Pytania na egzamin licencjacki

PYTANIA OGÓLNE I PODSTAWOWE

1. RODZAJE RYNKÓW WEDŁUG RÓŻNYCH KRYTERIÓW KLASYFIKACJI

Rynkiem nazywamy całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków w jakich one przebiegają.

Kryterium podziału	Opis
1. Przedmiot obrotu	Rynek dóbr i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji (ziemia, praca, kapitał)
2. Zasięg geograficzny	Lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy, światowy.
3. Sytuacja rynkowa	Rynek sprzedawcy - długotrwała przewaga popytu nad podażą, uprzywilejowany sprzedawca Rynek nabywcy - nadwyżka podaży nad popytem, uprzywilejowany konsument.
4. Stopień jednorodności przedmiotu transakcji	Homogeniczny(jednorodny) - rynek pszenicy, ropy. Heterogeniczny - np. rynek pracy (występują w nim różne zawody, odmienne zdolności i kwalifikacje,
5. Stopień wyrównywania się cen	Rynek doskonały - rozproszenie po stronie popytu i podaży, brak barier wejścia na rynek, jednorodność dóbr i usług, przejrzystość. Rynek monopolistyczny - opis w innym pytaniu
6. Zakres kontroli	Wolny rynek - władze gospodarcze nie sprawują nad nim kontroli i sprzedawcy mają swobodę w określeniu w ilości sprzedawanych i nabywanych dóbr oraz cen , po jakich dokonują wymian Rynek regularny - władze gospodarcze sprawują kontrolę. Nadając ceny minimalne i maksymalne

2. PRAWO POPYTU I PODAŻY - MECHANIZM DZIAŁANIA

Popyt - zapotrzebowanie na dany produkt w określonym czasie przy różnych cenach i innych czynnikach stałych.

Ważne!

• Zmiana ceny dobra powoduje zmiany wielkości popytu wzdłuż danej krzywej popytu

• Krzywa popytu rynkowego przesuwa się tylko w rezultacie zmian czynników niecelowych

Czynniki wpływające na popyt:

• Dochody - wraz ze wzrostem dochodów popyt wzrasta

• Gusta i preferencje

• Ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych

dobra substytucyjne - dobra, które się zastępują w zaspokojeniu tej samej potrzeby (2 dobra są substytutami - jeżeli zmiana ceny na jeden z produktów, przy niezmienionej cenie drugiego, przesuwa popyt konsumentów w kierunku tańszego), np. masło i margaryna

dobra komplementarne - dobra się uzupełniają w zaspokajaniu jednej potrzeby (2 dobra są komplementarne jeżeli wzrost(spadek) ceny na dane dobro wywołuje spadek (wzrost) popytu na drugie dobro), np. samochód, benzyna

• Liczba ludności - wzrost liczby ludności przesuwa krzywa popytu w górę, natomiast spadek przesuwa ja w dół,

• Polityka państwa

Podaż - ilość oferowanego dobra przez producentów przy różnych cenach i przy innych czynnikach stałych.

Czynniki wpływające na podaż:

• koszty produkcji - koszty wzrastają, podaż maleje

• postęp techniczny - im lepsza technologia tym podaż większa

• polityka państwa

• ceny dóbr substytucyjnych (korzystają z tych samych czynników produkcji - np. podaż kefiru maleje, cena jogurtu wzrasta) i komplementarnych (dobra łączone - jak produkujemy coś to musimy produkować coś z tym związane, np. mięso i skóra)

• liczba przedsiębiorstw w gałęzi - wzrost liczby przedsiębiorstw w gałęzi zwiększa podaż produktów.

Równowaga rynkowa

Legenda:

P - cena
Q - ilość
D - krzywa popytu
S - krzywa podaży
P0 - cena równowagi rynkowej
A - nadwyżka popytu
B - nadwyżka podaży

Cena, przy której rozmiary podaży zrównają się z rozmiarami popytu. Cena równowagi „oczyszcza” rynek z jakiejkolwiek nadwyżki popytu bądź podaży - dlatego nosi ona również nazwę ceny czyszczącej rynek.

Prawo popytu - jeżeli rośnie cena produktu to popyt na ten produkt maleje, jeżeli cena produktu maleje to popyt na ten produkt wzrasta - przy założeniu, że inne czynniki są stałe

Między zmianami ceny i zmianami popytu na dane dobro istnieje zależność odwrotna.

Prawo podaży :

• wzrost ceny rynkowej produktu prowadzi do wzrostu oferowanych ilości tego produktu (przy wyższej cenie produkcja staje się bardziej korzystna, co skłania producentów do zwiększania ilości swoich produktów oferowanych na rynku),

• spadek ceny produktu wywołuje zmniejszenie oferowanych ilości produktu (produkcja staje się mniej opłacalna ze względu na niższą cenę produktu)

przy innych czynnikach stałych.

Mechanizm działania prawa popytu i prawa podaży

Ceny rynkowe odchylają się w górę i w dół od ceny równowagi rynkowej w zależności od konkretnej sytuacji rynkowej. Gdy na rynku cena rynkowa jest niższa od ceny równowagi popyt przewyższa podaż. Wówczas nie każdy, kto chce kupić po tej cenie kupi, natomiast każdy, kto chce sprzedać po tej cenie sprzeda. Mówimy, że na rynku danego dobra występuje jego niedobór. W tej sytuacji konkurują ze sobą konsumenci. Część z nich, aby otrzymać to dobro, gotowa jest zapłacić więcej. Dlatego też sprzedawcy podnoszą cenę. Wyższa cena powoduje zmniejszenie popytu i zwiększenie podaży. Cena rynkowa rośnie i zbliża się do kierunku ceny równowagi. Maleje tez rozpiętość między popytem a podażą. Gdy cena rynkowa jest wyższa od ceny równowagi rynkowej, podaż przewyższa popyt. Każdy kto chce kupić po tej cenie kupi, natomiast nie każdy kto chce sprzedać po tej cenie sprzeda. Na rynku występuje nadwyżka. W tej sytuacji konkurują ze sobą sprzedawcy obniżając ceny. Przy niższych cenach popyt rośnie, ale podaż się zmniejsza. Cena rynkowa obniża się i zbliża w kierunku równowagi. Luka między popytem i podażą zmniejsza się.

Prawo popytu i podaży wyjaśnia dlaczego na rynku zmieniają się ceny i wraz z nimi następuje dostosowanie popytu i podaży.

Zmiana popytu

Zmiana podaży

Zmiana popytu i podaży

Krzywa popytu	Krzywa podaży	P	Q	Krzywa podaży	Krzywa popytu	P	Q
stała	Przesuwa się w dół	↓	↑	stała	Przesuwa się w górę	↑	↑
stała	Przesuwa się w górę	↑	↓	stała	Przesuwa się w dół	↓	↓

3. ZAŁOŻENIA MODELU RYNKU WOLNEJ KONKURENCJI

Konkurencja doskonała (zwana również wolną konkurencją) istnieje wtedy, gdy spełnione są cztery warunki:

1. Na rynku występuje dużo liczba producentów i kupujących. Każdy z producentów wytwarza znikomą część łącznej produkcji gałęzi. Zmiana wielkości produkcji przez pojedynczego producenta nie ma wpływu na łączną podaż rynkową. Poszczególni producenci nie mają w związku z tym wpływu na cenę. Cena jest niezależna od producenta.

2. Istnieje doskonała mobilność czynników produkcji (swobodny ich przepływ między gałęziami produkcji) oraz swoboda zakładani nowych przedsiębiorstw. Nie ma barier wejścia ani wyjścia z rynku.

3. Oferowane do sprzedaży produkty są jednorodne. Oznacza to, że mają one jednakowe lub bardzo zbliżone cechy użytkowe. Reklama i marka nie odgrywają żadnej roli.

4. Kupujący i sprzedający mają doskonałą informację o rynku. Producenci mają dobre rozeznanie dotyczące cen, kosztów i możliwości sprzedaży na rynku, a konsumenci mają pełne informacje o cenach, jakości i dostępności dóbr.

W warunkach konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo jest jednym z licznych podmiotów na rynku określonego dobra. Cena jest ukształtowana przez rynek i poszczególni producenci nie mają na nią wpływu.

Informacje dodatkowe o rynku wolnej konkurencji:

Popyt na produkty firmy doskonale konkurencyjnej jest doskonale elastyczny, czyli krzywa popytu jest równoległa do osi odciętych (x-produkcja). Krzywa ta wyznacza zarazem cenę, krzywa utargu przeciętnego i krańcowego.

Utarg przeciętny (U_p) jest sumą pieniędzy uzyskanych za jednostkę sprzedanego towaru. Ze względu na to, że cena nie zmienia się wraz z ze zmiana rozmiarów sprzedaży przedsiębiorstwa, U_p jest równy cenie.

Utarg krańcowy (U_k) czyli przyrost utargu całkowitego związany ze wzrostem sprzedaży o dodatkową jednostkę, jest równy cenie. Przychody ze sprzedaży będą rosły wraz ze wzrostem ilości sprzedanego dobra.

Utarg całkowity (U_c) czyli przychód ze sprzedaży, jest równy iloczynowi ilości sprzedanych produktów Q) i ich ceny (c ). Zależność między cena a utargiem:

Podejmując decyzje dotyczące rozmiarów produkcji, przedsiębiorstwo kieruje się kryterium maksymalizacji zysku. Całkowity zysk (Z_c)jest różnicą między utargiem całkowitym im kosztami całkowitymi (Z_c = U_c - K_c ). Dążące do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwo będzie zwiększało rozmiary produkcji dopóty, dopóki utarg krańcowy (czyli także cena) będzie wyższy od kosztu uzyskania kolejnej jednostki produkcji (czyli kosztu krańcowego).

Przedsiębiorstwo działające w wolnej konkurencji maksymalizują zysk całkowity przy rozmiarach produkcji wyznaczonych przez punkt zrównania się kosztu krańcowego z utargiem krańcowym, który równy jest cenie.

W okresie krótkim zgodnie z prawem malejącej produkcyjności krańcowej koszty przeciętne i koszty krańcowe początkowo spadają a później wraz ze wzrostem produkcji zaczynają rosnąć. Krzywa kosztu przeciętnego zrównuje się w punktach A i D z utargiem przeciętnym. Punkty te wyznaczają przedział opłacalnej produkcji mieszczący się między punktami Q₁ i Q_2. Punkt A jest określany jako dolny próg opłacalności.

Dopóki koszt krańcowy jest niższy od kosztu przeciętnego, zwiększanie produkcji obniża koszt przeciętny i przyczynia się zwiększenia rozmiarów produkcji. W punkcie T, który jest najniższym punktem kosztu przeciętnego, koszt krańcowy zrównuje się z kosztem przeciętnym (punkt ten wyznacza tzw. optimum technologiczne, czyli rozmiary produkcji przy których koszty przeciętne są najniższe). Od tego punktu koszt krańcowy przewyższa koszt przeciętny, a zatem przyczynia się do jego wzrostu.

Zysk przedsiębiorstwa rośnie jednak tak długo, koszt krańcowy jest niższy od utargu krańcowego. W punkcie E, gdzie K_k= U_k = c, przedsiębiorstwo osiąga maksymalny zysk całkowity, czyli punkt E wyznacza optimum ekonomiczne przedsiębiorstwa. Punkt ten, któremu odpowiada poziom produkcji Q_r nazywany jest punktem równowagi przedsiębiorstwa, gdyż maksymalizujące zysk przedsiębiorstwo nie powinno od niego odchodzić, czyli ani zwiększać ani zmniejszać rozmiarów produkcji. Zwiększanie produkcji powyżej Q_r , prowadziłoby do zmniejszana się zysku całkowitego, ponieważ koszty krańcowe przewyższałyby coraz bardziej utarg krańcowy. Poczynając od punktu zrównania się kosztu przeciętnego z ceną , czyli punktu D, któremu odpowiada poziom produkcji Q₂, przedsiębiorstwo przynosiłoby straty. Z kolei produkcja niższa niż Q_r oznaczałaby, że przedsiębiorstwo nie wykorzystuje możliwości wzrostu zysku wynikającego ze zwiększenia rozmiarów produkcji.

Zysk całkowity przedsiębiorstwa znajdującego się w równowadze jest równy zakreskowanemu polu prostokąta KCEF. Powstaje on jako różnica między utargiem całkowitym ( pole 0ECQ_r - iloczyn ceny 0C i ilości jednostek sprzedanych produktów 0Q_r )i kosztami całkowitymi zajmującymi pole 0KFQ_r ( iloczyn kosztu przeciętnego 0K i i ilości sprzedanych jednostek produktu).

4. ZAŁOŻENIA MODELI MONOPOLU I OLIGOPOLU

Wyodrębnia się zazwyczaj cztery typy struktur rynkowych: konkurencja doskonała, konkurencja monopolistyczna, oligopol, monopol. Jako kryterium wyodrębnienia różnych typów rynków przyjmuje się: liczbę firm działających na rynku, mobilność czynników produkcji (swobodę wejścia nowych przedsiębiorstw na rynek i wyjścia z niego), cechy produktów ( stopień ich zróżnicowania) oraz stopień kontrolowania cen przez firmę.

Monopol pełny występuje wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:

1. Na rynku działa jeden producent (sprzedawca) i wielu kupujących,

2. Nie ma możliwości wejścia na rynek opanowany przez jednego producenta - monopolistę, co może wynikać z przyczyn technicznych (wymagany patent), ekonomicznych (wysokie nakłady finansowe na budowę nowej firmy) lub administracyjno- prawnych (ustalony przez państwo monopol spirytusowy itp.),

3. Produkty wytworzone przez monopol nie mają bliskich substytutów,

4. Uczestnicy rynku dysponują doskonałą informacją o rynku.

Bariery wejścia na rynek opanowany przez monopol:

• rząd lub władze lokalne przyznają tylko jednemu przedsiębiorstwu prawo do wyłącznej produkcji danego produktu,

• przedsiębiorstwo może wejść w posiadanie patentu, praw autorskich lub znaków firmowych,

• może wynikać z praw własności do specyficznych, niepowtarzalnych, występujących w niewielkiej ilości zasobów naturalnych,

• monopol może być związany z rosnącymi korzyściami skali- gdy dany producent wytwarzając taniej niż pewna liczba mniejszych firm, jest w stanie zaspokoić całkowity popyt rynkowy.

Monopol naturalny - tworzy się wtedy, gdy działalność więcej niż jednego przedsiębiorstwa w gałęzi jest bardzo utrudniona i ekonomicznie nieuzasadniona (np. wysokie koszty stałe). Przykład takiego monopolu to wodociągi i kanalizacja.

Monopolista ma wpływ na cenę i podaż. Musi liczyć się z istniejącym popytem. Nie ma konkurentów. Oznacza to, że zwykle nie może zwiększyć rozmiarów produkcji bez równoczesnego obniżenia ceny lub może sprzedawać mniej po wyższej cenie.

Krzywa popytu na produkty wytwarzane przez monopol jest jednocześnie krzywą popytu rynkowego (występuje tylko jeden producent). Utarg całkowity monopolu rośnie wraz ze wzrostem sprzedaży, wówczas jak elastyczność cenowa popytu jest wysoka.

Równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego w krótkim okresie wyznacza punkt zrównania utargu krańcowego z kosztem krańcowym. Monopolista maksymalizuje zysk całkowity przy takiej wielkości produkcji przy której krzywa utargu krańcowego przecina się z krzywą kosztów krańcowych wtedy jest to optimum ekonomiczne. Zysk monopolu znajdującego się w równowadze jest różnicą pomiędzy utargiem całkowitym i kosztami całkowitymi. Cena która umożliwia maksymalizację zysku monopolowego określana jest jako cena monopolowa.

Wady monopolu:

1. W porównaniu z doskonałą konkurencją monopol prowadzi do niższej produkcji i wyższej ceny produktów, nabywcy płacą wyższe ceny za mniejsze ilości nabywanych dóbr.

2. Z powodu braku konkurencji mogą dozować wprowadzanie postępu technicznego.

3. Występuje duże marnotrawstwo związane z dużymi wydatkami na reklamę, żeby utrudnić dostęp do rynku produktów substytucyjnych.

4. Nierównomierny podział zysków dyskryminujący firmy nie dysponujące dużą siłą monopolową.

5. Różnicowanie cen przez monopolistę i osiąganie z tego tytułu wyższych zysków.

6. W niektórych przypadkach monopolista możę ustalać różne ceny dla różnych nabywców. Działania takie określane są jako różnicowanie cen lub dyskryminacja cenowa (price descrimination).

Oligopol charakteryzuje się następującymi cechami:

1. Na rynku występuje niewielka liczba producentów (którzy opanowali rynek danego produktu), oraz duża liczba kupujących.

2. Swoboda wejścia na rynek jest ograniczona względami technologicznymi lub ekonomicznymi.

3. Produkty wytwarzane przez oligopol mogą być zarówno jednorodne jak i zróżnicowane (w praktyce oligopole zajmują się produkcją wyrobów zróżnicowanych, które są dość bliskimi substytutami).

4. Producenci i konsumenci mają doskonałą informację o rynku.

Charakterystyka oligopolu:

• mała liczba firm o dużej sile rynkowej mających znaczny wpływ na podaż i ceny (ale równocześnie konkurujących ze sobą)

• wejście do danej gałęzi jest utrudnione, ale nie jest całkowicie zablokowane,

• jest duża współzależność między producentami na rynku oligopolistycznym (każda firma musi brać pod uwagę działania innych firm).

Strategie oligopolu:

1. Każda z firm określa ceny swoich wyrobów i rozmiary produkcji, nie porozumiewając się z rywalami.

2. Firmy uznają swoją współzależność, dochodzą do porozumienia i jedna z nich staje się liderem ustalającym ceny, a inne ją naśladują.

3. wszystkie firmy usiłują działać jak liderzy, sądząc, że uda się im osiągnąć wyższe zyski ( w rezultacie one są niższe)

4. Firmy oligopolistyczne częściej naśladują swoich rywali wtedy gdy obniżają oni ceny, niż wtedy gdy je podnoszą.

5. Firmy porozumiewają się w sprawie wielkości sprzedaży i osiągają korzyści wynikające z ich pozycji.

Formy monopolizacji:

• Pool (ring) - luźne porozumienie zawierane w celu realizacji konkretnych przedsięwzięć np. określenie rynków zbytu zawierane są w czasie złej koniunktury,

• Kartel - powstaje w celu ograniczenia konkurencji między przedsiębiorcami należącymi do branży. Dotyczy z reguły poziomu cen, rozmiarów produkcji i rynków zbytu,

• Syndykat - organizacja przedsiębiorstw zbliżona do karteru, z tą różnicą że w tym przypadku powstaje wspólne biuro handlowe zrzeszonych firm, które w ich interesie prowadzi politykę cen i zajmuje się zbytem towarów. Zadaniem syndykatu jest również określenie globalnych rozmiarów produkcji oraz wyznaczenie limitów produkcji dla firm wchodzących w jego skład.

• Trust - różni się od tych powyższych tym, że zrzeszone w nim przedsiębiorstwa tracą osobowość prawną i niezależność ekonomiczną. Powstaje najczęściej w drodze łączenia przez przedsiębiorstwa swoich kapitałów i poddania się wspólnemu kierownictwu lub opanowania jednego przedsiębiorstwa przez drugie,

• Koncern - związek przedsiębiorstw mających osobowość prawną, działających pod wspólnym zarządem jako całość gospodarcza, należąca do jednego właściciela. Silne, dominujące przedsiębiorstwo przez wykup akcji innych przedsiębiorstw, drogą fuzji organizacyjnych lub w inny sposób uzyskuje kontrolę nad pozostałymi przedsiębiorstwami. Formalnie prowadzą one nadal samodzielność gospodarczą. Jest ona jednak silnie podporządkowana interesom centrali, która określa długookresową strategię rozwoju, politykę i rynki zbytu.

• Konglomerat - pod jednym kierownictwem skupia, obok podstawowej działalności produkcyjnej, także inne nie związane z nią formy aktywności gospodarczej (produkcyjnej, handlowej lub usługowej)

• Holding - jest zwykle spółką akcyjną, która posiada akcje różnych przedsiębiorstw, najczęściej należących do jednej gałęzi przemysłu, w ilościach zapewniających jej sprawowanie kontroli nad ich działalnością.

5. POJĘCIE I RACHUNEK PRODUKTU KRAJOWEGO I DOCHODU NARODOWEGO

PKB - produkt krajowy brutto - syntetyczna miara wartości produkcji wytworzonej w gospodarce, kraju w ciągu roku.

Metody obliczania PKB:

1. Sumowania produktów - suma wartości dóbr i usług wytworzonych w kraju, gospodarce. Ze względu na dużą liczbę wytwarzanych dóbr i usług, lista jest bardzo długa, dlatego obliczaniem zajmują się specjalne instytucje statystyczne - GUS i lokalne urzędy statystyczne. Zebrane dane są najczęściej grupowane wg działów gospodarki. Należy uważać na błąd jakim jest kilkukrotne dodawanie tych samych elementów, np. niektóre produkty powstają poprzez połączenie innych (chleb-mąka-zboże).

Można go wyeliminować na 2 sposoby:

• sumując wartości jedynie produktów finalnych (czyli nabywane przez ostatecznego użytkownika - gospodarstwo domowe lub przedsiębiorstwa)

• sumując wartość dodaną (czyli przyrost wartości produktów będących rezultatem danego procesu produkcji) powstałą w poszczególnych etapach produkcji. Oblicza się je przez odjecie od wartości dóbr wyprodukowanych przez dane przedsiębiorstwo sumy kosztów rzeczowych czynników produkcji użytych do ich wytworzenia.

2. Sumowania dochodów - suma dochodów powstałych przy wytworzeniu produktów w danym roku. Na dochody czynników produkcji składają się: płace, renty, procenty i zyski. Zapamiętać, że to dochody tylko związane z wytwarzaniem dóbr i usług, bez podarunku (płatności transferowe takie jak emerytury, renty, zasiłki, stypendia i inne z Budżetu Państwa).

3. Sumowania wydatków - suma wydatków poniesionych na zakupy w celu wytworzenia dóbr i usług. Wydatki te dotyczą: produktów konsumpcyjnych, inwestycyjnych, rządowych (bez transferów), zagranicy na krajowe produkty eksportowane. Należy jednak pomniejszyć ich wartość o podatki pośrednie i powiększyć o subsydia.

PNB - miara łącznych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji.

PNB = PKB + dochody netto z tytułu własności za granicą (czyli nadwyżka napływu dochodów z tytułu świadczenia usług czynników produkcji za granicą nad odpływem dochodów powstałych w wyniku świadczenia przez cudzoziemców usług czynników produkcji w kraju.

PNB - Amortyzacja (zużywanie się kapitału trwałego)=PNN=DN

DN lepiej odzwierciedla dochód powstający w gospodarce, ale jednak w analizie ekonomicznej wykorzystuje się PNB a DN jest niedoceniany.

PNB - amortyzacja - podatki bezpośrednie (przedsiębiorstw) - zyski nie podzielone = Dochód Osobisty (DO)

DO - podatki bezpośrednie płacone przez gospodarstwa domowe + płatności transferowe otrzymane = Rozporządzalny Dochód Osobisty (RDO)

Roczne PKB Polski w cenach bieżących w mln zł (wg GUS)
1998	2000	2002	2004	2006	2008	2009
600 902	744 378	808 578	924 538	1 060 031	1 272 838	1 341 881
PKB Polski w cenach stałych rok do roku (wg GUS)
105	104,3	101,4	105,3	106,2	105	101,7
PKB/1 mieszkańca, gdzie UE-27 stanowi 100%
47,8	48,2	48,3	50,6	52,3	57,5	Brak danych

6. POJĘCIE I ELEMENTY GLOBALNEGO POPYTU I PODAŻY

ZAGREOWANY POPYT(AD) jest to zależność między całkowita ilością dóbr i usług, czyli wielkością realnego produktu narodowego brutto, jaką gospodarstwa domowe, firmy i rząd chcą nabyć, a poziomem cen mierzonym deflatorem produktu narodowego brutto w określonym czasie.

Gospodarstwa domowe dokonują zakupów konsumpcyjnych, firmy realizują inwestycje, na które składają się wydatki na powiększenie i odtworzenie kapitału oraz przyrosty zapasów, również rząd podnosi wydatki.

1. Wydatki konsumpcyjne

Zakupy dokonywane przez gospodarstwa domowe mają największy udział w transakcjach zawieranych na rynkach produktów.

Na wielkość wydatków konsumpcyjnych wpływa wiele czynników np. styl życia, prognozy na przyszłość, dostępność kredytów, i jeszcze dużo innych. Najważniejszym czynnikiem jest jednak poziom dochodu narodowego. Wydatki konsumpcyjne rosną i maleją wraz ze wzrostem i zmniejszaniem dochodu narodowego. Jeżeli dochody gospodarstw domowych zwiększają się to konsumpcja również rośnie, ale nie o tyle, ile się zwiększyły dochody.

Ta zależność między dochodem a wydatkami konsumpcyjnymi, zależnie od swej postaci, nosi nazwy: krańcowej skłonności do konsumpcji lub przeciętnej skłonności do konsumpcji.

KRAŃCOWA SKŁONNOŚĆ DO KONSUMPCJI (MPC) stanowi tę część dodatkowego dochodu, która jest konsumowana, czyli:

Z przeprowadzonych badań wynika, że MPC przyjmuje wartości z przedziału 60-75%. Oznacza to, że jeśli dochody gospodarstw domowych rosną o 1 000 000zł, przy MPC wynoszącej np. 70% to konsumpcja każdego z gospodarstw rośnie o 70% z 1 000 000, czyli 0,7 razy 1 000 000, co daje 700 000zł. Pozostałe 300 000zł zostanie w każdym z gospodarstw zaoszczędzone.

PRZECIĘTNA SKŁONNOŚĆ DOKONSUMPCJI (APC) pokazuje udział konsumpcji w dochodach gospodarstwa domowego, czyli:

Jeśli gospodarstwo domowe otrzymuje miesięczne dochody w wysokości 6 000 000zł i z tego na konsumpcje przeznacza 4 000 000zł, to APC wynosi 4 000 000 podzielone przez 6 000 000, czyli 0,67 lub inaczej 67%.

Sposób w jaki ludzie dostosowują swoją konsumpcję do zmian otrzymanych dochodów, zależy od tego, czy owe zmiany dochodów traktowane są jako czasowe, krótkotrwałe, czy też stałe. Przy krótkotrwałym polepszeniu się sytuacji, ludzie minimalnie zwiększają konsumpcję, a prawie cały przyrost dochodu przeznaczają na oszczędności. Jeśli natomiast poprawa sytuacji materialnej ma charakter stały, to gospodarstwa domowe prawie cały przyrost dochodów wydają na dodatkową konsumpcję, zwiększając oszczędności w znikomym stopniu.

2. Wydatki inwestycyjne

Inwestycje są to wydatki ponoszona na nowo wyprodukowane czynniki produkcyjne, które umożliwiają odtworzenie starych i zużytych czynników, a także wszelkiego rodzaju zapasy nagromadzone przez firmę. Inwestycje nie dotyczą natomiast wydatków powszechnie określonych jako inwestycje finansowe na akcje, obligacje czy inne papiery wartościowe, gdyż takie wydatki nie wpływają bezpośrednio na wielkość produkcji dóbr i usług.

Ta część zerowanego popytu jest szalenie ważna, gdyż dokonywanie inwestycji przez firmy prowadzi do zwiększenia mocy produkcyjnych w przyszłości. Możemy powiedzieć więc, że wydatki inwestycyjne określają tempo wzrostu gospodarczego, umożliwiają większą produkcję, czyli także i konsumpcję w przyszłości, a jednocześnie umożliwiają powstanie nowych miejsc pracy- są metodą zwiększania zatrudnienia i walki z bezrobociem.

Na wielkość inwestycji realizowanych w gospodarce, podobnie jak na wielkość wydatków konsumpcyjnych, wpływ ma wiele różnych czynników. Do najważniejszych z nich należą: postęp naukowo-techniczny, który umożliwia produkcję po niższych kosztach, czyli pozwala osiągnąć większe zyski, a także wzrost popytu inwestycyjnego. Również wysokość stopy procentowej odgrywa ogromną rolę. Większość firm zaciąga pożyczki w celu realizowania inwestycji. Stopa procentowa jest ceną za korzystanie z cudzych pieniędzy i jeśli jest ona taka niska, to zaciąganie pożyczek jest takie „tanie”. Wysoka stopa procentowa zniechęca do występowania w roli kredytobiorcy, ograniczając ilość inwestycji. Wydatki inwestycyjne zmieniają się z roku na rok i są tym elementem zagregowanego popytu, który najtrudniej przewidzieć.

3. Wydatki rządowe

Rząd kupuje wiele różnych rzeczy, zaczynając chociażby od samolotów i czołgów, a chociażby na taśmie samoprzylepnej kończąc. Zatrudnia zarówno wiele ludzi do pracy bezpośrednio związanej ze swoją działalnością : sekretarki oraz biurokratów, pracowników sfery budżetowej, tj. policjanci czy nauczyciele, i wielu innych. Jest sprawą oczywistą, że wydatki rządowe mają silny wpływ na zagregowany popyt, zarówno bezpośrednio poprzez zakupy dokonywane przez rząd, jak i pośrednio poprzez opodatkowanie gospodarstw domowych i firm.

4. Eksport netto

Współpraca gospodarcza z zagranicą również ma wpływ na wielkość zagregowanego popytu i dochodu narodowego. Jeśli dobra i usługi wyprodukowane w danej gospodarce są sprzedawane za granicę, to następuje napływ pieniądza do tej gospodarki i rośnie poziom dochodu. Jeśli natomiast „mieszkańcy tej gospodarki” kupują wiele produktów pochodzenia zagranicznego, to widoczny staje się spadek wydatków w kraju i ich wzrost za granicą. Eksport netto, czyli wielkość eksportu pomniejszona o wielkość importu, jest jedną z części składowych zagregowanego popytu. Jeśli eksport netto jest dodatni, to przyczynia się do wzrostu wydatków ponoszonych w gospodarce, jeśli jest natomiast ujemny, to ogranicza te wydatki.

ZAGREGOWANA PODAŻ(AS) pokazuje zależność całkowitą między ilością produktów, czyli wielkością realnego produktu narodowego brutto, jaką wszyscy producenci w gospodarce chcą zaoferować na sprzedaż, a poziomem cen mierzonych deflatorem produktu narodowego brutto w danym okresie.

Na zagregowaną podaż w gospodarce wpływa wiele czynników. Pomimo, że zagregowana podaż łączy wszystkie produkty w gospodarce wytworzone, to można wyróżnić czynniki oddziałujące na produkcję na wszystkich rynkach.

