Friedrich Albert Zimmermann
Materiały do opisu Śląska
(Beyträge zur Beschreibung von Schlesien)
Tom 2, Brzeg, 1783 r.
[strony: 219-229]
|
|
B. O mieście Tarnowskie Góry
(Tarnowsky Gury)
Kiedy kopalnie rud srebra w Bytomiu zostały zalane i zniszczone przez wzbierające wody, w okolicach Tarnowskich Gór, rolnik zwący się Rybka, odkrył kawałek rudy srebra wydobyty z ziemi przez woła (Urbarz tarnogórski). To przyciągnęło uwagę górników bytomskich i rozpoczęto poszukiwanie rud; w roku 1519 różni górnicy ale i inni ludzie pobudowali domy na terenach Starych Tarnowic, Sowic i Lasowic (Przywilej margrabiego Jerzego Fryderyka z roku 1599), a w 1526 w poniedziałek po Cantate książę opolski Jan ogłosił te nowe domy miastem i nadał mu Wolność Górniczą. W 1528 wydał on wraz z wezwanym margrabią Jerzym brandenburskim nowy Ordunek Gorny (Ordunek Gorny zaczyna się następująco: Z łaski Bożej, My Jan na Śląsku, Książę Opolski, Raciborski i Głogówecki, oraz My Jerzy, Margrabia Brandenburski również w Śląsku Karninowski i Raciborski Książę; wyznawamy - - ), a w 1529 książę Jan ogłosił, że gwarkowie mają odprowadzać opłaty od każdej grzywny srebra 18 groszy srebrnych do skarbu książęcego oraz 1 grosz na rzecz duchownych.
|
Tarnowsky Gury - Tak jak w oryginale, pod niemieckim "Von der Stadt Tarnowitz." znajduje się fonetycznie zapisana polska nazwa miasta.
Książę Jan II Dobry (ok. 1460 -1532) - książę opolsko-niemodlińsko-strzelecki
Urbarz (łac. urbarium) - księga zawierająca spis majątku oraz powinności.
Cantate - czwarta niedziela po Wielkanocy. Poniedziałek po Cantate w roku 1526 przypadł na 30 kwietnia.
Zachował się odpis dokumentu Wolności Górniczej nadanej przez księcia opolskiego Jana wspólnie z margrabia brandenburskim Jerzym. Brak jednak w nim wzmianki o założeniu miasta. Ustęp - "ogłosił te nowe domy miastem" - choć często cytowany, jest kontrowersyjny i nie potwierdzony przez żadne inne źródła.
Grzywna - pół funta - ok. 200 gram.
|
Wolfgang Iohannes Wieland, fragment mapy księstwa opolskiego z 1736 roku.
Na mapie widoczne centralne położenie Tarnowskich Gór, między Sowicami, Lasowicami i Starymi Tarnowicami.
|
Po śmierci księcia Jana miasto Tarnowskie Góry odziedziczyć miał w roku 1532 margrabia Jerzy brandenburski, otrzymał je jednak jako zastaw; potwierdził on przywileje górnicze i ustalił opłaty z urobku górniczego - dziesiątą nieckę wydobytego kruszcu, od każdej niecki srebra 3 grosze, a od każdej niecki kruszcu płukanego - 1 grosz.
Heinrich Groff, Życie w kopalni srebra, ok. 1530, Górnicy - rozpoznawalni na rysunku dzięki skórzanemu fartuchowi noszonemu z tyłu - przyrzekają przestrzegać przepisów podnosząc prawą rękę przed górmistrzem reprezentującym księcia.
|
Margrabia Brandemburski - Jerzy Hohenzollern (1484-1543), margrabia Ansbach, książę karniowski, pan Bytomia, od 1532 roku również książę raciborski.
|
W roku 1545 również w okolicach Tarnowskich Górach zaczęły zbierać się [w kopalniach] wody w dużych ilościach, to jednak nie odstraszyło ludzi od górnictwa, lecz spowodowało, że w latach 1549, 1554, 1556 oraz 1561 wybudowano kunszty odwadniające, o których właściwościach, utworzeniu oraz sposobie budowy niestety ówcześni nie pozostawili zapisu. Jednakże urządzenia te nie wszędzie spełniały oczekiwania. Jedna ze sztolni, zwana sztolnią Jakuba, ostała się; jednakże w roku 1556 została wyprowadzona głębiej o kolejne 12 i 1/2 łatra, a wody zostały odprowadzone do stawu sowickiego, tak że można było wydobywać kruszec na sucho.
