, 389, 391

V gler Albert (1877-1945), przemysto

wiec, wsp�tw�rca Vereinigte Stahlwer

ke, czonek NSDAP 642, 678

Wackenroder Wilhelm Heinrich (177

-1798), pisarz niem. 429

Wactaw w., ks. czes. w 1. 921-935 85

Wacaw II (1271-1305), kr. czes. od

1285 r. i kr. pol. od 1300 r.177,178

Wacaw III (1298-1306), kr. pol. i czes.

od 1305 r., s. Wacawa II, ostatni z dy

nastii Przemylid�w 178

Wacaw IV Luksemburski (1361-1419),

kr. czes. od 1378 r., kr. niem. od 1376 r.,

zdetronizowany prcez elektor�w w

1400 r.189-191,194-1%, 200, 201, 203

Wagner Adolf (1835-1917), liberat, eko

nomista, prof. w Dorpacie, Freiburgu

i Berlinie 558

763

Wagner Richard (1813-1883), niem.

kompozytor, reformator opery i tw�rca

dramatu muzycznego 469, 597, 653, 677

Walafed Strabo (809-849), poeta, uczo-

ny, teolog, mnich, wychowawca s. Lud

wika Pobonego 119

Waldeck Franz Leo Benedikt (1802-

-1870), pruski polityk, demokrata,

przewodniczcy komisji przygotowuj

cej konstytucj w pruskim Zgromadze

niu Narodowym 460, 486, 493

Waldemar IV Atterdag (1320-1375), kr.

duski od 1340 r.194

Waldersee Alfred von (1832-1904), hr.,

pruski feldmarszalek, szef Sztabu Gene

ralnego w 1. 1888-1891565, 574

Waldstein zob. Wallenstein Albrecht Eu

sebius Wenzel

Walens, ces. rz., zgin w 378 r. pod Ad

rianopolem w walce z Gotami 47

Wallenstein (Waldstein) Albrecht Euse

bius Wenzel von (1583-1634), ks. Fry

dlandu i Meklemburga, magnat czes.,

w�dz wojsk cesarskich w wojnie trzy

dziestoletniej 295, 297 303, 305-308,

393

Walther von der Vogelweide (ok. 1170-

-1230), najwybitniejszy przedstawiciel

minnesinger�w 168, 169

Wassermann Jakob (1873-1934), niem.

pisarz historyczny i psychologiczny

595

Wazowie 304

Weber Max (1864-1920), niem. historyk,

ekonomista i socjolog 573, 591, 592, 665

Weber Wilhelm Eduard (1804-1891), fi

zyk, prof. Uniwersytetu w Halle, Gety

ndze i Lipsku 460

Wedekind Frank (1864-1918), niem. pi

sarz i aktor, prekursor ekspresjonizmu,

wsp�pracownik "Simplicissimusa" 595

Wehler Hans Ulch, niem. historyk wsp�

czesny 530

Weidig Friedrich Ludwig (1791-1837),

pastor, radykalny dzialacz heski 458

Weismann August (1834-1914), biolog,

tw�rca szkoy neodarwinizmu 591

Weitling Wilhelm (1808-1871), komuni

sta utopijny 461, 475, 476

Welcker Karl Teodor (1790-1869), poli

tyk badeski, libera, prof. prawa 460

Welf V (ok. 1073-1120), ks. bawarski od

1101 r.131

Welf VI (1115-1191), ks. Spoleto od

1152 r.139,148,149

Welfowie 131, 137 139, 142, 143, 148-

-151,153,154,160,162,168,179

Wellington Arthur Wellesley (1769-

-1852), ks., ang. gen. i polityk 440

Welserowie 221, 224, 324

Wenck Walther (ur. 1900), gen. hitlerow

ski 704

Werfel Franz (189 1945), pisarz austr.,

ekspresjonista 651

Werner Anton von (184 -1915), malarz

niem. 561, 595, 5%

Wertheim, waciciel domu towarowego w

Berlinie 545

Wertheimer Max (1880-1943), niem. psy

cholog 649

Westarp Kuno von (1864-1945), hr.,

polityk, przyw�dca konserwatywny

657

Westfalen Ferdinand Otto Wilhelm von

(1799-1876), hr., polityk pruski, min.

spraw wewntrznych w 1. 1850-1958

494, 499

Wettynowie 177, 178, 210, 211, 220, 253,

441

Weygand Maxime (1867-1965), gen.