1. Poziom cen

Podobnie jak firmy na indywidualnych rynkach reagują na wzrost ceny swojego produktu zwiększając jego produkcję i podaż, tak samo wzrost poziomu cen oddziałuje na producentów w całej gospodarce. Na skutek wzrostu poziomu cen firmy osiągają większe zyski, przy czym trzeba tu zastrzec, że dzieje się tak dopóki pracownicy nie wystąpią z żądaniami podwyżki płac. W odpowiedzi na zwiększone zyski firmy zwiększają produkcję. Oznacza to, że wzrostowi poziomu cen towarzyszy wzrost ilości dóbr i usług oferowanych na sprzedaż.

2. Możliwości produkcyjne gospodarki

Techniczne możliwości produkcji dóbr i usług odgrywają podstawowa rolę w wyznaczaniu zagregowanej podaży w gospodarce. Na te możliwości składa się ilość i jakość zatrudnionego kapitału. Możliwości produkcyjne tworzone są dzięki inwestycją polegającym na zakupie nowego kapitału w celu zastąpienia starego i zużytego, a także w celu zwiększenia zasobu kapitału. Amortyzacja jest to starta na wartości kapitału w danym okresie, a inwestycje brutto są to wydatki na zastąpienie zużytego kapitału i zakup nowego. Różnicę między inwestycjami brutto i amortyzacją stanowią inwestycje netto przedstawiające tylko zwiększenie zasobu kapitału.

O możliwościach produkcyjnych gospodarki decydują inwestycje, gdyż jeśli producenci nie będą zastępować starego i zużytego kapitału nowym, to będą musieli ograniczać produkcję. O możliwościach zwiększania produkcji decydują inwestycje netto. Dzięki nim kreowane są nowe miejsca pracy i możliwy jest wzrost poziomu życia ludzi. Od nich zależy wzrost gospodarczy.

3. Postęp naukowy i techniczny

Dzięki udoskonaleniu metod produkcyjnych i obniżaniu kosztów produkcji firmy mogą nie tylko podnosić jakość swoich produktów, ale także zwiększać wielkość produkcji i podaży. Aby mógł być osiągnięty postęp naukowo-techniczny, konieczne są jednak nakłady na badania naukowe.

4. Siła robocza

SIŁĘ ROBOCZĄ tworzą wszyscy ci, którzy znajdują się na rynku pracy, czyli ci, którzy pracują i ci, którzy szukają pracy.

Jest sprawą oczywistą, że możliwości produkcyjne gospodarki zależą od liczby pracowników, jakich można zatrudnić przy produkcji. Ze wzrostem siły roboczej mogą się wiązać problemy bezrobocia w krótkim okresie, ale jednak w długim okresie wzrostowi siły roboczej towarzyszy wzrost wielkości produkcji. Należy jednak zwrócić uwagę na produkcyjność siły roboczej, czyli jej zdolność do wytwarzania większej lub mniejszej ilości produktów. Inwestycje dzięki, którym osiągany jest postęp techniczny, prowadza do zwiększenia wydajności pracy. W historycznym ujęciu podział pracy i specjalizacja umożliwiły zwiększenie produkcyjności pracy, a więc i zwiększenie zagregowanej podaży.

5. Dostępność i koszty czynników produkcji

Jeśli ważne czynniki produkcyjne, np. ropa naftowa staja się trudno dostępne i ich cena rośnie, to ma wpływ na funkcjonowanie całej gospodarki prowadząc do ograniczenia zagregowanej podaży.

6. Regulacja rządowa

Rząd swoimi posunięciami również ma wpływ na zagregowaną podaż. Jeśli, załóżmy, ustanowione zostaną przepisy prawne dotyczące ochrony środowiska, to z reguły następuje ograniczenie produkcji. Nie oznacza to rzecz jasna, że ochrona środowiska jest czymś złym, ale uświadamia konieczność wyboru między czystą wodą i powietrzem, a mniejszym wzrostem produkcji. Rząd także wpływa na wzrost podaży finansując chociażby programy szkoleniowe umożliwiające bezrobotnym zdobycie nowego zawodu.

Deflator:

• stosunek nominalnego PNB w cenach bieżących do PNB w ujęciu realnym wyrażony w postaci wskaźnika

Za jego pomocą ustalana jest wartość realna PNB oraz globalna dynamika siły nabywczej pieniądza

7. DEFINICJA PIENIĄDZA, JEGO RODZAJE I FUNKCJE

Wg Begg'a

Pieniądz jest to pewien powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonujemy płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się z zobowiązań (np. spłata długu). Inaczej mówiąc jest to środek wymiany.

Rodzaje pieniądza:

- pieniądz symboliczny - środek płatniczy, którego wartość czyli siła nabywcza, znacznie przewyższa koszt jego wytworzenia lub wartość jako towaru w innych niż pieniądz zastosowaniach

- pieniądz bezgotówkowy - środek wymiany, którego podstawą jest wierzytelność przedsiębiorstwa prywatnego lub osoby fizycznej

Wg Milewskiego:

Pieniądz - powszechnie akceptowany w danym kraju środek płatniczy.

Rodzaje pieniądza:

• pieniądz papierowy - znak wartości niewymienialny na złoto i nie mając wartości substancjonalnej. Jest on symbolem wartości. Któremu państwo nadało kurs przymusowy, właściwość środka cyrkulacji i środka płatniczego oraz przywilej płacenia nim podatków i świadczeń na rzecz Skarbu Państwa przez obywateli

• pieniądz bezgotówkowy (bankowy, żyrowy) - występuje w formie zapisów na rachunkach depozytowych w bankach

Funkcje pieniądza:

1. Środek wymiany (cyrkulacji) - pośredniczenie w wymianie towarów i usług

Pojawienie się pieniądza przekształciło wymianę bezpośrednią (towar - towar) na pośrednią (towar - pieniądz - towar).

Pieniądz może być wykorzystywany jako środek wymiany przy następujących warunkach:

• musi być powszechnie akceptowany (pewność, że można za niego coś kupić)

• musi być łatwo przenośny (dla lepszego przechowywania i przemieszczania nie mogą być ciężkie i duże objętościowo)

• musi być łatwo podzielny na mniejsze jednostki

• musi być trudny do podrobienia (żeby budził zaufanie i nie tracił przez to swojej wartości)

1. Jednostka obrachunkowa (miernik wartości, cen dóbr i usług)

Ta funkcja pozwala na wyrażenie wartości poszczególnych kategorii wartości. Wszystkie towary maja ceny wyrażone w pieniądzu i jest dzięki temu możliwość porównania relacji między towarami.

3. Środek płatniczy

Pozwala realizować zobowiązania takie jak zakup towarów i usług, płatności związane z zaciąganiem i spłacaniem pożyczek, podatki, składki na ubezpieczenie społeczne i gospodarcze

1. Środek przechowywania bogactwa (środek tezauryzacji) Pieniądz jest gromadzony poza obrotem gospodarczym. Prowadzi to do zmniejszenia ilości pieniądza w obiegu. Tezauryzacja, czyli gromadzenie pieniędzy, a tym samym przechowywanie bogactwa, może być wyrazem braku zaufania do instytucji finansowych.

Podaż pieniądza to ilość pieniądza wprowadzonego do obrotu.

Agregaty pieniądza

Są miarą podaży pieniądza w walucie krajowej. W zależności od tego jakie aktywa uznamy za pieniądz mówimy o różnych agregatach pieniężnych. Istnieje kilka powszechnie przyjętych kategorii pieniądza, oznaczamy je literą M od angielskiego słowa money.

M0 - baza monetarna, największa koncepcja miary pieniądza obejmująca gotówkę w obiegu, czyli wartość krążącego w gospodarce pieniądza gotówkowego, wyemitowanego przez bank centralny
M1 - obejmuje M0 oraz depozyty płatne na żądanie
M2 - obejmuje M1 oraz wkłady oszczędnościowe, czyli wszystkie depozyty w bankach komercyjnych o terminie zwrotu do 2 lat włącznie
M3 - obejmuje M2 oraz depozyty terminowe, czyli bankowe papiery dłużne o terminie zwrotu nieprzekraczającym 2 lata oraz zobowiązania banków z tytułu operacji z przyrzeczeniem odkupu przeprowadzonych przez banki z podmiotami niebankowymi.

Popyt na pieniądz to ilość pieniądza na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez podmioty gospodarcze.

Według teorii popytu na pieniądz J.M Keynesa powody, co do chęci posiadania i utrzymywania pieniądza są następujące:

• powód transakcyjny rodzi popyt transakcyjny, który wynika z konieczności posiadania pieniądza w celu realizacji przewidywanych zakupów dóbr i usług;

• powód przezornościowy (ostrożnościowy) rodzi popyt przezornościowy (ostrożnościowy), który wynika z niepewności co do przyszłych dochodów i wydatków oraz dążenia do bezpieczeństwa;

powód spekulacyjny rodzi popyt spekulacyjny, który polega na dążeniu do posiadania pieniądza przynoszącego zysk w przyszłości;

8. FUNKCJE BANKU CENTRALNEGO

1. Bank emisyjny - w imieniu państwa zajmuje się jako jedyna instytucja w kraju emisją znaków pieniężnych. Określa przy tym nie tylko wielkość emisji, ale też podejmuje decyzje o wprowadzeniu pieniądza do obiegu. Bank emisyjny decyduje również o ilości pieniądza, znajdującej się w obiegu - w celu oddziaływania na tę wielkość używa własnych instrumentów: m. in. stóp procentowych i operacji otwartego rynku.

2. Centralny bank państwa :

• Rząd przechowuje swoje depozyty, rezerwy złota, dewiz ( prowadzi obsługę bankową budżetu państwa)

• Nadzoruje transakcje kredytowe z zagranicą.

• Jeden z poważniejszych nabywców rządowych papierów wartościowych.

• Może zaciągać i spłacać kredyty zagraniczne w imieniu państwa.

• Ustala kursy walut za pomocą skupu i sprzedaży walut.

• Prowadzi rachunki bankowe rządu i centralnych instytucji państwowych, państwowych funduszy celowych i państwowych jednostek budżetowych oraz realizuje ich zlecenia płatnicze

3. Bank banków - ( wykłady makro) najważniejszy bank w systemie bankowym, nadzoruje inne banki:

• Bank komercyjne deponują tam swoje oszczędności i zaciągają kredyty, mogą przechowywać też swoje rezerwy,

• Kredytodawca ostatniej instancji: udziela w nadzwyczajnych sytuacjach kredytu bankom komercyjnym

• Kontrola podaży pieniądza poprzez interwencje na rynku walutowym

• Prowadzi działalność edukacyjną

(Strona NBP) NBP pełni w stosunku do banków funkcje regulacyjne, które mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa depozytów zgromadzonych w bankach oraz stabilności sektora bankowego. Organizuje system rozliczeń pieniężnych, prowadzi bieżące rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym. Narodowy Bank Polski jest odpowiedzialny za stabilność i bezpieczeństwo całego systemu bankowego, pełni funkcję banku banków, ponadto, nadzoruje systemy płatności w Polsce.

9. INFLACJA, JEJ RODZAJE I SKUTKI

Inflacja - od łacińskiego inflatio

• dynamiczny proces długotrwałego wzrostu przeciętnego poziomu wszystkich cen (towarów, usług i czynników wytwórczych)

• trwały wzrost ogólnego poziomu cen występujący w pewnym okresie czasu

• spadek siły nabywczej jednostki pieniężnej np. złotego

Deflacja - oznacza wzrost siły nabywczej jednostki pieniężnej danego kraju wywołany długookresowym spadkiem przeciętnego poziomu cen w gospodarce.

Rodzaje inflacji:

1. Ze względu na czas trwania

• trwała - ekonomiczna, długookresowa

• chwilowa - krótkookresowa

2. Ze względu na stopień inflacji (bierze się pod uwagę ruch)

• pełzająca - jednocyfrowa (o stałej stopie wzrostu cen, jest to inflacja typowa dla krajów wysokorozwiniętych)

• krocząca od 10 do 20 - stwarza pewne problemy

• galopująca od 20 do 100

• hiperinflacja powyżej 100 - (cechuje ją bardzo szybki, skoncentrowany w czasie wzrost stopy inflacji)

3. Ze względu na przyczynę

• wewnętrzna - z istoty gospodarki kraju

• popytowa - wzrost popytu [globalny popyt przekracza zdolności produkcyjne gospodarki; powodowana jest przez Państwo (niższe podatki, wyższe place w budżecie, drukowanie pustego pieniądza, wydatki państwa) oraz przez Bank Centralny (niższe stopy procentowe - więcej ludzi bierze kredyty)]

• podażowa (kosztowa) - wzrost kosztów [rosną koszty, rosną ceny, podaż spada, powoduje wzrost plac, wzrost cen surowców i energii]

• zewnętrzna - (egzogeniczna) - importowana, nakręcana z zewnątrz; poprzez powiązania importowe i eksportowe; zmiany cen surowców; kurs walutowy; duży napływ kapitału zagranicznego

4. Ze względu na formę inflacji

• jawna - mamy taką formę inflacji w Polsce; zmieniają się ceny ale pozostają cenami równowagi rynkowej; siła nabywcza pieniądza maleje.

• ukryta - (tłumiona, zawieszona) - ceny nie rosną, luka inflacyjna - popyt przewyższa podaż.

5. Ze względu na oddziaływanie na inflację

• kontrolowana

• żywiołowa

Mierzenie inflacji:

• bada się ceny dóbr i usług konsumpcyjnych - indeksem CPI

• ceny dóbr produkcyjnych - PPI

• delator: badanie cen dóbr i usług konsumpcyjnych, produkcyjnych.

Inflacja w 2009 roku - 3,5 % (mierzona rok do roku, wskaźnik cen przy podstawie rok poprzedni = 100)

((poziom cen w roku 2009 - poziom cen w roku 2008)/ poziom cen w roku 2008) x 100%

Inflacja kwiecień 2010 - 0,4 % (mierzona miesiąc do miesiąca poprzedniego, czyli miesiąc poprzedni = 100)

((poziom cen w miesiącu kwietniu - poziom cen w miesiącu marcu)/ poziom cen w miesiącu marcu) x 100%

Inflacja kwiecień 2010 - 2,4 % (mierzona miesiąc do miesiąca poprzedniego roku, czyli kwiecień 2009 = 100)

((poziom cen w miesiącu kwietniu2010 - poziom cen w miesiącu kwietniu 2009)/ poziom cen w miesiącu kwietniu 2009) x 100%

Skutki inflacji:

• inflacja wpływa na redystrybucję dochodów między dłużnikami a wierzycielami - wzrost cen zmniejsza realną wartość długu, a więc ta sytuacja jest korzystna dla dłużnika - transfer bogactwa od kredytodawców do kredytobiorców,

• „koszt zdzieranych zelówek” - dodatkowy czas i wysiłek wkładany przez ludzi w zawieranie transakcji wówczas, gdy próbują oni poradzić sobie za pomocą mniejszych zasobów realnego pieniądza,

• „koszty zmienianych jadłospisów” - spowodowane inflacją odpowiadają zasobom zużywanym po to, aby dokonać niezbędnych dostosowań i zapewnić stałość zmiennych realnych - jednym słowem powoduje koszty związane z dostosowaniem zmian cen,

• „drenaż podatkowy” - wzrost realnych wpływów podatkowych, wywołany inflacją, która zwiększa dochody nominalne i sprawia, że niektórzy ludzie zostają zaliczeni do wyższych przedziałów opodatkowania w ramach systemu progresywnego podatku dochodowego - podatek dochodowy dotyczy wartości nominalnej a nie realnej. Podatek pośredni zawarty w cenie w wyniku inflacji również rośnie,

• inflacja osłabia skłonność ludzi do oszczędzania

• inflacja wpływa na bilans handlu zagranicznego - przy wysokiej inflacji jest przeprowadzana dewaluacja waluty krajowej, tj. zwiększenie ilości jednostek waluty krajowej za jednostkę waluty zagranicznej. Drożeje konieczny import, który może stanowić przyczynę lub czynnik zwiększający tempo inflacji,

• inflacja powoduje załamanie inwestycji - jako rezultat odwrotnej zależności między poziomem stopy procentowej a popytem inwestycyjnym. W naszym kraju aktualnym przykładem takiego wieloletniego załamania jest budownictwo mieszkaniowe,

• inflacja powoduje ucieczkę od pieniądza, preferowanie dóbr materialnych.

Niekiedy wskazuje się pozytywne skutki inflacji, ponieważ gdy jedni tracą, inni zyskują. Najbardziej na inflacji mogą korzystać:

• rząd, ponieważ w wyniku podatku inflacyjnego(podatek inflacyjny jest dochodem, który otrzymuje rząd z inflacji: realne dochody gospodarstwa domowych i przedsiębiorstw zmniejszają się; podatki liczone od wartości nominalnej pozostają niezmienione) osiąga dodatkowe dochody budżetowe,

• spekulanci, którzy kupują towary taniej i sprzedają drożej,

• dłużnicy spłacający kredyty o stałym oprocentowaniu,

• te przedsiębiorstwa, w których koszty rosną wolniej niż ceny sprzedawanych przez nie towarów i usług.

10. BUDŻET PAŃSTWA I ZASADY JEGO TWORZENIA

Budżet państwa scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa. BP jest więc planem finansowym, który będzie stanowił podstawę działalności podmiotów państwowych w następnym okresie fiskalnym (roku budżetowym). BP jest aktem prawnym o określonym czasie obowiązywania. Cele i zadania państwa realizowane z pomocą budżetu muszą być z góry określone. BP sporządza się ex ante; można go traktować jako plan finansowy państwa (władz ustawodawczych i wykonawczych).

Budżet państwa jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów organów władzy państwowej, organów kontroli i ochrony prawa, sądów i trybunałów oraz administracji rządowej. W BP określa się rozmiary pomocy finansowej dla jst, a także dla innych podmiotów realizujących zadania państwa. W tym sensie BP jest podstawowym, chodź nie jedynym planem finansowym państwa.

Budżet państwa to plan finansowy państwa, zestawienie prognozowanych na następny rok budżetowy dochodów i wydatków rządowych, sporządzone przez rząd (projekt budżetu) i zatwierdzone (po wprowadzeniu ewentualnych poprawek) przez parlament, najczęściej w formie ustawy budżetowej.

Budżet państwa jest podstawowym instrumentem określania i realizacji polityki gospodarczej i społecznej rządu, a konieczność zatwierdzenia projektu przez parlament zapewnia parlamentarną kontrolę nad poczynaniami rządu.

Tworzenie budżetu Państwa

Opracowowanie projektu budzetu rozpoczyna się od przyjęcia prognozy ekonomicznej (określa ona warunki makroekonomiczne, w jakich budżet jest realizowany, czyli wielkość PKB, wzrost cen, podaż pieniądza, poziom zatrudnienie, bezrobocie, stopy procentowe, itp.) Do złożenia projektu budżetu zobowiązany jest Minister Finansów. Szczegółowe zasady , tryb i terminy przygotowania materiałów do projektu budżetu określa Minister Finansów i przekazuje je do podmiotów współpracujących w tym działaniu, tj. do: NBP, Rządowego Centrum Studiów Strategicznych(RCSS), GUS, ministrów, kierowników urzędów centralnych, wojewodów. Opracowują oni propozycje do dochodów i wydatków budżetowych. Propozycje te powinni przedłożyć MF do końca maja roku poprzedzającego rok budżetowy. Następnie MF ustala limity wydatków poszczególnych części budżetu i przekazuje je ich dysponentom w terminie do 21 dni. Dysponenci części budżetu zobowiązani są do złożenia projektu wydatków. Następnie MF dokonuje weryfikacji złożonych planów, głównie pod kątem nieprzekroczenia przyznanych limitów wydatków. Do otrzymanych planów zostają włączone, bez negocjacji, dochody i wydatki naczelnych organów państwa i jego administracji, tj. Kancelarii Sejmu, Kancelarii Senatu, Kancelarii Prezydenta, NIK, Państwowej Inspekcji Pracy itp. Następnie opracowany projekt budżetu zostaje przekazany Radzie Ministrów i rząd może dokonać nim zmian, po czym przyjmuje go w firmie uchwały. Następnie w terminie do 30 września projekt budżetu zostaje przekazany Marszałkowi Sejmu. Po 7 dniach od doręczenia projektu dochodzi do pierwszego czytania w sejmie. Tryb prac nad budżetem w Sejmie, a następnie w Senacie określają ich regulaminy. Prace nad projektem ustawy w Sejmie składają się z trzech etapów. Po pierwszym czytaniu projekt budżetu trafi do Komisji Finansów Publicznych. Równolegle rozpatrują ten projekt sejmowe komisje branżowe. Komisje formułują opinie i przekazują do KFP, która przekazuje sejmowi ostateczny projekt budżetu państwa. Na drugim czytaniu w Sejmie Poseł sprawozdawca KFP przedstawia sprawozdanie. Mogą być zgłaszane poprawki. Jeżeli wniesiono dużą liczbę poprawek , to projekt budżetu może trafić ponownie do KFP. Po ich rozpatrzeniu zostaje przygotowana kolejna wersja projektu. Następnie następuje trzecie czytanie . W czasie tego czytania KFP przedstawia swoje dodatkowe sprawozdanie. Etap kończy się uchwaleniem ustawy budżetowej, która zostaje przesłana do Marszałka Sejmu i do Prezydenta. Senat w ciągu 20 dni od daty otrzymania ustawy budżetowej powinien podjąć stosowna uchwałę o przyjęciu budżetu. Po pracach w komisjach senackich Senat może przyjąć ustawę bez poprawek bądź przekazać ją Sejmowi z propozycjami zmian. Jeżeli Senat zgłosi poprawki, to ustawa wraca do sejmu. Sejm może przyjąć poprawki lub je odrzucić. Odrzucenie może nastąpić większością 2/3 głosów, przy obecności co najmniej połowy posłów. Ostatnim etapem kończącym pracę nad budżetem jest podpisanie ustawy budżetowej przez Prezydenta RP, który może odmówić jej podpisania. Gdyby tak się stało, to ustawa zostaje skierowana do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie jej zgodności z Konstytucją RP. Jeżeli w wyniku prac TK ustawa budżetowa nie zostanie ogłoszona do 1 stycznia, to do czasu jej ogłoszenia podstawą gospodarki finansowej jest projekt ustawy budżetowej.

(Tylko do doczytania dla chętnych: Podstawą gromadzenia i rozdysponowywania środków publicznych w budżecie jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnia rząd do realizacji określonych w ustawie wydatków i dochodów. W procedurze budżetowej proces ten nazywany jest autoryzacja budżetu państwa. Istnieje odmienne podejście przy autoryzacji dochodów i autoryzacji wydatków. W przypadku dochodów chodzi zwłaszcza o autoryzacje podatków. Fundamentalny związek polega na tym, że podstawa tworzenia BP są podatki, ściślej ustawy podatkowe dotyczące poszczególnych rodzajów podatków. Wpisanie do ustawy budżetowej pozycji dochodów z danego tytułu podatkowego stanowi autoryzację podatku. Zapisane w ustawie budżetowej dochody z podatków maja wyłącznie charakter prognozy, co oznacza, że niewykonanie tych dochodów nie skutkuje sankcjami wobec władz wykonawczych.

Zapisane w ustawie budżetowej - w różnych przekrojach- kwoty wydatków stanowią limity. Ich przekroczenie oznacza naruszenie ustaleń dokonanych w ramach autoryzacji budżetu, a więc złamanie ustawy budżetowej, co może doprowadzić do postawienia rządu przed Trybunałem Stanu. Także w przypadku budżetowych zapisy ustawowe mają charakter prognozy. Gdy prognoza ta się nie sprawdza, możliwe jest zwiększenie wydatków, ale pod warunkiem nowej autoryzacji ustawy budżetowej w trakcie roku fiskalnego, czyli po znowelizowaniu ustawy budżetowej)

ZASADY BUDŻETOWE

Zasady budżetowe to reguły dotyczące prawidłowego wykonywania czynności związanych z funkcjonowaniem budżetu. W literaturze skupia się na zasadach (tzn. tylko te znalazłam wyjaśnione), które mają zasadnicze znaczenie i ponadczasowy charakter:

• Zasada równowagi (zwana również złotą zasadą) jest najważniejsza regułą dotycząca gospodarki budżetowej. Istota jej polega na zrównoważeniu wydatków państwa z jego dochodami. Jeżeli w budżecie występuje niedobór dochodów, to mamy do czynienia z deficytem budżetowym. Jeśli wpływy przewyższają wydatki, to występuje nadwyżka budżetowa.

• Zasada zupełności oznacza, że w budżecie powinny zostać uwzględnione wszystkie dochody i wydatki państwa.

• Zasada jawności polega na tym, że prace parlamentu nad budżetem są jawne. Sama ustawa jest publikowana. Jej treść jest dyskutowana w środkach masowej informacji. Przestrzeganie tej zasady ma prowadzić do ograniczenia zjawisk naruszających prawo budżetowe, do ograniczania marnotrawienia publicznych środków finansowych.

• Zasada jednoroczności Istota jej polega na respektowaniu rocznego czasu trwania budżetu. W praktyce dochodzi do odstępstwa od zasady. Ma to miejsce w przypadku finansowania inwestycji( środki są wykorzystywane w okresie ich realizacji).

• Zasada operatywności polega na opracowywaniu budżetu w układzie podmiotowym, czyli chodzi o wskazanie zadań i środków budżetowych dla konkretnych podmiotów.

• Zasada jedności polega na objęciu jednym planem - budżetem wszystkich dochodów i wydatków państwa. Wyróżnia się jedność formalna i materialną. Jedność formalna polega na budowaniu całego bilansu systemu finansów publicznych, obejmującego budżet władz centralnych i budżetu jednostek samorządowych. Jedność materialna oznacza, że wszystkie dochody państwa SA przeznaczane na pokrycie wszystkich jego wydatków. W praktyce zasada ta nie jest przestrzegana. Odstępstwo od niej znajdujemy w przypadku publicznych funduszy celowych.

• Zasada realności postuluje maksymalna precyzję w planowaniu dochodów i wydatków budżetowych.

• Zasada specjalizacji ma charakter złożony, gdyż według niej:

1. Dochody i wydatki powinny być ujmowane nie w sumach ogólnych, lecz z dokładnym określeniem źródeł dochodów oraz przeznaczenia wydatków.

2. Środki budżetowe powinny być wydatkowane tylko do wysokości ustalonej w budżecie.

3. Środki budżetowe powinny być wydatkowane w określonym czasie.

1. DŁUG PUBLICZNY, JEGO MIERZENIE I PRZYCZYNY

Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek oraz innych form działalności, w wyniku których państwo płaci odszkodowanie; suma finansowych zobowiązań sektora władz publicznych, wynikających ze zróżnicowanych tytułów, przede wszystkim z tytułu pożyczek na pokrycie deficytu budżetowego.

Dług publiczny (zadłużenie państwa) składa się z łącznych, czyli nagromadzonych pożyczek zaciągniętych przez rząd.

Dług publiczny jest zasobem zobowiązań państwa. Deficyt natomiast jest strumieniem nowego długu zaciąganego przez rząd, kiedy wydaje on więcej, niż uzyskuje.

Przedmioty długu publicznego tzn. rodzaje zobowiązań, które mogą składać się na sumę długu:

1. Papiery wartościowe różnego rodzaju o różnym okresie zapadalności.

2. Pożyczki i kredyty bankowe,

3. Pożyczki zagraniczne, w tym od organizacji międzynarodowych,

4. Przychody publicznych programów oszczędnościowych, łącznie z przejętymi depozytami w bankach, związanymi z takimi programami,

5. rachunki wymagalne za dobra i usługi,

6. Nadpłacone podatki,

7. Zobowiązania z tytułu długotrwałej dzierżawy (ponad rok),

8. Zaległości płatnicze z tytułu emerytur i rent oraz wynagrodzeń pracowników służb publicznych,

9. Płatności z tytułu innych świadczeń dostarczanych przez jednostki sektora publicznego, w tym finansowe zobowiązania z tytułu różnych programów socjalnych,

10. Gwarancje dla stron trzecich, które mogą obejmować gwarancje pożyczek, zarówno jednostek sektora publicznego jak i prywatnego, a także gwarancje uwzględniające inne cele jak np. finansowanie eksportu albo kursów walut,

11. Odszkodowania,

12. Poręczenia albo inne formy prawne zabezpieczeń,

13. Programy ubezpieczeniowe i reasekuracyjne,

14. Inne zobowiązania wynikające z kontraktów, umów itp.

Przyczyny długu:

• uporczywie utrzymujący się deficyt budżetowy, który przekształca się w dług,

• okresy wzmożonych wydatków publicznych, zwłaszcza okresy wojen i głębokich kryzysów gospodarczych,

• realizowana doktryna ekonomiczna, która może zakładać świadome utrzymywanie deficytu budżetowego i długu publicznego jako narzędzi interwencjonizmu państwowego,

• osiąganie celów politycznych rządzącej elity, która nie decyduje się na podnoszenie podatków, ale nie dokonuje cięć w wydatkach publicznych; teoretycznym uzasadnieniem takiej polityki jest teza o neutralności długu publicznego dla gospodarki i społeczeństwa; jeżeli przyjąć, że teza ta jest słuszna, to dla rządu znacznie korzystniejsze jest zaciąganie pożyczek niż podnoszenie podatków lub nakładanie nowych,

• wpadanie władz publicznych w pułapkę zadłużenia

Najważniejszą przyczyną powstawania długu publicznego jest jednak zaciąganie pożyczek na pokrycie deficytu budżetowego. Pożyczki nie mogą być zaliczane do dochodów budżetowych, lecz stanowią część wpływów pieniężnych o charakterze przychodów. Wpływy z tytułu długu publicznego wywołują koszty, które muszą być pokryte w przyszłości. Nie powinno się dopuszczać do finansowania z pożyczek wydatków bieżących budżetu.

Dług publiczny oblicza się jako wartość nominalną zobowiązań jednostek sektora finansów publicznych po wyeliminowaniu wzajemnych zobowiązań między jednostkami tego sektora.

Przez wartość nominalną zobowiązania rozumie się wartość nominalną:

1. wyemitowanych papierów wartościowych;

2. zaciągniętej pożyczki, kredytu lub innego zobowiązania, to jest kwotę świadczenia głównego, należną do zapłaty w dniu jego wymagalności;

3. niewymagalnych zobowiązań np. z tytułu gwarancji i poręczeń.

Wartość nominalna zobowiązań indeksowanych lub kapitalizowanych odpowiada początkowej wartości nominalnej z uwzględnieniem przyrostu kapitału.