Kopalnia srebra według Schwazer Bergbuch, połowa XVI wieku, Austria
|
Kunszty odwadniające - m.in.: pompa głębinowa, na rycinie z dzieła Georgiusa Agricoli, De Re Metallica, 1550,
|
W roku 1568 Jerzy Fryderyk Brandenburski potwierdził wszystkie przywileje i zwolnił na 11 lat kopalnie od wszelkich opłat, ażeby w ten sposób górnictwo mogło się lepiej rozwijać. Ochota mieszkańców do poszukiwania kruszcu w ziemi malała wraz z malejącymi zyskami z tego tytułu; zawiązała się spółka z Krakowa, która wybudowała [sztolnie] na terenie ziemi ptakowickiej koło Rept i wsparta została drewnem do budowy. Ta próba przekształciła się w całości w gwarectwo, któremu margrabia Jerzy Fryderyk nadał przywileje w roku 1568. W roku 1603 zmarł margrabia, a Tarnowskie Góry przypadły linii elektorskiej, a w roku 1618 cesarzowi. Ucisk na tle religijnym wypędził górników, tak że w roku 1619 zaszła potrzeba wydania rozkazu nakazującego wszystkim mieszkańcom Tarnowskich Gór udział w pracach górniczych. A że wydobywanie rud kruszcu nie posuwało się do przodu, zaczęto używać ałunu i witriolu, wybudowano też w roku 1623 warzelnie, a uzyskano w tymże roku 140 centnarów.
Heinrich Groff, Życie w kopalni srebra, ok. 1530, prace górników
|
Jerzy Fryderyk Hohenzollern (. 1539 - 1603), margrabia Ansbach i Bayreuth, książę karniowski, książę opolsko-raciborski potem żagański, pan Bytomia, Tarnowskich Gór i Bogumina, od 1578 opiekun księcia Prus.
|
Po wojnie trzydziestoletniej otwarto w roku 1652 nową sztolnię i nazwano ją Gotthelf [Boże wspomóż]; została ona przeprowadzona od Rybnej aż do granicy opatowickiej na długość 703 łatrów. Nawet ta sztolnia nie przyniosła oczekiwanych korzyści i dlatego trzymano się w dalszym ciągu sztolni Jakuba otwartej ponownie w roku 1667, z której uzyskano w 1692 roku 1661 grzywien srebra; same wody wzbierały jednak, a urobek malał, w związku z czym wstrzymano całkowicie budowę w roku 1755. Dnia 1 października 1783 50 górników rozpoczęło wszystko na nowo w obecności Królewskiego Ministra Państwowego Jego ekscelencji Heiniza, otwarto dwa nowe szyby i wzmocniono obecną reputację górnictwa.
Wcześniej istniejącymi kopalniami były: Sztolnia Jakuba, Sztolnia Gotthelf [Boże wspomóż] i Sztolnia Krakowska.
Teraźniejszymi nowymi kopalniami są: szyb Rudolfina i Antonina.
|
Friedrich Anton von Heinitz (1725 - 1802) - pruski minister-reformator.
|
Miasto wzniesione zostało w roku 1526 przy okazji powstania kopalni i otrzymało prawo miejskie. Mieszkańcy byli w większości górnikami wyznania ewangelickiego i wnet zadbali też o to, żeby mieć kościół. Zebrali oni środki ze swoich zysków i w roku 1531 wybudowali kamienny kościół i szkołę oraz przeznaczyli 44 guldeny rocznie na uposażenie rektora (Wiadomości ratuszowe).
|
|
Magistrat zarządził w roku 1534, że zorganizowana zostanie zbiórka, i że każdy przechodzący obok topialni, powinien dać datek; z których to pieniędzy parę lat później wybudowano szpital.