franc., w 1940 r. naczelny dca wojsk

franc. 689

Wichman I (zm. 944), graf saski 87

Widukind z Korwei (ok. 925-po 973),

kronikarz niem. , mnich 94, 120

Wied Hermann von (1477-1552), abp ko

loski w 1. 1515-1547, elektor 255

Wieland Chstoph Martin (1733-1813),

niem. poeta, pisarz i tumacz okresu

owiecenia 383, 388, 390, 407, 421

Wiene Robert (1881-1938), reyser fil

mowy 652

Wiklef John (ok.1329-1384), ang. teolog

i reformator religijny 199

Wiktor IV, antypapie w 1138 r.148

Wiktoa (1819-1901), kr. Anglii od

1837 r. 504

Wiktoria (1840-1901), kr. pruska, . Fry

deryka III, najstarsza c. kr. ang. Wikto

rii 572

Wilhelm, s. Ottona I, abp moguncki w l.

954-968 90

Wilhelm, margrabia p�tnocny w I. 1044-

-1056125

Wilhelm I (1781-1864), kr. Wirtembergii

od 1816 r. 473

764

Wilhelm I (1797-1888), s. Fryderyka Wil

hehna III, brat kr. Fryderyka Wilhel

ma IV, kr. pruski od 1861 r. , ces. niem.

od 1871 r. 486, 488, 495, 498-500,

503-505, 508, 510, 514, 523, 524, 527,

529, 531, 541, 561-563, 566, 572

Wilhelm II (zm. 1189), kr. sycylijski od

1166 r.149,151

Wilhelm II (1227-1256), kr. Holandii od

1235 r., kr. niem. od 1248 r.158-160

Wilhelm II (185 1941), ces. w 1.1888-

-1918, wnuk Wilhelma I 499, 531, 551,

572-577, 579-581, 583, 584, 603, 612,

620, 629

Wilhelm III (1817-1890), kr. holenderski

i w. ks. Luksemburga od 1849 r. 522

Wilhelm IV, landgraf heski w 1. 1547-

-1552 i 1567-1592 260

Wilhelm V (1539-1592), ks. Julich-Kleve

255, 256, 276

Wilhelm V, ks. bawarski w 1. 1579-1597

280

Wilhelm VI, landgraf Hessen-Kassel w 1.

1627-1637 310

Wilhelm III Oraski (165 1702), kr.

Anglii od 1689 r. 333

Wilhelmina Fryderyka Zofia Hohenzol

lernBayreuth (1709-1758), c. Fryde

ryka Wilhelma I, kr. pruskiego 355, 368

Willigis, abp moguncki w 1. 975-1011

101, l07

Willisen Karl Wilhelm von (179O-1879),

gen. pruski 479

Wilson Thomas Woodrow (185G1924),

amer. m stanu, dwukrotny prezydent

USA w 1. 1913-1921, inicjator utwo

rzenia Ligi Narod�w 616, 625, 626, 629

Windelband Wilhelm (1848-1915), filo

zof i historyk filozofii, pierwszy przed

stawiciel badeskiej szkoty neokanty

st�w 592

Windthorst Ludwig (1812-1891), hano-

werski m stanu, przyw�dca partii

Centrum 502, 505, 516, 538, 556

Windischgratz Alfred (1787-1862), ks.,

feldmarszalek austr. 483 85

Wirth Johann Georg August (179

-1848), polityk, adwokat, wsp�lzaloy

ciel Zwizku Prasowego i Ojczynia

nego 457, 458

Wih Joseph (1879-1956), polityk cen

trysta, kanclerz w 1. 1921-1922 632,

634, 635

Witold (135 -1430), w. ks. litewski od

1392 r. 204

Witte Hans de (1583-1630), Niderland

czyk, bankier Wallensteina, kalwinista

298, 299

Wittelsbachowie 181, 182, 184-186, 189,

194, 220, 256, 302, 342, 378, 439, 462,

5l7, 527, 638

Wittenberg, burmistrz Lubeki w polowie

XIV w.194

Wittenweiler Heinch, poeta niem.

z przeomu XVI i XV w. 211

Witz Konrad (ok. 140 1446), malarz

niem. 215

Witzleben (1881-1944), marszalek,

uczestnik spisku przeciw Hitlerowi w

1944 r. , stracony 703

Wadysiaw (1377-1414), kr. Neapolu od

1386 r.198

Wadysaw Jagielloczyk (145 -1516),

kr. czes. od 1471 r., kr. wg. od 1490 r.

