Kemal Ataturk -> premierem zostaje Celal Bayar. Ismet -> wybrany przez Zgromadzenie na prezydenta. 2 miesiące później: Bayar-> dr Refik Saydam.

Lipiec 1938 - złożenie propozycji przez Ribbentropa Numanowi dołączenie do Osi.

12 V 1939 - podpisanie deklaracji o wzajemnej pomocy między UK a Turcją. 23 VI 1939 - z Francją.

17 II 1941 - deklaracja o nieagresji Turcji i Bułgarii.

18 VI 1941 - traktat o przyjaźni i nieagresji na lat 10 z Niemcami, podpisane przez Papena i Saracoglu.

9 X 1941 - umowa o dostawach do Rzeszy tureckiej rudy chromu.

Po naciskach Turcja 17 XI 1943 zadeklarowała, że przystąpi do wojny przeciwko Niemcom, ale nie podała dokładnego terminu.

4 XII 1943 - Roosvelt, Churchill i Inonu - spotkanie w Kairze dot. Wykorzystania przez aliantów tureckich lotnisk. Zgoda rządu tureckiego, ale uchylenie się od tego poprzez remonty lotnisk.

1944 - przejście Turcji na stronę aliantów. 20 IV - rozmowa z Pepenem, zatrzymanie dostaw chromu do Rzeszy wraz z dniem 1 V 1944. Końcowym efektem było zerwanie stosunków dyplomatycznych z III Rzeszą 2 VIII 1944.

1945 - po konferencji jałtańskiej nagonka na rząd turecki. 19 III 1945 Mołotow wręczył ambasadorowi tureckiemu w Moskwie notę informującą o konieczności rewizji turecko-radzieckiego traktatu o przyjaźni. Traktat ten podpisany był 17 XII 1925, został przedłużony 7 XI 1935. Kolejne przedłużenie przewidziano na jesień 1945. 7 VI turecki ambasador otrzymał kolejną notę, w której strona radziecka przedstawiła swoje warunki przedłużenia traktatu: zrzeczenie się przez Turcję okręgów Karsu, Ardahanu i Artvinu na rzecz Armenii i Gruzji. Udostępnienie flocie radzieckiej baz wojskowych w rejonie cieśnin, konieczność rewizji konwencji z Montreux.

1 XI 1945 - prezydent Inonu przemawia w ankarskim Zgromadzeniu Narodowym. Zagrożenie ze strony ZSRR. Podjęcie decyzji o wprowadzeniu systemu wielopartyjnego, reformy rolnej. Zasada nienaruszalności własności prywatnej - obrońcą był Adnan Mendares. Demokratyczny ustrój - żądanie. Zapowiedź liberalizacji przepisów dotyczących stowarzyszeń i zastąpienie wyborów dwustopniowych wyborami bezpośrednimi.

Republikańska Partia Ludowa - „jedyna słuszna” wcześniej. 7 I 1946 zarejestrowanie Partii Demokratycznej na czele z Menderesem i Bayarem. W wyborach z lipca nowa partia zdobyła 62 miejsca z 465. Desygnowanie na premiera Receba Pekera (rząd silnej ręki, obrona monopartyjnego systemu). 12 VII 1947 Inonu opowiedział się za ponadpartyjną rolą urzędu prezydenckiego. IX 1947: Peker-> Hasan Saka (umiarkowany).

7 VIII 1946: ZSRR przedstawiło Turcji memorandum zawierające propozycję „wspólnej obrony” cieśnin. Kolejną notę o podobnej treści wysłano 24 IX.

NATO, doktryna Trumana, Plan Marschalla etc.

Liberalizacja przepisów. Nie zniesienie zakazu głoszenia ideologii marksistowskiej. Liberalizacja gospodarcza: rozwój i emancypacja tureckiej burżuazji.

RPL: ograniczenie akcentów antyreligijnych, by zdobyć elektorat z wsi.

Wybory 14 V 1950: zwycięstwo opozycyjnej Partii Demokratycznej: 53,4% głosów. RPL: 39,8%. Większościowa ordynacja wyborcza. PD: 408 miejsc, RPL: 69. 22 V premierem został Adnan Menderes. Prezydentem został Celal Bayar. Odwilż w stosunku państwo-religia. Lib. Monopolu tytoniowego i herbacianego.

18 II 1952 - przyjęcie Turcji do NATO po przełamaniu oporu Danii i Norwegii.

1953 - Pakt Bałkański: Turcja, Grecja i Jugosławia.