Heinrich Groff, Życie w kopalni srebra, ok. 1530, wytop ołowiu i srebra
W roku 1561 Miasto otrzymało prawo urządzania dwóch jarmarków, a w 1562 roku właściwy herb miasta; składające się z połowy czarnego orła na białym polu, dziób oraz szpony w kolorze żółtym; druga połowa tarczy podzielona na dwa pola, z czego jedna połówka ma jedno żółte skrzydło orła, a druga połowa - pyrlik i młotek górniczy; ponad tarczą znajduje się hełm ozdobiony skrzydłami orlimi i symbolami górnictwa.
|
Topialnia - miejsce przetopu kruszcu, huta.
Herb miasta - na akcie nadania z 1562 roku
|
W 1565 roku zarządzono, że jubilerzy mają obrabiać 14-łutowe srebro.
|
Łut - 1/16 grzywny; w tym przypadłu chodzi o stop zawierający 14/16, części srebra.
|
Miasto otrzymało w roku 1599 niemieckie prawo, a mieszkańcy nowe potwierdzenie Juris patronatus (Fuchs Rel. Gesch. von Beuthen. Str. 16).
|
Juris patronatus - prawo zwierzchności -w tym przypadku nad kościołem
|
Również w tymże roku margrabia Jerzy Fryderyk nadaje Miastu Przywilej Generalny, który zawiera przede wszystkim, co następuje:
Potwierdził on przywilej wolności górniczej, wprowadzone do Tarnowskich Gór prawo saksońskie, wolność celną, pozwolenie zawierania wszelkiego rodzaju cechów. Następnie zarządził również, że obywatele wzniosą ratusz, i że Polacy mają sobie wybierać polskich a Niemcy niemieckich rajców miejskich. Pozwolił Miastu posługiwać się czerwonym woskiem w aktach o charakterze publicznym, wybudować piwnicę [na wino] oraz prowadzić wszelkiego rodzaju zajęcia w czasie wolnym (prawdopodobnie chodzi tu o komedie) w okresie jarmarku. Zarządził również, że w przypadku gdy dany dom zostanie spustoszony, to ma zostać taki wybudowany przez magistrat.
|
Zimmermann w tym miejscu pisze dwukrotnie o tym samym dokumencie z 20 X 1599 roku, na ilustracji poniżej:
|
W roku 1603 miasto zakupiło dwa majątki, Lasowice i Sowice za 5300 talarów.
|
Jan Nowak ( Kronika miasta i powiatu Tarnowskie Góry, Tarnowskie Góry, 1927, s. 52) podaje rok 1608 i sumę 7300 talarów.
|
Margrabia brandenburscy założyli cechy, a mianowicie w roku 1609 cech szewców, a w 1612 cech piekarzy. Górnik wyznania ewangelickiego Jakob Grüssel wybudował w 1617 kościół cmentarny przed bramą wrocławską. Sami Luteranie nie cieszyli się długo wolnością wyznania; ledwie co margrabia utracili władzę w Bytomiu, a więc i w Tarnowskich Górach, tak też rozpoczął się ucisk na tle religijnym. Cesarz odebrał miastu w roku 1631 prawo patronatu pod błahym zarzutem, że obywatele miasta popierali wojska Mansfelda (Fuchs Rel. Gesch. von Beuthen. Str. 20). Odebrano Miastu kościoły, wielu trudniących się górnictwem obywateli wyznania ewangelickiego opuściło miasto. W 1666 przepędzono nawet ewangelickich nauczycieli, a w 1680 władze zakazały nawet uczęszczania do kościoła w odległych miejscowościach. Ostatecznie stała też za tym misja jezuicka, której celem było ostateczne nawrócenie niewielkiej już liczny ewangelików.
|
Grüssel - Jacub Gruzelko, burmistrz Tarnowskich Gór w latach 1608-1612. Nagrobek jego żony, Magdaleny Janiczkowej znajduje się w kościele p.w. Piotra i Pawła.