207, 219

Wladystaw Jagielo (ok. 1351-1434), w.

ks. litewski w 1.1377-1401, kr. pol. od

1386 r. 204

Wadyslaw okietek (1260 lub 1261-

-1333), ks., nastpnie kr. pol. od

1320 r.188

Wtadystaw Pogrobowiec, arcks. austr., kr.

Wgier i Czech w 1.144 1457 207

Wiadysaw IV Waza (1595-1648), kr.

pol. od 1632 r. 309

Wadyslaw II Wygnaniec (1105-1159),

ks. krakowski i lski oraz zwierzchni

pol. w 1.1138-1146142,147

Wasow Andej (1900-1946), gen. radz.,

wzity do niewoli przeszed na sub

Niemc�w, skazany przez sd radz. 696

Woermann Adolf (1847-1911), kupiec

hamburski i polityk kolonialny 564

Wojciech w. (Adalbert, zm. 997), bp pra

ski od 982 r.103,105

Wolf z Anhaltu 240

Wolff Bernhard (1811-1879), ksigarz, w

1848 r. obj kierownictwo gazety "Na

tionalZeitung", w 1849 r. zaoy

pierwsz agencj telegraficzn 598

Wolff Chstian (1679-1754), filozof

niem., przedstawiciel owiecenia 359,

371

Wolfgang (1492-1566), ks. AnhaltBern

burg, czonek i wsp�zaoyciel Zwizku

Szmalkaldzkiego 251, 253

rlaiz iveuourg <rso

Wolfram von Eschenbach (ok. 1170- k.

1220), wybitny dworski poeta epik 167

Wolter zob. Voltaire

W6llner Johann Christoph (1732-1800),

teolog, potem min. i doradca Fryderyka

Wilhelma II 405

Wrangel Friedrich Heinrich Ernst von

(1794-1877), feldmarszaek pruski 480,

486, 509, 513

Wratystaw II, ks. czes. od 1061 r., kr.

czes. w 1. 1085-1092131

Wullenwewer Jurgen (ok. 1488-1537),

hanzeatycki m stanu, burmistrz Lu

beki 275

Wundt Wilhelm (1832-1920), niem. psy

cholog, zatoyciel instytutu psychologii

eksperymentalnej 591

York Ludwig von Wartenburg (1759-

-1830), hr., feldmarszatek pruski 435

Young Owen D. (1874-1962), amer. pra

wnik i finansista, autor tzw. planu Yo-

unga, regulujcego zobowizania Nie

miec po I wojnie wiatowej 654, 656,

657

Zachariasz (zm. 752), papie od 741 r. 62

Zbigniew (ok. 1073-1112), ks. pol. w I.

1102,1106-1107, wygnany przez brata,

Bolestawa Krzywoustego 134

Zedlitz Karl Abraham von (1731-1793),

min. , organizator szkolnictwa w czasach

Fryderyka II 382

Zeigner Erich (188 1949), socjalista,

premier saski w 1923 r. 638, 639

Zimmermann Wilhelm (1807-1878), hi

storyk, prof. w Stuttgarcie, polityk libe

ralny 460, 481

-1760), hr., pietysta, zatoyciel gminy

religijnej 357

Zitz Franz Heinrich (1803-1877), adwo-

kat, poset w Parlamencie Frankfurckim

460/461

Zofia (1630-1714), wnuczka Jakuba I,

. Ernesta Augusta elektora hanower

skiego 345

Zweig Arnold (1887-1968), pisarz niem.,

autor antywojennego cyklu powieci

"Wielka wojna biatych ludzi" 650

Zweig Stefan (1881-1942), pisarz austr.,

autor powieci biograficznych, drama

t�w i nowel 648

Zwingli Ulryk (1484-1531), wybitny re

formator zurychski, tw�rca protestan

tyzmu szwajc. 245, 251, 252

Zygfryd, abp koloski w 1. 1275-1297

I 76

Zygfryd, abp moguncki w 1. 1230-1249

158

Zygfryd (X/XI w.), graf lll

Zygmunt Habsburg (zm.1496), ks. Tyrolu

w 1. 1436,1446-1490 208

Zygmunt Luksemburski (Luksembur

czyk,1368-1437), elektor brandenbu

rski od 1378 r., kr. wg. od 1387 r.,

niem. od 1410 r., ces. od 1433 r. 188,

I95,196, 198,199, 201, 203-206, 210,

211

Zygmunt III Waza (1566-1632), kr. pol.

