W. Piatkowski

I.1. Potrzeby zdrowotne

Potrzeby zdrowotne zaliczane są do kategorii potrzeb zbiorowych, a więc takich, które nie mogą lub nie powinny być zaspokajane w sposób indywidualny. Do klasycznych potrzeb zbiorowych zaliczane są te, które wyrażają potrzeby całego społeczeństwa:

• potrzeby bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego,

• powszechnej edukacji na poziomie podstawowym i średnim,

• opieki zdrowotnej,

• komunikacji publicznej.

Sama ocena stopnia oczekiwań i realizacji wyrażanych potrzeb zdrowotnych pacjentów okazała się prawdziwym wyzwaniem. Trudność takiej oceny polega na tym, że zdefiniowanie potrzeb zdrowotnych jest zadaniem niezwykle skomplikowanym i wielopłaszczyznowym. Każdy pacjent jako uczestnik/konsument systemu opieki zdrowotnej kształtuje w sposób subiektywny zakres swoich potrzeb zdrowotnych nie zawsze wynikający ze stanu zdrowia. Wprowadzając system powszechnych ubezpieczeń zdrowotnych, nie zdefiniowano w ramach tego systemu, ani pojęcia „potrzeba zdrowotna” ani też „zaspokojenie potrzeb zdrowotnych”.

Pacjent w systemie opieki zdrowotnej to potencjalnie różne oczekiwania i różne wyrażane potrzeb zdrowotne. W literaturze przedmiotu pojęcie potrzeb zdrowotnych odgrywa kluczową rolę w rozważaniach i rozstrzygnięciach w dziedzinie polityki zdrowotnej. Istotne trudności w interpretacji pojęcia potrzeb zdrowotnych wynikają z tego, że pojęcie potrzeb jest stosowane przez większość dyscyplin naukowych, takich jak: ekonomia, psychologia, nauka o zarządzaniu, finanse, których dorobek jest wykorzystywany w polityce zdrowotnej.

Maslow, twórca koncepcji podstawowych potrzeb człowieka, wskazał na cechy, które nierozerwalnie wiążą się z potrzebami zdrowotnymi:

1. ich nieobecność (niezaspokojenie) powoduje chorobę,

2. ich obecność (zaspokojenie) zapobiega chorobie,

3. nie są aktywne albo nie są odczuwalne przez osobę zdrową.

Zaspokojenie potrzeb zdrowotnych według Maslowa warunkuje dobre zdrowie, a ich niezaspokojenie stanowi przyczynę złego stanu zdrowia.

Przyjąć można, że w polityce zdrowotnej pojęcie potrzeb zdrowotnych używane jest na określenie różnicy zachodzącej pomiędzy rzeczywistym stanem zdrowia, a tym stanem, który traktuje się jako punkt odniesienia. Za punkt odniesienia można przyjąć stan akceptowalny w danych warunkach lub idealny z punktu widzenia przyjętych założeń.

W jednej z interpretacji przyjętej przez Międzynarodową Organizację Zdrowia (WHO), potrzeba zdrowotna to takie zakłócenie w stanie zdrowia lub społecznym samopoczuciu, które wymaga interwencji w postaci działań leczniczych, rehabilitacyjnych lub pomocy społecznej oraz działań zapobiegawczych. Ciekawe w tej interpretacji jest to, że działania zapobiegawcze traktowane są jako zaspokojenie potrzeb, a nie jako działania chroniące przed powstaniem potrzeby.

Można przyjąć, że uznanie jakiegoś stanu rzeczy za potrzebę jest równoznaczne z jednoczesnym uznaniem konieczności zaspokojenia tej potrzeby. Kategoria potrzeb zdrowotnych najczęściej jest odnoszona do obszaru działania systemu opieki zdrowotnej, i stąd w literaturze częściej używane jest pojęcie „potrzeb opieki zdrowotnej” aniżeli „potrzeb zdrowotnych”.

