Czy Witkacy zrealizował w Szewcach Teorię Czystej Formy?

Twórczość Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego, 1885 –1939, popełnił samobójstwo) wyznacza jeden z głównych nurtów sztuki awangardowej XX wieku. Witkacy wypowiada się zarówno w malarstwie, jak i dramaturgii oraz powieści. Artysta ten był także wybitnym filozofem i teoretykiem sztuki. Teoria Czystej Formy jest słynną witkiewiczowską koncepcją, która odnosi się przede wszystkim do teatru. Teatr Czystej Formy musi uwolnić się od balastu treści, wyrzec się dążenia do naśladowania życia. Według przekonania Witkacego zbliżenie teatru do życia i wielkie imitacje rzeczywistości na scenie są potwornością. Teatr musi odrodzić się dzięki czystej formie. Ma on być deformacją rzeczywistego świata, bez tradycyjnie rozumianej akcji dramatu, a tym bardziej bez realizmu obyczajowego i językowego. Teoria Czystej Formy głosiła, że właściwy cel sztuki to doznanie uczucia metafizycznego, które może być osiągnięte w teatrze dzięki pewnym konstrukcjom formalnym.

W malarstwie elementami takich konstrukcji są barwy i kształty, w teatrze natomiast są nimi działania połączone z wypowiedziami. Kolejna analogia między malarstwem a teatrem jest następująca: w obrazie istotny jest układ kształtów oraz barw, nie zaś przedstawione przedmioty, w dramacie z kolei sedno sprawy stanowią napięcia między działaniami lub wypowiedziami, ich dziwaczność, niezwykłość oraz szokujący, wzbudzający zaskoczenie charakter. Według twórcy Teorii Czystej Formy nie są ważne „życiowe”, psychologiczne czy społeczne treści, będące tradycyjnie tworzywem dla akcji dramatu. Obecnie osiągnięcie uczucia metafizycznego jest niemożliwe bez udziału sztuki pozbawionej rażących deformacji i bezsensów. Dramatopisarz musi deformować logikę akcji, psychologię postaci. Aby dzieło mogło wywołać uczucie metafizyczne, aby Teoria Czystej Formy została zrealizowana, twórca dramatu musi dążyć do bezsensu. Według Witkacego gwałtowne podniesienie poziomu wrażliwości ludzi na początku XX w. sprawiło, że środki stosowane dawniej przez artystów, a mające na celu wywołanie „uczucia metafizycznego”, przestały wystarczać. Dzięki przeżywaniu Czystej Formy widz znajduje się bliżej Tajemnicy Istnienia, znajduje swoją duchowość, indywidualność. Sztuka ma wywołać uczucie metafizyczne, poczucie dziwności i niepokoju.

Kompozycja Szewców Witkacego jest potwierdzeniem Teorii Czystej Formy. Autor dramatu zredukował jego akcję i stworzył na scenie nieprawdopodobny, zaskakujący widza świat, w niczym nie przypominający rzeczywistości. Przestrzeń w dramacie zorganizowana jest bardzo dziwnie, postacie są w groteskowy sposób przerysowane, a ponadto zamieniają się sposobem mówienia (Sajetan Tempe mówi jak prawdziwy filozof, a Księżna jak szewcy). W wypowiedziach bohaterów dużo jest wulgaryzmów oraz zupełnie nieestetycznych porównań. Sztukę Witkacego cechuje nadrealizm. Autor często posługuje się groteską, która przejawia się stosowaniem elementów deformacji rzeczywistości, wyolbrzymianiu przedstawionych zjawisk i zachowań bohaterów. Nastrój utworu jest zróżnicowany: błazenada graniczy z rozpaczą, a komizm z tragizmem. Sztuki Stanisława Ignacego Witkiewicza, realizujące Teorię Czystej Formy, są bardzo widowiskowe. Uwagę widza przyciąga bogactwo rekwizytów i kostiumów oraz łączenie elementów muzycznych i plastycznych. Godna uwagi jest także pomysłowość dialogów oraz absurdalnych sytuacji. Tak więc pomysłodawca Teorii Czystej Formy z powodzeniem realizował ją w swoich sztukach. Udało mu się wstrząsnąć wyobraźnią widza, zaszokować go oraz wywołać "dreszcz metafizyczny".

---