od 1587 r. 290, 303

eliwsky Jan (zm. 1422), radykalny hu

sycki kaznodzieja praski 201, 203

ika Jan (zm. 1424), rycerz czes., w�dz

i polityk husycki 203, 204

SPIS TRECI

ODAUTOR�W S

Cz pierwsza

HISTORIA NIEMIEC DO 1492 ROKU

I. NAJDAWNIEJSI MIESZKAY ZIEM NIEMIECKICH

Paleolit 11

Neolit 16

Spoeczestwa epoki brzu 22

Spoeczestwa epoki elaza 27

Germanie i ich walka z Rzymianami 30

Rozsiedlenie plemion germaskich w wietle najstarszych r�det rzymskich 36

Wpyw cesarstwa rzymskiego i jego kultury na stosunki wr�d German�w 38

Powstanie wielkich zwizk�w plemiennych,ich wdr�wki i tworzenie si

pierwszych pastw germaskich 42

II.PASTWO FRANK�W

Podboje Frank�w. 52

Feudalizacja stosunk�w spoecznych 53

Organizacjapastwowa 57

Wzrost znaczenia i hierarchizacja feuda�w 58

UpadekMerowing�w 60

Budowa monarchii karoliskiej 62

Stosunki Frank�w ze Stowianami bfi

Wznowienie cesarstwa i jego organizacja wewntrzna 6R

Rozw�j kultury 70

Podziat monarchii Karola Wielkiego 73

III.NIEMCY DO POOWY XI WIEKU

Powstanie ksistw niemieckich 80

Walka o zjednoczenie ksistw niemieckich 81

Ekspansywna polityka Henryka I . 83

Walka Ottona I o utrzymanie jednoci pastwa 87

Pocztki polityki woskiej i nowe trudnoci wewntrzne 89

Sojusz z duchowiestwem drog do wznowienia cesarstwa 91

Wznowienie walk ze Stowianami 93

Kryzys wewntrzny pastwa niemieckiego w czasach rzd�w Ottona II 96

Niepowodzenia Ottona II w polityce wtoskiej 99

Powstanie Sowian Polabskich 100

Kryzys wewntrzny w Niemczech za rzd�w regentki Teofano 101

791

Stosunki ze Stowianami 101

Polityka woska Ottona III 102

Stosunki Ottona III z Polsk 104

Trudnoci we Woszech i w Niemczech pod koniec rzd�w Ottona III 105

Polityka wewntrzna Henryka II 107

Wojnapolsko-niemiecka 108

Polityka woska Henryka II i stosunki z Francj 112

Polityka wewntrzna Konrada II 113

Politykawoska 114

Politykawschodnia. 115

Pozyskanie Burgundii 116

Kulturaniemiecka 117

Sztuka 120

IV. NIEMCY OD POOWY XI DO POOWY XIII WIEKU

Henryk III wobec trudnoci wewntrznych cesarstwa 123

Stosunki z papiestwem 124

Stosunki Henryka III ze wschodnimi ssiadami 125

Wzrost opozycji antykr�lewskiej w Niemczech.Powstanie saskie 126

Walka z papiestwem 127

Nowe trudnoci wewntrzne i abdykacja Henryka IV 131

Wznowienie agresywnej polityki wschodniej 132

Wznowienie walki o inwestytur.Konkordat wormacki 134

Walka o wadz kr�lewsk midzy Staufami i Supplinburgami 136

Rola papiestwa w walkach dynastycznych w Niemczech 136

Stosunki Lotara III z Polsk. 138

Walka o wadz w Niemczech midzy Staufami i Welfami : 13R

Wyprawy krzyowe i udzia w nich Konrada III 139

Wzrost ekspansji feuda�w wschodnioniemieckich 142

Polityka wewntrzna Fryderyka I 142

Saksonia pod rzdami Henryka Lwa 144

Wochy w drugiej poowie XII wieku 145

Walka Fryderyka I z miastami woskimi 146

Stosunki Fryderyka I z Polsk 147

Zniesienie samorzdu miast lombardzkich i ponowny konflikt z papiestwem 147

Upadek potgi Welf�w 149

Zhotdowanie Pomorza Zachodniego 150

Trzecia wyprawa krzyowa i mier Fryderyka I 150

Walka Stauf�w o kr�lestwo normaskie 151