Ernst von Mansfeld (ok. 1580 - 1626) - niemiecki dowódca wojskowy w okresie wojny trzydziestoletniej po stronie protestanckiej
|
Hrabia Henkel ustanowili w 1642 hodowlę trzody, a w 1643 produkcję mięsa, w 1679 nadał miastu prawo prowadzenia trzeciego, a w 1681 roku czwartego jarmarku.
|
|
W roku 1697 przybył do Tarnowskich Gór August II, elektor Saksonii i został uroczyście zaproszony przez deputację stanów polskich, aby odwiedził ich królestwo.
August II Mocny 1670 - 1733) - król Polski i wielki książę litewski, elektor Saksonii 1694-1733.
Dnia 6 sierpnia 1701 miasto spaliło się doszczętnie, a w roku 1734 miasto miało wizytę o podobnym charakterze ak w roku 1697. Przybył mianowicie August III oraz duża liczba polskich szlachciców, którzy powitali swojego nowego króla.
|
August III (1696 - 1763), syn Augusta II - król Polski i wielki książę litewski.
|
Po objęciu władzy przez rządy pruskie właściciel ziemski otrzymał pozwolenie na ustanowienie kaznodziei ewangelickiego, który nazywał się Samuel Ludwig Sassadius; w domu pańskim odprawiano msze; jednak kiedy dnia 9 lipca 1746 roku spłonęło 85 domów i 14 stodół, to wówczas rodzina Frischstanzkische, potomkowie generacji, która bardzo ucierpiała na skutek ucisku religijnego, podarowała dwa gruntownie murowane domy jako kościół i mieszkanie kaznodziei.
Misja jezuicka musiała opuścić Tarnowskie Góry na wyraźny rozkaz królewski w roku 1767. Dom misyjny przeszedł na własność miasta, które sprzedało go jednemu z mieszkańców w roku 1774.
|
Zasadius, Zasadyus, Samuel Ludwik (ok. 1695-1756), pisarz religijny. 1721-1730 diakon i kaznodzieja zboru luterańskiego w Cieszynie. Prowadził działalność oświatową, wydawał polskie pismo i nauczał języka polskiego. 1730 za sprzyjanie reformistycznemu ruchowi pietystów wypędzony z monarchii austriackiej. Po powrocie był pastorem w Tarnowskich Górach. Autor popularnych modlitewników i śpiewników.
|
Pewien pan o nazwisku Schmesgall przepisał swój pokaźny majątek na utrzymanie nauczycieli szkolnych, a w 1775 pewna pani Ziemiezka z domu Blacha przepisała swój majątek na potrzeby szkoły (Fuchs Rel. Gesch. von Beuthen. Str. 37 i 38.).
|
|
Skarb miasta musiał ponieść wysokie koszty procesowe z powodu sporów religijnych, znalazł się w związku z tym w długach i w roku 1779 musiał sprzedać swoje dwa dobra, tj. Lasowice i Sowice; otrzymał za to 11620 talarów niemieckich.
|
|
Miasto jest mediat, należy do pana starosty Erdmanna Gustawa margrabiego von Henkel, leży nieco ponad milę od granicy polskiej, posiada w garnizonie szwadron pułku Huzarów pana Wernera, jest siedzibą władz państwa stanowego, przy czym przewodniczy jej sędzia ziemski pan Józef Mitschke; ponadto miasto jest również siedzibą królewskiego radcy wojennego i skarbowego, pana von Walspeck; okręgowego referenta kalkulacji, pana Fischera; urzędu podatkowego powiatu bytomskiego, królewskiego urzędu celnego i akcyzy, przy czym zatrudnieni są pan Jerzy Maierhöfer oraz pan Lange; królewskiego urzędu pocztowego, pan Adam von Zmeskal jest poczmistrzem; deputatu górniczego, pan Gruft jest inspektorem górniczym; wytwórni soli, pan Gruft jest inspektorem solnym oraz producentem, a pan Rosa kontrolerem.
|
Paragrafy 3 do 5 przytoczył w swoim tłumaczeniu Jan Nowak, w: Kronika miasta i powiatu Tarnowskie Góry, Tarnowskie Góry, 1927, strony 104-105.