Pojęcie potrzeb zdrowotnych odniesione do obszaru opieki zdrowotnej stosowane jest m. in. w następujących znaczeniach:

1. potrzeba zdrowotna jako czynnik motywujący do podjęcia określonych zachowań zdrowotnych- w praktyce oznacza nawiązanie kontaktu ze służbą zdrowia i wystąpienie o jej pomoc,

2. potrzeba zdrowotna jako czynnik uzasadniający pojęcie przez służbę zdrowia działań w stosunku do określonego pacjenta. W tym przypadku inicjatywa pacjenta, a nawet jego świadomość dotycząca istnienia potrzeby, stanowią sprawę drugorzędną, natomiast działania służby zdrowia są traktowane jako racjonalna reakcja na stwierdzoną sytuację (wymiar indywidualny potrzeby),

3. potrzeba zdrowotna jako kryterium alokacji środków na opiekę zdrowotną: potrzeba dotyczy grup ludności wyodrębnionych na podstawie wybranej cechy albo zamieszkujących określony obszar (wymiar zbiorowy potrzeby),

4. potrzeba zdrowotna jako kryterium racjonalności czy też zasadności celów polityki zdrowotnej albo celu działania służby zdrowia. Za racjonalne uznaje się cele, które są zgodne z potrzebami i stopień tej zgodności jest traktowany jako miara racjonalności polityki zdrowotnej.

A. Donabedian, jeden z najbardziej znaczących autorów w dziedzinie polityki zdrowotnej, twierdził, że potrzeba może być definiowana jako zakłócenie stanu zdrowia lub dobrego samopoczucia jednostki. Zakłócenie to jest faktem poddającym się obiektywnej obserwacji, a ponadto właściwe oddziaływania mogą te dysfunkcje zmniejszyć. Zwolennicy koncepcji obiektywnych potrzeb zdrowotnych uważają, że „ potrzeby rzeczywiste istnieją obiektywnie, niezależnie od tego, czy ktokolwiek je w danej chwili potrzeba”.

J. Bradshaw jest autorem typologii czterech kategorii potrzeb:

1. potrzeby normatywne, które zostały uznane za potrzeby przez ekspertów (np. lekarzy),

2. potrzeby odczuwane, definiowane na własny użytek przez osoby zainteresowane tym, aby rozumieć sytuację , w której się znajdują,

3. potrzeby wrażane, w których stan, odczuwany jako potrzeba, doprowadził do podjęcia działań mających na celu jej zaspokojenie,

4. potrzeby względne.

Według J. Bradshawa wyżej wymienione typologie potrzeb zdrowotnych najczęściej stosowane są przez władze lokalne i jednostki świadczące usługi zdrowotne.

Istotę procesu planowania działalności opieki zdrowotnej stanowią „potrzeby zdrowotne”, które są bardzo trudne do zdefiniowania i pomiaru, jako że potrzeby indywidualne różnią się od tych, które są wyrażane przez poszczególne grupy społeczne. Usługi stomatologiczne są np. bezpośrednio związane z indywidualnymi potrzebami pacjentów (plombowanie, usunięcie lub wstawienie zęba), natomiast ludzie starsi, generalnie rzecz biorąc, wymagają w tej chwili specjalności znacznie szerszego zakresu usług, niż w przypadku innych grup wiekowych.

Oczywiste jest zatem, że koncepcja „potrzeb” musi być precyzyjnie określona, by funkcjonujące na danym terenie instytucje odpowiedzialne za świadczenie usług zdrowotnych, w tym zwłaszcza władze lokalne, zobowiązane do zapewnienia warunków do dostarczania pełnego ich zakresu, typowego dla zamieszkującej go populacji- mogły wywiązać się ze swych obowiązków.

Pojęcie potrzeb wyrażonych najczęściej rozpatrywane jest w kontekście występującego popytu na usługi zdrowotne. Innymi słowy, poszczególne jednostki oraz grupy społeczne w warunkach ograniczonej podaży bardziej akcentują swoje potrzeby zdrowotne, niż w przypadku istnienia względnej równowagi. Dobrą ilustracją tego zagadnienia jest sprawa hospitalizacji pacjentów. Generalnie rzecz biorąc, więcej jest tu osób potrzebujących, niż możliwości zabezpieczenia tych potrzeb, co wynika z istniejącej struktury i stanu bazy szpitalnej, a więc tzw. strony podażowej. Niektórzy uważają, że listy oczekujących na hospitalizację stanowią miernik zaspokojenia występującego popytu, inni zaś traktują to jako symptom popularności niektórych usług, która nie wynika bezpośrednio z obiektywnych potrzeb pacjentów.