Międzynarodowe analizy porównawcze gospodarki wymagają przyjęcia wspólnej metodologii statystycznej. W 1993r. ONZ, Eurostat, MFW, OECD oraz Bank Światowy wspólnie opublikowały System Rachunków Narodowych (w skrócie SNA 93). W 1995 roku Eurostat opublikował wersję systemów rachunków obowiązującą kraje członkowskie UE pod nazwą Europejski System Rachunków Narodowych i regionalnych (ESA 95). Dla statystyki długu publicznego państw UE istotne było ustalenie w 1993 roku Kryterium z Maastricht.

W odniesieniu do państw UE funkcjonują dwie różne metody obliczania długu publicznego:

• Oparta o SNA/ESA.

Według ESA/SNA dług publiczny odnosi się tylko do zadłużenia jednostek instytucjonalnych sektora władz publicznych, a nie do zadłużenia całego sektora publicznego, tzn. nie obejmuje zadłużenia publicznych jednostek samofinansujących się.

Pod względem zakresu przedmiotowego dług publiczny został określony jako suma wszystkich zobowiązań sektora władz publicznych w kategoriach: gotówka i przejęte depozyty, papiery wartościowe inne niż udziały łącznie z finansowymi instrumentami pochodnymi, pożyczki, inne rachunki wymagalne.

Zakres podmiotowy długu publicznego wynika ze zdefiniowania zakresu sektora finansów publicznych, a zakres przedmiotowy długu publicznego ze zdefiniowania zakresu wierzytelności. Według ESA 95 i SNA 93 przyjmuje się metodę memoriałową, tzn. że wartość zobowiązań jest obliczana według momentu ich powstania, a nie wpływu albo wypływy środków pieniężnych. Zadłużenie powinno być obliczane według wartości rynkowych.

• Oparta jest o kryteria z Maastricht.

Według kryterium z Maastricht. Kryteria te określają zasady obliczania długu publicznego w celu stwierdzenia, czy państwa członkowskie i kandydująca do UGW przestrzegają kryterium granicznej wielkości długu publicznego.

Zakres podmiotowy jest taki sam jak w ESA 95.

Natomiast zakres przedmiotowy długu z Maastricht jest węższy bo nie uwzględnia finansowych instrumentów pochodnych, rachunki wymagalne, udziały i inne akcje oraz rezerwy techniczno- ubezpieczeniowe. Dług powinien być liczony według wartości nominalnych.

ZASADA: Dług państwowy nie może przekroczyć 60% wartości rocznego PKB.

12. POJĘCIE BEZROBOCIA I JEGO RODZAJE

Bezrobocie - sytuacja, w której część osób w wieku produkcyjnym, zdolnych i gotowych do pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce, pozostaje bez pracy, pomimo podejmowanych poszukiwań pracy.

Ludność w wieku produkcyjnym (Lp) dzielimy na:

• aktywnych (czyli tzw. zasoby siły roboczej-Sr) i

• biernych zawodowo (NSr).

Porównując Sr/Lp otrzymamy współczynnik aktywności zawodowej, który im jest wyższy tym lepiej.

Sr = bezrobotni (B) + zatrudnieni (Z)

Stopa bezrobocia: B/Sr * 100%

1. Rodzaje bezrobocia:

1. związane z niedopasowaniami strukturalnymi, mamy tu podrodzaje

• frykcyjne - nieredukowalne minimum bezrobocia w dynamicznej gospodarce. Powstaje w związku z powolnością przystosowań struktury podaży siły roboczej i struktury popytu na siłę roboczą na niedoskonale funkcjonującym rynku pracy. Informacje posiadane zarówno przez pracodawców jak i pracowników są niedoskonałe i musi upłynąć jakiś czas aby bezrobotni odnaleźli się z pracodawcami. Nie jest ono wielkością stałą

• strukturalne - powstaje w wyniku niedopasowań struktury podaży i popytu na siłę roboczą, przede wszystkim w aspektach kwalifikacyjnym, zawodowym i regionalnym. Przyczyną są upadki lub rozwój poszczególnych branży i gałęzi

2. związane z nadwyżką całkowitej podaży siły roboczej nad całkowitym popytem na siłę roboczą

• wzrost podaży siły roboczej

• koniunkturalne - redukcja popytu na siłę roboczą

2. Rodzaje bezrobocia

1. Bezrobocie frykcyjne (przejściowe),

obejmuje tę część osób, które pozostają bez pracy ze względu na zmianę miejsca zatrudnienia, jest to bezrobocie krótkotrwałe i związane z sytuacją osoby a nie sytuacja na rynku pracy,

2. Bezrobocie strukturalne,

Obejmuje tych wszystkich bezrobotnych, którzy utracili pracę w wyniki zmian strukturalnych w gospodarce, polegających na likwidacji niektórych gałęzi. Problemem tego bezrobocia jest jego długookresowość i wymaga zmiany kwalifikacji.

3. Bezrobocie globalne,

obejmuje całe bezrobocie występujące w danej gospodarce bez względu na jego powody

4. Bezrobocie przymusowe,

obejmuje osoby pozbawione pracy ze względu na sytuacje na rynku pracy ( brak miejsc pracy).

5. Bezrobocie dobrowolne,

obejmuje osoby pozostające bez pracy ponieważ nieakceptują oferowanych warunków na rynku pracy ( zbyt niska realna stopa płac).

6. Bezrobocie cykliczne,

obejmuje tych bezrobotnych, którzy pozostają bez pracy albo z powodu pogorszenia sytuacji koniunkturalnej ( bezrobocie koniunkturalne) albo z powodu cykliczności procesu produkcji.

7. Bezrobocie jawne,

obejmuje wszystkich bezrobotnych zarejestrowanych w oficjalnych statystykach

8. Bezrobocie ukryte (utajone).

ta część zasobów siły roboczej, która jest niewykorzystana i niezarejestrowana tworzą ją :
- osoby w wieku produkcyjnym, które przeszły na wcześniejszą emeryturę,
- przerosty zatrudnienia w niektórych działach gospodarki,
- zatrudnieni w niepełnym wymiarze.

Stopa bezrobocia wg metody BAEL w Polsce wg GUS w %
2000	2002	2004	2005	2006	2007	2008	2009
16	19,7	18	16,7	12,2	8,5	6,7	8,5(9)

13. SKUTKI BEZROBOCIA I METODY JEGO PRZEZWYCIĘŻANIA

Skutki bezrobocia

• Społeczne

• niewykorzystany, nieproduktywny potencjał ludzki

• zwiększone wydatki budżetu państwa przeznaczane na utrzymanie osób bezrobotnych oraz instytucji zajmujących się pomaganiem im (m.in. koszt wypłacanych zasiłków, zapewnienie ubezpieczenia społecznego osób pozostających bez pracy, organizacja usług pośrednictwa pracy itp.);

• spadek dochodów rodzin, rozszerzenie się społecznych kręgów ubóstwa

• degradacja psychiczna i moralna osób pozostających bez pracy (poczucie beznadziejności, pesymizm, uczucie społecznej bezużyteczności)

• zjawiska patologii społecznej - uzależnienia, alkoholizm, narkomania, przestępczość, itd.

• utrata kwalifikacji i zanikanie umiejętności u osób pozostających przez dłuższy czas bez pracy, konieczność przekwalifikowania się bezrobotnych;

• straty we wpływach podatkowych (które byłyby większe gdyby bezrobotni pracowali i płacili podatki)
  

• Ekonomiczne skutki bezrobocia

• Z ekonomicznego punktu widzenia główną stratą dla społeczeństwa wynikającą z bezrobocia jest strata produktu narodowego brutto. Strata ta jest zwykle mierzona przy pomocy tzw. luki PNB - różnicy między potencjalnym produktem narodowym brutto (t.j. występującym w warunkach pełnego zatrudnienia) a rzeczywistym produktem narodowym brutto (zwykle ta luka jest dodatnia, ale w czasie drugiej wojny światowej była ujemna).

• Pozytywne skutki bezrobocia

• Bezrobocie wymusza wśród zatrudnionych zdyscyplinowaną i bardziej wydajną pracę. Skłania też wielu młodych ludzi do nauki i podnoszenia swoich kwalifikacji. Zbyt wiele w dotychczasowym systemie edukacji istnieje wyborów kierunków studiów zorientowanych na ogólne wykształcenie, słabo przystosowane do faktycznego zapotrzebowania na pracę. Groźba pozostania bezrobotnym będzie coraz bardziej skłaniała młodych ludzi do zdobywania kwalifikacji dających większą szansę na znalezienie lepiej płatnej pracy. Duża liczba szkół niepaństwowych, kształcących głównie w systemie studiów zaocznych świadczy wymownie, jak niebezpieczeństwo utraty pracy lub trudności jej znalezienia zmuszają wielu ludzi do nadrobienia zaległości lub wręcz zaniedba w dotychczasowym wykształceniu.

Arthur Okun był ekonomistą, który oszacował wielkość nieczynnych zasobów dla społeczeństwa.

Prawo Okuna mówi, że dla każdego procentu wzrostu rzeczywistej stopy bezrobocia powyżej naturalnej stopy bezrobocia, luka PNB zwiększa się o 2,5 %.

Tak więc, jeśli rzeczywiste bezrobocie wynosiło 8 procent, a naturalna stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie 5 procent, ta 3 procentowa różnica wywoływała 7,5 procentową (3,0 x 2,5) lukę PNB.

Metody zwalczania bezrobocia: (wykładów w Mossakowską)

Jednym z najważniejszych celów polityki gospodarczej państwa jest pełne zatrudnienie i minimalizacja bezrobocia.

Pełne zatrudnienie to sytuacja na rynku pracy, w której każdy kto chce pracować ma szanse na zatrudnienie.

• Różne rodzaje bezrobocia wymagają odmiennej polityki rządu zmierzającej do jej ograniczenia.

I tak przeciwdziałaniu bezrobociu:

• Koniunkturalnemu-polega na zwiększeniu popytu podmiotów gospodarczych na dobra i usługi

• Ulgi podatkowe

• Zmniejszenie stóp procentowych

• Zmniejszenie stóp podatkowych

• Strukturalne i technologiczne- można zwalczać przez organizowanie i opłacanie przez państwo kursów i szkoleń, pozwalających na zmianę kwalifikacji zawodowych lub zachęcanie np. przez udzielanie tanich kredytów do tworzenia nowych miejsc pracy w regionach, gdzie zlikwidowano przestarzałe zakłady produkcyjne (np. tworzenie specjalnych stref ekonomicznych)

• sezonowe -doszkalanie pracowników, które umożliwia podejmowanie pracy w okresie, gdy nie mogą oni wykonywać „sezonowego” zawodu. Skracanie tygodniowego czasu pracy, które pozwoli zatrudniać większą liczbę osób, umożliwienie pracownikom wcześniejszego przechodzenia na emeryturę, rozwijanie usług pośrednictwa pracy.

• polityka państwa na rynku pracy

• narzędzia aktywne- ograniczające bezrobocie i służące do utrzymania istniejących miejsc pracy oraz zwiększenia zatrudnienia przez tworzenie nowych miejsc pracy:

• pośrednictwo pracy

• poradnictwo zawodowe

• szkolenie i przekwalifikowanie bezrobotnych

• współfinansowanie prac interwencyjnych(zatrudnienie bezrobotnego przez pracodawcę w czasie nie dłuższym niż 1 rok, w wyniku umowy zawartej z rejonowym urzędem pracy) oraz robót publicznych(zatrudnienie bezrobotnego nie dłużej niż1 rok przy wykonywaniu prac zorganizowanych przez organy samorządu terytorialnego lub administracji rządowej)

• narzędzia pasywne- łagodzące skutki bezrobocia oraz zmierzające do obniżenia podaży siły roboczej:

• zasiłki dla bezrobotnych

• zasiłki i świadczenia przedemerytalne

• świadczenia przysługujące rolnikom zwalnianym z pracy

• obniżenie wieku emerytalnego

• wydłużenie okresu obowiązkowego szkolenia młodzieży.

14. NARZĘDZIA PROTEKCJONIZMU GOSPODARCZEGO

Polityka protekcjonizmu w międzynarodowych stosunkach gospodarczych polega na wykorzystywaniu przez państwo środków i narzędzi zagranicznej polityki ekonomicznej, w tym także polityki makroekonomicznej, do osiągnięcia celów tej polityki.

Protekcjonizm w handlu zagranicznym jest pochodną polityki interwencjonizmu państwowego w gospodarce. Zwolennicy tego interwencjonizmu uważają, że założenia klasycznej teorii wolnego rynku i handlu (doskonała konkurencja, doskonała podzielność i przenośność czynników produkcji) są dalekie od rzeczywistości.

Jako zwolennika protekcjonizmu uważa się Keynes'a, którego teoria stanowiła podstawowy nurt w światowej polityce gospodarczej do końca lat 70-tych XX wieku. Jego zadaniem gospodarka wolnorynkowa nie jest w stanie samorzutnie zapewnić:

• pełnego zatrudnienia

• całkowitego wykorzystania urządzeń produkcyjnych.

Musi zapewnić to państwo. Każdy kraj będzie czerpał korzyści z racjonalnej specjalizacji międzynarodowej w warunkach wolnego handlu tylko wtedy, gdy czynniki produkcji będą w pełni wykorzystane. Niespełnienie tego warunku nakłada na państwo obowiązek wspierania eksportu i ograniczania importu, aż do osiągnięcia stanu równowagi gospodarczej.

Za krytyka protekcjonizmu uważa się Friedmana, wg którego interwencjonizm utrudnia działanie sił rynkowych i zakłóca samoczynny proces likwidowania nierównowagi gospodarczej.

Jego argumenty:

• Administracja państwowa jest niekompetentna i zbiurokratyzowana, podejmuje decyzje z dużym opóźnieniem i nietrafnie, przeznaczając środki na rozwój przedsiębiorstw bez przyszłości

• Ważnym kryterium w postępowaniu państwa są względy społeczne (np. zapobieganie wzrostowi bezrobocia) - co nie sprzyja wzrostowi gospodarczemu

• Państwo pełniąc wiele funkcji ma skłonność do podnoszenia podatków, co ogranicza rozwój gospodarki

Jednak przeciwnicy protekcjonizmu gospodarczego dopuszczają w pewnych przypadkach tę formę polityki. Są to:

• Zapobieganie niedoskonałościom mechanizmu wolnego rynku i handlu (np. brak mieszkań utrudni przepływ siły roboczej z regionów obficie wyposażonych w pracę do regionów z deficytem pracy)

• Ochrona nowo powstających gałęzi przemysłu (czasowa) - aby podołały konkurencji towarów importowanych

• Przeciwdziałanie nierzetelnej konkurencji - gdy za granicą stosuje się dumping, rujnację rynku i subwencjonowanie eksportu (zakłócanie wolnego rynku)

• Na potrzeby poprawy terms of trade w kraju importującym (np. wprowadzenie cła importowego w celu zmuszenia eksporterów zagranicznych do obniżki ceny)

Potępia się stosowanie polityki protekcjonizmu dla:

• Zwiększania zatrudnienia poprzez wprowadzanie ograniczeń (ceł) na import - podrażnianie konsumpcji i nieefektywne wykorzystanie czynników produkcji

• Zabezpieczania miejsc pracy przed konkurencją tańszej zagranicznej siły roboczej (trzeba zwiększać wydajność pracy, a nie wprowadzań ograniczenia)

• Celów społecznych - gdy branża tworzy miejsca dla osób niepełnosprawnych (są to produkty zazwyczaj gorszej jakości, pozbawia się szans zakupu dobra importowanego)

• Ochrony branż związanych z tradycją narodową i kulturową

Narzędzia makroekonomiczne zagranicznej polityki ekonomicznej

Jest to oddziaływanie państwa na dochód narodowy, konsumpcję, inwestycje, oszczędności, dochody i wydatki budżetu państwa, bilans handlowy i płatniczy, popyt na pieniądz i podaż pieniądza, zatrudnienie i bezrobocie.

Obejmuje więc ona:

• Politykę dochodową

• Cenową

• Pieniężną

• Fiskalną

• Kredytową

• i inne

1. Polityka kursu walutowego

To narzędzie polityki makroekonomicznej, za pomocą którego oddziałuje się na stosunki gospodarcze za granicą i na gospodarkę krajową.

W przypadku długotrwałego deficytu bilansu płatniczego (nadwyżka wydatków na import nad przychodami z eksportu) państwo dokonuje dewaluacji waluty krajowej, a więc podwyższania kursu wymiennego waluty obcej na walutę krajową. Po dewaluacji rośnie cena waluty zagranicznej wyrażona w walucie krajowej, trzeba zatem zapłacić więcej w walucie krajowej za jednostkę waluty obcej. Dewaluacja prowadzi tym samym do relatywnego potanienia towarów krajowych na rynkach zagranicznych.

Deprecjacja, będąca rozłożoną w czasie obniżką kursu walutowego, jest narzędziem polityki państwa przywracającym równowagę bilansu handlowego przez potanienie eksportu i podrożenie importu.

W przypadku długotrwałej nadwyżki w bilansie płatniczym państwo dokonuje rewaluacji waluty krajowej (obniżania kursu waluty obcej na walutę krajową).

Aprecjacja waluty krajowej, będąca rozłożoną w czasie podwyżka kursu walutowego, jest przede wszystkim narzędziem zwalczania inflacji. Podnosi relatywnie ceny eksportu danego kraju i obniża ceny jego importu, prowadząc do pogarszania Si salda bilansów handlowego i płatniczego.

Systemy kursu walutowego

• System kursów sztywnych

• Kursy od czasu do czasu zmieniane (np. kursy walutowe mogą się zmieniać o ±1% od relacji urzędowej, w przeciwnym wypadku interweniuje rząd)

• Kursy pełzające (zmiany dokonywane często ze względu na wysoką inflację)

• System kursów zmiennych - państwo nie okres la kursu urzędowego, pozostawia jego kształtowanie siłom rynku.

Jeżeli wzrasta podaż walut obcych na rynku krajowym, wzrasta eksport i inwestycje, rośnie popyt na waluty obce i obniża się kurs wymiany walut obcych (aprecjacja waluty krajowej).

Jeżeli podaż walut maleje, wzrasta na nie popyt i wzrasta kurs wymiany walut (deprecjacja waluty krajowej).

2. Polityka stopy procentowej

W krótkim okresie:

Wzrost stopy procentowej zwiększa skłonność do oszczędzania, hamuje inflację, ogranicza konsumpcję (popyt na dobra krajowe i importowane) i zwiększa eksport. Poprawia zatem saldo bilansu handlowego

Spadek stopy procentowej zmniejsza zainteresowanie oszczędzaniem, zwiększa popyt na rynku konsumpcyjnym i inwestycyjnym i zwiększa popyt na dobra importowane. Dlatego rośnie inflacja pogarsza się bilans handlowy.

W długim okresie:

Wzrost stopy procentowej z jednej strony uatrakcyjnia ofertę eksportową i czyni podaż towarów krajowych bardziej konkurencyjną (jw.), lecz z drugiej strony zmniejsza zainteresowanie podmiotów gospodarczych kredytami i w efekcie pogarsza bilans handlowy.

Obniżenie stopy procentowej powoduje wzrost inflacji i pogorszenie bilansu handlowego (jw.). Jednak kredyty tanieją, uatrakcyjnia się oferta eksportowa i poprawia bilans handlowy.

3. Polityka pieniężna

W gospodarce rynkowej polityka pieniężna prowadzona jest przez Bank Centralny.

Stosuje on do tego dwie metody:

• Bezpośrednią (narzędzia administracyjne - wyznaczanie poziomu stopy procentowej, kursu walutowego, wielkości depozytów lub kredytów i innych ograniczeń nakładanych na banki komercyjne - duża skuteczność)

• Pośrednią (narzędzia rynkowe - wpływanie na zachowanie podmiotów rynku finansowego czyli rezerwy obowiązkowe, operacje otwartego rynku i transakcje kredytowo - depozytowe)

Banki centralne kontrolują wielkość podaży pieniądza.

Nadmiar pieniądza w obiegu w stosunku do podaży towarów i usług wywołuje inflację i negatywnie wpływa na bilans handlowy. W długim okresie jednak przyspiesza to dynamikę rozwoju gospodarczego i poprawę bilansu handlowego.

Niedobór pieniądza w gospodarce ogranicza popyt i wywołuje deflację - spadek cen - co poprawia w krótkim okresie bilans handlowy. Zaś w długim okresie zahamowanie wzrostu gospodarczego (przez spadek cen) wywoła pogorszenie salda bilansu handlowego.

4. Polityka fiskalna

To kształtowanie przez państwo zasad podatkowych czyli oddziaływanie na strukturę dochodów i wydatków ludności.

Wyróżniamy:

• Opodatkowanie bezpośrednie (podatki dochodowe, majątkowe, od spadków i darowizn)

• Opodatkowanie pośrednie (podatki od wartości dodanej, cła akcyzowe i inne opłaty)

Polityka obniżania podatków zwiększa możliwości inwestycyjne podmiotów o najwyższych dochodach, wpływa tym samym na wzrost produkcji i inwestycji - zwiększanie eksportu i ograniczanie importu. Jednak obniżenie podatków podmiotom o najniższych dochodach wpłynie na wzrost popytu na dobra konsumpcyjne (a to ogranicza eksport i rozwija import). Wzrasta również inflacja i pogarsza się bilans handlowy.

Wzrost podatków (bezpośrednich) zmniejsza możliwości konsumpcyjne i inwestycyjne podmiotów prywatnych, natomiast zwiększa te możliwości podmiotom dofinansowywanym przez państwo (zmiana struktury popytu) - a przez to zwiększa popyt na podstawowe rodzaje towarów.

5. Polityka dochodowa

Rozumie się przez to oddziaływanie państwa na dochody realne ludności - płace, dochody pozapłacowe (np. emerytury i renty) i ceny.

• Państwo może bezpośrednio wpływać na sektor publiczny poprzez stawki płacowe oraz przez ceny produktów dostarczanych przez ten sektor (np. ceny minimalne i maksymalne żywności). Na sektor prywatny bezpośrednio wpływa się przez emerytury i renty.

• Pośrednio regulowane są ceny i płace w sektorze prywatnym

Najważniejszym narzędziem państwa w tych przypadkach są podatki. Ważne są także cła, narzędzia para- i pozataryfowe ograniczające konkurencję oraz opłaty i dopłaty.

Polityka ograniczająca wzrost płac sprzyja poprawie salda bilansu handlowego., brak tej polityki oddziałuje w przeciwnym kierunku.

6. Polityka budżetowa

To oddziaływanie na przychody i wydatki niezależnie od szczebla struktury polityczno - administracyjnej.

Wydatki budżetowe składają się głównie z finansowania sektorów gospodarki, których rozwój wchodzi bezpośrednio w zakres obowiązków państwa oraz finansowanie sfery socjalnej. Dochody składają się przede wszystkim z podatków.

W przypadku deficytu budżetowego państwo powinno obniżyć wydatki i zwiększyć dochody. Jednak najczęściej zaciąga pożyczkę, co kumuluje dług publiczny.

Ograniczanie wydatków:

• Na cele socjalne pozytywne wpływa na inflację i bilans handlowy ponieważ zmniejsza popyt, również na towary importowane. Stwarza możliwości rozwoju eksportu.

• Na dofinansowanie podmiotów gospodarczych (np. subwencje eksportowe) wpływa pozytywnie na inflację, ogranicza eksport i negatywnie wpływa na bilans handlowy.

Zwiększanie podatków omówione jest w polityce fiskalnej.

Narzędzia mikroekonomiczne zagranicznej polityki ekonomicznej

W jej zakres wchodzą:

Polityka przemysłowa, rolna, inwestycyjna, technologiczna, edukacyjna, transportowa, ochrony środowiska naturalnego, handlu zagranicznego i inne.

1. Narzędzia taryfowe (cła):

To opłaty nakładane przez państwo na towary przekraczające granicę celną. Cło jest odpowiednikiem podatku zwiększającego dochody budżetowe państwa. Jego efektem jest wzrost ceny i obciążenie konsumenta (nabywcy towaru) dodatkowymi kosztami.

Cła można podzielić według różnych kryteriów:

• Ze względu na sposób ustalania

• Od wartości

• Od ilości (obecnie ich znaczenie malej na rzecz ceł od wartości)

• Kombinowane (od wartości i ilości)

• Ze względu na kierunek ruchu

• Importowe

Ochronne Fiskalne

(chroniące poziom cen i produkcję przed konkurencja zagraniczną) (zwiększające dochody budżetowe)

Minimalne Maksymalne

(mają je kraje, które uzyskały klauzulę największego (kraje, które nie uzyskały tej klauzuli) uprzywilejowania - zobowiązania do traktowania partnera nie

gorzej niż innego najbardziej uprzywilejowanego)

Preferencyjne Dyskryminujące

(cła niższe niż cła minimalne, (cła wyższe niż cła maksymalne, motywami takich ceł, często są to „preferencje celne” - mogą być względy polityczne, bezpieczeństwa

gdy stawka celna jest na poziomie zerowym)

• Wyrównawcze (w celu neutralizacji efektu ekonomicznego subsydiów wykorzystywanych przez eksporterów zagranicznych)

• Antydumpingowe (w celu zniwelowania negatywnych dla importu skutków eksportu poniżej kosztów produkcji)

• Retorsyjne (odwet za nieprzyjazne ekonomiczne działania innego kraju)

• Eksportowe (kształtowanie kierunków i wielkości wywozu towarów, nakładane w pierwszej kolejności na wyroby mające długofalowo zagwarantowany zbyt na jednego lub wielu krajów)

• Tranzytowe (nakładane na towary przewożone przez terytorium danego kraju, obecnie nie są stosowane, gdyż zakazują tego porozumienia międzynarodowe)

• Ze względu na sposób podejmowania decyzji

• Autonomiczne

• Umowne

1. Narzędzia parataryfowe

To ograniczenia w handlu zagranicznym nie będące cłami, a powodujące skutki identyczne jak cła. W zasadniczej swej części prowadzą one do wzrostu ceny importowanego towaru i zmniejszają jego konkurencyjność na rynku wewnętrznym kraju, który je stosuje.

W porównaniu z cłami, narzędzia parataryfowe odznaczają się jednak nieporównanie większą skutecznością. Nie mają bowiem charakteru globalnego, nie dotyczą więc wszystkich uczestników wymiany zagranicznej.

Do najważniejszych narzędzi parataryfowych należy zaliczyć:

• Opłaty wyrównawcze (różnica miedzy niższą ceną towaru importowanego a wyższą, ustaloną i gwarantowaną przez państwo, ceną wewnętrzną towaru produkowanego w kraju. Podstawowym celem opłat wyrównawczych jest więc podniesienie ceny towaru importowanego do poziomu ceny towaru krajowego w celu zrównania ich konkurencyjności)

• Opłaty fiskalne (są stosowane wobec towarów nieprodukowanych w kraju importera w celu zwiększenia dochodów budżetowych)

• Opłaty specjalne (wobec towarów importowanych mających swoje substytuty krajowe - ograniczanie przewozu)

• Podatki (jeśli oczywiście różnią się w odniesieniu do towarów importowanych w porównaniu z towarami produkowanymi w danym kraju. W innym przypadku nie są one ograniczeniami)

• Subsydia eksportowe (świadczenia ze strony państwa na rzecz przedsiębiorstw produkujących i sprzedających swoje towary za granicą)

Są stosowane w celu:

• wyeksportowania nadwyżek towarowych niemoż1iwych do sprzedaży na rynku wewnętrznym, a przez to grożących ograniczeniami w produkcji, wzrostem bezrobocia itp.

• pełniejszego wykorzystania możliwości produkcyjnych i wzrostu zatrudnienia

• przeciwdziałania deficytowi bilansu handlowego (poprzez rozwój eksportu)

Subsydia eksportowe są dzielone na bezpośrednie i pośrednie.

• Bezpośrednie - wypłacaniu eksporterom okreś1onych premii za1eżnie od wielkości zrealizowanego eksportu

• Pośrednie (ulgi i ułatwienia, obniżające koszty produkcji i ułatwiające eksport, najczęściej ułatwienia fiskalne, ulgi kredytowe oraz korzyści eksporterów związane z finansowaniem przez państwo wydatków o charakterze marketingowym)

• Dumping

Podobnie jak subsydia eksportowe, oznacza sprzedaż towaru za granicą poniżej ceny wewnętrznej kraju eksportera, a w krańcowym przypadku - poniżej kosztów produkcji tego towaru w kraju eksportującym. Różnica w stosunku do subwencji dotyczy podmiotu stosującego tę formę protekcji; subsydia finansuje rząd obciążając budżet państwa, dumping - przedsiębiorstwa na własny rachunek.

Głównym celem dumpingu jest zdobycie lub utrzymanie rynku kraju importera poprzez obniżkę ceny eksportowej i pokonanie konkurentów. Postępowanie takie jest jednak na rynku międzynarodowym traktowane jako nie fair, niszczy bowiem konkurentów nie przez zwiększanie efektywności produkcji, polepszanie jakości, lepszy marketing, lecz przez przenoszenie części kosztów związanych z produkcją i sprzedażą na konsumentów krajowych.

• Depozyty importowe

obciążenie importera przez państwo obowiązkiem wpłaty na specjalny, nie oprocentowany rachunek kwoty proporcjonalnej do wielkości importu. Pozostaje ona na tym rachunku z góry określony czas, po czym zostaje importerowi zwrócona, jeś1i nie zajdą w tym czasie okoliczności obciążające go (np. gdy nie wywiąże się z obowiązku poniesienia kosztów reklamacji ze strony nabywców importowanych towarów). Rachunek jest nie oprocentowany, więc przynosi importerowi straty, często musi on zaciągnąć kredyt.

• Kontyngenty taryfowe

likwidacja bądź obniżka stawki celnej do pewnego poziomu importu. Mogą one obejmować wszystkich eksporterów do danego kraju lub tylko ich część (np. tylko z krajów Unii Europejskiej). Eksporterów spoza ustalonego kontyngentu obowiązują normalne stawki celne stosowane przez dany kraj w stosunku do całości dostaw.

1. Narzędzia pozataryfowe

Przez pojęcie narzędzi pozataryfowych rozumie się inne niż cła i narzędzia parataryfowe bariery w handlu międzynarodowym, których funkcją jest bezpośrednie ograniczenie obrotów towarowych z zagranicą, a zwłaszcza ich wolumenu.

• Zakazy importu i eksportu (embarga). Najczęściej wprowadzane ze względów politycznych, sanitarnych, ekologicznych, ekonomicznych i innych

• Ograniczenia ilościowe (kontyngenty) - okreś1enie przez państwo wolumenu importu lub eksportu, który nie może być przekroczony w skali roku (lub w innym okresie).