1955 - Pakt Bagdadzki: Turcja, Irak, Iran, Pakistan, UK. USA: obserwator. Po wystąpieniu Iraku i wystąpieniu Bagdadu w 1959 przemianowano Pakt na CENTO. Kres paktu położyła 20 lat później islamska rewolucja w Iranie.

Mimo sukcesów w polityce zagranicznej i wzrostu dochodu narodowego, sięgającego w I latach rządów PD blisko 13% rocznie, rządy miały zakończyć się katastrofą.

Wybory przeprowadzono w 1954 demokraci jeszcze poprawili swój wynik zdobywając 56,6% głosów wobec 34,8% RPL zajmując 503 miejsca wobec zaledwie 31 miejsc RPL. Jednak w 1957 zaczęły pojawiać się inne tendencje: PD: 47,7% i 424 miejsca, a RPL: 40,8% i 178 miejsc. W II połowie lat 50 stopa wzrostu dochodowego spadła z 13 do zaledwie 4%.

Uwolnienie cen i zamrożenie płac: stopa inflacji przewyższała wzrost zarobków w sferze budżetowej. W II połowie lat 50: nastroje opozycyjne, zwłaszcza w dużych miastach. Coraz częściej sięgano po metody autorytarne, zmieniając prawo prasowe, ograniczając autonomię uniwersytecką, wysyłając całe rzesze ludzi na emerytury. W 1958 władze ogłosiły powstanie Frontu Ojczyźnianego. W 1959 zamknięto opozycyjne pismo „Kim” - powstanie „Mim”. 27 IV 1960 dochodzenie przeciwko opozycji, 28 IV - dalsze ograniczenia prasy.

25 V premier Menderes zawiadomił, że komisja powołana do zbadania działalności opozycji zakończyła dochodzenie i wkrótce przedstawi jego wyniki do wiadomości publicznej. 27 V nad ranem armia turecka przejęła władzę w kraju. O godzinie 7 rano radio ankarskie nadało komunikat odczytany przez kpt. Alparslana Turkesa. Już tego samego dnia o 16 zniesiono w Ankarze godzinę policyjną.

3 VIII w ramach „odmłodzenia armii” wysłano na wcześniejsze emerytury 235/260 tureckich generałów oraz około 5 tys. Pułkowników i majorów. Po czystce na uniwersytetach gen. Gursel zmienił taktykę - zatwierdzenie autonomii uniwerków. Zapowiedź upadku rządu Turkesa.

13 XI ogłoszono rozwiązanie dotychczasowego Komitetu Jedności Narodowej i powołanie nowego: bez Turkesa i jego 13 popleczników. W I 1961 władze powołały Zgromadzenie Konstytucyjne, zdominowane przez zwolenników RPL. Ostateczna wersja konstytucji została przyjęta w referendum 9 lipca 1961.

31 VIII 1960 zawieszono działalność Partii Demokratycznej, a niespełna miesiąc później partia została rozwiązana.

14 X 1960 - wyspa Yassiada - pokazowy proces, na ławie oskarżonych 592 działaczy rozwiązanej PD. 15 IX 1961 trybunał ogłosił wyroki. 128 oskarżonych uniewinniono. 418 - kary od 6 miesięcy do lat 20. 31 skazano na dożywocie. 15 wyroków śmierci: m.in. Bayar, Mendares, Tatin Susti Zorlu i Hasan Polatkan.

Wprowadzenie 150 osobowego senatu, senatorzy wybierani na lat 6 w wyborach większościowych, co 2 lata odnowienie 1/3 składu. 15 członków mianował prezydent, dożywotni senatorowie - członkowie Komitetu Jedności Narodowej oraz byli prezydenci (oprócz Bayara).

Wprowadzenie zasad proporcjonalności w dokonywanych co 4 latach wyborach do 450 osobowej izby niższej. Powołanie Rady Bezpieczeństwa Narodowego: prezydent, premier, 5 ministrów, szef sztabu generalnego, dowódcy sił lądowych, lotnictwa, floty.

15 X 1961 odbyły się wybory do obu izb Zgromadzenia Narodowego. Partia Sprawiedliwości założona przez gen. Garipa Gomuspalę. Kemalistowska Rep. Partia Ludowa. Liberalna Partia Nowej Turcji, konserwatywno-nacjonalistyczna Republikańsko-Narodowa Partia Chłopska, utworzona w 1958 przez połączenie 2 frakcji PD. Zwycięstwo RPL: 173 miejsca, Partia Sprawiedliwości: 158, Partia Nowej Turcji: 65, Partia Chłopska: 54. Senat: 71 miejsc dla Partii Sprawiedliwości. RPL: 36. PNT: 27, PC: 16.