Ponowne walki o wadz midzy Staufami i Welfami 153

Walka Fryderyka II z papiestwem 154

Kr�lestwo Sycylii pod rzdami Fryderyka II 156

Ustpstwa na rzecz feuda�w niemieckich 157

Walka z miastami woskimi i zatarg z papiestwem 157

Upadek rzd�w Stauf�w i utrata Kr�lestwa Sycylii ISR

Rozw�j nowego osadnictwa i zwizane z nim przemiany spoeczne 160

Walka klasowa chop�w 161

Ekspansja feuda�w niemieckich w rejonach Morza Batyckiego.Krzyacy 162

Kulturaniemiecka 167

Sztuka 169

V 'vIEM(-Y OD POOWY XIII DO KOCA XV WIEKU

Polityczno-gospodarcze skutki wielkiego bezkr�lewia . 173

Rudolf I Habsburg i jego walka z kr�lem czeskim Przemysem Ottokarem II 174

Polityka wewntrzna Rudolfa I i jego stosunki z papiestwem 175

792

Opozycja antyhahsburskalayyb�r Adolfa z Nassau.Upadek jego rzd�w 176

Polityka wewntrzna Albl ta I 177

Nieudana pr�ba opanowa CZech 17R

Henryk VII LuksemburS je o polityka woska 174

Walka o koron kr�lewSk ; dzy Habsburgami i Wittelsbachami 181

Walka Ludwika Wittelsba Z papiestwem.Zaamanie si polityki woskiej IR2

Ustpstwa Karola IV na z papiestwa i ksit niemieckich. 1R5

Czechy pod rzdami Karo IV 1R7

Wzrost niezadowolenia w rllemezech z rzd�w luksemburskich Zatarg

zmiastami . 18R

Detronizacja Wacawa I i poWr�t do wadzy Wittelsbach�w. 194

Zygmunt Luksemburczykl ego stosunek do ruchu soborowego 196

Husytyzm . , , - 199

Niepowodzenia Habsburg w polityce zagranicznej. 206

Pozyskanie Burgundii 1Ni rland�w 20R

Dalszy upadek wtadzy k �lewskiej w Niemczech.Umocnienie rozdrobnie

niafeudalnego. , - 210

Literaturaniemiecka - . 211

Architektura i sztuki plastycZne - - - . 214

Cz druga

HISTORIA NIEMIEC 1492-1789

I. NIEMCY W PIERWSZEJ POOWIE XVI WIEKU

Przeom redniowiecza i nowoytnoci 219

Stosunki gospodarcze i spoeczne 220

Duchowiestwo i sprawy retigijne 227

Marcin Luter i jego pierwsZe wystpienia231

Zasadnicze pogldy Lutra,zerwanie z Rzymem,rozw�j luteranizmu 234

Wielkie powstanie chopskie,jego znaczenie i skutki 241

Dalszy zamt ideologiczny " Niemczech 245

Sytuacja zewntrzna Niemiec.Umocnienie si reformacji 247

Nieudane pr�by rozwizania sprawy religijnej przez cesarza 257

Pok�j w Augsburgu.Sytuacja spoeczna i kulturalna 261

II.OKRES WYZNANIOWEGO RO7HICIA 1555-lfilR

Sytuacja wyznaniowa W P wie XVI wieku 270

Przemiany gospodarcze u' lJgiej poowie XVI wieku i ich wpyw na stosunki

spoeczne. - 274

Sytuacja polityczna i religijQa w drugiej poowie XVI wieku 276

Zaostrzenie si przeci ie6S v.Ku wojnie281

III.CZASY WOJNY TRZYDZIESTO TNIEJ

Pocztek wojny 161R 16 287

Wojna a do interwen ll dWiskiej - 292

Interwencjaduska. Iestein. 295

Pierwszy etap interwe l wedzkiej.Gustaw Adolf 203

Czasy dalszych interwencji.pok�j westfalski309

IV NIEMCY W DRUGIEJ PObO E XVII WIEKU

Stosunki w NiemczecN ojnie trzydziestoletniej 315

Kultura Niemiec w Xjll eku 321

Sytuacja polityczna w Nie ,czech po pokoju westfalskim 325

793

Absolutyzm w Niemczech.Uwagi og�lne 333

Bawaria 335

Krajeaustriackie33fi

Saksonia 337

Brandenburgia 337

Sytuacja w innych ksistwach niemieckich 342

W cieniu wielkich wojen 343