• Licencje importowe - zezwolenia wydawane przez władze państwowe przedsiębiorstwom na przywóz określonej i1ości konkretnego towaru

• Dobrowolne ograniczenia eksportu - na żądanie importera. Eksporter godzi się na takie wyjście w celu uniknięcia ostrzejszych restrykcji importowych

• Porozumienia o dobrowolnym ograniczeniu eksportu - dotyczą one na ogół tzw. towarów wrażliwych i są zawierane między eksporterem i importerem na z góry okreś1ony czas. Przeważnie eksporter jest zmuszony do zawarcia takiego porozumienia, w innym przypadku bowiem, grożą mu jeszcze ostrzejsze ograniczenia

• Ograniczenia dewizowe - całkowite lub częściowe zniesienie swobody obrotów dewizowych z zagranicą.

O niewymienialności wewnętrznej mówimy wtedy, gdy osoby, przedsiębiorstwa i instytucje danego kraju nie mają swobody wymiany swojej waluty wewnętrznej na waluty obce. O niewymienialności zewnętrznej można mówić wówczas, gdy osoby, przedsiębiorstwa i instytucje zagraniczne nie mają zezwolenia na wymianę waluty wewnętrznej danego kraju na inne waluty.

• Zakupy rządowe - preferujące towary krajowe nawet wtedy, gdy są one droższe od przywożonych z zagranicy

• Przeszkody techniczne, wymagania sanitarne i weterynaryjne

15. BILANS PŁATNICZY I JEGO STRUKTURA

Bilans płatniczy jest zestawieniem wartości wszystkich transakcji ekonomicznych dokonanych w danym okresie między dana gospodarką krajową( przedsiębiorstwami, ludnością, rządem) a zagranicą. Rozumiemy przez to wszelkie wpływy zagranicznych środków płatniczych uzyskanych w danym okresie oraz płatności wykonywane na rzecz zagranicy w danym okresie. Bilans przygotowujemy zapisując operacje zarówno po stronie debetowej i jak i kredytowej w walucie polskiej.

Zwykle bilans płatniczy składa się z trzech rachunków:

1. Rachunek (bilans) obrotów bieżących:

• BILANS HANDLOWY - wpływy z exportu, wypłaty na rzecz importu towarów

• BILANS USŁUG - wpływy z exportu, wypłaty na rzecz importu usług ( logistyka, transport, usługi finansowe, księgowość, informatyka, ubezpieczenia, audyt)- z roku na rok rośnie jego udział w strukturze bilansu.

• BILANS PROCENTÓW I DYWIDENT - dochody od majątku ulokowanego za granicą i dochody od majątku zagranicy ulokowanego w kraju ( zyski, dywidendy, czynsze, odsetki), inwestycje bezpośrednie, portfelowe, greenfield.

• PRZEPŁYWY JEDNOSTRONNE - transfery (pomoc zagraniczna, składki dla organizacji międzynarodowych, koszty obsługi długu publicznego, koszty utrzymania ambasad, renty, emerytury, stypendia, przekazywane wynagrodzenia z zagranicy do kraju)

• pozostałe obroty niesklasyfikowane.

Bilans handlowy - najważniejszy element bilansu obrotów bieżących, różnica między wpływami z eksportu a wydatkami na import towarów całej gospodarki krajowej, Zależy od wolumenu eksportu/importu i od cen międzynarodowych..

Jeśli wpływy przewyższają wydatki- dodatni bilans handlowy (nadwyżka eksportu)

Ujemny bilans handlowy- dochody z eksportu niższe niż wydatki na import(deficyt handlowy)

2. rachunek obrotów kapitałowych i finansowych - długo- i krótkookresowe kredyty zaciągane za granicą oraz udzielane za granicy przez nasz kraj, fuzje, przejęcia, akcje, obligacje

3. rachunek zmian rezerw rządowych (transakcje wyrównawcze) - złota, obcych środków płatniczych, innych zasobów o charakterze rezerw, SDR.

1+2 są to transakcje autonomiczne i z nich wylicza się saldo bilansu płatniczego.

Z formalnego księgowego punktu widzenia bilans płatniczy zawsze jest zrównoważony, ponieważ ma stronę debetową i kredytową.

Nadwyżka bilansu płatniczego- przychody autonomiczne przewyższają płatności autonomiczne.

Deficyt bilansu płatniczego- sytuacja odwrotna.

Transakcje autonomiczne podejmowane są z normalnych, ekonomicznych powodów, bez uwzględnienia ich wpływu na stan bilansu płatniczego

Transakcje wyrównawcze są to działania Banku Centralnego w celu zrównoważenia (uzupełnienia bądź skorygowania) bilansu płatniczego. Stosowane są w odpowiedzi na transakcje autonomiczne.

Równowaga rzeczywista- jest następstwem podejmowania niczym nie ograniczonych decyzji gospodarczych, bez interwencji państwa.

Równowaga pozorna- za pomocą polityki ekonomicznej.

Bilans płatniczy a kurs walutowy:

W warunkach kursu płynnego istnieje samoregulacja bilansu płatniczego do stanu równowagi.

Zmiana kursu walutowego powoduje zmiany popytu zagranicy na dobra wytwarzane w danej gospodarce, a także zmiana jej popytu na dobra wytwarzane za granicą. Następuje względna zmiana cen po przeliczeniu jednej waluty na drugą. Jeśli zmiana ta jest duża może wywołać poważne zmiany w poszczególnych gałęziach gospodarki. Interwencja kieruje te zmiany na odpowiednie tory w przeciwieństwie do automatycznych zmian, które mogą prowadzić do negatywnych skutków. Interwencja polega na skupie bądź sprzedaży obcych walut na rynku walutowym.

16. PRZEDSTAW CZYNNIKI WZROSTU GOSPODARCZEGO

Wzrost gospodarczy jest to:

• długookresowy proces powiększania dóbr i usług w danym kraju;

• proces zwiększania zasobu dóbr konsumpcyjnych i produkcyjnych. Wzrost gospodarczy oznacz przyrost produkcji w wyrażeniu fizycznym - przyrost realnego PKB w określonym czasie.

Miarą wzrostu gospodarczego jest - stopa (tempo) wzrostu gospodarczego, którą stanowi wyrażony w procentach stosunek przyrostu realnego PKB do jego wielkości w okresie bazowym.

* rozwój gospodarczy - jest to pojecie szersze niż wzrost. Rozwój oprócz zmian ilościowych produkcji, konsumpcji i zatrudnienia, obejmuje również zmiany jakościowe, strukturalne i instytucjonalne, prowadzące do wzrostu poziomu życia ludności.

Rozwój gospodarczy jest procesem zmierzającym do ogólnego wzrostu zamożności społeczeństwa i jakościowej poprawy jego warunków życia.

Czynniki wzrostu gospodarczego

Procesy wzrostu gospodarczego uzależnione są od czynników ekonomicznych, politycznych, kulturowych, demograficznych oraz przyrodniczych. Do najważniejszych należą:

• czynniki historyczne - zasoby naturalne

• większe nakłady ziemi, pracy i kapitału

• czynniki bezpośrednie

• zatrudnienie

• wydajność pracy

• czynniki pośrednie

• majątek produkcyjny (budowle, maszyny)

• efektywność majątku produkcyjnego

• czynniki popytowe

• skłonność ludzi do konsumpcji

• osiąganie wyższych dochodów

• polityka pieniężna państwa

• czynniki podażowe

• inwestycje

• kapitał finansowy

• nowe technologie (wiedza o tym, jak wykorzystać pracę i kapitał do wytwarzania dóbr i usług),, postęp techniczny

• przedsiębiorczość, postęp organizacyjny

• wydajność pracy

• kapitał ludzki, nauka

• polityka gospodarcza państwa

• stabilność polityczna

• czynniki rynkowe (np. rozwój rynków finansowych),

Skutki wzrostu gospodarczego

• korzyści

• wyższe dochody

• zadowolenie społeczeństwa z wyższych dochodów

• wyższy standard życia

• wyższa konsumpcja

• koszty

• nakręca się inflacja

• zatrucie środowiska

17. ETAPY BADANIA STATYSTYCZNEGO

W każdym badaniu statystycznym można wyróżnić następujące cztery etapy:

1. Przygotowanie (projektowanie) badania

2. Obserwacja statystyczna

3. Opracowanie i prezentacja materiału statystycznego

4. Opis lub wnioskowanie statystyczne.

ETAP PIERWSZY - Przygotowanie

Obejmuje czynności przygotowawcze: ustalenie celu i metody badania, określenie zbiorowości statystycznej i cech podlegających badaniu, zdefiniowanie jednostki statystycznej i sprawozdawczej.

Celami mogą być np.: zbadanie częstotliwości rozmaitych przyczyn zgonów niemowląt w pewnym okresie i na określonym terytorium, czy ustalenie siły i kierunku współzależności między paleniem tytoniu a rakiem płuc (coś dla mnie). Po ustaleniu celu należy określić przedmiot, czyli zbiorowość i jednostkę badania. Zbiorowość i jednostka badania powinny być ściśle zdefiniowane pod względem rzeczowym (co), czasowym (kiedy) i przestrzennym (gdzie).

Jednostkami sprawozdawczymi są te jednostki, które posiadają odpowiednie źródła danych niezbędnych w badaniu, mogą być nimi np.: osoby fizyczne, przedsiębiorstwa, instytucje, organizacje społeczne. Należy również podjąć decyzję co do metody badania (pełne czy częściowe).

ETAP DRUGI.

Obserwacja w najogólniejszym znaczeniu polega na ustaleniu wartości cech ilościowych lub odmian cech jakościowych u wszystkich jednostek tworzących zbiorowość lub u prawidłowo dobranej ich reprezentacji. Może to się odbywać za pomocą bezpośredniego pomiaru, lub zbierania informacji od jednostek sprawozdawczych. Zbiór danych zebranych w wyniku obserwacji nazywamy materiałem statystycznym.

Jeśli są one zbierane specjalnie dla celów badania statystycznego, to nazywamy je badaniem pierwotnym. W celu wykrycia ewentualnych błędów i nieścisłości surowy materiał statystyczny (zebrane materiały w pierwotnej postaci) poddaje się dwojakiego rodzaju kontroli: formalnej i merytorycznej. Zadaniem kontroli formalnej jest sprawdzenie kompletności, pełności i zupełności materiału. Kontrola merytoryczna obejmuje logiczną i arytmetyczną. Pierwsza z nich polega na sprawdzeniu, czy treść rubryk formularza odpowiada rzeczywistości. Natomiast celem kontroli arytmetycznej jest porównanie liczb otrzymanych z sumowanie danych źródłowych z liczbami w sprawozdaniach zbiorowych.

ETAP TRZECI - opracowanie i prezentacja

Obejmuje dwie zasadnicze czynności: grupowanie o zliczanie. Grupowanie polega na wyodrębnianiu jednorodnych lub względnie jednorodnych części w ramach większej i zróżnicowanej zbiorowości statystycznej. Zadaniem grupowania jest więc przejście do informacji o właściwościach poszczególnych jednostek do informacji o właściwościach całej zbiorowości lub wyodrębnionej jej części (próby).

Przy wyborze ilości grup zaleca się korzystanie z dwóch kryteriów:

• jednostki zaliczane do tej samej cechy nie powinny być zbyt zróżnicowane,

• liczba grup nie powinna być zbyt duża.

Jednolity system grupowania nazywa się klasyfikacją (np. gałęzie, działy w gospodarce).
dzielenie materiału statystycznego na grupy według jednej cechy nosi nazwę grupowania prostego (np. podział pracowników według płci). Jeżeli za podstawę grupowania przyjmuje się kilka cech wzajemnie powiązanych i uzupełniających się, to mówimy o grupowaniu złożonym (np. podział zatrudnionych według stażu pracy i stopnia wykonywania norm produkcyjnych).

Z punktu widzenia celu, jakiemu ma służyć grupowanie, dzielimy je na typologiczne i wariancyjne. Grupowanie typologiczne polega na wyodrębnieniu jednorodnych grup na podstawie wariantów cech jakościowych (ogól aktywnych zawodowo z podziałem na :zatrudnionych podstawie umowy o pracę, umowy o dzieło…). Grupowanie wariancyjne opiera się na cesze ilościowej (podział zmarłych noworodków według wieku: 0 dni, 1-6 dni, 7-..). Czynności ściśle związaną z grupowanie jest zliczanie danych (od zliczania ręcznego po wykorzystanie elektronicznej techniki obliczeniowej).

Opracowany materiał statystyczny musi być odpowiednio zaprezentowany, do tego służą szeregi statystyczne, przedstawione za pomocą tabeli lub wykresów. Szereg statystyczny to zbiór wyników obserwacji jednostek według pewnej cechy.

Szereg szczegółowy prezentuje materiał statystyczny według wartości badanej cechy (kolejność rosnąca bądź malejąca).

Szeregiem rozdzielczym nazywamy zbiór wartości liczbowych uporządkowanych według wariantów badanej cechy mierzalnej, lub niemierzalnej, przy czym poszczególnym wariantom zmiennej przyporządkowane są odpowiadające im liczebności. Szeregi rozdzielcze określają strukturę badanej zbiorowości.
Liczba przedziałów (klas) w szeregu uzależniona jest od obszaru zmienności badanej cechy (różnicy między najmniejszą a największą wartością cechy), od liczebności zbiorowości i od celu badania. Im większy obszar zmienności i liczniejsza zbiorowość, tym więcej powinno być przedziałów. Spotyka się konkretne wzory, które pozwalają określić przybliżoną liczbę klas w zależności od liczebności zbiorowości:

Rozpiętość przedziału, zwana długością, interwałem lub rozstępem przedziałowym, jest różnica między górną i dolną granicą klas. Jest ona uwarunkowana obszarem zmienności badanej cechy, w tym samy liczbą klas. Stąd tez przybliżoną wielkość interwału można wyznaczyć ze wzoru:

lub

Szeregi przestrzenne, zwane też geograficznymi lub terytorialnymi, przedstawiają rozmieszczenie wielkości statystycznych według jednostek administracyjnych, części świata, regionów…

Szeregi dynamiczne (czasowe, chronologiczne) prezentują rozwój zjawisk w czasie, przy czym może być tu ustalony ściśle określony moment, lub pewien przedział.

Tablice statystyczne wykorzystywane są do prezentacji danych statystycznych uporządkowanych według określonego kryterium. Z formalnego punktu widzenia każda tablica powinna zawierać tytuł, słowne oznaczenie kolumn i wierszy, źródło danych i oraz w razie potrzeby dodatkowe objaśnienia. Rozpoznajemy proste i złożone tablice statystyczne. Tablice proste charakteryzują strukturę lub dynamikę jednej zbiorowości ze względu na jedną cechę , przy czym może to być cech ilościowa lub jakościowa. Tablice złożone (kombinowane) opisują badana zbiorowość według kilku cech lub kilka zbiorowości według jednej cechy.
Do przedstawienia materiału statystycznego wykorzystywane są również wykresy. Do wykresów opisujących rozkład cechy mierzalnej w prostokątnym układzie współrzędnych zalicza się m.in. histogram i diagram (wielobok liczebności).

Histogram to zbiór przylegających prostokątów, których podstawy - równe rozpiętości przedziałów klasowych, a wysokości są liczebnościami (częstościami) przedziałów. Jeżeli szereg ma nierówne przedziały, to wysokość prostokątów jest określona przez wskaźnik natężenia liczebności (częstości) odpowiadające różnym klasom.:

Diagram jest łamana powstałą przez połączenie punktów o współrzędnych: środki przedziałów i odpowiadające im liczebności. Diagram można również odczytać z histogramy przez łączenie odcinkami środków przedziałów.

CZWARTY ETAP

Opis statystyczny dotyczy tylko danej zbiorowości generalnej lub próby (niekoniecznie losowej).

Wnioskowanie statystyczne ma miejsce wówczas, kiedy badanie jest reprezentatywne (próba losowa) a jego wyniki są uogólniane na całą populację generalną, z której została pobrana próba. Metody wnioskowania statystycznego wchodzą w zakres matematyki statystycznej, która jest nauka o metodach wnioskowania na podstawie wyników zaobserwowanych w próbie o właściwościach populacji generalnej, z której próba została wylosowana.

Opis statystyczny ma charakter sumaryczny, tzn. nie odnosi się do poszczególnych jednostek, ale do całej zbiorowości. Opisu statystycznego dokonujemy za pomocą odpowiednich miar, którymi są: średnia arytmetyczna, odchylenie standardowe, współczynnik korelacji. Metody w nim wykorzystywane wchodzą w zakres statystyki opisowej.

Po obliczeniu charakterystyk liczbowych można przystąpić do analizy otrzymanych wyników. Analiza pozwala na jednoznaczne i zwięzłe scharakteryzowanie badanego zjawiska, dzięki czemu można wyciągnąć odpowiednie wnioski merytoryczne oraz dokonać uogólnień i porównań mających na celu wykrycie określonych prawidłowości.

18. KLASYFIKACJA I CHARAKTERYSTYKA PARAMETRÓW OPISU STATYSTYCZNEGO BADANEJ ZBIOROWOŚCI

Statystyka jest nauką o metodach wykrywania i badania prawidłowości występujących w zjawiskach masowych. Dzieli się na dwa podstawowe działy.

Stanowią je:

1. Statystyka opisowa (opis statystyczny badanej zbiorowości) zajmuje się zagadnieniami związanymi z: gromadzeniem, prezentacją, analizą i interpretacją danych liczbowych. Metody statystyki opisowej wykorzystywane są wtedy, gdy obserwacja statystyczna obejmuje całą badaną zbiorowość.

2. Statystyka matematyczna (wnioskowanie statystyczne) zajmuje się uogólnianiem wyników badania części zbiorowości (tzw. próby) na całą zbiorowość.

Cechy statystyczne - właściwości które posiada każda jednostka zbiorowości statystycznej, które tę jednostkę charakteryzują.

Cechy statystyczne:

1. Stałe

- rzeczowe

- czasowe

- przestrzenne

2. Zmienne

- mierzalne(ilościowe)

*skokowe(dyskretne)

* ciągłe

- niemierzalne (jakościowe)

Miary statystyczne-charakterystyki liczbowe, które pozwolą w sposób syntetyczny opisać właściwości rozkładu (badanej cechy.

Nazywa się je:

• parametrami- gdy analizowane są dane z całej populacji,

• statystykami próby gdy analizowane są dane z próby losowej.

Parametrami opisowymi zbiorowości statystycznej nazywa się charakterystyki liczbowe umożliwiające sumaryczny i skrócony opis zbiorowości statystycznej.

Miary ze względu na informacje, jakie niosą można podzielić na następujące cztery grupy:

1. Miary położenia, które pozwalają określić, gdzie w zbiorze wartości liczbowych znajdują się dane.

2. Miary zróżnicowania (inaczej miary rozproszenia, zmienności, rozrzutu, dyspersji), które pozwalają określić, jak bardzo zróżnicowane są jednostki statystyczne ze względu na wartość badanej cechy.

3. Miary asymetrii (inaczej miary skośności), służące do badania asymetrii rozkładu (czyli czy większość jednostek w zbiorowości ma niskie wartości cechy, czy też większość jednostek ma wartości relatywnie wysokie wartości cechy).

4. Miary koncentracji służące do oceny stopnia skupienia poszczególnych wartości cechy wokół wartości średniej.

Wśród miar położenia wyróżnia się:

• średnie klasyczne:

• średnia arytmetyczna

• wyznacza się tylko dla cech wyrażonych w skali przedziałowej lub ilorazowej (czyli dla cech mierzalnych).

• obliczmy ją, sumując cechy wszystkich jednostek zbiorowości, a następnie dzieląc otrzymaną sumę przez liczbę tych jednostek;

• jest ona miarą odpowiednią dla oceny przeciętnego poziomu cechy w sytuacjach, gdy: zbiorowość jest jednorodna, czyli nie występują wartości skrajne i rozkład jest symetryczny oraz jest jednomodalny czyli ma jedno maksimum.

• średnia geometryczna

• oblicza się ją jako pierwiastek stopnia n-tego z iloczynu n wartości. Wyznaczamy ją zatem, mnożąc poszczególne wartości cechy, a następnie z uzyskanego iloczynu wyciągamy pierwiastek takiego stopnia, ile było mnożonych liczb.

• za pomocą średniej geometrycznej oblicz się średnie tempo zmian zjawisk w czasie (średnie tempo przyrostu lub średnie tempo spadku poziomu badanego zjawiska)

• średnia harmoniczna

• stosuje się ją wówczas, kiedy wartości cechy podawane są w jednostkach stosunkowych (tzw. ”łamanych”), czyli jeśli cecha wyrażona jest w przeliczeniu na jednostkę innej cech np. gęstość zaludnienia wyrażona jako liczba osób/km^2, cena wyrażona w zł/kg,

• jest bardzo rzadko stosowana.

• średnie pozycyjne i kwartale:

• dominanta

• inaczej wartość modalna lub moda jest najczęściej stosowaną pozycyjną miarą położenia,

• jest to jedyna miara położenia, która ma sens w przypadku analizy cech jakościowych,

• jest to wartość cechy, która w danej zbiorowości występuje najczęściej (dominuje)

• oznacza to, że dominanta charakteryzuje jednostki o typowym poziomie cechy.

• dla cechy ciągłej dominanta to taka wartość cechy wokół której oscyluje najwięcej pomiarów,

• dla cechy skokowej dominanta jest to ta wartość cechy, która w danej zbiorowości występuje najczęściej.

• Mediana

• jest wartością cechy, jaką ma jednostka leżąca w środku porządkowanego ciągu obserwacji,

• jest wartością cechy środkowej jednostki, czyli takiej, która leży w środku szeregu,

• mediana dzieli zbiorowość statystyczną na dwie równe części w ten sposób, że połowa jednostek zbiorowości przyjmuje wartości mniejsze od mediany, natomiast druga połowa- wartości większe od mediany.

• Kwartyle

• są takimi wartościami cechy, które dzielą zbiorowość na 4 liczebnie równe części. I tak:

• kwartyl pierwszy dzieli zbiorowość na dwie części: w części pierwszej znajduje się 25% jednostek zbiorowości o wartościach cechy mniejszych od kwartyla pierwszego, w części drugiej znajduje się 75% jednostek o wartościach cechy większych od kwartyla pierwszego.

• kwartyl drugi (jest nim mediana) dzieli zbiorowość na dwie części: w części pierwszej znajduje się 50% jednostek zbiorowości o wartościach cechy mniejszych od mediany, w części drugiej znajduje się 50% jednostek o wartościach cechy większych od mediany.

• kwartyl trzeci dzieli zbiorowość na dwie części: w części pierwszej znajduje się 75% jednostek zbiorowości o wartościach cechy mniejszych od kwartla trzeciego, w drugiej części znajduje się 25% jednostek o wartościach cechy większych od kwartyla trzeciego.

• Decyle - to takie wartości cech, które dzielą zbiorowość na 10 liczebnie równych części, czyli każda po 10% jednostek zbiorowości.

Wśród miar zmienności wyróżnia się:

• Miary dyspersji pozycyjne:

• Rozstęp

• informuje on o zakresie, w jakim „rozciągnięte” są dane,

• oblicza się przez odjęcie wyniku najniższego od wyniku najwyższego w rozważanym zbiorze danych,

• Rozstęp międzykwartylowy

• jest to różnica pomiędzy kwartylem trzecim i kwarglem pierwszym,

• mierzy zakres zmienności tylko części jednostek. Jest to 50% środkowych jednostek, pozostałych po odrzuceniu 25% najniższych pomiarów oraz 25% pomiarów najwyższych.

• Odchylenie ćwiartkowe

• jest to połowa zakresu zmienności 50% środkowych jednostek, czyli jest to połowa rozstępu międzykwartlowego,

• informuje, jak kwartyle przeciętnie odchylają się od mediany

• wskazuje ono, jakie jest przeciętne odchylenie 50% środkowych jednostek od mediany.

• Współczynnik zmienności (pozycyjny)

• jest ilorazem bezwzględnej mary zmienności cechy i średniej wartości tej cechy, jest wielkością niemianowaną, najczęściej podawaną w procentach,

• stosuje się w porównaniach zróżnicowania:

* kilku zbiorowości pod względem tej samej cechy,

* tej samej zbiorowości pod względem kilku różnych cech.

• Miary dyspersji klasyczne:

• Odchylenie przeciętne

• pozwala określić, jak bardzo, średnio rzecz biorąc, poszczególne obserwacje różnią się od średniej arytmetycznej,

• idea obliczania odchylenia przeciętnego polega na tym, że najpierw wyznaczamy różnice pomiędzy każdą obserwacją a średnią. Następnie otrzymane różnice dodajemy. Uzyskaną ogólną sumę odchyleń dzielimy przez liczbę pomiarów.

• interpretuje się jako średni rozrzut pomiarów wokół średniej,

• im większa jest wartość odchylenia przeciętnego, tym silniejsze jest zróżnicowanie zbiorowości ze względu na badaną cechę.

• Wariancja

• obliczmy ją jako różnicę między pomiarami a średnią, podnosimy je do kwadratu. Następnie różnice podniesione do kwadratu sumujemy. Uzyskaną sumę dzielimy przez liczbę obserwacji,

• jest to średnia wartość podniesionych do kwadratu odchyleń od średniej,

• Odchylenie standardowe

• jest pierwiastkiem kwadratowym z wariancji,

• jest to średnie odchylenie wartości cechy od średniej arytmetycznej,

• określa, o jaką wartość średnio poszczególne jednostki zbiorowości różnią się ze względu na wartość badanej cechy od średniej arytmetycznej,

• Współczynnik zmienności (klasyczny)

Wśród miar asymetrii wyróżnia się:

Pojęcie to odnosi się do kształtu krzywej będącej obrazem rozkładu cechy i związane jest z wzajemnym położeniem miar średnich. Asymetria może być prawostronna i lewostronna.

• Wskaźnik asymetrii

• jest to różnica między średnią arytmetyczną i dominantą,

• jeśli jest dodatnia to jest to asymetria prawostronna,

• jeśli jest ujemna to jest to asymetria lewostronna,

• nie informuje on o sile asymetrii

• Współczynnik asymetrii Pearsona

• pozwala określić zarówno kierunek jak i siłę asymetrii,

• uzyskujemy go dzieląc wskaźnik skośności przez odchylenie standardowe,

• jeśli współczynnik większy od zera to prawostronna asymetria,

• o sile asymetrii informuje wartość bezwzględna tego współczynnika (im wartość bezwzględna jest większa, czyli bliższa 1, tym asymetria jest silniejsza.

Wśród miar koncentracji wyróżnia się:

Ocena koncentracji rozumiana jest jako skupienie wartości cechy wokół średniej. Ocena kurtozy odbywa się przez porównanie spłaszczenia danego rozkładu ze spłaszczeniem rozkładu normalnego. Ze względu na różne spłaszczenie wyróżnia się dwa typy rozkładów: rozkłady leptokurtyczne (bardziej wysmukłe niż rozkład normalny) i rozkłady platokurtyczne (bardziej spłaszczone niż rozkład normalny)

• Współczynnik kurtozy (współczynnik koncentracji, współczynnik spłaszczenia)

• jest miarą skupienia poszczególnych obserwacji wokół średniej. Im wyższa wartość współczynnika tym bardziej wysmukła krzywa liczebności, większa koncentracja wartości cech wokół średniej.

19. METODY BADANIA KORELACJI CECH

Analiza korelacyjna korzystająca z modelu korelacyjnego pozwala oceniać wartości oczekiwane jednej zmiennej losowej na podstawie pojedynczych reprezentacji innej zmiennej losowej (skorelowanej z pierwszą zmienną). Należy przy tym pamiętać, że skorelowanie to powinno mieć charakter przyczynowo - skutkowy. Czasami można obserwować pozorną zależność między badanymi cechami np. pomiędzy wzrostem ludzi, a IQ (IQ zależy w pewnym stopniu od długości życia ale nie od wzrostu).

Pojęcie korelacji dotyczy siły badanej współzależności.

Opisowe miary siły korelacji dwóch zmiennych

Siłę współzależności dwóch zmiennych można wyrazić liczbowo za pomocą wielu mierników. Ich wybór jest uzależniony m.in. od rodzaju cech, między którymi badana jest zależność (mierzalne, niemierzalne, mieszane); liczby obserwacji (tablica korelacyjna, szeregi korelacyjne), kształtu zależności (regresja, prostoliniowa, krzywoliniowa).

Zakładając, że współzależność badanych zmiennych losowych X i Y jest statystycznie istotna, możemy wyróżnić cztery rodzaje podstawowych miar sił korelacji tych zmiennych:

1. współczynnik zbieżności Czuprowa;

2. wskaźniki (stosunki) korelacyjne Pearsona;

3. współczynnik korelacji liniowej Pearsona;

4. współczynnik rang (korelacji kolejnościowej) Spearmana.

Współczynnik zbieżności Czuprowa

Miernik ten oparty jest na teście chi - kwadrat (χ²). Wielkość χ² jest podstawą do określenia unormowanej funkcji zależności cech zwanej współczynnikiem zbieżności Czuprowa. Określa go wzór:

Współczynnik ten przyjmuje wartość z przedziału
, gdy badane zmienne są stochastycznie niezależne. Przy zależności funkcyjnej zmiennych, T = 0.

Im bardziej współczynnik zbieżności jest bliższy zeru, tym słabsza jest zależność między zmiennymi.

Przy wyznaczaniu współczynnika zbieżności nie jest ważne, którą z cech traktuje się jako zależną a którą jako niezależną - co jest istotne przy badaniu zależności w sensie korelacyjnym. Własność tę określa się mianem symetryczności:

Zaletą współczynnika zbieżności jest to, że może być stosowany do mierzenia współzależności zarówno cech mierzalnych jak i niemierzalnych. Jego wadą jest natomiast to, że nie wskazuje kierunku korelacji (jest zawsze dodatni).

Do oceny natężenia korelacji między zmiennymi X i Y wykorzystuje się również współczynnik determinacji.

Miara ta wskazuje, w ilu procentach zmienność zmiennej zależnej jest określona zmiennością zmiennej niezależnej. Tak więc o ile z rachunkowego punktu widzenia T ocenia zarówno zależność cechy X od cechy Y jak i cechy Y od X, o tyle interpretacja współczynnika zbieżności musi jednoznacznie określać charakter zmiennych, tzn. która z nich jest zmienną zależną, a która niezależną.

Z uwagi na to, że przy obliczaniu współczynnika zbieżności brane są pod uwagę jedynie liczebności odpowiednich rozkładów, a nie ich parametry, współczynnik zależności jest przede wszystkim miarą zależności stochastycznej dwóch zmiennych. Ponieważ zależność korelacyjna jest pojęciem węższym od zależności stochastycznej można go wykorzystać jako miarę siły związku korelacyjnego.

Wskaźniki korelacyjne Pearsona

Konstrukcja stosunków korelacyjnych opiera się na równości wariancyjnej (której istotą, jak wszyscy pamiętają z czasów gdy zgłębialiśmy miary zmienności, jest rozłożenie wariancji ogólnej na dwa składniki: średnią z wariancji wewnątrzgrupowych i wariancję średnich warunkowych).