25 X 1961 ZN wybrało prezydenta II Republiki gen. Cemala Gursela. Dwa nieudane pucze oficerów: 1962 i V 1963.

Wybory przeprowadzone 10 10 1965 przyniosły zwycięstwo Partii Sprawiedliwości z Demirelem na czele. Zdobyła: 240 miejsc. RPL: 134 miejsca. Wyniki wyborów z lat 65 i 69 pozwoliły Demirelowi nieprzerwanie sprawować funkcję premiera aż do roku 1971.

28 III 1966 zmarł prezydent Gursel. Wybranie Cleventa Sunaya.

Bulent Ecevit -> jako minister pracy w gabinetach premiera Inoni w latach 1961-65 wprowadził prawo do strajku.

Najsilniejszą legalną partią lewicy była założona w 1961 Turecka Partia Robotnicza, która w wyborach 1965 zdobyła 15 miejsc w parlamencie. Głosiła potrzebę wystąpienia Turcji z NATO, nacjonalizację banków, przemysłu oraz reformy rolnej. Legalnie działała też Konfederacja Rewolucyjnych Robotniczych Związków Zawodowych (DISK).

W 1965 wstąpił do Rep-Nar. Partii Chłopskiej kpt. Alparsklan Turkes, zostając jej przewodniczącym. 1969 - pogodzenie się partii z islamem. W tymże roku przyjęła ona nazwę Partii Ruchu Narodowego. Już na końcu 1968 Turkes powołał jako partyjną przybudówkę młodzieżową organizację Szarych Wilków.

Necmettin Erbakan: 1966: objęcie funkcji przewodniczącego Zjednoczenia Izb Handlowo-Przemysłowych. W 1970 roku Erbakan założył własną Partię Ładu Narodowego. Retoryka islamska, otwarta krytyka zasady laickości państwa.

W wyniku rozpadu brytyjskiego imperium po II WŚ w latach 50 toczyły się w Londynie rozmowy nad przyszłością Cypru z udziałem rządów Grecji oraz Turcji. Grecja: przyłączenie Cypru, Turcja: podział wyspy. Osiągnięto kompromis: Cypr stał się 1960 suwerenną republiką. W radzie ministrów: 7 Greków, 3 Turków, do 50 osobowego parlamentu wybierać miano w odrębnych wyborach odpowiednio 35 Greków i 15 Turków.

Zamieszania na Cyprze, które mogły doprowadzić do wojny grecko-tureckiej. 5 VI 1964 prezydent Johnson wystosował do premiera Inonu list, który ostrzegał przez interwencją zbrojną na Cyprze, grożąc że jeżeli nie zostanie zaakceptowana przez NATO, spowoduje zbrojną reakcję ZSRR, to sojusznicy Paktu Atlantyckiego nie pomogą Turcji.

Dodatkowym zatargiem Turcji z USA była sprawa uprawy maku. W końcu Ankara wprowadziła zakaz w 1971, ale przetrwał on zaledwie 3 lata. Zbliżenie Turcji z ZSRR.

Wojna w Wietnamie - reakcje i protesty studentów etc. Bezradność premiera Demirela wobec narastającego chaosu skłoniła szefa sztabu generalnego, Memduha Tagmaca, do wystosowania 12 III 1971 memorandum adresowanego do prezydenta Sunaya o kategoryczne zaprowadzenie porządku w państwie. Rezygnacja gabinetu Demirela, 26 III powołanie „ponadpartyjnego rządu fachowców” zaakceptowanego przez generałów.

W ramach zapowiedzi walki z organizacjami skrajnymi w 1971 rząd Erima rozwiązał oskarżaną o komunizm Turecką Partię Robotniczą oraz Partię Ładu Narodowego Cecmettina Erbakana. Nie tknięto Partii Ruchu Narodowego Alparslana Turkesa ani Szarych Wilków. Poparcie dla rządu: PRN, Partia Sprawiedliwości Demirela. Do rozłamu doszło w RPL.

Jesienią 1971 rząd Erima zdołał wprowadzić wiele poprawek do konstytucji. Zniesienie autonomii uniwersytetów, radia, telewizji, ograniczenie swobody prasy, zgromadzeń, zmniejszenie uprawnień Trybunału Konstytucyjnego.