Potrzeby względne ujawniają się w populacji lub w subgrupach, które istnieją w jej obrębie, zwykle już po uzyskaniu określonej usługi. Prowadzone badania porównawcze wskazują na fakt, że braki określonego rodzaju usług na terenie zamieszkałym przez daną populację, automatycznie przejawiają się w kreowaniu prze tę populację potrzeb na tego rodzaju usługi.

Do tej pory mówiąc o klasyfikacji potrzeb nie przykładano zbytniej wagi do pomiaru (oceny) problemów towarzyszących każdej z grup potrzeb. R. E. MacStravic, który uważa, że potrzeby mogą być realnie i zarazem rozsądnie określone przy zastosowaniu czterech „technik” pomiarowych:

1. obserwacji populacji- na drodze ankietowania ludzi w przedmiocie ich potrzeb,

2. oceny cech charakterystycznych populacji- w przedmiocie podziału jej na subgrupy i przyczyn tego podziału,

3. analizy użyteczności usług określającej w jaki sposób populacja lub jej subpopulacje, korzystają z usług zdrowotnych,

4. ocen eksperckich zmierzających do osiągnięcia konsensusu pomiędzy planistami i usługodawcami w przedmiocie efektów ekonomiczno-zdrowotnych, uzyskiwanych z wprowadzanie nowych technik leczenia oraz praktycznego stosowania najnowszych odkryć w naukach medycznych.

Przedstawione podejście do określenia i pomiaru potrzeb jest w rzeczywistości dość trudne do przeprowadzenia zarówno pod względem konceptualnym, co wynika z różnorodnego postrzegania potrzeb, jak i pod względem praktycznym, z uwagi na brak powszechnie dostępnych danych, mogących mieć zastosowanie przy ich pomiarze. W efekcie niektóre czynniki, warunkujące przyjęcie właściwej koncepcji i oceny zakresu występujących potrzeb, z konieczności muszą być pominięte. Pomimo tych braków, formuła ta jest szeroko akceptowana, bowiem przy jej zastosowaniu, można określić, sposób dość jasny, bieżącą strukturę usług zdrowotnych na danym terenie.

Zaspokojenie potrzeb zdrowotnych jednostki czy społeczeństwa nie jest możliwe, ponieważ istnieje proces stałej, nigdy nie kończącej się kreacji nowych potrzeb wywołanych wciąż nowymi oczekiwaniami społeczeństwa, jak i przez stały rozwój nowych technologii. Z tego powodu zapewnienie powszechnej dostępności świadczeń zdrowotnych nie spowoduje zaspokojenia wyrażanych i rzeczywistych potrzeb zdrowotnych pacjentów. Reasumując, nie każdy przejaw złego stanu zdrowia może być traktowany jak potrzeba i nie każda potrzeba może i musi być zaspokojona.