Stosunki korelacyjne stosowane są do badania współzależności między zmiennymi X i Y w przypadku dużej liczby obserwacji ujętych w formie tablicy korelacyjnej. Stąd też należy rozpatrywać dwie równości wariancyjne: jedną dla cechy X, drugą dla cechy Y. Równości te wyglądają następująco:

Gdzie:

s²(x) oraz s²(y) są wariancjami ogólnymi odpowiednich zmiennych;

oraz
są wariancjami średnich warunkowych (wariancjami międzygrupowymi) odpowiednich zmiennych;

oraz
są średnimi z wariancji warunkowych (wariancjami wewnątrzgrupowymi) odpowiednich zmiennych.

Wariancje międzygrupowe zmiennych X i Y są obliczane ze wzorów:

Gdzie
są odpowiednio średnimi warunkowymi zmiennych X i Y a
są średnimi ogólnymi obliczonymi z rozkładów brzegowych.

Wariancje wewnątrzgrupowe zmiennych X i Y są obliczane ze wzoru:

Wskaźnik korelacyjny zmiennej X względem zmiennej Y określa zatem wzór:

Z czego wynika, że wskaźnik korelacyjny zmiennej Y względem zmiennej X określa wzór:

Stosunki (wskaźniki) korelacyjne są miarami niemianowanymi, przyjmującymi wartości z przedziału
. Są one równe 0, gdy cechy są nieskorelowane, 1 - gdy między badanymi zmiennymi zachodzi zależność funkcyjna.

Im wartość wskaźnika korelacyjnego jest bliższa 1, tym zależność korelacyjna jest silniejsza.

Stosunki korelacyjne są niesymetryczne
, z wyjątkiem dwóch przypadków:

1. gdy zmienne X i Y są niezależne stochastycznie;

2. gdy między zmiennymi X i Y zachodzi związek funkcyjny

Z powyższego wynika, że przy obliczaniu wskaźników korelacyjnych ważne jest ustalenie, która z cech jest zależna, a która niezależna.

Wskaźniki korelacyjne nie wskazują kierunku korelacji badanych zmiennych, zawsze są dodatnie.

Ich zaletą jest fakt, że nie zależą od kształtu regresji. Dzięki temu mogą być stosowane zarówno w przypadku zależności prostoliniowych, jak i krzywoliniowych. Dodatkowo wskaźniki korelacyjne mogą być wykorzystywane dwóch cech, z których jedna jest niemierzalna.

Równolegle do wskaźników korelacyjnych
korzysta się ze współczynników determinacji:
, wyrażonych w procentach. Współczynnik determinacji informuje o tym, w ilu procentach zmiany zmiennej zależnej są spowodowane (zdeterminowane) zmianami zmiennej niezależnej.

Przykład 1

Wylosowano 100 rodzin i zbadano je pod względem liczby dzieci pozostających na całkowitym utrzymaniu i standardu ekonomicznego rodziny, określonego przez średni miesięczny dochód przypadający na członka rodziny.

Za pomocą stosunku korelacyjnego określić siłę związku korelacyjnego standardu ekonomicznego względem liczny dzieci w rodzinie. [Sobczyk str. 205-207 wyd. z 1991 r.]

Liczba dzieci (x1)	Standard ekonomiczny w tys. zł (y1)				Razem
		1	2	3		4
0 1 2 3 4	- - - 6 4	- - 11 3 1	5 30 14 1 -	15 10 - - -	20 40 25 10 5
Razem	10	15	50	25	100

W pierwszej kolejności obliczamy średnią ogólną i wariancję ogólną cechy Y:

Następnie obliczamy wartości średnich warunkowych rozkładów cechy Y:

Po zakończeniu kalkulacji obliczamy wariancję średnich warunkowych:

Podstawiając obliczone wartości do wzoru na wskaźnik korelacyjny otrzymujemy:

Uzyskany wynik świadczy o silnej zależności standardu ekonomicznego rodziny od liczby dzieci. W niemal 71% przypadków zmiany standardu ekonomicznego rodziny mogą być wyjaśnione zmianami liczby posiadanych dzieci.

Jest to zależność jednostronna - liczba dzieci nie zależy od standardu ekonomicznego.

Współczynnik korelacji liniowej Pearsona

Współczynnik ten (r_xy) jest miernikiem siły związku prostoliniowego między dwoma cechami mierzalnymi.

Związkiem prostoliniowym nazywamy taką zależność, w której jednostkowym przyrostom jednej zmiennej (przyczyny) towarzyszy, średnio biorąc, stały przyrost drugiej zmiennej (skutku).

Wzór na współczynnik korelacji liniowej Pearsona jest wyznaczany poprzez standaryzację kowariancji. Kowariancja jest średnią arytmetyczną iloczynu odchyleń wartości zmiennych X i Y od ich średnich arytmetycznych:

Kowariancja przekazuje następujące informacje o związku korelacyjnym:

cov(x,y) = 0 - brak zależności korelacyjnej;

cov(x,y) < 0 - ujemna zależność korelacyjna;

cov(x,y) > 0 - dodatnia zależność korelacyjna.

Kowariancja przyjmuje wartości liczbowe z przedziału: [-s(x)s(y), +s s(x)s(y)], gdzie s(x) i s(y) są odchyleniami standardowymi odpowiednich zmiennych.

Jeżeli cov(x,y) = -s(x)s(y), to między zmiennymi istnieje ujemny związek funkcyjny. Przy dodatnim związku funkcyjnym cov(x,y) = +s(x)s(y).

Kowariancja charakteryzuje współzmienność badanych zmiennych, ale jej wartość zależy od rzędu wielkości, w jakich wyrażone są obydwie cechy, co powoduje, że nie można jej wykorzystać w sposób bezpośredni do porównań.

Unormowanym miernikiem natężenia i kierunku współzależności liniowej dwóch zmiennych mierzalnych X i Y jest współczynnik korelacji linowej Pearsona, wyznaczony przez standaryzację kowariancji:

Współczynnik korelacji liniowej Pearsona jest miarą unormowaną, przyjmującą wartości z przedziału: -1 < r_xy <+1.

Dodatni znak współczynnika korelacji wskazuje na istnienie współzależności pozytywnej (dodatniej), ujemny zaś oznacza współzależność negatywną (ujemną). Im wartość bezwzględna współczynnika korelacji jest bliższa jedności, tym zależność korelacyjna między badanymi zmiennymi jest silniejsza.

Orientacyjnie przyjmuje się, że korelacja jest:

niewyraźna, jeżeli r_xy < 0,3;

średnia, gdy 0,3 < r_xy < 0,5;

wyraźna, jeżeli r_xy < 0,5.

Interpretacja ta odnosi się również do ujemnych wartości współczynnika korelacji. Jeżeli
, to zależność korelacyjna przechodzi w zależność funkcyjną. Jeżeli natomiast
, to brak jest związku korelacyjnego między badanymi zmiennymi X i Y.

Współczynnik korelacji jest określonym wskaźnikiem, a nie pomiarem na skali liniowej o jednakowych jednostkach. Oznacza to, że zależność r_xy = 0,90 nie jest dwukrotnie większa od r_xy = 0,45.

Kwadrat współczynnika korelacji nazywamy współczynnikiem determinacji
. Informuje on o tym, jaka część zmian zmiennej objaśniającej (skutek) jest wyjaśniona przez zmiany zmiennej objaśniającej (przyczyna).

Przykład 2

W pewnym Urzędzie Stanu Cywilnego pewnego dnia przeprowadzono badanie nowo zawartych małżeństw wg wieku żony i męża. Wyniki badania losowo pobranych par przedstawiono niżej.

Określić siłę i kierunek zależności między badanymi zmiennymi. [Sobczyk str. 209-210, wyd.1991]

Wiek żony (xi)	18	19	20	21	23	24	26	27	27	30
Wiek męża (yi)	19	21	23	21	20	23	26	25	26	34

Na podstawie analizy diagramu punktowego (korelacyjnego) można stwierdzić, że zależność między badanymi zmiennymi ma charakter prostoliniowy. Dlatego też siłę i kierunek zależności można ocenić przy użyciu współczynnika korelacji liniowej Pearsona.

Aby go obliczyć należy wykonać obliczenia pomocnicze:

xi	yi
18 19 20 21 23 24 26 27 27 30	19 21 23 21 20 23 26 25 26 34	-5,5 -4,5 -3,5 -2,5 -0,5 0,5 2,5 3,5 3,5 6,5	-4,8 -2,8 -0,8 -2,8 -3,8 -0,8 2,2 1,2 2,2 10,2	26,4 12,6 2,8 7,0 1,9 -0,4 5,5 4,2 7,7 66,3	30,25 20,25 12,25 6,25 0,25 0,25 6,25 12,25 12,25 42,25	23,04 7,84 0,64 7,84 14,44 0,64 4,84 1,44 4,84 104,04
235	238	x	x	134,0	142,5	169,6

Średni wiek kobiet zawierających w badanym dniu związek małżeński wynosi:
lat. Średni wiek mężczyzny wynosi:
lat.

W celu obliczenia współczynnika korelacji liniowej Pearsona niezbędna jest znajomość odchyleń standardowych obydwu cech:

Odchylenie standardowe wieku kobiet jest równe:

Odchylenie standardowe wieku mężczyzn jest równe:

Dysponując powyższymi informacjami możemy obliczyć współczynnik korelacji liniowej Pearsona:

Otrzymany wynik oznacza, że między badanymi zmiennymi istnieje silna dodatnia zależność korelacyjna. W 74% przypadków zmiany jednej cechy są uwarunkowane zmianami drugiej.

Przykład 3

W 100 szkołach przeprowadzono badanie mające na celu określenie zależności między liczbą izb w szkole (Y) a liczbą uczniów (X). Wyniki prezentuje tablica.

Zbadać siłę oraz kierunek zależności między liczbą izb a liczbą uczniów w szkole. [Sobczyk str. 211-212, wyd. z 1991]

Liczba uczniów w szkole (xi)	Liczba izb w szkole (yi)			Razem
		4-8	8-12		12-16
60-120 120-180 180-240 240-300 300-360	10 - - - -	- 10 20 - -	- 10 20 20 10	10 20 40 20 10
Razem	10	30	60	100

Z rozkładu liczebności tablicy można wnioskować, że korelacja ma charakter dodatni i prostoliniowy (liczebności układają się wzdłuż przekątnej biegnącej od lewego górnego do prawego dolnego rogu tablicy).

Potwierdza to również nierówność średnich warunkowych:

Średnie warunkowe zmiennej X rosną wraz ze wzrostem konkretnych wartości zmiennej Y. Świadczy to istnieniu dodatniego związku korelacyjnego między badanymi zmiennymi.

Z rozkładów brzegowych zmiennych X i Y obliczamy średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe:

Rozrzut odchyleń indywidualnych wartości zmiennych X i Y od ich średnich wartości przedstawia tablica:

	-6	-2	2	Razem
-120 -60 6 60 120	10 - - - -	- 10 20 - -	- 10 20 20 10	10 20 40 20 10
Razem	10	30	60	100

Suma ważonych iloczynów par odchyleń zmiennych jest równa:

Kowariancja zmiennych X i Y wynosi: 120 (12000:100).

Zatem współczynnik korelacji liniowej Pearsona jest równy:

Na tej podstawie można stwierdzić, że między liczbą izb a liczbą uczniów w szkole zachodzi dosyć silna dodatnia zależność korelacyjna. Zmienność jednej cechy jest w 46,42% wyjaśniona zmiennością drugiej.

Współczynnik korelacji kolejnościowej (rang) Spearmana

Współczynnik ten służy do opisu siły korelacji dwóch cech, szczególnie wtedy, gdy mają one charakter jakościowy i istnieje możliwość uporządkowania obserwacji w określonej kolejności.

Miarę tę można stosować również do badania zależności między cechami ilościowymi w przypadku niewielkiej liczby obserwacji.

Współczynnik rang Spearmana obliczamy ze wzoru:

Gdzie:

d_i - różnice między rangami odpowiadających sobie wartości cechy x_i i cechy y­_i (i=1, ..., n).

Obliczenia rozpoczynamy zazwyczaj od uporządkowania wyjściowych informacji według rosnących (malejących) wariantów jednej z cech.

Uporządkowanym wartościom nadajemy następnie numery kolejnych liczb naturalnych. Czynność ta nosi nazwę rangowania. Rangowanie może odbywać się od najmniejszej do wartości największej do najmniejszej i odwrotnie, przy czym sposób rangowania musi być jednakowy dla obydwu zmiennych.

W przypadku, gdy występują jednakowe wartości realizacji zmiennych, przyporządkowujemy im średnią arytmetyczną obliczoną z ich kolejnych numerów. Mówi się wówczas o występowaniu węzłów.

Jednakowe rangi wartości badanych zmiennych (lub na ogół jednakowe) świadczą o istnieniu dodatniej korelacji między zmiennymi. Natomiast przeciwstawna numeracja sugeruje istnienie korelacji ujemnej.

Współczynnik rang przyjmuje wartości z przedziału -1 < r_s < +1, a jego interpretacja jest identyczna jak współczynnika korelacji Pearsona.

Przykład 4

Na podstawie kontroli całokształtu pracy zawodowej i kwalifikacji nauczycieli dyrektor szkoły i wizytator wydali opinię o każdym z nauczycieli. Wyniki ujęto w punktach.

Ustalić natężenie współzależności między opiniami o nauczycielach dyrektora i wizytatora

Nauczyciele	A	B	C	D	E	F	G	H	I	J	K
Dyrektor	41	27	35	33	25	47	38	53	43	35	36
Wizytator	38	24	34	29	27	47	43	52	39	31	29

Punktowym wynikom oceny nauczycieli nadajemy rangi, największej ilości punktów przypisujemy rangę 1.

Rangi ocen
Dyrektor	4	10	7,5	9	11	2	5	1	3	7,5	6
Wizytator	5	11	6	8,5	10	2	3	1	4	7	8,5
Różnice rang
Dyrektor	-1	-1	1,5	0,5	1	0	2	0	-1	0,5	-2,5
Wizytator	1	1	2,25	0,25	1	0	4	0	1	0,25	6,25

Wykorzystują wzór na współczynnik rang Spearmana otrzymujemy:

Otrzymany wynik wskazuje, że współzależność opinii dyrektora i wizytatora jest bardzo silna. Oceniający kierowali się podobnymi kryteriami. Współczynnik determinacji liniowej obydwu zmiennych wynosi 84,64% (wszak
)

20. LINIOWY MODEL REGRSJI, CHARAKTERYSTYKA WSPÓŁCZYNNIKÓW

MODELÓW

Gdy badamy związek tylko dwóch cech (X i Y) i jeśli zależność między nimi jest liniowa, to model regresji (funkcję regresji) można zapisać w następującej postaci:

X - zmienna objaśniająca(niezależna) Y - zmienna objaśniana(zależna)

a- wyraz wolny regresji ε - składnik losowy.

b - tzw. współczynnik regresji (tu: regresji Y względem X)

Powyższą postać modelu nazwiemy liniowym modelem regresji lub inaczej funkcją regresji liniowej.

Wyraz wolny a jest punktem przecięcia linii regresji z osią Y. Często nie ma on sensownej interpretacji ekonomicznej, dlatego też zazwyczaj ją pomijamy. Z matematycznego punktu widzenia wartość a wskazuje nam, jaka jest teoretyczna wartość zmiennej Y, gdy wartość zmiennej X równa jest 0. Wyobraźmy sobie, że badamy zależność zużycia benzyny od pojemności silnika. Wyraz wolny w równaniu regresji musiałby zostać zinterpretowany, jako zużycie benzyny przy pojemności silnika równej o cm³.

Współczynnik regresji b informuje, o ile jednostek przeciętnie zmieni się wartość zmiennej Y, gdy wartość zmiennej X wzrośnie o jednostkę. Przeciętna zmiana może oznaczać przeciętny wzrost lub przeciętny spadek w zależności od znaku współczynnika regresji b. I tak:

• jeśli b >0 - wówczas wzrost wartości zmiennej X o jednostkę powoduje wzrost wartości zmiennej Y przeciętnie o b,

• jeśli b <0 - wówczas wzrost wartości zmiennej X o jednostkę powoduje spadek wartości zmiennej Y przeciętnie o b.

• jeśli b =0 - wówczas zmiany zmiennej X nie wywołują zmian zmiennej Y. oznacza to brak zależności między badanymi zmiennymi. Otrzymana prosta byłaby równoległa do osi poziomej (funkcja stała).

Znak współczynnika regresji b jest zgodny ze znakiem współczynnika korelacji liniowej r. Jeśli korelacja między badanymi cechami jest dodatnia, wówczas dodatni jest też współczynnik regresji, natomiast korelacji ujemnej odpowiada ujemny współczynnik regresji. Jeśli współczynnik korelacji r jest równy 0, to również współczynnik regresji b=0.

Składnik losowy wprowadzony do modelu regresji pozwala na odzwierciedlenie w modelu czynników losowych, których wpływu nie umiemy przewidzieć. (Dla właściwego wnioskowania w analizie regresji konieczne jest, aby składnik losowy spełnił pewne założenia. M.in. zakłada, że składnik losowy jest zmienną o rozkładzie normalnym, że jego wartość przeciętna jest równa zeru, a wariancja jest stała). Istnienie czynników losowych (związanych np. z zachowaniami ludzkimi) powoduje, że punkty empiryczne nie leżą „idealnie” na linii regresji, tylko mniej lub bardziej odchylają się od niej. Czynniki losowe możemy utożsamić z jakimiś czynnikami zakłócającymi, które wpływają tylko na „zachowania” wartości Y, nie wpływając przy tym w sposób tendencyjny. To znaczy, że czynnik losowy „działa” tak, że nie powoduje systematycznego wzrostu (lub spadku) wartości Y.

21. INDEKSOWE METODY BADANIA DYNAMIKI ZJAWISK

Miary dynamiki:

• indeksy

• indywidualne (jednopodstawowe, zmiennopodstawowe)

• agregatowe (wielkości stosunkowych, wielkości absolutnych)

• przyrosty

• absolutne

• względne

Do najprostszych metod, za pomocą których bada się zmiany, jakie zaszły w poziomie badanej cechy, należy metoda indeksowa. W metodzie tej brane są pod uwagę tylko dwa okresy z szeregu dynamicznego.

Jeden z nich określany jest jako okres podstawowy (bazowy), a drugi to okres badany (sprawozdawczy). Analiza polega na opisaniu zmian, jakie zaszły w okresie badanym w porównaniu z okresem podstawowym.

Miary jednopodstawowe - określają zmiany, jakie nastąpiły w okresie badanym w stosunku do okresu podstawowego, przy czym okres przyjęty za podstawę jest stały dla całego szeregu czasowego, musi być też właściwie dobrany (nie mógł się różnić za bardzo od innych).

Miary zmiennopodstawowe (łańcuchowe) - opisują zmiany, jakie nastąpiły w okresie badanym w stosunku do okresu bezpośrednio go poprzedzającego. W tym przypadku podstawa porównań jest zmienna. Zawsze brane są pod uwagę dwa okresy: badany i bezpośrednio go poprzedzający.

1. Indeks indywidualny i (wskaźnik dynamiki)

To iloraz poziomu cechy w okresie badanym i okresie podstawowym. Jest wielkością niemiarową i może być wyrażony w procentach. Informuje jaki procent poziomu cechy z okresu podstawowego stanowi poziom cechy w okresie badanym. Jeżeli wartość indeksu należy do przedziału <0, 1) lub <0%, 100%) oznacza to, że w okresie badanym poziom cechy spadł o (1-i) ⋅ 100 (lub 100 - 1(%)) procent.

Wyróżniamy indeksy:

• Jednopodstawowe - i _t/0 - indeks jednopodstawowy dla okresu przyjętego za podstawę porównań jest równy 1 lub 100%

i _1/t =
, i _2/1 =
, i _n/1 =

• Zmiennopodstawowe (łańcuchowe) - indeksy pozostają w ścisłym związku z przyrostmi względnymi.

i _2/1 =
, i _3/2=
, i _n/n-1=

Zależność między indeksem a tempem zmian:

Średniookresowe tempo zmian pozwala na ocenę zmian poziomu badanej cechy dla całego szeregu dynamicznego. Jest to wartość, która określa nam przeciętną zmianę, jak miała miejsce w ciągu n-badanych okresów.

Wartość średniookresowego tempa zmian oblicza się jako średnią geometryczną z indeksów zmiennopodstawowych.

, jeżeli są wyrażone w % to

Indeksy indywidualne możemy podzielić jeszcze inaczej, mianowicie na: indeksy cen, ilości (masy fizycznej) i wartości.

Są to najczęściej stosowane indeksy.

• Indeks cen (price)

p₁ - cena jednostki wyrobu w okresie badanym,

p₀ - cena jednostki wyrobu w okresie podstawowym.

• Indeks ilości (quantity)

q₁- ilość wyrobu wyprodukowanego w okresie badanym,

q₀ - ilość wyrobu wyprodukowanego w okresie podstawowym.

• Indeks wartości (worth)

w₁ - wartość w okresie badanym, w₀ - wartość w okresie podstawowym.

Te trzy indeksy informują o zmianie procentowej (wzroście lub spadku), jaka nastąpiła w okresie badanym (1) w porównaniu z okresem podstawowym (0). Wykorzystywane są one w analizie zmian w ramach każdego pojedynczego zjawiska wchodzącego w skład zespołu. Pomiędzy tymi indeksami zachodzi zależność: i_w = i_p ⋅ i_q

2. Indeksy agregatowe (zespołowe)

Wykorzystuje się je do określenia łącznej dynamiki dla całego zespołu zjawisk. Należą do nich:

• Indeks wartości

- suma wartości badanego zespołu w okresie badanym,

- suma wartości badanego zespołu w okresie podstawowym.

Informuje on o zmianie wartości zespołu (agregatu) zjawisk jaka nastąpiła w okresie badanym w stosunku do okresu podstawowego. Jego wielkość zależy od łącznego wpływu dwóch czynników: ilości i ceny. Agregatowy indeks wartości nie określa, w jakim stopniu na zmianę wartości wpłynęły zmiany cen, a w jakim zmiany ilości.

Stąd też w celu przeprowadzenia pełnej analizy wskazane jest dodatkowo wyznaczenie indeksów agregatowych ilości i ceny.

Agregatowe indeksy ilości i ceny wyznaczane są na podstawie trzech formuł:

• formuły Laspeyresa - zakłada, że jeden z czynników (cena lub ilość) jest stały w obu okresach (podstawowym i badanym) i kształtuje się na poziomie okresu podstawowego:

• Indeks ceny

• Indeks ilości

• formuły Paaschego - zakłada, że jeden z czynników (cena lub ilość) jest stały w obu okresach (podstawowym i badanym) i kształtuje się na poziomie okresu badanego:

• Indeks ceny

• Indeks ilości

Agregatowy indeks ceny według formuły Laspeyresa (Paaschego) informuje o tym, jak zmieniła się cena w okresie badanym w porównaniu z okresem podstawowym przy założeniu, że ilość pozostała stała się na poziomie okresu podstawowego (badanego)

Agregatowy indeks ilości według formuły Laspeyresa (Paaschego) informuje o tym, jak zmieniła się ilość (wielkości produkcji, sprzedaży, eksportu itp.) w okresie badanym w porównaniu z okresem podstawowym przy założeniu, że cena pozostała na poziomie okresu podstawowego (badanego).

• formuły Fishera - zakłada, że agregatowy indeks ceny (ilości) jest średnia geometryczną z indeksów ceny (ilości) wyznaczonych zgodnie z formułą Laspeyresa i Paaschego.

• Indeks ceny

• Indeks ilości

Agregatowy indeks ilości według formuły Fishera informuje o tym, jak średnio zmieniła się ilość (wielkość produkcji, sprzedaży, eksportu itp.) w okresie badanym w porównaniu z okresem podstawowym.

Przyjmuje się, że indeksy wyznaczone według formuły Laspeyresa i Paaschego określają granice przedziału, w którym zawarta jest „prawdziwa” wartość agregatowego indeksu ceny lub ilości, zaś indeks Fishera stanowi jego dobre przybliżenie.

Równość indeksowa - opisuje zależność między indeksami agregatowymi.

Przykładami znanych indeksów agregatowych są:

• Indeksy giełdowe

• Indeks Dow Jones Industrial - miara ilościowych zmian cen akcji w czasie, kompiluję w jedną liczbę ruchy 30 akcji przemysłowych, uważanych za reprezentatywne dla całego rynku.

• Indeks Dow Jones Transportation - miara ilościowych zmian cen akcji spółek transportowych w czasie

• Indeks WIG20 - polski odpowiednik ww. indeksu, cenowy indeks uwzględniający notowania 20 spółek na rynku podstawowym

• Indeks WIG - indeks dochodowy, uwzględniający dywidendy, obliczany na podstawie wyników notowań wszystkich spółek, których łączna wartość rynkowa powinna stanowić 99% kapitalizacji giełdowej

• Indeksy kosztów utrzymania i inflacji - wykorzystywane do „urealniania” dochodów i płac ludności, na ich podstawie oblicza się płacę minimalną, zasiłek dla bezrobotnych

• CPI (Consumer Price Index) - indeks cen konsumpcyjnych, agregatowy, obliczany według formuły Laspeyresa, na bazie kilkuset artykułów, odzwierciedla ogólny poziom cen w kraju, może być stosowany jako delator przy porównaniu cen z dwóch różnych okresów

• Indeks Kosztów Utrzymania - polski odpowiednik ww. indeksu, wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych, agregatowy obliczany według formuły Laspeyresa, na bazie kilkuset artykułów - reprezentantów wybieranych na podstawie Badania Budżetów i Gospodarstw Domowych, odzwierciedla ogólny poziom cen w kraju, wykorzystywany do oceny poziomu inflacji

22. KLASYFIKACJA MODELI EKONOMETRYCZNYCH.

Modelem ekonometrycznym nazywamy formalny opis stochastycznej zależności wyróżnionej wielkości, zjawiska lub przebiegu procesu ekonomicznego od czynników które je kształtują, wyrażony w formie pojedynczego równania bądź układu równań. Jest konstrukcją formalną, która za pomocą jednego lub wielu równań odwzorowuje zasadnicze powiązania ilościowe zachodzące pomiędzy badanym zjawiskiem ekonomicznym.

Model ekonometryczny obrazuje związek pomiędzy zmienną objaśnianą, a zmiennymi objaśniającymi i składnikami losowymi.

Klasyfikacja modeli ekonometrycznych:

1. Klasyfikacja ze względu na walory poznawcze:

• modele przyczynowo-skutkowe (przyczyna-zmienna niezależna, skutek- zmienna zależna)

• modele symptomatyczne - występuje zależność między x a y

• modele autoregresyjne

• modele tendencji rozwojowej- występuje zmienna czasowa

2. Klasyfikacja ze względu na postać analityczną:

• modele liniowe

• modele nieliniowe

- modele nieliniowe sprowadzone do postaci liniowej

- modele ściśle nieliniowe.

3. Klasyfikacja ze względu na wpływ czasu na model:

• modele statyczne- dane wykorzystywane pochodzą z jednego okresu czasu, nie uwzględniamy wpływu czasu

• modele dynamiczne- występuje zmienna czasowa albo zmienne z różnych okresów

4. Klasyfikacja ze względu na liczbę równań:

• modele jednorównaniowe (jedna zmienna zależna)

• modele wielorównaniowe

5. Klasyfikacja ze względu na skalę gospodarczą jakiej dotyczy:

• modele skali mikro

• mezo

• makro.

23. ETAPY MODELOWANIA EKONOMETRYCZNEGO

Modelowanie ekonometryczne jest procedurą wieloetapową.

Etap I - merytoryczna analiza zjawiska (ściśle związana z celem budowy modelu ekonometrycznego):

1. Określenie przedmiotu i zakresu badań

2. Ustalenie listy zmiennych objaśnianych i objaśniających

3. Zgromadzenie danych dotyczących wszystkich zmiennych

Etap II - konstrukcja modelu - specyfikacja modelu ekonometrycznego

1. Ustalenie zależności między zmiennymi - dobór postaci analitycznej modelu

Etap III - estymacja parametrów

2. Oszacowanie parametrów strukturalnych modelu

3. Oszacowanie parametrów struktury stochastycznej

Etap IV - weryfikacja hipotez określonych w modelu (celem weryfikacji jest sprawdzenie poprawności merytorycznej i statystycznej oraz ewentualna korekta jego niedociągnięć)

1. Weryfikacja merytoryczna - ocena zgodności modelu z wiedzą o analizowanych zjawiskach i przyjętych założeniach

2. Weryfikacja statystyczna:

• Badanie stopnia dopasowania modelu do wyników obserwacji

• Sprawdzenie istotności wpływu zmiennych objaśniających na ziemną objaśnianą

• Analiza rozkładu reszt empirycznych

Etap V - zastosowanie modelu

1. Ekonomiczna interpretacja wyników empirycznych (opis mechanizmu kształtowania się badanego zjawiska)

2. Prognozowanie zjawisk ekonomicznych

3. Symulacje i opracowanie scenariuszy umożliwiających zbadanie konsekwencji decyzji gospodarczych

Etapy te tworzą zamkniętą całość, pozwalającą wykorzystać model do opisu rzeczywistości ekonomicznej oraz prognozowani a i symulacji dalszego przebiegu analizowanych zjawisk ekonomicznych.

24. ZASADY I METODY DOBORU ZMIENNYCH DO MODELI EKONOMETRYCZNYCH

Kilka pojęć dla przypomnienia:

Model ekonometryczny jest podstawowym narzędziem badawczym, jakim posługuje się ekonometria. Stanowi on matematyczno-statystyczną formę zapisu prawidłowości statystycznej w zakresie rozkładu, dynamiki i wahań oraz zależności w czasie i przestrzeni. Innymi słowy model ekonometryczny to równanie, bądź układ równań, przedstawiający stochastyczną zależność pomiędzy zasadniczymi zmiennymi charakteryzującymi badane zjawisko ekonomiczne.

W modelu ekonometrycznym występują dwie podstawowe klasy zmiennych: endogeniczne i egzogeniczne.

Zmienne endogeniczne to zmienne, których kształtowanie objaśniane jest przez model ekonometryczny za pomocą funkcyjnego zapisu zależności.

Zmienne egzogeniczne to zmienne, które pozwalają na objaśnienie modelu kształtowania się zmiennych endogenicznych, ale same nie są przedmiotem analizy modelu.

W poszczególnych równaniach modelu podstawowy jest podział zmiennych na objaśniane i objaśniające. Zmienna objaśniana danego równania to zmienna zależna, której kształtowanie objaśniane jest w danym równaniu za pomocą zależności funkcyjnych. Zmienne objaśniające danego równania to zmienne niezależne służące do objaśnienia w danym równaniu kształtowania się wielkości zmiennej zależnej.