Kwiecień 1972: dymisja Erima -> Suat Hayri Urguplu.

28 III 1973 - koniec kadencji Sunaya-> Faruk Gurler (nie zdołał zdobyć wymaganej większości) -> 6 IV 1973 prezydentem Turcji został admirał Fahri Koruturk.

Premierem został Naim Talu.

Kolejne wybory parlamentarne: zwycięstwo Republikańskiej Partii Ludowej: 185 mandatów, Partia Sprawiedliwości: 149, Partia Ocalenia Narodowego Erbakana: 48, Partia Demokratyczna: 45. Sformowany w styczniu 1974 rząd koalicyjny, dysponujący liczbą 233 głosów w 450 osobowym parlamencie.

15 VII 1974 cypryjska gwardia narodowa dokonała zamachu stanu, zmuszając prezydenta Makariosa do ucieczki i proklamując przyłączenie Cypru do Grecji.

Kongres USA wprowadził embargo na eksport broni do Turcji, obowiązujące od 5 II 1975.

Ercevit podjął się próby pozbycia partii Erbakana. 16 IX 1974 premier podał się do dymisji licząc, iż nieunikniony kryzys gabinetowy spowoduje rozpisanie nowych wyborów, w których Republikańska Partia Ludowa zdobędzie liczbę mandatów wystarczającą do samodzielnego tworzenia rządu.

Utworzenie koalicji Frontu Nacjonalistycznego, w skład której obok Partii Sprawiedliwości Demirela weszli porzuceni przez Ercevita islamiści Erbakana, nacjonaliści Turkesa i kilkunastu posłów Republikańskiej Partii Zaufania oraz bezpartyjnych. W parlamentarnym głosowaniu rząd Demirela uzyskał wotum zaufania większością zaledwie 4 głosów, a w nowym gabinecie zasiadało 16 ministrów z Partii Sprawiedliwości, 8 - z partii Ocalenia Narodowego, 4 - z Rep. Partii Zaufania, 2 - z Partii Ruchu Narodowego.

Utworzony 31 III 1975 rząd Demirela utrzymywał się aż do nowych wyborów parlamentarnych, przeprowadzonych w czerwcu 1977. RPL: 213 mandatów, Partia Sprawiedliwości: 189 mandatów. Partia Ruchu Narodowego: 16. Partia Ocalenia Narodowego: 24.

W lipcu 1977 władzę przejęła koalicja Frontu Nacjonalistycznego z udziałem Demirela, Erbakana i Turkesa. Nowy gabinet przetrwał 21 miesięcy.

Fale terroru, morderstwa (1 lutego 1979 zginął szanowany redaktor liberalnego dziennika „Miliyet”, Abdi Ipekci). 11 IX gen. Evren zaprosił szefów policji, poczty, radia i telewizji, których zatrzymano w gmachu sztabu generalnego. O 4 rano radio tureckie podało komunikat, ogłaszający przejęcie władzy przez siły zbrojne, rozwiązanie rządu i parlamentu oraz wprowadzenie godziny policyjnej.

14 IX gen. Kenan Evren ogłoszony został oficjalnie głową państwa. 20 IX powołano rząd emerytowanego admirała Bulenta Ulusu. 16 X 1981 Rada Bezpieczeństwa Narodowego ogłosiła rozwiązanie wszystkich partii i organizacji o charakterze politycznym, połączone z konfiskatą ich mienia na rzecz skarbu państwa.

7 XI 1982 opowiedziano się w referendum za przyjęciem nowej konstytucji i jednoczesnym wyborem Kenana Evrena pierwszym prezydentem III Republiki. Nowa konstytucja zlikwidowała senat i redukowała liczbę posłów z 450 do 400, przedłużając kadencję do lat 5. Wprowadzono możliwość wyboru prezydenta spoza członków parlamentu. Min. Wiek członków parlamentu: 21 lat.

IV 1983 ustawa o partiach: zasady rejestracji i kontroli przez władze państwowe. Zakaz głoszenia poglądów o charakterze rasistowskim, wyznaniowym bądź klasowym, ustawa zabraniała dyskusji nad prawomocnością wojskowej interwencji. Wprowadzenie w VI 1983 wymóg akceptacji przez Radę Bezpieczeństwa Narodowego 30 zgłoszonych członków-założycieli danej partii, jako warunek jej dopuszczenia do przewidzianych na listopad wyborów parlamentarnych.