Czasy wzgldnego pokoju.Sytuacja spoeczna i gospodarcza 348

Sytuacja polityczna w Niemczech.Austa i Prusy 351

Stosunki kulturalne i artystyczne na przeomie stuleci 356

V.CZASY OWIECONEGO ABSOLUTYZMU

Nowi wadcy w Prusach i Austrii 361

Pocztekkonflikt�w 364

Dziesi lat pokoju i przebudowy 368

Odwr�cenie przymierzy.Wojna siedmioletnia 371

W cieniu Rosji i sprawy polskiej 377

Prusy,Austria i inne pastwa niemieckie w okresie wiattego absolutyzmu 379

Kultura i ycie w Niemczech w epoce owiecenia 388 ;

Cz trzecia

HISTORIA NIEMIEC OD 1789 ROKU

I. ZIEMIE NIEMIECKIE W OKRESIE REWOLUCJI FRANCUSKIEJ I NAPOLEOSKIM

Stosunkigospodarczo-spoeczne 401

Niemcy a rewolucja francuska i upadek Polski 405

Midzy Bazyle a Jen411

"Niemcy w gbokim upokorzeniu" 419

Reformy w Prusach 423

Kultura 429

Koniec rzd�w Napoleona 434

II. RESTAURACJA

Zwizek Niemiecki pod egid Austrii . 443

Stosunkigospodareze . 447

Konserwatyci, liberaowie, mtodzie . 451

Opozycja w latach trzydziestych i czterdziestych 455

"Vormarz" 462

Biedermeier 4fifi

I11.WIOSNA LUDbW

Dnimarcowe 471

Rewolucja na rozdrou 47fi

Parlamentfrankfureki 480

Midzy rewolucj a reakcj 484

Bilansrewolucji 489

IV. A DRODZE DO ZJEDNOCZENIA

Latareakcji 492

Nowa era i konflikt 449

Pocztki rzd�w Bismarcka 504

794

Wojnaniemiecka 510

Zwizek P�nocnoniemiecki Slfi

Wojna z Francj 52?

V. RZESZA BISMARCKOWSKA

Pastwo i partie polityczne 530

Stosunkigospodarcze . 540

Lataliberalne 552

DyplomacjaBismarcka . 558

Zwrot ku konserwatyzmowi 566

VI. RZESZA WILfiELMISKA (lH9I -191H)

Weltpolitik 573

Stosunkiwewntrzne - - - - - - - 578

Nauka i kultura 588

Pocztekwojny 598

Sytuacja wewntrzna w czasie wojny . 602

Zwrot w wojnie 607

Droga ku klsce 613

VII. REPUBLIKA WEIMARSKA

Rewolucja i narodziny republiki 618

Wersal . 624

Trudne lata 1919-1923 . 629

Stabilizacja(1924-1929) 639

Kultura . 648

Kryzys i upadek republiki 653

VIII. NIEMCY HITLEROWSKIE

"Przejciewtadzy" . 663

System rzd�w wewntrznych 669

Etapyagresji 60

Podb�j Europy 687

Wojnatotalna 692

Zagada Niemiec narodowosocjalistycznych 699

WSKAZbWKI BIBLIOGRAFICZNE 706

TABLICEGENEALOGICZNE . 713

INDEKSNAZWISK 724

INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH . - 767

SPISILUSTRACJI 785

SPISMAP - 789

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
3. Niemiecka szkoła historyczna, NIEMIECKA SZKOŁA HISTORYCZNA
3. Niemiecka szkoła historyczna, NIEMIECKA SZKOŁA HISTORYCZNA
Bibliografia E Cziomer, Historia Niemiec
Niemiecka starsza szko a historyczna, Niemiecka starsza szkoła historyczna
Historia Niemiec
Czubiński Wybrane problemy historii Niemiec XIX i XX wieku doc
historia niemiec
HISTORIA NIEMIEC WERSJA PELNA
historia Niemiec notatki
Geschichte des deutschen Sprachraumes Geschichte Deutschlands (Paweł Grabowski) Germanistik Deuts
Historia Niemiec od 1871
Wykład Historia Niemiec
Historia Niemiec
Czubiński, Wybrane Problemy Historii Niemiec XIX i XX wieku doc
Historia Niemiec skrypt(2)
3 HISTORIA FILMU POWSZECHNEGO kino niemieckie
Lekcja nr 1 zjednoczenie niemiec, Testy, sprawdziany, konspekty z historii

więcej podobnych podstron