Po ustaleniu zmiennej endogenicznej, czyli zmiennej, które będzie opisana przez model (co jest proste, ponieważ budowa modelu wynika z konkretnej potrzeby, celu), należy ustalić zmienne, które mogłyby wyjaśnić jej zmienność.

Dobór zmiennych modelu:

1. Dobór zmiennych objaśniających.

Przez dobór zmiennych należy rozumieć merytoryczne propozycje zbioru zmiennych objaśniających, czyli listę „kandydatek” na zmienne objaśniające (potencjalne zmienne) użyte explicite w modelu ekonometrycznym. Doboru zmiennych dokonujemy w kategoriach logicznych powiązań przyczynowych między zmiennymi.

Przy doborze zmiennych do ekonometrycznego modelu związku należy kierować się następującymi względami:

• Zbiór zmiennych objaśniających powinien spełniać przede wszystkim wymagania merytoryczne, które zależą od celu badania. Zmienne powinny być tak dobrane, aby uwzględniały cel badania: opisowy, diagnostyczny, czy prognostyczny, gdyż rzadko się zdarza aby ten sam model wykorzystywany był z uwzględnieniem wszystkich trzech rodzajów celów równocześnie.

• Zmienne objaśniające powinny spełniać rolę przyczyn (co oczywiście nie oznacza, że zawsze powinny być przyczynami w pełnym tego słowa znaczeniu).

• Zmienne objaśniające powinny reprezentować różne aspekty ze sfery przyczyn.

• Zmienne objaśniające powinny być dobrane zarówno ze względu na istniejącą teorię ekonomii, jak i praktykę gospodarczą.

2. Zbieranie danych statystycznych:

Zbieranie danych statystycznych stanowi istotną część ekonometrii. Zbyt poważne niedokładności w mierzeniu poziomu zjawisk uniemożliwia przeprowadzenie badań ekonometrycznych - tak samo jak ich brak.

Rozróżniamy dane statystyczne w postaci:

- szeregów czasowych (są to informacje o kształtowaniu się zmiennej w wybranym przedziale czasowym - dane roczne, kwartalne, miesięczne, dzienne, itd.),

- danych przekrojowych (są to informacje o kształtowaniu się zmiennej w wybranych obiektach w określonym momencie lub okresie czasu; obiektem może być np. przedsiębiorstwo, gospodarstwo domowe,

- danych przekrojowo-czasowych (są to informacje będące połączeniem danych przekrojowych i danych w postaci szeregów czasowych).

3. Wybór zmiennych objaśniających.

Przez wybór zmiennych objaśniających do modelu ekonometrycznego rozumieć należy taką selekcję (redukcję) zbioru złożonego z „kandydatek”, aby zbiór zmiennych uwzględnionych w modelu spełniał wymóg przyjętego kryterium formalnego. Do modelu powinny zatem wejść takie zmienne, aby miał on sensowną interpretację merytoryczną i aby zapewniał opis zmiennej objaśnianej z założoną z góry dokładnością.

Istnieje wiele metod doboru zmiennych do modelu ekonometrycznego. Wiele z nich opiera się na czterech podstawowych zasadach:

1. potencjalne zmienne objaśniające powinny charakteryzować się dużą zmiennością, a zatem w znacznym stopniu różnicować badane jednostki (współczynnik zmienności większy od 0,1, jest on obliczany jako stosunek odchylenia standardowego zmiennej do jej wartości średniej, zazwyczaj wyrażony w procentach, zatem dla zmiennej X:

2. potencjalne zmienne objaśniające powinny być silnie skorelowane ze zmienną objaśnianą,

3. potencjalne zmienne objaśniające powinny być słabo skorelowane między sobą.

Współczynnik korelacji jest statystyką, która opisuje siłę liniowego związku pomiędzy dwiema zmiennymi. Wartość -1 oznacza występowanie doskonałej korelacji ujemnej (sytuacja, w której punkty leżą dokładnie na prostej, skierowanej w dół), wartość 1 oznacza doskonałą korelację dodatnią (punkty leżą dokładnie na prostej, skierowanej w górę), wartość 0 oznacza brak korelacji liniowej.

Współczynnik korelacji r_jm między zmiennymi objaśniającymi j oraz m:

, gdzie
,

Współczynnik korelacji między zmienną objaśnianą y i objaśniającą j:

, gdzie

(W Excelu: WSP.KORELACJI(zmienne np. y, zmienne np. x)).

Obliczone współczynniki korelacji zestawia się zwykle w postaci wektora R₀ (wektor współczynników korelacji zmiennej endogenicznej z potencjalnymi zmiennymi objaśniającymi) i macierz R (macierz współczynników korelacji pomiędzy parami potencjalnych zmiennych objaśniających; macierz R jest symetryczna).

Najczęściej występujące przykłady metod wyboru zmiennych:

1. Metoda Hellwiga

2. Metoda Pawłowskiego

3. Metoda analizy grafów

4. Metoda eliminacji zmiennych quasi-stałych

5. Metoda analizy macierzy współczynników korelacji

Metoda Hellwiga (nazywana również metodą pojemności integralnych informacji Hellwiga) jest metodą, która zdobyła sobie największe uznanie wśród ekonometryków prowadzących badania empiryczne. Idea tej metody sprowadza się do powołania na zmienne objaśniające takich zmiennych, które są mocno skorelowane ze zmienną objaśnianą i jednocześnie słabo skorelowane między sobą. Punktem wyjścia jest zatem oszacowanie macierzy R współczynników korelacji między potencjalnymi zmiennymi objaśniającymi („kandydatkami”) oraz wektora R₀ współczynników korelacji między zmienną objaśnianą a potencjalnymi zmiennymi objaśniającymi.

Załóżmy, że dysponujemy k - elementowym zbiorem potencjalnych zmiennych objaśniających {X₁, X₂, …, X_k},

dla których szacujemy macierz R:

gdzie:

oraz wektor obserwacji zmiennej objaśnianej R₀:

gdzie:

Mając wyznaczone macierz R i wektor R₀ przystępuje się do obliczania tzw. indywidualnych pojemności nośników informacji X o zmiennej Y, wchodzących w skład różnych kombinacji utworzonych z elementów danego k-elementowego zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających. Wiadomo, że ogólna liczba tych kombinacji wynosi dokładnie l = 2^k - 1.

Indywidualne pojemności nośników informacji dla poszczególnych potencjalnych zmiennych objaśniających w ramach każdej kombinacji zdefiniowane są następująco:

gdzie: h_kj - wskaźnik indywidualnej pojemności informacji zmiennej X_j w k-tej kombinacji; r_0j - współczynnik korelacji zmiennej objaśnianej ze zmienną X_j; r_ij - współczynnik korelacji miedzy potencjalnymi zmiennymi objaśniającymi X_i oraz X_j; n_k - liczba potencjalnych zmiennych objaśniających w k - tej kombinacji.

Następnie oblicza się wskaźniki integralnej pojemności informacji (suma pojemności indywidualnych nośników informacji dla poszczególnych zmiennych wchodzących w skład danej kombinacji w ramach każdej z n kombinacji)

według wzoru:

Wskaźniki indywidualnej i integralnej pojemności informacji charakteryzują się następującymi własnościami:

1. przyjmują tym większe wartości, im silniej zmienne objaśniające są skorelowane ze zmienną objaśnianą,

2. przyjmują tym większe wartości, im słabiej zmienne objaśniające są skorelowane między sobą,

3. są unormowane: 0≤h_kj≤1, 0≤H_k≤1.

4. są niemianowane.

Przedstawiona metoda postępowania pozwala na wybór optymalnej kombinacji zmiennych objaśniających.

Kryterium wyboru takiej kombinacji można zapisać jako:

gdzie: H_k* - oznacza kombinację optymalnych zmiennych, czyli najlepszą kombinacją jest ta, dla której wskaźnik integralnej pojemności informacji jest największy.

Metoda Pawłowskiego (metoda współczynnika korelacji wielorakiej )to metoda maksymalnego wyznacznika macierzy momentów zmiennych objaśniających.

W metodzie tej mamy przygotowaną listę m potencjalnych zmiennych objaśniających i z góry ustaloną liczbę k zmiennych, które mają wejść do modelu, przy czym k<m. Ze zbioru m potencjalnych zmiennych objaśniających rozpatrujemy wszystkie z możliwych kombinacji zmiennych. Kombinacje te będą tworzyć zbiór P_k kombinacji dopuszczalnych, z których szukamy najlepszą kombinację zmiennych objaśniających, tzn. taką, w której zmienne objaśniające są możliwie słabo skorelowane.

W pierwszej kolejności wyznaczamy macierz korelacji R. Następnie rozpatrujemy wyznaczniki poszczególnych podmacierzy otrzymanych z macierzy R, w której zachowano tylko wiersze i kolumny o numerach równych numerom zmiennych w rozpatrywanej kombinacji. Za optymalną kombinację uważa się taką kombinację zmiennych, dla której odpowiedni podwyznacznik jest największy (zmienne X₁, X₂, …, X_k są tym słabiej skorelowane między sobą, im większy i bliższy jedności jest odpowiedni wyznacznik macierzy korelacji).

Dana jest zmienna objaśniana
oraz kombinacja potencjalnych zmiennych objaśniających
.

Współczynniki korelacji między zmienną a zmiennymi z kombinacji tworzą wektor korelacji
.

Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi z kombinacji tworzą macierz korelacji

Wektor
i macierz
wykorzystywane są w konstrukcji macierzy rozszerzonej

Współczynnik korelacji wielorakiej
obliczany jest według wzoru:

Współczynnik
przyjmuje wartości z przedziału [0,1]. Im większa wartość współczynnika, tym istotniejsza zależność funkcyjna (liniowa) pomiędzy zmienną
a zmiennymi
.

Rozwiązanie zadania doboru zmiennych objaśniających do modelu składa się z trzech etapów:

1. utworzenie ze zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających wszystkich możliwych kombinacji ( podzbiorów) tych zmiennych,

2. obliczenie dla każdej kombinacji współczynnika korelacji wielorakiej

3. wybór optymalnej kombinacji

Przez optymalną kombinację zmiennych rozumiana jest kombinacja, dla której uzyskana wartość współczynnika korelacji wielorakiej jest największa. Trzeba zauważyć, że metoda ta jest niejednoznaczna. Może się bowiem zdarzyć, że optymalnych kombinacji będzie kilka. Wówczas rozwiązanie zadania musi uwzględniać wszystkie równorzędne kombinacje zmiennych , a o ich przydatności zadecydują metody weryfikacji skonstruowanych modeli.

Przykład

Dla zmiennej
oraz dla potencjalnych zmiennych objaśniających
dane są macierz i wektor korelacji

Spośród 2-elementowych kombinacji zmiennych
wybrać kombinację optymalną.

Rozwiązanie

Na początku tworzy się wszystkie możliwe kombinacje 2-elemntowe. Są 3 takie kombinacje

,
i
. Wyniki obliczeń przedstawia następująca tabela:

Kombinacja	Macierz	Macierz
			0,1793	0,4071	0,7480
			0,0677	0,1164	0,6468
			0,2921	0,6156	0,7249

Największą wartość współczynnika korelacji wielorakiej 0,7480, uzyskano dla kombinacji
i zmienne, które ją tworzą wybrane zostały do modelu ekonometrycznego.

Metoda analizy grafów (metoda Bartosiewicz).

Idea tej metody, podobnie jak w metodzie pojemności informacji, opiera się na wyborze takich zmiennych objaśniających do modelu, które są silnie skorelowane ze zmienną objaśnianą oraz słabo skorelowane między sobą. Procedura metody rozpoczyna się od utworzenia wektora korelacji R₀ między zmienną objaśnianą a potencjalnymi zmiennymi objaśniającymi oraz macierzy korelacji R parami między potencjalnymi zmiennymi objaśniającymi.

W kolejnym etapie sprawdzamy, które elementy macierzy R są tak małe, że możemy je uznać za zerowe (nieistotnie różne od zera). W tym celu porównujemy rzeczywiste współczynniki korelacji r_ij z macierzy R ze współczynnikiem krytycznym, który możemy wyznaczyć dwoma sposobami.

Współczynnik ten można wyznaczyć ze wzoru

gdzie t jest wartością statystyki odczytaną z tablic testu t-Studenta dla zadanego poziomu istotności α oraz dla n - 2 stopni swobody.
Drugi sposób jest oparty na regule minimaksowej, takiej, że na podstawie macierzy R ustalamy:

Jeśli zachodzi warunek , to wszystkie elementy spełniające ten warunek zastępujemy w macierzy R zerami. Macierz tę oznaczamy R'.

W kolejnym etapie na podstawie macierzy R' budujemy graf, w którym wierzchołkami są potencjalne zmienne objaśniające, a wiązadłami niezerowe elementy macierzy R'. Możemy otrzymać graf spójny lub kilka podgrafów, a także punkty (zmienne) odosobnione. Z tak powstałych podgrafów do modelu wybieramy zmienne odosobnione (nie są one bowiem skorelowane z innymi potencjalnymi zmiennymi objaśniającymi) oraz te zmienne, które mają największą liczbę powiązań (wiązadeł) z innymi potencjalnymi zmiennymi objaśniającymi. Jeżeli takich zmiennych jest więcej niż jedna, to wybiera się spośród nich tę, która jest najsilniej skorelowana ze zmienną objaśnianą. Taki wybór jest podyktowany tym, że zmienna o największej liczbie wiązadeł w grafie gromadzi w sobie najwięcej informacji o pozostałych zmiennych (z którymi była powiązana), a więc będzie dobrą ich reprezentantką.

Przykład

Dana jest zmienna
, zbiór potencjalnych zmiennych objaśniających
oraz macierz i wektor korelacji

.

Dla
obserwacji wykonanych dla każdej ze zmiennych, na poziomie istotności
, dokonać metoda grafową wyboru zmiennych objaśniających do modelu ekonometrycznego.

Rozwiązanie

Dla poziomu istotności
oraz 26 stopni swobody z tablic dla testu Studenta odczytujemy wartość statystyki
. Na tej podstawie wyliczamy wartość krytyczną współczynnika korelacji

Następnie tworzymy macierz
( wszystkie współczynniki w macierzy
niewiększe od 0,37 zastępujemy zerami)

Tworzymy graf

Nie ma w tym grafie wierzchołków izolowanych. Są 3 wierzchołki, od których odchodzą po 3 wiązania:
. Najsilniej ze zmienną
skorelowana jest zmienna
i to ją wybieramy do modelu.

Metoda eliminacji zmiennych quasi-stałych. Przed zastosowaniem jakiejkolwiek metody doboru zmiennych do modelu ekonometrycznego przeprowadza się wstępną eliminację tzw. zmiennych quasi-stałych, czyli takich, których wartości empiryczne nie są istotnie zróżnicowane.

Warunkiem wstępnym do tego, aby dana zmienna mogła być uznana za objaśniającą w modelu, jest jej wystarczające zróżnicowanie. Zmienną objaśniającą bowiem nie może być zmienna, której poszczególne obserwacje nie różnią się między sobą (lub różnią się w niewielkim stopniu). Nie jest to wtedy zmienna, lecz stała (lub quasi-stała).

Do mierzenia poziomu zróżnicowania najczęściej wykorzystuje się klasyczny współczynnik zmienności:

gdzie:

- odchylenie standardowe zmiennej X_j,

- średnia arytmetyczna zmiennej X_j.

Zwykle obiera się krytyczną wartość współczynnika zmienności V* (np. V* = 0,1). Zmienne

spełniające nierówność:

uznaje się za mało zróżnicowane i eliminuje ze zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających. Zmienne te nie wnoszą istotnych informacji.

Przykład

Średnie arytmetyczne oraz wariancje potencjalnych zmiennych objaśniających
i
wynoszą:

Wskazać, które zmienne należy wyeliminować ze zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających ze względu na poziom ich zmienności. Krytyczna wartość współczynnika zmienności
.

Rozwiązanie:

Współczynniki zmienności dla poszczególnych zmiennych wynoszą:

Należy zatem wyeliminować zmienne
i
.

Metoda analizy macierzy współczynników korelacji (metoda Nowaka).

W metodzie tej ustala się tzw. wartość krytyczną współczynnika korelacji. Określa ona poziom istotności współczynnika korelacji. Wartość ta może być zadana przez badacza albo wyznaczona ze wzoru:

Procedura doboru zmiennych objaśniających jest następująca.

1. Ze zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających eliminuje się wszystkie zmienne, dla których zachodzi nierówność: są to bowiem zmienne nieistotnie skorelowane ze zmienną objaśnianą.

2. Spośród pozostałych potencjalnych zmiennych jako zmienną objaśniającą wybiera się taką zmienną X_h, dla której ponieważ zmienna X_h jest nośnikiem największego zasobu informacji o zmiennej objaśnianej.

3. Ze zbioru pozostałych potencjalnych zmiennych objaśniających eliminuje się te wszystkie zmienne, dla których są to bowiem zmienne zbyt silnie skorelowane ze zmienną objaśniającą X_h, a więc powielające dostarczone przez nią informacje.

Jeśli pozostały jeszcze jakieś zmienne, to wykonuje się ponownie punkty 2 i 3. Postępowanie kontynuuje się do momentu wyczerpania zbioru potencjalnych zmiennych objaśniających.

25. FUNKCJA ZARZĄDZANIA W PRZEDSIĘBIORSTWIE

Zarządzanie to zestaw czynności (obejmujący planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie, kierowanie ludźmi oraz kontrolowanie) skierowanych na zasoby organizacji (ludzkie, finansowe, rzeczowe, organizacyjne) i wykonywanych z zamiarem sprawnego i skutecznego osiągnięcia celów organizacji.

Funkcje zarządzania:

• PLANOWANIE I PODEJMOWANIE DECYZJI

• ORGANIZOWANIE

• MOTYWOWANIE (PRZWODZENIE)

• KONTROLOWANIE

PLANOWANIE

Oznacza wytyczanie celów organizacji i określenie, jak można najlepiej je osiągnąć.

Podejmowanie decyzji to część procesu planowania obejmująca wybór trybu działania spośród zestawu dostępnych możliwości.

Podejmowanie decyzji jest podstawą planowania, jest katalizatorem napędzającym proces planowania. Cele organizacji wynikają z decyzji podejmowanych przez różnych menadżerów. Planowanie odbywa się w kontekście określonego otoczenia. Menadżerowie muszą to otoczenie zrozumieć.

Następnie, opierając się na zrozumieniu otoczenia, menadżerowie muszą ustalić co jest ogólnym posłannictwem (misją) firmy. Misja firmy decyduje o jej celu, założeniach, wartościach i kierunkach działania. Na podstawie obranej misji ustala się równolegle cele i plany, a bezpośrednio z nich wynikają cele strategiczne. Cele te i misja wspólnie pomagają określić plany strategiczne. Z kolei strategiczne cele i plany są podstawowymi elementami niezbędnymi do opracowania planów taktycznych, te zaś, wraz z celami taktycznymi pozwalają sformułować cele operacyjne. Te cele oraz odpowiednie plany taktyczne decydują o planach operacyjnych. Wreszcie cele i plany na każdym szczeblu mogą być również wykorzystywane jako podstawa przyszłej działalności na wszystkich szczeblach.

Bardzo ważne jest ustalanie celów.

Cele w działalności organizacji pełnią 4 funkcje:

1. dostarczają wskazówek i pozwalają nadać jednolity kierunek działania ludziom pracującym w przedsiębiorstwie,

2. praktyka ustalania celów silnie oddziałuje na inne aspekty planowania.

3. cele mogą być źródłem motywacji dla pracowników organizacji. Chodzi o konkretne cele, które motywują pracowników do działania efektywnego.

4. cele to skuteczny mechanizm oceny i kontroli.

Rodzaje celów:

• Misja- deklaracja ukazująca podstawowy cel organizacji,

• Cele strategiczne- cele ustalone na najwyższym szczeblu i dla najwyższego kierownictwa organizacji,

• Cele taktyczne- cele ustalone na średnim szczeblu i dla menadżerów średniego szczebla organizacji,

• Cele operacyjne- cele ustalone na najniższym szczeblu i dla menadżerów niższego szczebla organizacji.

Rodzaje planów organizacji:

1. na szczeblu ogólnym należą do nich:

• Plan strategiczny- ogólny plan zawierający decyzje dotyczące alokacji zasobów oraz priorytetów i działań niezbędnych do osiągnięcia celów strategicznych,

• Plan taktyczny- plan skierowany na osiąganie celów taktycznych, opracowany dla realizacji elementów planu strategicznego,

• Plan operacyjny- plan nastawiony na wykonanie planów taktycznych dla osiągnięcia celów operacyjnych.

2. biorąc pod uwagę ramy czasowe:

• Plan długookresowy (okres wieloletni, nawet kilku dziesięcioletni)

• Plan średniookresowy (plan obejmujący na ogół okres od roku do pięciu lat)

• Plan krótkookresowy (plan obejmujący na ogół jeden rok lub jeszcze krótszy okres

3. biorąc pod uwagę codzienne działania menadżera:

• Plan działania (plan służący do wprowadzenia w życie jakiegoś innego planu),

• Plan reakcji (plan opracowany po to, aby można było zareagować na nieprzewidziane okoliczności.

Osoby odpowiedzialne za proces planowania:

• Personel planistyczny

• Planistyczny zespół zadaniowy

• Zarząd

• Dyrektor naczelny

• Komitet dyrektorów

• Kierownictwo pierwszej linii.

Strategia jest to kompleksowy plan osiągania celów organizacji.

ORGANIZOWANIE

To decydowanie o najlepszym grupowaniu działań i zasobów organizacji.

Podstawowe działania konstrukcyjne:

1. projektowanie stanowisk pracy (polega na określeniu zasad obowiązków poszczególnych osób pracujących w organizacji)

2. grupowanie stanowisk pracy ( proces łączenia w grupy stanowisk pracy zgodnie z pewnym logicznym układem)

3. ustalenie hierarchicznej zależności (stosunków służbowej podległości) pomiędzy stanowiskami,

4. rozdzielenie uprawnień decyzyjnych pomiędzy poszczególne stanowiska,

5. koordynacja czynności pomiędzy stanowiskami,

6. zróżnicowanie stanowisk pracy.

Struktura organizacyjna

Ogół ustalonych zależności funkcjonalnych i hierarchicznych między składnikami organizacji zgrupowanymi w komórki i jednostki organizacyjne w sposób umożliwiający realizację strategii organizacji.

Formy struktury organizacyjnej:

• Struktura funkcjonalna (oparta na funkcjonalnym podejściu do grupowania (podziału na działy); nazywana również strukturą typu U)

• Struktura konglomeratowa- typu H ( struktura organizacyjna wykorzystywana przez organizacje składające się z wielu niepowiązanych ze sobą jednostek)

• Struktura wielowydziałowa- typu M ( struktura w której liczne samodzielne jednostki w powiązanych ze sobą dziedzinach działają w ramach szerszego kontekstu organizacyjnego)

• Struktura macierzowa (struktura oparta na dwóch nakładających się kryteriach podziału na wydziały)

• Struktury hybrydowe (wyprowadzane z dwóch lub większej liczby podstawowych wariantów)

Funkcje struktury:

1. stanowi ramy działań organizacyjnych (wykonawczych i zarządczych)

2. reguluje działania poszczególnych pracowników i zespołów

3. umożliwia osiągnięcie określonego poziomu realizacji potrzeb pracowników

4. 4, uwzględnia specyfikę procesów wykonawczych5. zapewnia efektywną realizację celów organizacji.

MOTYWACJA I MOTYWOWANIE

Motywacja to suma wszystkiego co popycha człowieka do działania.

Motywacja

To zespół czynników natury psychicznej lub fizjologicznych uruchamiający i organizujący zachowanie się człowieka, skierowane na osiągnięcie określonego celu.

Jest to proces regulacyjny, który steruje zachowania tak, aby doprowadziło ono do określonego efektu. Wzbudzając energię do działania i ukierunkowując je na cel, motywacja organizuje pojedyncze reakcje w zintegrowany wzorzec i podtrzymuje aktywność, dopóki nie zostaną zmienione warunki, które je zapoczątkowały. W warunkach firmy motywacja jest to stan gotowości pracownika do działania, do realizowania zadań.

Motywowanie

To wpływanie kierowników na zachowanie ludzi tak, aby realizowali oni cele firmy i byli do tego przekonani; to proces świadomego i celowego oddziaływania na motywy postępowania ludzi, przez stwarzanie środków i możliwości realizacji ich potrzeb i wartości dla osiągnięcia celów organizacji.

W procesie motywowania można wyróżnić trzy rodzaje środków:

• środki przymusu: podporządkowanie zachowań motywowanego interesom i woli motywującego bez względu na interesy i oczekiwania tego pierwszego.

• środki zachęty: obejmują określoną nagrodę w zamian za oczekiwane zachowanie się motywowanego.

• środki perswazji: ingerują w sferę emocjonalną lub racjonalną człowieka i stwarzają sytuację, w której motywujący i motywowany osiągają integrację celu.

System motywacyjny to zespół wzajemnie powiązanych motywatorów, które mają zachęcić pracowników do pełnego zaangażowania się w pracę i obowiązki służbowe oraz dążenie do jak najlepszego wykorzystania swoich kwalifikacji, umiejętności i uzdolnień dla realizacji celów organizacji.

Schemat motywacyjny = potrzeba (brak) poszukiwanie sposobów zaspokojenia potrzeby wybór zachowania pozwalającego zaspokoić potrzebę ocena stopnia zaspokojenia potrzeby określenie przyszłych potrzeb i poszukiwanie sposobu ich zaspokojenia

KONTROLA

Polega na regulacji działań organizacji w taki sposób, aby ułatwić osiąganie jej celów; proces działania kierownictwa organizacji, którego naczelnym celem jest regulowanie i korygowanie wszelkich czynności dla zapewnienia ich przyszłej sprawności i skuteczności.

Celem kontroli jest stworzenie menadżerom możliwości oceny pozycji organizacji w porównaniu z zamierzeniami, dokonywanej w wybranym momencie, z użyciem jednego lub kilku mierników.

Funkcje kontroli:

• Dostosowanie do zmian w otoczeniu (wszystkie firmy muszą stawić czoła zmianom, menadżerowie mogą dzięki kontroli przewidywać zmiany warunków działania itp.)

• Ograniczenie kumulowania się błędów ( z upływem czasu drobne błędy mogą się kumulować i pociągać za sobą niezwykle groźne następstwa)

• Radzenie sobie ze złożonością organizacji

• Minimalizowanie kosztów (kontrola sprawowana skutecznie może pomagać w zmniejszeniu kosztów i pobudzaniu wzrostu produkcji

Etapy procesu kontrolowania:

1. ustalenie norm (norma kontroli- kryterium przez porównanie z którym można ocenić osiągane wyniki)

2. zmierzenie wyników

3. porównanie wyników z normami

4. ustalenie potrzeby działania korygującego

26. POJĘCIE I FUNKCJE SYSTEMU RACHUNKOWOŚCI

System rachunkowości - seria kolejnych etapów polegających na analizie, zapisie, pomiarze, sumowaniu, klasyfikowaniu, raportowaniu i interpretowaniu zdarzeń ekonomicznych i ich efektu na organizację oraz przygotowaniu sprawozdań finansowych, służy wewnętrznym użytkownikom, radzie nadzorczej, zarządzającym, administratorom.

Szczególnie istotną rolę w systemie informacyjnym przedsiębiorstwa odgrywa system rachunkowości, realizujący następujące funkcje: kontrolną, analityczną, statystyczną.

Głównym celem rachunkowości jest pomiar wyników działalności gospodarczej, które warunkują pomnażanie kapitału, dlatego rachunkowość jest uniwersalnym i elastycznym systemem informacyjno-kontrolnym odzwierciedlającym przebieg i rezultaty działalności jednostek gospodarczych (B. Micherda 2002, s. 13).

W szczególności zaś system rachunkowości ma za zadanie (B. Micherda 2001, s. 24-26):

• dostarczenie różnym szczeblom kierownictwa jednostki gospodarczej bieżących i okresowych informacji liczbowych, zarówno syntetycznych jak i analitycznych, niezbędnych do podejmowania świadomych decyzji,

• umożliwienie wykonania funkcji kontroli wewnętrznej i zewnętrznej działalności gospodarczej jednostki i jej sytuacji majątkowej,

• tworzenie podstaw liczbowych dla bieżącej i okresowej analizy działalności jednostki gospodarującej,

• weryfikacji ex-post planów, norm i prognoz,

• bieżące uwidacznianie przejawów niegospodarności oraz wszelkiego rodzaju rezerw gospodarczych powstających w przedsiębiorstwie,

• zabezpieczenie i przechowywanie informacji zawartych w urządzeniach ewidencyjnych i sprawozdaniach, wraz z odpowiednią, pełną i wiarygodną dokumentacją.

CECHY SYSTEMU RACHUNKOWOŚCI

• Ewidencja operacji gospodarczych w mierniku pieniężnym ( w Polsce - zł)

• Podstawą zapisu operacji są dokumenty źródłowe.

• Dokonywania zapisów na kontach - urządzeniach księgowych - zgodnie z zasadami zakładowego planu kont.

• Ewidencja operacji zgodnie z zasadą podwójnego zapisu

• Ciągłość ewidencji księgowej(od bilansu otwarcia do bilansu zamknięcia, który staje się bilansem otwarcia kolejnego okresu)

• Inwentaryzacja

27. PODSTAWOWE ZASADY RACHUNKOWOŚCI

J. Franc-Dąbrowska, J. Bereżnicka” Podstawy rachunkowości „

Każda jednostka gospodarcza prowadząca rachunkowość powinna stosować zgodne z ustawą o rachunkowości zasady w taki sposób, aby sprawozdania finansowe przedstawiały rzetelnie i jasno sytuację majątkowo-finansową oraz wynik finansowy przedsiębiorstwa. Temu mają służyć przepisy prawne. Aby dane z różnych krajów były porównywalne, dąży się do ujednolicenia sprawozdań finansowych.

Temu służą:

• Międzynarodowe Standardy Rachunkowości (MSR)

• Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczość Finansowej (MSSF)

• Dyrektywy Unii Europejskiej (DUE).

Zasady prowadzenia rachunkowości w Polsce i na świecie

Międzynarodowe Standardy Rachunkowości nr1.

PREZENTACJA SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH

określają zasady rachunkowości jako „konkretne prawidła, metody, konwencje, reguły i praktyki przyjęte przez jednostkę w celu sporządzenia prezentacji sprawozdań finansowych.”

Koncepcje, zasady i reguły rachunkowości dotyczą przede wszystkim sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych w celu ich ujednolicenia w skali międzynarodowej. Krajowe konwencje i zasady rachunkowości wzorowane są na Dyrektywach UE i Międzynarodowych Standardach Rachunkowości .