Mediat -z łaciny "pośrednio". W tym przypadku oznacza pośrednio podległe (poprzez swojego pana) państwu. Tarnowskie Góry były w tym czasie miastem prywatnym.
|
Stary zamek panów ziemskich, w którym władze państwa stanowego odbywają swoje posiedzenia.
Kościół ewangelicki, na którego czele stoi pastor Johann Wilhelm Pohle. Żadna z wsi nie należy właściwie do parafii. Prawo patronatu mają szlacheccy posiadacze ziemscy w okolicy. Msze odprawiane są we wszystkie niedziele w języku polskim i niemieckim. Kościół jest murowany, ma wieżę i dzwony.
Parafialny kościół katolicki jest masywny i ma wysoką wieżę. Na jego czele stoi pan Franz Barthusel; monarcha sprawuje prawo patronackie.
Katolicki kościół cmentarny przed bramą.
Szkoła ewangelicka ciesząca się dobrą opinią; w której pracują rektor, pan Gottfried Mäusel oraz kantor, pan Christian Gottfried Pofe.
Szkoła katolicka, na której czele stoi rektor, pan Franz oraz kantor.
249 domów mieszczańskich.
|
|
Mieszkańcy mówią częściowo po niemiecku a częściowo po polsku. Ich liczba w roku 1783 wynosi 1282.
w tym zawierają się jednak również ewangelicy ze wsi.
|
|
Roczna konsumpcja wynosi 91 wołów, 470 świń, 420 cielaków, 630 baranów, 360 korców pszenicy, 3112 korców żyta i 96 korców jęczmienia do wypieku; 900 korców słodu do warzenia.
|
|
Na utrzymanie mieszkańców składa się praca:
w górnictwie, pracuje obecnie 50 osób.
w rolnictwie, mieszkańcy posiadają 400 korców zasiewu.
w browarnictwie, prawo warzenia ma 246 domostw.
w handlu, który prowadzony jest przez różnego rodzaju kramarzy; rocznie odbywają się 4 jarmarki.
1 apteka, 1 cyrulik, 1 rusznikarz, 9 bednarzy, 1 farbiarz, 18 rzeźników, 1 szklarz, 1 złotnik, 1 rękawicznik, 2 wytwórców czapek, 2 blacharzy, 1 guzikarz, 3 wytwórców krochmalu, 1 kotlarz, 7 kuśnierzy, 19 tkaczy, 1 wytwórca listew, 1 malarz, 1 murarz, 1 wytwórca igieł, 2 gwoździarzy, 2 cukierników, 4 rymarzy, 2 siodlarzy, 2 ślusarzy, 24 kowali, 9 krawców, 1 kominiarz, 25 szewców, 2 wytwórców mydła, 1 powroźnik, 3 wytwórców ubiorów z tkaniny, 3 stolarzy, 7 garncarzy, 30 tkaczy, którzy obrabiają 600 bel wełny; 2 wytwórców sukna, 1 zegarmistrz, 1 kowal wytwarzający narzędzia.
|
|
Miasto ma 3 bramy, ale nie ma murów; rynek jest brukowany.
|
|
Tarnowskie Góry nie zezwalają osiedlać się Żydom.
|
|
Kasa miejska ma roczny dochód wynoszący 1000 talarów niemieckich. Obecny magistrat składa się z: burmistrza, pan Johann Gottlieb Böhme; burmistrza policyjnego, pan Maierhöfera; prokonsula, pana Zweigela; skarbnika, pan Karwata; notariusza i syndyka, pana Martiniego.
|
|