Trzeba też zauważyć, że możliwość zaspokojenia wyrażanych i rzeczywistych potrzeb zdrowotnych pacjentów pozostaje w bardzo ścisłym związku z alokacją środków na sektor zdrowia i przyjętymi rozwiązaniami systemowymi. W potocznym rozumieniu potrzeba zdrowotna kojarzona jest z możliwością otrzymania danego świadczenia zdrowotnego w sytuacji stanu choroby. Wciąż za rzadko jeszcze jest ona kojarzona z badaniami zapobiegawczymi. Z praktycznego punktu widzenia brak dostępu do danych świadczeń zdrowotnych i skargi z tego tytułu mogą stanowić katalog wyrażanych potrzeb zdrowotnych pacjentów. Nie istnieje formalna lista wyrażanych potrzeb zdrowotnych pacjentów. Nikt też publicznie nie zapytał pacjentów o opinię na temat ich oczekiwań i realizacji potrzeb zdrowotnych. Brak jest więc formalnego potwierdzenia danego rodzaju potrzeb zdrowotnych. Nie istnieje w polskim systemie opieki zdrowotnej formalna reprezentacja przedstawicieli pacjentów jako konsumentów i świadczeniobiorców, upoważniona do wyrażania opinii na temat przyjętych bądź proponowanych rozwiązań systemowych w ochronie zdrowia. Warto też podkreślić fakt, że każdy świadczeniobiorca występuje w roli potencjalnego pacjenta i potencjalnego podatnika. Z punktu widzenia interesów potencjalnego pacjenta, każdy chciałby, aby system opieki zdrowotnej dysponował jak największymi środkami pozwalającymi na skorzystanie z jak najlepszych jakościowo świadczeń zdrowotnych zwłaszcza specjalistycznych. Z punktu widzenia potencjalnego podatnika (ta sama osoba będąca potencjalnym pacjentem) ważne jest, aby podatki od jego dochodów określane były na jak najniższym poziomie. Oczekiwania podatnika, uzasadnione z jego punktu widzenia, pozostają w sprzeczności z jego oczekiwaniami jako potencjalnego pacjenta, ponieważ mniejsze podatki ograniczają zasobność środków przeznaczonych na finansowanie świadczeń zdrowotnych, co w efekcie będzie prowadzić do stopniowego zubożenia tego sektora. Oczekiwania społeczeństwa (wielość niezgodnych oczekiwań różnych grup społecznych) w zakresie potrzeb zdrowotnych a zakres potrzeb zdrowotnych możliwy do zaoferowania przez dany system opieki zdrowotnej stanowią stały element napięć i dyskusji, we wszystkich systemach opieki zdrowotnej bez względu na sposób ich finansowania (budżetowy, ubezpieczeniowy-budżetowy i ubezpieczeniowy) i bez względu na charakter gospodarki (rynkowa, nierynkowa) obowiązują w danym kraju.

Jak wynika z przeprowadzonych rozważań, trudno jest w sposób obiektywny stworzyć polski katalog wyrażanych, a więc oczekiwanych potrzeb zdrowotnych pacjentów. Można zaryzykować stwierdzenie, że lista ta będzie bardzo zróżnicowana, a potrzeby zdrowotne z zakresu danego rodzaju świadczenia zdrowotnego będą przypisane do grupy wiekowej pacjenta, jego wykształcenia, miejsca zamieszkania i wyobrażeń o zakresie świadczeń zdrowotnych przysługujących z tytułu składki na ubezpieczenie zdrowotne.

A. Ostrowska, Oczekiwania i realizacja wyrażonych potrzeb zdrowotnych pacjentów w świetle rozwiązań ustawowych, Kraków 2002, s. 11.

A. Ostrowska, Oczekiwania i realizacja wyrażonych potrzeb zdrowotnych pacjentów w świetle rozwiązań ustawowych, Kraków 2002, s.12.

Ibidem, s.12.

W. C. Włodarczyk, Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym, Kraków 1996, s. 127.

W. C. Włodarczyk, Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym, Kraków 1996, s. 128.

Ibidem, s. 129.

M. Smoleń, M. Smoleń, Problemy planowania i zastosowania programów marketingowych w organizacjach „non-profit”- aspekt opieki zdrowotnej. Antidotum 2/2000, s. 15.

A. Ostrowska, Oczekiwania i realizacja wyrażonych potrzeb zdrowotnych pacjentów w świetle rozwiązań ustawowych, Kraków 2002, s.16.

Ibidem, s. 16.

R. El MacStravic, Determining Health Needs; Health Administration Press, Ann. Arbor 1978, s. 14.

M. Smoleń, M. Smoleń, Problemy planowania i zastosowania programów marketingowych w organizacjach „non-profit”- aspekt opieki zdrowotnej. Antidotum 2/2000, s. 15-16.

A. Ostrowska, Oczekiwania i realizacja wyrażonych potrzeb zdrowotnych pacjentów w świetle rozwiązań ustawowych, Kraków 2002, s.17.

W. C. Włodarczyk, Reforma opieki zdrowotnej w Polsce, Kraków 1998, s. 95-96.

6

---