Podstawowe zasady rachunkowości, które musi stosować każdy z podmiotów gospodarczych, nazwano nadrzędnymi zasadami rachunkowości. Rachunkowość przechodzi przez proces ciągłego rozwoju i doskonalenia, stąd zasady rachunkowości są zmienne w czasie i przestrzeni. Postęp w rachunkowości ma służyć wiarygodności, rzetelności i jasności informacji, czyli spełnieniu jej funkcji.

Naczelną koncepcją rachunkowości to KONCEPCJA WIERNEGO i RZETELNEGO OBRAZU. Została sformułowana w Wielkiej Brytanii i zaakceptowana przez inne państwa. Jej założenia znalazły odzwierciedlenie w Dyrektywach UE oraz MSR, a także w krajowych przepisach rachunkowości: (…) rachunkowość ma zapewnić rzetelne i jasne przedstawienie sytuacji majątkowej, finansowej i wyniku finansowego jednostki.”

Ustawa o rachunkowości definiuje podstawowe zasady prowadzenia rachunkowości (określane jako nadrzędne zasady rachunkowości), szczegółowe zasady wyceny składników majątkowych oraz źródeł ich finansowania oraz sposobu ustalania wyniku finansowego jednostki gospodarczej.

Zasady rachunkowości:

1. Memoriału - wymaga, aby w księgach rachunkowych, a tym samym w sprawozdaniu finansowym były ujęte wszystkie zdarzenia gospodarcze, które miały miejsce w jednostce gospodarczej w danym okresie, a więc aby ich ujęcie było kompletne (np. uwzględnienie wynagrodzeń za dany rok, mimo że ich zapłata nastąpi w kolejnym okresie sprawozdawczym).

2. Współmierności - wymaga zapewnienia współmierności przychodów i kosztów poniesionych w danym okresie sprawozdawczym przez stosowanie rozliczeń w czasie i tworzenie rezerw dla przychodów i kosztów spoza tego okresu. Ustawa nie określa precyzyjnie, w którym momencie przychód uznaje się za osiągnięty, co utrudnia stosowanie tej zasady.

3. Ostrożności (ostrożnej wyceny) - mówi, iż ustalając wartość aktywów oraz wynik finansowy, należy przyjmować ”pesymistyczny” punkt widzenia, a więc nie zawyżać wartości aktywów (aktualizować ich cenę do wartości możliwej do odzyskania, jeżeli jest ona niższa od zapłaconej ceny nabycia/kosztu poniesionego) i przychodów oraz nie zawyżać zobowiązań (tworzyć rezerwy na zobowiązania w sytuacji ryzyka, gdy konieczne będzie w przyszłości poniesione z tytułu zobowiązań dodatkowych kosztów).

4. Kontynuacji działania - zakłada, iż jednostka gospodarcza będzie w najbliższej przyszłości(kolejnym roku obrotowym) prowadziła działalność gospodarczą, nie ma zamiaru ani konieczności likwidacji czy ograniczania swojej dotychczasowej działalności. Kierownictwo jednostki deklaruje zamiar kontynuacji działania we wprowadzeniu do sprawozdania finansowego.

5. Zakazu kompensat (jasności, indywidualnej wyceny) - oznacza, iż ważne kategorie rachunkowości należy w sprawozdaniu finansowym wykazywać oddzielnie, wymaga oddzielnej wyceny każdego ze składników aktywów, pasywów, przychodów, kosztów, zysków i strat nadzwyczajnych. Pozwala na kompensowanie w sprawozdaniu finansowym operacji jednego rodzaju , wykazując jedno saldo (np. wynik na różnicach kursowych) , oraz na grupowanie ze sobą składników majątku podobnych rodzajem i przeznaczeniem ( np. śruby różnych rozmiarów).

6. Ciągłości (porównywalności) - ma na celu uzyskiwanie za poszczególne okresy sprawozdawcze porównywalnych informacji o majątku jednostki, źródłach jego finansowania oraz wyniku działalności. Dlatego z okresu na okres powinny być stosowane te same rozwiązania w celu porównywalności danych, a w szczególności te same zasady wyceny składników majątkowych, jednolitego grupowania operacji gospodarczych, ustalania wyniku finansowego, przedstawiania informacji w sprawozdaniach finansowych. Istotności - można stosować różne uproszczenia (oprócz spraw istotnych), można je stosować, gdy nie wpływają ujemnie na ocenę firmy.

7. Istotności - mówi, jakie uproszczenia w przedstawianiu informacji są dopuszczalne w rachunkowości. Ustawa wymaga wyodrębnienia operacji gospodarczych istotnych z punktu widzenia oceny podmiotu oraz pozwala na rzetelne i jasne przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej jednostki gospodarczej. Jeśli informacje są ważne dla oceny sytuacji majątkowej, finansowej i rentowności jednostki to muszą być podawane odrębnie. Ta zasada wiąże się w rachunkowości z możliwością stosowania pewnych uproszczeń. Jeśli np. zapasy określonych materiałów są nieznaczące to można je podawać łącznie, a dobra długotrwałego użytku o niskiej wartości mogą być w momencie przekazania do użytkownika wpisane jednorazowo w koszty. Uproszczenia w ewidencji nie mogą jednak zniekształcać danych oraz uniemożliwiać podejmowania decyzji gospodarczych.

28. EWIDENCJA ANALITYCZNA ZDARZEŃ GOSPODARCZYCH

Konta syntetyczne to konta bilansowe i procesowe, przedstawiające ogólny obraz sytuacji majątkowej i finansowej oraz wynik działalności jednostki. Ich cechą charakterystyczną jest dokonywanie na nich rejestracji operacji gospodarczych według zasady podwójnego zapisu. Dlatego na ewidencje syntetyczną składa się zamknięty, logicznie powiązany i bilansujący się zespół kont bilansowych i procesowych oparty na zasadzie podwójnego zapisu księgowania, tworzący system kont.

Dla spełnienia funkcji kontrolnej i informacyjnej niezbędne jest dostarczenie przez rachunkowość szczegółowych danych o składnikach majątkowych i zachodzących procesach. Konta syntetyczne tego nie spełniają.

Ewidencja analityczna, na która składają się zbiory kont analitycznych prowadzonych do określonych kont syntetycznych, zapewnia szczegółowość tych informacji.

Konta analityczne to pomocnicze urządzenia księgowe do szczegółowej ewidencji danych podlegających ewidencji ogólnej na kontach syntetycznych w taki sposób, aby łączna suma ich obrotów i stanów była zgodna z danymi ewidencjowanymi na określonym koncie syntetycznym. Powiązanie ewidencji syntetycznej i analitycznej zależy od techniki i organizacji ewidencji.

Na kontach analitycznych obowiązuje tzw. zapis powtarzany, który polega na tym, że księgowanie jest dokonywane po tej samej stronie, w tej samej kwocie, na podstawie tego samego dowodu, czyli musi wystąpić zgodność co do strony konta (Wn lub Ma) i co do kwoty, która może zostać rozdzielona na kilka kont analitycznych. Konsekwencją tej zasady jest brak korespondencji kont analitycznych z innymi kontami. Jest ono przypisane do określonego konta syntetycznego, bez którego nie może istnieć.

W warunkach techniki ręcznej zapisy na kontach syntetycznych są pierwotne, natomiast na kontach analitycznych wtórne, czyli tzw. powtarzane. W warunkach techniki komputerowej jest odwrotnie: zapis na kontach analitycznych jest pierwotny, natomiast na kontach syntetycznych jest to zapis wtórny, dokonywany na podstawie zagregowanych kwot z kont analitycznych.

Rozbudowy analitycznej wymagają przede wszystkim konta ujmujące

• środki trwałe,

• zapasy,

• papiery wartościowe,

• należności,

• zobowiązania,

• koszty,

• przychody.

• rozrachunków z dostawcami i odbiorcami,

• rozrachunków z pracownikami,

Typowym przykładem funkcjonowania ewidencji syntetycznej i analitycznej jest konto syntetyczne „rozrachunki”, do którego musi być prowadzona ewidencja szczegółowa w postaci kont analitycznych odrębnych np. dla każdego kontrahenta.

Każdy zapis na koncie syntetycznym powinien odpowiadać zapisowi na koncie analitycznym. W celu sprawdzenia prawidłowości i kompletności księgowań w syntetyce i analityce należy sporządzić zestawienie obrotów i sald kont analitycznych.

Suma obrotów Dt wszytki kont analitycznych jest równa obrotowi Dt konta syntetycznego „rozrachunki”. Również suma obrotów Ct wszystkich kont analitycznych jest równa obrotowi konta syntetycznego „rozrachunki”.

W zależności od potrzeb danej jednostki (zarządcy) może to być analityka jedno- lub wielostopniowa. Również w planie kont następuje przypisanie poszczególnych kont do grupy kont transakcyjnych (to znaczy umożliwiających prowadzenie rozrachunków poszczególnych transakcji), grupy kont bilansowych (to znaczy biorących udział w sporządzaniu bilansu jednostki) oraz grupy kont pozabilansowych (nie mających wpływu na bilans jednostki).

29. ZNACZENIE METODY BILANOWEJ W RACHUNKOWOŚCI.

DEFINICJA

Metoda bilansowa to rozumowanie, które zakłada poszukiwanie i ustalanie równowagi pomiędzy ilościowymi cechami obserwowanych przedmiotów i zjawisk; oznacza przy tym ujmowanie zasobów gospodarczych z dwóch punktów widzenia: rzeczowego i finansowego. W praktyce sprowadza się do stawiania znaku równości pomiędzy majątkiem przedsiębiorstwa a źródłami jego finansowania (kapitałami), czyli aktywami i pasywami.

TŁUMACZENIE PROF. GMYTRASIEWICZ

Metoda bilansowa polega na tym, że w rachunkowości każdy problem rozpatruje się jednocześnie z dwóch punktów widzenia, to jest jednoczesne, przeciwstawne, ale zawsze równoważące się spojrzenie na majątek jednostki gospodarczej.

Podstawowym przykładem przestrzegania metody bilansowej, jest jednoczesny podwójny opis majątku każdej jednostki gospodarczej, mianowicie, rachunkowość opisując majątek jednostki gospodarczej, mówi czym dysponuje jednostka gospodarcza. Wtedy pojawia się termin "aktywa" czyli zasoby majątkowe, ale jednocześnie rachunkowość pyta, kto jest właścicielem tego, czym dysponuje jednostka gospodarcza. Określając właścicieli mówi "pasywa". Jest to jednoczesne spojrzenie na tę samą kategorię majątkową. Kapitał określany jest raz jako aktywa, jednocześnie drugi raz jako pasywa.

Jeśli to jest jasne, łatwo dalej samemu skonstatować, że zasada podwójnego księgowania jest tylko jednym z wielu przykładów przestrzegania podwójnego spojrzenia. Skoro podwójnie opisuje się sam stan kapitału w danej jednostce, to każda zmiana tego kapitału, czyli operacja gospodarcza też musi być opisana podwójnie.

30. KLASYFIKACJA AKTYWÓW I PASYWÓW

Aktywa - to kontrolowane przez jednostkę składniki majątku o wiarygodnie określonej wartości, powstałe w wyniku przeszłych zdarzeń, które spowodują w przyszłości wpływ do jednostek korzyści ekonomicznych.

PODZIAŁ AKTYWÓW:

1. AKTYWA TRWAŁE (okres funkcjonowania aktywów w jednostce jest dłuższy niż 1 rok; aktywa, których wartość początkowa jest większa niż 3500 zł., są amortyzowane przez kilka lat; jeśli wartość początkowa nie przekracza 3500 zł., to aktywa są jednorazowo amortyzowane)

1. Wartości niematerialne i prawne

1. Nabyte przez jednostkę prawa nadające się do gospodarczego wykorzystania, np. patenty, licencje, oprogramowanie komputerowe (ale tylko użytkowe - potrzebne do wykonania konkretnych prac, natomiast system operacyjny itd. To już środki trwałe), znaki towarowe, wzory użytkowe.

2. „Know how” - „wiedzieć jak” - opisy stosowanych w firmie technologii, działań, zastosowań, określone procedury.

3. Dodatnia wartość firmy - dotyczy tylko firm, które nabywają lub przejmują inną jednostkę. Dodatnia wartość firmy powstaje jako różnica pomiędzy ceną nabycia jednostki lub jej zorganizowanej części a niższą od niej wartością godziwą przejętych aktywów netto (aktywa netto - aktywa nabytej jednostki pomniejszone o przejęte zobowiązania) - amortyzacja dodatniej wartości firmy w okresie nie dłuższym niż 5 lat metodą amortyzacji liniowej.

4. Koszty zakończonych prac rozwojowych poprzedzających rozpoczęcie działalności produkcyjnej. (koszty muszą spełnić trzy warunki: muszą zostać wiarygodnie określone; prace rozwojowe muszą przynieść jednostce wymierne korzyści; przychody osiągane przez jednostkę dzięki zastosowaniu np. nowych technologii powstałych w wyniku tych prac rozwojowych powinny pokryć koszty tych prac). Prace badawcze to przygotowanie nowych rozwiązań, szukanie informacji, pogłębianie wiedzy, którą wykorzystuje się w pracach rozwojowych. - amortyzacja w okresie nie dłuższym niż 5 lat.

5. Zaliczki na poczet wartości niematerialnych i prawnych

2. Rzeczowe aktywa trwałe

1. Środki trwałe - składniki majątku rzeczowego, które są kompletne i zdatne do użytku w momencie przejęcia przez jednostkę, wykorzystywane na własne potrzeby jednostki do prowadzenia jej zasadniczej działalności, a których okres ekonomicznej przydatności przekracza 1 rok.

1. Grunty ( w tym prawo wieczystego użytkowanie gruntów)

2. Budynki i lokale

3. obiekty inżynierii lądowej i wodnej (budowle)

4. kotły i maszyny energetyczne

5. Urządzenia techniczne i maszyny ogólnego stosowania

6. Urządzenia i maszyny specjalistyczne

7. Środki transportu

8. Narzędzia, przyrządy, ruchomości, wyposażenie

9. Inwentarz żywy - stado podstawowe

10. Inne środki

2. Środki trwałe w budowie - nakłady na budowę nowych środków trwałych, ich modernizację itp. - zalicza się działalność, której zasadniczym celem jest uzupełnianie oraz zwiększanie zasobów środków trwałych oraz ich modernizacja.

Do tej grupy zalicza się między innymi koszty:

1. Pozostające w bezpośrednim związku z budową, montażem i ulepszeniem składników rzeczowego majątku trwałego;

2. Związane z dostosowaniem środka trwałego do używania

3. Napraw i remontów dokonanych przed przekazaniem środka trwałego do użytkowania

4. Odsetki i prowizje od kredytów, pożyczek przeznaczonych na sfinansowanie budowy lub zakupu środka trwałego

5. Dokumentacji projektowej budowanego obiektu

6. Przygotowania terenu pod budowę

7. Opłaty związane z użytkowaniem gruntów i terenów w czasie budowy środka

8. Nadzoru autorskiego, inwestorskiego i generalnego wykonawcy.

9. Prób montażowych, jeśli należność za te czynności nie jest uwzględniona w cenie robót.

10. Ubezpieczeń majątkowych budowanych środków trwałych

3. Zaliczki na środki trwałe w budowie

3. Należności długoterminowe - obejmują kwoty należne danej jednostce o okresie zapłaty powyżej 12 miesięcy licząc od dnia bilansowego, z wyjątkiem należności z tytułu dostaw i usług (te zalicza się do należności krótkoterminowych -(okres spłaty dłuższy niż 1 rok (nie są to należności z tytułu dostaw i usług nawet jeśli okres spłaty przekracza 1 rok))

4. Inwestycje długoterminowe - aktywa nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych, wynikających z przyrostu wartości tych zasobów, z możliwości uzyskania z nich przychodów w postaci odsetek, dywidend lub innych pożytków, w tym również z transakcji handlowej, a w szczególności aktywa finansowe oraz te nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne, które nie są użytkowane przez jednostkę, lecz zostały nabyte w celu osiągnięcia określonych wyżej korzyści (składniki majątku posiadane przez jednostkę w celu czerpania korzyści płynących ze wzrostu ich wartości, z tytułu odsetek itd.)

Inwestycje to te aktywa, które spełniają warunki:

• Zostały nabyte, czyli zakupione, otrzymane w formie aportu lub nieodpłatnie, w tym w postaci darowizny

• Korzyści jakie czerpie jednostka z posiadania tych zasobów, pochodzą wprost od nich, a nie są realizowane pośrednio - przez produkcję i sprzedaż wyrobów, świadczenie, sprzedaż usług, prowadzenie działalności handlowej

• Celem nabycia tych aktywów jest osiąganie przedstawionych korzyści.

1. Nieruchomości (jako lokata, inwestycyjne)

2. Wartości niematerialne i prawne

3. Długoterminowe aktywa finansowe

1. Udziały i akcje

2. Papiery wartościowe

3. Udzielone pożyczki

4. Inne składniki finansowego majątku trwałego

4. Inne inwestycje długoterminowe

5. Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe (np. z tytułu odroczonego podatku dochodowego)

2. AKTYWA OBROTOWE (okres funkcjonowania aktywów jest krótszy niż 1 rok)

1. Zapasy

1. Materiały - składniki nabyte, które będą zużyte w procesie produkcji. (paliwa, materiały podstawowe, czyli surowce, smary, części zamienne)

2. Półprodukty i produkcja w toku - półprodukt przeszedł określony cykl produkcyjne, ale będzie nadal wykorzystywany w danej jednostce lub sprzedany (bo ma określoną postać fizyczną); produkcja w toku - produkcja, której proces wytwarzania jeszcze nie został zakończony (np. ozimina zasiana na polu), nie nadaje się więc do sprzedaży.

3. Produkty - składnik majątku, który przeszedł określony cykl produkcyjny i nadaje się do sprzedaży odbiorcy zewnętrznemu.

4. Towary - składniki majątku nabyte w celu ich dalszej odsprzedaży w stanie nieprzetworzonym (niezmienionej postaci)

5. Zaliczki na dostawy

2. Należności krótkoterminowe - wszystkie należności z tytułu dostaw i usług (zarówno te o terminie spłaty krótszym niż 1 rok, jak i te o terminie dłuższym)

1. Należności od odbiorców

2. Należności od budżetu (np. nadwyżka VATu, nadwyżka podatku dochodowego wpłaconego, który budżetu musi nam zwrócić)

3. Inne należności

4. Należności dochodzone na drodze sądowej.

3. Inwestycje krótkoterminowe

1. Krótkoterminowe finansowe składniki majątku

1. Krótkoterminowe aktywa finansowe

• Udziały lub akcje do zbycia

• Inne papiery wartościowe

• Udzielone pożyczki

• Inne krótkoterminowe aktywa finansowe (te składniki finansowe, których wymagalność waha się pomiędzy 3-12 miesięcy, np. czeki obce, weksle itd.)

2. Środki pieniężne

• Środki pieniężne w kasie i w banku

• Inne środki pieniężne

• Inne aktywa pieniężne

2. Inne inwestycje krótkoterminowe

4. Krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe

1. Rozliczenia międzyokresowe kosztów - gdy mamy do czynienia z wydatkami środków pieniężnych na przyszłe opłaty (opłacony z góry czynsz za przyszły okres, podatek od nieruchomości, prenumerata itd.)

2. Rozliczenia międzyokresowe przychodów - należne nam przychody (np. gdy mamy lokatę długoterminową, udzieliliśmy pożyczki długoterminowej i oczekujemy wpływu odsetek z tego tytułu.

Pasywa - źródła finansowania majątku przedsiębiorstwa

PODZIAŁ PASYWÓW

A: KAPITAŁ WŁASNY (obrazujący udział właścicieli przedsiębiorstwa w aktywach; wartościowo jest on równy aktywom netto, które ustala się przez odjecie od aktywów zobowiązań i rezerw na zobowiązania)

1. Kapitał (fundusz) podstawowy

2. Kapitał (fundusz) zapasowy - tworzony jest:

• z nadwyżki ceny emisyjnej nad wartością nominalną akcji lub udziałów;

• z dopłat akcjonariuszy w zamian za przyznanie szczególnych uprawnień ich akcjom;

• z dopłat wspólników w spółkach z o.o. przewidzianych w umowie spółki;

• z zysku netto w sposób obligatoryjny (w spółkach akcyjnych 8% zysku netto, aż do utrzymania kapitału w wysokości 1/3 poziomu kapitału zakładowego), bądź dobrowolny;

• z kapitałów rezerwowych;

• w wyniku rozliczenia kapitału z aktualizacji wyceny środków trwałych w przypadku ich zbycia;

• poprzez obniżenie kapitału zakładowego spółek kapitałowych.

3. Kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny - jest związany z przeszacowaniem środków trwałych i figuruje w księgach do chwili posiadania przez jednostkę danego środka trwałego. Nie może on podlegać podziałowi. W momencie likwidacji środka trwałego na skutek jego sprzedaży, złomowania lub z innych przyczyn wartość ujęta w kapitałach z aktualizacji wyceny jest przenoszona na poczet kapitałów zapasowych i może podlegać podziałowi.

4. Pozostałe kapitały (fundusze) celowe - obejmują inne tytuły kapitałowe tworzone zgodnie z umowami lub statutami i nieujęte w poprzednich pozycjach. Kapitały te tworzy się m.in. z zysków z lat ubiegłych.

5. Zysk (strata) z lat ubiegłych - wykazuje się niepodzielony (zatrzymany) zysk netto lub nie pokryta stratę z lat ubiegłych.

6. Zysk (strata) netto - stanowi wynik finansowy netto roku obrotowego wykazany w rachunku zysków i strat jako opodatkowana różnica wszystkich przychodów i kosztów. Zysk ten może być dzielony już w trakcie roku obrotowego i mogą być z niego wypłacane zaliczkowe dywidendy.

B: ZOBOWIĄZANIA

1. Rezerwy na zobowiązania - są to zobowiązania, których termin wymagalności lub kwota nie są pewne, ale istnieje możliwość wiarygodnego oszacowania tej kwoty. Rezerwy tworzy się na:

1. rezerwa z tytułu odroczonego podatku;

• straty z tytułu operacji gospodarczych w toku, w tym z tytułu udzielonych gwarancji, poręczeń, operacji kredytowych, skutków toczącego się postępowania sądowego;

• zobowiązania wynikające z zawartych umów i porozumień z pracownikami (świadczenia emerytalne, nagrody jubileuszowe, zobowiązania te wynikają z przepisów prawa).

2. Zobowiązania długoterminowe - obejmują wszystkie zobowiązania przedsiębiorstw z tytułów cywilnoprawnych i publicznoprawnych, których termin płatności w całości przypada później, aniżeli w roku następującym po dniu bilansowym. Zobowiązania te są ujęte w 2 grupach:

1. wobec jednostek powiązanych;

2. wobec pozostałych jednostek.

Zarówno w jednej jak i drugiej grupie ujmuje się na ogół długoterminowych zobowiązań z tytułu:

• kredytów i pożyczek - bez względu na cel ich zaciągnięcia( inwestycje, działalność operacyjna);

• emisji dłużnych papierów wartościowych, czyli obligacji i innych długoterminowych dłużnych papierów wartościowych wyemitowanych przez jednostkę, np. skrypty dłużne; wykazuje się je w kwocie wymagającej zapłaty;

• innych zobowiązań finansowych - zobowiązania te przeznaczone do obrotu, w tym instrumenty pochodne;

• innych zobowiązań długoterminowych - np. z tytułu leasingu majątku przedsiębiorstwa państwowego, przejętego przez spółkę pracowniczą, leasingu finansowego z innych tytułów niż prywatyzacja.

3. Zobowiązania krótkoterminowe - obejmują wszystkie długi przedsiębiorstwa do zapłaty najpóźniej do ostatniego dnia roku następującego po dniu bilansowym. Są to długi:

1. wobec jednostek powiązanych:

• z tytułu dostaw i usług o okresie wymagalności (do 12 miesięcy / powyżej 12 miesięcy) - są kwotami, które przedsiębiorstwo jest dłużne za dostarczone surowce, materiały, towary, usługi dla działalności operacyjnej oraz za dostawy przyjęte, lecz jeszcze niezafakturowane przez dostawców na dzień bilansowy. Dostawca udziela więc odbiorcy kredytu kupieckiego.

• inne zobowiązania krótkoterminowe

1. wobec pozostałych jednostek

• kredyty i pożyczki;

• zobowiązania z tytułu emisji dłużnych papierów;

• inne zobowiązania finansowe;

• zobowiązania z tytułu dostaw i usług w okresie wymagalności (do 12 miesięcy / powyżej 12 miesięcy);

• zaliczki otrzymane na dostawy - wykazuje się wszystkie otrzymane od odbiorców zaliczki na poczet dostaw wyrobów, wykonania robót budowlanych, usług transportowych, spedycyjnych i przeładunkowych, najmu, dzierżawy i umów o zbliżonym charakterze. Zaliczki wykazuje się w kwocie netto, a więc po potrąceniu VAT;

• zobowiązania wekslowe - wykazuje się wystawione weksle własne w wartości nominalnej. Wystawca weksla zadłuża się u emitenta (firma, na rzecz której ma być zapłacona kwota weksla), odraczając płatność środków pieniężnych. Wystawienie weksla oznacz więc zaciągnięcie zobowiązania wobec remitenta.

• zobowiązania z tytułu podatków, cel i ubezpieczeń i innych świadczeń - to długi wobec instytucji publicznoprawnych;

• zobowiązania z tytułu wynagrodzeń - podaje się wszelkie zobowiązania z tytułu niepodjętych wynagrodzeń bez względu na formę płatności oraz rodzaj wynagrodzenia (place zasadnicze, premie, dodatki, nagrody, odprawy, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop).

2. fundusze specjalne - tworzone są przez przedsiębiorstwo na ściśle określone cele. Do tej grupy najczęściej zalicza się:

• Zakładowy Fundusz Świadczeń Socjalnych

• Zakładowy Fundusz rehabilitacji Osób Niepełnoprawnych,

4. Rozliczenia międzyokresowe

1. ujemna wartość firmy - powstająca w sytuacji, gdy cena nabycia (przejścia) aktywów jest niższa od ich wartości godziwej

2. inne rozliczenia międzyokresowe podzielone na krótko- i długookresowe. W grupie tej ujmuje się:

• bierne rozliczenia międzyokresowe kosztów - stanowią prawdopodobne zobowiązania przypadające na okres sprawozdawczy, obejmujące wartości wykonanych, lecz niezafakturowanych świadczeń na rzecz przedsiębiorstwa zgodnie z umową. Do biernych rozliczeń będą należały również rezerwy na zobowiązania wynikające z przyszłych świadczeń, związane z bieżąca działalnością, których kwotę można oszacować. Data powstania zobowiązania w momencie zaliczania ich do rozliczeń międzyokresowych nie jest znana, warunkom takim odpowiada rezerwa z tytułu napraw gwarancyjnych i rękojmi. Rezerwy na koszty tego typu mogą być tworzone na okresy dłuższe niż rok, wówczas rejestrowane są w rezerwach długoterminowych.

• rozliczenia międzyokresowe przychodów - zalicza się otrzymane dotacje, subwencje i dopłaty przeznaczone na nabycie lub wytworzenie środków trwałych oraz wykonanie prac rozwojowych, równowartość otrzymanych nieodpłatnie środków trwałych, w tym prawa wieczystego użytkowania gruntów oraz wartości niematerialnych i prawnych oraz równowartość otrzymanych lub należnych od kontrahentów środków z tytułu świadczeń, których wykonanie nastąpi w kolejnych okresach sprawozdawczych

31. ISTOTA I FUNKCJE FINANSÓW

Finanse jako zjawisko ekonomiczne, stanowiące podstawowy element współczesnej gospodarki rynkowej, są bardzo złożone. Powszechnie uważa się że występują one tam, gdzie w procesach gospodarczych wykorzystywany jest pieniądz, a zatem w takim ujęciu finanse są wyrazem gospodarki pieniężnej.

Termin „finanse” wywodzi się ze średniowiecznej łaciny, od finiare - skończyć. Najpierw termin ten odnosił się do orzeczeń sądów, które miały charakter świadczeń pieniężnych, następnie- wraz z rozwojem gospodarki towarowo - pieniężnej - zaczęto odnosić go do wszelkich operacji pieniężnych.

Obecnie termin finanse jest różnie interpretowany:

• w węższym ujęciu to tylko stosunki pieniężne w sferze podziału (nie zalicza się do nich stosunków pieniężnych w sferze wymiany);

• w szerszym ujęciu to zjawiska pieniężne w sferze podziału i w sferze wymiany;

• finanse obejmują ruch zasobów pieniężnych (przychody i wydatki realizowane przez różne jednostki); nie zalicza się do finansów zjawisk pieniężnych, które nie są związane z realizacją przychodów czyi wydatków (np. wykorzystywanie pieniądza jako miernika wartości);

• w najszerszym podejściu do zjawisk finansowych zalicza się pewne elementy gospodarki niemające charakteru pieniężnego (świadczenia czy podatki w naturze, np. tzw. szarwark - świadczenie przymusowe w formie robocizny na rzecz społeczności lokalnej, zniesiony w 1958 roku).

Można zatem powiedzieć, że finanse obejmuja ogół zjawisk związanych z tworzeniem (emisją), przepływem, gromadzeniem i wydatkowaniem zasobów pieniężnych.

Najczęściej spotykanym w literaturze podziałem funkcji finansów są:

• Funcja alokacyjna (zwana także funkcją rozdzielczą) odnosi się dp dokonywania za pomocą strumieni pieniężnych alokacji zasobów w gospodarce narodowej (rozdzielenie czynników produkcji oraz wytworzonych dóbr). Przepływ zasobów pieniężnych skutkujących alokacją czynników wytwórczych, zarówno w sferze produkcji i w sferze konsumpcji, realizuje się w oparciu o mechanizm rynkowyoraz rozwiązania instytucjonalno - prawnw w danym kraju.

• Funkcja redystrybucyjna związana jest z ponownym rozdysponowywaniem zgromadzonych już zasobów pieniężnych. Wyróżnia się dwa rodzaje redystrybucji. Pierwsza ma charakter budżetowy, nieekwiwalentny; związana z realizacją różnego typu obciążeń na rzecz sektora finansów publicznych 9podatków dochodowych, majątkowych, opłat, składek), często określana jest mianem redystrybucji w wąskim znaczeniu. Druga to redystrybucja pozabudżetowa, w której uczestniczą przede wszystkim podmioty sfery realnej i finansowej, a przedmiotem są wyłącznie różnego rodzaju przepływy pieniężne w związku z opeacjami finansowymi 9zasilenie przedsiębiorstwa kredytem bankowym, emitowanym na bazie wcześniej pozyskanych depozytów bankowych, spłata odstek od kredytu, wypłata odszkodowania ubezpieczonemu, itp.). Redystrybucję budżetową i pozabudżetową nazywa się redystrybucją w szerokim znaczeniu. W obu przypadkach efektem jest korekta dochodów pierwotnych poszczególnych podmiotów.