6 XI 1983: wygrana Partii Ojczyźnianej, założonej przez Turguta Ozala. Uzyskała ona ponad 45% głosów i 211 mandatów. Partia Ludowa: 30% głosów i 117 mandatów. Partia Narodowej Demokracji: 23% głosów, 71 mandatów. 24 XII 1983 Targut Ozal został zaprzysiężony jako premier.

W 1987 premier Ozal ogłosił referendum w sprawie wcześniejszego zniesienia zakazu działalności politycznej byłych działaczy, niekryjąc jednak przy tym swej niechęci wobec dawnych liderów i ostrzegając przed powrotem terroru i chaosu. 6 IX wyborcy zadecydowali o przywróceniu dawnym przywódcom partyjnym pełnych praw politycznych.

29 XI 1987 odbyły się wybory do parlamentu powiększonego ponownie z 400 do 450. Zwyciężyła w nich Partia Ojczyźniana Ozala przed Socjaldemokratyczną Partią Ludową Erdala Inonu i Partią Słusznej Drogi Demirela. 10% progu wyborczego nie przekroczyły: Partia Demokratycznej Lewicy Evevita, Partia Dobrobytu Erbakana i Narodowa Partia Pracy Turkesa.

Kryzys gospodarczy Turcji - zmniejszenie poparcia dla rządu.

9 XI 1989 Ozal został zaprzysiężony jako prezydent, przewodniczącym Partii Ojczyźnianej został Yilirim Akbulut. Złe stosunki prezydenta z ministrem spraw zagranicznych, Mesutem Yilmazem. Ustąpił on w lutym 1990. 15 czerwca 1991 Mesut Yilmaz wybrany został nowym przewodniczącym partii zamiast Akbuluta, 3 dni później - premier.

20 X 1991 - wybory. Powrót do władzy Suleymana Demirela. Jego Partia Słusznej Drogi zdobyła 27% głosów i 178 miejsc w parlamencie. Partia Ojczyźniana: 24% głosów, 115 mandatów. Socjaldemokratyczna Partia Ludowa: 20,8% głosów, 88 mandatów. Partia Demokratycznej Lewicy Ecevita przekroczyła próg wyborczy. Partie Erbakana i Turkesa - 16,9% i 62 mandaty.

Utworzenie rządu koalicyjnego Partii Słusznej Drogi i Socjaldemokratycznej Partii Ludowej dysponujący sumą 266 miejsc w parlamencie. Na czele rządu: Demirel. Wicepremier: Erdal Inonu. 17 IV 1993 zmarł prezydent Ozal-> Demirel (16 V). Przewodniczącą PSD została Tansu Ciller. Jej rząd uzyskał wotum zaufania 5 lipca.

Problemy z kurdyjskimi partiami. W 1993: delegalizacje: Ludowa Partia Pracy (HEP)->jej miejsce zajęła Partia Wolności i Demokracji (OŻDEP)-> Partia Demokracji (DEP)->Ludowa Partia Demokracji (HADEP).

24 XII 1995 - przedterminowe wybory. Parlament: 550 miejsc. Zwycięstwo Partii Dobrobytu Cecmettina Erbakana: 158 mandatów, Partia Słusznej Drogi Tansu Ciller: 135, Partia Ojczyźniana Mesuta Yilmaza: 131, Padtia Demokratyczna Bulenta Ecevita: 76, Republikańska Partia Ludowa Deniza Baykala: 50.

7 III 1996 powstał rząd koalicyjny, w którym urząd premiera sprawowany być miał przemiennie przez liderów obu partii. Premierem został Mesut Yilmaz, sprawował tę funkcję 3 miesiące. Gabinet Erbakana.

W nocy z 28 lutego na 1 marca 1997 Rada Bezpieczeństwa Narodowego przedstawiła premierowi Erbakanowi listę 20 żądań. 18 czerwca Erbakan złożył dymisję, prosząc o przekazanie teki Tansu Ciller. Prezydent wybrał jednak Mesytę Yilmaza, który 30 czerwca stanął na czele nowo utworzonej koalicji Partii Ojczyźnianej z Partią Demokratycznej Lewicy Bulenta Ecevita oraz Partą Demokratycznej Turcji, powstałą z rozłamu Partii Słusznej Drogi.

Trybunał rozwiązał Partię Dobrobytu, skazując w dodatku Erbakana i 6 innych działaczy na 5 lat zakazu działalności politycznej. Mimo to powstała nowa Partia Cnoty, składająca się z członków Partii Dobrobytu.

---