• Funkcja stabilizacyjna finasow związana jest z wykorzstaniem przez państwo zjawisk finansowych do realizacji makroekonomicznych celów, takich jak: wzrost gospodarczy, stabilizacja, ograniczenie bezrobocia czy inflacji, poprawa bilansu płatniczego. (Za autora doktryny interwencjonizmu państwowego, wykorzystującego przepływy finansowe do korekty mechanizmu rynkowego, uznaje się J.M. Keynesa).

• Funkcja kredytowa związana jest z finansowym zasilaniem podmiotów gospodarczych przez instytucje kredytowe. Przedmiotem tej funkcji jest kredyt, będący pieniądzem emitowanym przez banki (pieniądz bezgotówkowy).

Właściwe „ustawienie” poszczególnych funkcji finansów należy do państwa. Mają być tak ukształtowane, żeby możliwa była poprawa ekonomicznej efektywności rynkowej systemu gospodarki, ta bowiem okresowo obniża się na skutek cyklicznych recesji oraz innych przyczyn, np. niesprawnego działania rynków w sytuacji istnienia monopoli oraz ponoszenie coraz większych kosztów społecznych związanych z zanieczyszczeniem środowiska. Realizacja tych funkcji dokonuje się przede wszytkim w ramach finansów publicznych.

32. FUNKCJONALNA I PODMIOTOWA SYSTEMATYKA ZJAWISK FINANSOWYCH

Stosuje się dwa kryteria zjawisk finansowych (strumieni pieniężnych). Są to kryteria podmiotowe i przedmiotowe.

Kryterium przedmiotowe inaczej można określić jako kryterium funkcji, czyli pozwalające wyodrębnić rodzaje zjawisk pieniężnych ze względu na ich rolę w gospodarce. Kryterium wiąże ruch strumieni pieniężnych z ruchem dóbr i usług.

Według kryterium przedmiotowego wyróżniamy trzy rodzaje strumieni pieniężnych zarówno po stronie przychodów, jak i wydatków:

• Przychody i wydatki pieniężne ekwiwalentne, zwane inaczej rynkowymi. Powstają one głównie w mikropodmiotach gospodarczych prowadzących działalność wytwórczą, handlową i usługową. Istotą tego rodzaju strumieni pieniężnych jest wzajemne ekwiwalentne powiązanie wydatku pieniężnego jednego podmiotu ze świadczeniem towarów, usług i pracy innego podmiotu bądź innych podmiotów.

• Przychody i wydatki pieniężne redystrybucyjne. Te strumienie pieniężne określane są także transferami, charakteryzują się one brakiem wzajemnego ekwiwalentnego powiązania pomiędzy świadczeniem pieniężnym jednego podmiotu, a świadczeniami usług ze strony podmiotów innych, jakimi są najczęściej państwo lub organizacje samorządowe. Relacje pomiędzy ilością pieniędzy świadczonych przez jedne podmioty, a ilością otrzymywanych usług nie są regulowane przez rynek. Te proporcje są efektem decyzji politycznych i są kształtowane na podstawie norm prawnych. Do strumieni pieniężnych o charakterze transferów można zaliczyć: podatki, opłaty, emerytury, renty, zasiłki, cła, subwencji.

• Przychody i wydatki pieniężne kredytowe. Są to przychody pieniężne, jakie osiągają podmioty gospodarujące, wykorzystujące kredyty bankowe, a wydatkami kredytowymi określamy wydatki tych jednostek związane ze spłatą zaciągniętych kredytów bankowych.

Kryterium podmiotowe jest oparte jest na rodzajowym zróżnicowaniu podmiotów gospodarczych. Podmioty te także przyczyniają się do ruchy pieniądza. Realizują przychody oraz wydatki pieniężne, które mogą być ekwiwalentne, redystrybucyjne bądź kredytowe.

Stosując kryterium podmiotowe wyróżnić można zjawiska finansowe:

• Finanse przedsiębiorstw - traktowane są jako najważniejsze w gospodarce rynkowej, gdyż to tutaj powstaje PKB. Przedsiębiorstwa gromadzą przychody pieniężne z tytułu sprzedaży towarów, usług lub składników majątkowych. Są to strumienie o charakterze ekwiwalentnym. Przedsiębiorstwa mogą otrzymywać przychody kredytowe oraz transfery z rynku kapitałowego bądź z budżetu państwa. Gdy przedsiębiorstwo otrzymuje przychody kredytowe, ponosi także wydatki z kredytami związane. Wydatki pieniężne przedsiębiorstw związane są z zakupem czynników produkcji. Mają one charakter wydatków ekwiwalentnych, ponieważ relacje pomiędzy ilością pieniędzy a ilością towarów, usług i pracy reguluje sytuacja na rynku. W gospodarce finansowej przedsiębiorstw występują strumienie pieniężne o charakterze redystrybucyjnym. Są to podatki, opłaty itp.

• Finanse ludności ( gospodarstw domowych) - przychody gospodarstw domowych powstają z racji wynagrodzenia za pracę. Przychody te w ramach sektora prywatnego mają charakter ekwiwalentnych. Jeśli zaś chodzi o przychody pochodzące z wynagrodzeń za pracę osób pracujących w sektorze publicznym mają one charakter transferów. Przychody gospodarstw domowych z tytułu oprocentowania depozytów, emerytur, rent i zasiłków mają charakter transferów. Gospodarstwa osiągają przychody kredytowe w związku z zaciąganiem kredytów na cele inwestycyjne lub bieżące. Jeśli chodzi o wydatki gospodarstw domowych, to podstawowe znaczenie mają wydatki związane z zakupem towarów i usług-wydatki ekwiwalentne. Drugą grupę wydatków tworzą wydatki transferowe a wśród nich podatki, opłaty, składki, oprocentowania kredytów.

• Finanse banków- dla banków istotne znaczenie mają operacje kredytowe związane z kreacją pieniądza. Oprócz kreowania pieniądza banki zajmują się prowadzeniem operacji rozliczeniowych. Operacje te nie stanowią przychodów i wydatków pieniężnych banków. Przychodami ich są natomiast odsetki pobierane z tytułu udzielonych kredytów oraz prowizje za wykonanie zleconych czynności rozliczeniowych. Wydatki banków związane są z oprocentowaniem depozytów, z wynagrodzeniami pracowników oraz zakupem towarów i usług. Banki ponoszą wydatki o charakterze transferów (podatki, opłaty, podział zysku).

• Finanse komercyjnych instytucji ubezpieczeniowych- instytucje te gromadzą przychody pieniężne w postaci składek z racji ubezpieczenia składników majątkowych należących do podmiotów gospodarczych czy osób fizycznych. Większość źródeł uważa takie przychody za ekwiwalentne (nawet jeśli odszkodowanie nie jest wypłacone to i tak ochroną ubezpieczeniową jest taka osoba objęta).Wydatki związane są z wypłatą odszkodowań, z zapłatą za pracę, opłatami i składkami.

• Finanse państwa, samorządów terytorialnych i instytucji ubezpieczenia społecznego - są to finanse publiczne. Do strumieni pieniężnych mających charakter transferowy zaliczamy: podatki, opłaty, wypłaty z zysku BC, składki z tytułu ubezpieczenia społecznego. Wydatki również mają charakter przede wszystkim transferowy. Są to różnego rodzaju świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Są to także subwencje i dotacje dla sektora przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Znaczne wydatki transferowe sektora finansów publicznych związane są z obsługą długu publicznego. Wydatki związane są z zakupem towarów i usług niezbędnych do funkcjonowania sektora finansów publicznych.

33. POLITYKA FINANSOWA I JEJ FUNCJE

Polityka finansowa - świadoma działalność organów i instytucji państwa, polegająca na określaniu celu swojej działalności oraz optymalnych rozwiązań (środków) dla osiągnięcia tych celów.

Do działań tych należy kolejno:

• przygotowywanie i planowanie prowadzenia operacji pieniężnych każdego typu,

• następnie realizacja tychże operacji

• oraz końcowa ewidencja i analiza przebiegu podobnych operacji w przyszłości.

Pełni rolę służebną wobec polityki społeczno-gospodarczej. Znaczenie jej jest tym większe im większy jest zakres gospodarki rynkowej oraz finansów publicznych.

Z kolei wśród celów polityki finansowej można wyróżnić: strategiczne (nadrzędne) lub odcinkowe (drugorzędne), krótko- lub długookresowe, a także dotyczące gromadzenia (pasywów) lub wydatkowania (aktywów). Muszą one jednocześnie spełniać następujące kryteria: realności, niesprzeczności, jasności, akceptowalności.

Samą politykę finansową państwa można podzielić na politykę fiskalno-budżetową (rozwijaną przez rząd) oraz politykę monetarną (za którą odpowiedzialny jest bank centralny), w skład której wchodzi polityka pieniężna i polityka kursu walutowego:

Uniwersalne cele polityki finansowej

• wzrost gospodarczy (przyrost PKB w ujęciu realnym)

• tworzenie nowych miejsc pracy

• stabilizacja gospodarki (ograniczenie wahań cyklu koniunkturalnego)

• konkurencyjność gospodarki

• zachowanie realnej wartości pieniądza

• bezpieczeństwo wewnętrzne systemu

• bezpieczeństwo zewnętrzne systemu




Kryteria oceny polityki finansowej

• kryterium PKB - ocena względem stopy wzrostu gospodarczego. Np.: W Polsce w latach 1992-1997 PKB wzrósł z 3,8% do 6,8%, ale w kolejnych latach spadał aż do 1% (2001). W 2002 realny wzrost miał wynosić 1,2%, a rok później 3,5%.

• kryterium redukcji tempa inflacji - ocena względem zmniejszania się stopy inflacji. Np.:W Polsce w 1995 współczynnik inflacji wyniósł 21,6%, a w 2002 - 2,9%.

• kryterium bezrobocia - ocena względem stopy bezrobocia w danym kraju. Np.: W Polsce w 1999 stopa bezrobocia wynosiła 13%, a dla porównania w roku 2002 aż 18,4%

34. FINANSE PUBLICZNE - STRUKTURA SEKTORA, DOCHODY I WYDATKI PUBLICZNE

FINANSE PUBLICZNE





Finanse Państwa Finanse jednostek samorządu terytorialnego





Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowywaniem, w szczególności:

• gromadzenie dochodów i przychodów publicznych;

• wydatkowanie środków publicznych;

• finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa;

• zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne;

• zarządzanie środkami publicznymi;

• zarządzanie długiem publicznym;

• rozliczenia z budżetem Unii Europejskiej.

Finanse publiczne to nie to samo co sektor publiczny. Stanowią jego ekonomiczno-finansową treść. Finanse publiczne umożliwiają funkcjonowanie sektora publicznego. A zatem pomiędzy sektorem publicznym i finansami publicznymi zachodzą zawiązki i zależności. Łączącym elementem sektora publicznego i finansów publicznych jest ich nieprywatna własność.

Sektor finansów publicznych tworzą:

• organy władzy publicznej, w tym organy:

• administracji rządowej(sejm, senat, Prezydent Rzeczpospolitej Polski)

• organy kontroli państwowej i ochrony prawa(Najwyższa Izba Kontroli lub Rzecznik Praw Obywatelskich)

• oraz sądy i trybunały(np. trybunał konstytucyjny);

• jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki;

• gminy- 2479( od 1 stycznia 2010r.)

• wiejskich - 1576

• wiejsko-miejskie - 597

• miejskie - 306

• powiaty

• ziemskie - 314,

• grodzkie - 65

• województwa - 16.

• jednostki budżetowe;

• samorządowe zakłady budżetowe;

• agencje wykonawcze;

• instytucje gospodarki budżetowej;

• państwowe fundusze celowe;

• Zakład Ubezpieczeń Społecznych i zarządzane przez niego fundusze oraz Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i fundusze zarządzane przez Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego;

• Narodowy Fundusz Zdrowia;

• samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej;

• uczelnie publiczne;

• Polska Akademia Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne;

• państwowe i samorządowe instytucje kultury oraz państwowe instytucje filmowe;

• inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, jednostek badawczo-rozwojowych, banków i spółek prawa handlowego.

• Agencja wykonawcza może zaciągać zobowiązania na okres realizacji danego zadania przekraczający rok budżetowy, jeżeli wydatki niezbędne na obsługę zobowiązania znajdują się w rocznym planie finansowym.

• Ograniczenie, o którym mowa w ust. 6, nie dotyczy zwiększenia planu finansowego agencji wykonawczej z tytułu uzyskania pożyczki z budżetu państwa na finansowanie Wspólnej Polityki Rolnej.

• Rada Ministrów może określić, w drodze rozporządzenia, sposób prowadzenia gospodarki finansowej agencji wykonawczych, mając na względzie potrzebę zapewnienia jednolitości zasad finansowania agencji wykonawczych oraz przestrzegania zasad jawności i przejrzystości.

Od 1 stycznia 2010r. nie są tworzone nowe państwowe zakłady budżetowe, a te które były będą funkcjonowały do końca 2010r. A do 1 stycznia 2011r. nie będzie ich w ogóle.

Podział sektora finansów na trzy grupy podmiotów (podsektory):

• Rządowy, związany z finansami organów władzy, kontroli państwowej, sądów i trybunałów oraz administracji rządowej

• Samorządowy

• Ubezpieczeń społecznych.

Jednostkami budżetowymi są jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej (powoduje to, że czynności o charakterze cywilnoprawnym są podejmowane w imieniu Skarbu Państwa lub odpowiednio jst), które pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody odprowadzają na rachunek odpowiednio dochodów budżetu państwa albo budżetu jednostki samorządu terytorialnego, jest to tzw. metoda rozliczania brutto. Wysokość wydatków jednostek budżetowych nie zależy od realizowanych przez nie dochodów. Gospodarują one środkami do przyznanego im limitu. Tym samym nie mają bodźców do prowadzenia racjonalnej polityki gospodarowania publicznymi środkami.

Jako jednostki budżetowe funkcjonują:

• Urzędy administracji rządowej i samorządowej, sądownictwa, prokuratury,

• Jednostki wojskowe

• Komendy policji

• Większość publicznych jednostek z zakresu oświaty, ochrony zdrowia, pomocy społecznej.

Podstawą gospodarki finansowej jednostki budżetowej jest plan dochodów i wydatków, zwany dalej „planem finansowym jednostki budżetowej”.

Samorządowy zakład budżetowy odpłatnie wykonuje zadania, pokrywając koszty swojej działalności z przychodów własnych.

Podstawą gospodarki finansowej samorządowego zakładu budżetowego jest roczny plan finansowy obejmujący przychody, w tym dotacje z budżetu jednostki samorządu terytorialnego, koszty i inne obciążenia, stan środków obrotowych, stan należności i zobowiązań na początek i koniec okresu oraz rozliczenia z budżetem jednostki samorządu terytorialnego.

Samorządowy zakład budżetowy może otrzymywać z budżetu jednostki samorządu terytorialnego:

• dotacje przedmiotowe;

• dotacje celowe na zadania bieżące finansowane z udziałem środków,

• dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji.

Nowo tworzonemu samorządowemu zakładowi budżetowemu może być przyznana jednorazowa dotacja z budżetu jednostki samorządu terytorialnego na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe.

Dotacje dla samorządowego zakładu budżetowego nie mogą przekroczyć 50% kosztów jego działalności.

Samorządowy zakład budżetowy wpłaca do budżetu jednostki samorządu terytorialnego nadwyżkę środków obrotowych, ustaloną na koniec okresu sprawozdawczego, chyba że organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego postanowi inaczej.

W planie finansowym samorządowego zakładu budżetowego mogą być dokonywane zmiany w ciągu roku w przypadku realizowania wyższych od planowanych przychodów i kosztów, pod warunkiem że nie spowoduje to zmniejszenia wpłat do budżetu jednostki samorządu terytorialnego ani zwiększenia dotacji z budżetu jednostki samorządu terytorialnego.

Agencja wykonawcza jest państwową osobą prawną tworzoną na podstawie odrębnej ustawy w celu realizacji zadań państwa.

Podstawą gospodarki finansowej agencji wykonawczej jest roczny plan finansowy, obejmujący:

• przychody z prowadzonej działalności;

• dotacje z budżetu państwa;

• zestawienie kosztów:

• funkcjonowania agencji wykonawczej,

• realizacji zadań ustawowych, z wyszczególnieniem kosztów realizacji tych zadań przez inne podmioty

• z wyszczególnieniem wynagrodzeń i składek od nich naliczanych, płatności odsetkowych wynikających z zaciągniętych zobowiązań oraz zakupu towarów i usług;

• wynik finansowy;

• środki na wydatki majątkowe;

• środki przyznane innym podmiotom;

• stan należności i zobowiązań na początek i koniec roku;

• stan środków pieniężnych na początek i koniec roku.

Projekt rocznego planu finansowego agencji wykonawczej ustala jej właściwy organ w porozumieniu z ministrem sprawującym nadzór nad agencją wykonawczą. Po zatwierdzeniu przez ministra sprawującego nadzór projekt jest przekazywany Ministrowi Finansów, w trybie i terminach określonych w przepisach dotyczących prac nad projektem ustawy budżetowej.

W ramach projektu planu finansowego sporządza się plan dochodów i wydatków agencji wykonawczej ujmowanych w terminie ich zapłaty.

Planowane wydatki nie powinny być wyższe od planowanych dochodów.

W planie finansowym agencji wykonawczej mogą być dokonywane zmiany przychodów i kosztów po uzyskaniu zgody ministra sprawującego nadzór nad agencją, wydanej po uzyskaniu opinii sejmowej komisji właściwej do spraw budżetu

Zmiany planu finansowego agencji wykonawczej nie mogą powodować zwiększenia zobowiązań agencji ani pogorszenia planowanego wyniku finansowego agencji, chyba że odrębne ustawy stanowią inaczej.

Agencja wykonawcza może otrzymywać dotacje z budżetu państwa, w zakresie określonym w odrębnych ustawach.

Instytucja gospodarki budżetowej jest jednostką sektora finansów publicznych tworzoną w celu realizacji zadań publicznych, która:

• odpłatnie wykonuje wyodrębnione zadania;

• pokrywa koszty swojej działalności oraz zobowiązania z uzyskiwanych przychodów.

Może być tworzona przez:

• ministra lub Szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, za zgodą Rady Ministrów, udzieloną na jego wniosek;

• organ lub kierownika jednostki jako organu wykonującego funkcje organu założycielskiego, który informuje Prezesa Rady Ministrów

Instytucja gospodarki budżetowej może otrzymywać dotacje z budżetu państwa na realizację zadań publicznych, jeżeli odrębne ustawy tak stanowią.

Podstawą gospodarki finansowej instytucji gospodarki budżetowej jest roczny plan finansowy, obejmujący:

• przychody z prowadzonej działalności;

• dotacje z budżetu państwa;

• zestawienie kosztów:

• funkcjonowania instytucji gospodarki budżetowej,

• realizacji wyodrębnionych zadań

• z wyszczególnieniem wynagrodzeń i składek od nich naliczanych, płatno-ści odsetkowych wynikających z zaciągniętych zobowiązań oraz zakupu towarów i usług;

• środki na wydatki majątkowe;

• wynik finansowy;

• stan należności i zobowiązań na początek i koniec roku;

• stan środków pieniężnych na początek i koniec roku.

Koszty instytucji gospodarki budżetowej mogą być ponoszone tylko w ramach posiadanych środków finansowych obejmujących uzyskane przychody oraz środki z poprzedniego okresu.

Nowo tworzonej instytucji gospodarki budżetowej może być przyznana jednorazowa dotacja na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe.

W planie finansowym instytucji gospodarki budżetowej mogą być dokonywane zmiany przychodów i kosztów w trakcie roku budżetowego po uzyskaniu zgody organu wykonującego funkcje organu założycielskiego, z tym że nie mogą one spowodować zwiększenia dotacji z budżetu państwa i pogorszenia planowanego wyniku finansowego. O dokonanych zmianach należy niezwłocznie powiadomić Ministra Finansów.

Państwowy fundusz celowy

• jest tworzony na podstawie odrębnej ustawy.

• Przychody pochodzą ze środków publicznych, a koszty są ponoszone na realizację wyodrębnionych zadań państwowych.

• nie posiada osobowości prawnej.

• stanowi wyodrębniony rachunek bankowy, którym dysponuje minister wskazany w ustawie tworzącej fundusz albo inny organ wskazany w tej ustawie.

• Do państwowych funduszy celowych nie zalicza się funduszy, których jedynym źródłem przychodów, z wyłączeniem odsetek od rachunku bankowego i darowizn, jest dotacja z budżetu państwa.

• Podstawą gospodarki finansowej państwowego funduszu celowego jest roczny plan finansowy.

• Ze środków państwowego funduszu celowego mogą być udzielane pożyczki jednostkom samorządu terytorialnego, jeżeli ustawa tworząca fundusz tak stanowi.

• Koszty państwowego funduszu celowego mogą być pokrywane tylko w ramach posiadanych środków finansowych obejmujących bieżące przychody, w tym dotacje z budżetu państwa i pozostałości środków z okresów poprzednich.

• W planie finansowym państwowego funduszu celowego mogą być dokonywane zmiany polegające na zwiększeniu prognozowanych przychodów i odpowiednio kosztów.

• Zmiany planu finansowego państwowego funduszu celowego nie mogą powodować zwiększenia dotacji z budżetu państwa.

• Jeżeli państwowy fundusz celowy posiada zobowiązania wymagalne, w tym kredyty i pożyczki, zwiększenie przychodów w pierwszej kolejności przeznacza się na ich spłatę.

• Zmiany kwot przychodów i kosztów państwowego funduszu celowego ujętych w planie finansowym dokonuje odpowiednio minister lub organ dysponujący tym funduszem po uzyskaniu zgody Ministra Finansów i opinii sejmowej komisji do spraw budżetu.

Państwowe i samorządowe osoby prawne są tworzone na podstawie odrębnych ustaw.

• Podstawą gospodarki finansowej państwowych i samorządowych osób prawnych jest plan finansowy.

• Plany finansowe państwowych i samorządowych osób prawnych są sporządzane zgodnie z ustawami o ich utworzeniu, z uwzględnieniem przepisów niniejszej ustawy.

Jednostki sektora finansów publicznych, z wyłączeniem jednostek(które wg ustawy tworzą sektor finansów publicznych) mogą dokonywać lokat wolnych środków, z wyjątkiem środków pochodzących z dotacji z budżetu:

• w skarbowych papierach wartościowych;

• w obligacjach emitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego;

• na rachunkach bankowych w bankach mających siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Środkami publicznymi są:

• dochody publiczne;

• środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej oraz niepodlegające zwrotowi środki z pomocy udzielanej przez państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA);

• środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi;

• przychody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych pochodzące:

• ze sprzedaży papierów wartościowych,

• z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa oraz majątku jednostek samo-rządu terytorialnego,

• ze spłat pożyczek i kredytów udzielonych ze środków publicznych,

• z otrzymanych pożyczek i kredytów,

• z innych operacji finansowych;

• przychody jednostek sektora finansów publicznych pochodzące z prowadzonej przez nie działalności oraz pochodzące z innych źródeł.

Środki publiczne przeznacza się na:

• wydatki publiczne;

• rozchody publiczne, w tym na rozchody budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego.

Rozchodami publicznymi są:

• spłaty otrzymanych pożyczek i kredytów;

• wykup papierów wartościowych;

• udzielone pożyczki i kredyty;

• płatności wynikające z odrębnych ustaw, których źródłem finansowania są przychody z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa;

• inne operacje finansowe związane z zarządzaniem długiem publicznym i płynnością;

• płatności związane z udziałami Skarbu Państwa w międzynarodowych instytucjach finansowych.

Dodatnia różnica między dochodami publicznymi a wydatkami publicznymi, ustalona dla okresu rozliczeniowego, stanowi nadwyżkę sektora finansów publicznych, zaś ujemna różnica jest deficytem sektora finansów publicznych.

Dochody publiczne i wydatki publiczne oraz nadwyżkę lub deficyt sektora finansów publicznych ustala się po wyeliminowaniu przepływów finansowych między jednostkami tego sektora.

Dochodami publicznymi są:

• daniny publiczne, do których zalicza się: podatki, składki, opłaty, wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, a także inne świadczenia pieniężne, których obowiązek ponoszenia na rzecz państwa, jednostek samorządu terytorialnego, państwowych funduszy celowych oraz innych jednostek sektora finansów publicznych wynika z odrębnych ustaw;

• inne dochody budżetu państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz innych jednostek sektora finansów publicznych należne na podstawie odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych;

• wpływy ze sprzedaży wyrobów i usług świadczonych przez jednostki sektora finansów publicznych;

• dochody z mienia jednostek sektora finansów publicznych, do których zalicza się w szczególności:

• wpływy z umów najmu, dzierżawy i innych umów o podobnym charakterze,

• odsetki od środków na rachunkach bankowych,

• odsetki od udzielonych pożyczek i od posiadanych papierów wartościowych,

• dywidendy z tytułu posiadanych praw majątkowych;

• spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej na rzecz jednostek sektora finansów publicznych;

• odszkodowania należne jednostkom sektora finansów publicznych;

• kwoty uzyskane przez jednostki sektora finansów publicznych z tytułu udzielonych poręczeń i gwarancji;

• dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy i praw, niestanowiące przychodów.

35. UNIA GOSPODARCZA I WALUTOWA W INTGRACJI EUROPEJSKIEJ

Etapy historii Unii Europejskiej:

1. 1951 - Europejska Wspólnota Węgla i Stali (Belgia, Francja, Luksemburg, Holandia, Republika Federalna Niemiec, Włochy)

2. 1957 - Traktat Rzymski - wspólny rynek EWG (Europejska Wspólnota Gospodarcza)

3. 1973 - Powiększenie do 9 państw (Dania, Irlandia, Wielka Brytania)

4. 1979 - pierwsze bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego

5. 1981 - pierwszy kraj śródziemnomorski - Grecja (1986 - Hiszpania i Portugali)

6. 1993 - zakończono pracę nad rynkiem wewnętrznym (Jednolity Akt Europejski obowiązujący od 1987)

7. 1993 - Traktat z Maastricht - ustanawia się Unię Europejską, wymaga stabilizowania kursów walut krajów UE ubiegających się o wejście do UGW

8. 1995 - Unia liczy już 15 członków (Austria, Finlandia, Szwecja)

9. 2002 - do obiegu wchodzą banknoty i monety euro

10. 2004 - do Unii dołącza kolejnych 10 państw (Polska, Czechy, Słowacja, Estonia, Litwa, Łotwa, Cypr i Malta)

11. 2007 - przyłączenie się do UE Bułgarii i Rumunii

Unia Gospodarcza i Walutowa (ang. Economic and Monetary Union) jest obszarem o wspólnej walucie, zaawansowanym etapem integracji (po strefie wolnego handlu, unii celnej) funkcjonującym w ramach wspólnego rynku Unii Europejskiej, gdzie obowiązują zasady swobodnego przepływu osób, towarów, usług oraz kapitału.

Istota Unii Gospodarczo - Walutowej:

1. koordynacja polityki gospodarczej w krajach UE

2. swobodny przepływ kapitału

3. wspólna waluta - euro we wszystkich krajach UE (poza Szwecją, W. Brytanią i Danią)

Główne cele wprowadzonej w życie UGW to: stabilna waluta, stabilne ceny, kontrola i współpraca w dziedzinie polityki gospodarczej (ale jeszcze nie wspólna polityka w tym zakresie), unikanie wysokiej inflacji i zadłużenia budżetowego państw członkowskich, utrzymanie niezależności Europejskiego Banku Centralnego i wreszcie wprowadzenie wspólnej waluty.

Działanie UGW opiera się na dwóch koncepcjach:

• koordynacji polityk gospodarczych państw członkowskich strefy euro,

• niezależności polityki monetarnej, realizowanej przez Europejski System Banków Centralnych (ang. European System of Central Banks).

Europejski System Banków Centralnych

tworzą banki centralne państw członkowskich strefy euro oraz Europejski Bank Centralny (ang. European Central Bank).

Europejski System Banków Centralnych jest niezależny, stąd też nie otrzymuje instrukcji ani od poszczególnych krajów, ani od instytucji europejskich.

Zgodnie ze Statutem Europejskigo Systemu Banków Centralnych do podstawowych zadań tej instytucji należy:

• określenie i prowadzenie wspólnej polityki pieniężnej,

• prowadzenie polityki walutowej,

• utrzymywanie rezerw dewizowych Państw Członkowskich,

• wspieranie sprawnego działania systemów płatniczych.

Europejski Bank Centralny

został powołany 1 czerwca 1998r., a w pełnym zakresie podjął działalność 1 stycznia 1999r., czyli z dniem wejścia waluty euro do obiegu bezgotówkowego. Głównym celem EBC jest zapewnienie stabilności cen.

Podstawowym instrumentem stabilizacji kursów walutowych obejmujących wszystkie kraje Unii Europejskiej jest Mechanizm Kursowy II (Exchange Rate Mechanism II, ERM II). Jest to ważny element uzupełniający przygotowania do przejścia do finalnego etapu UGW (pełni rolę gwaranta stabilności wspólnej waluty oraz całego Eurolandu).

Na podstawie kilku wskaźników ujętych w Protokóle do Traktatu z Maastricht, znanych jako kryteria zbieżności inaczej konwergencji, miała nastąpić klasyfikacja krajów członkowskich Unii Europejskiej do uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej.

Trzy z nich dotyczą sfery piebniężnej i są nazywane kryteriami monetarnymi. Pozostałe dwa warunki - poziom dlugu publicznego i deficytu budżetowego - odnosza się do polityki fiskalnej i sa nazywane kryteriami fiskalnymi.

Spełnienie poniższych kryteriów ciągle jest warunkiem przystąpienia kraju członkowskiego do UGW:

• Kryterium stabilności cen: średnia stopa inflacji w roku poprzedzającym ocenę gotowości danego kraju do przystąpienia do UGW nie może być większa od średniej inflacji w trzech państwach o najniższej dynamice cen o więcej niż o 1,5 pkt. proc.;

• Kryterium stóp procentowych: średnia nominalna, długoterminowa stopa procentowa w roku poprzedzającym ocenę, nie powinna być wyższa o więcej niż 2 pkt. proc. od średniej stopy procentowej w trzech krajach UE o najniższym poziomie inflacji;

• Kryterium udziału w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego: waluta kraju aspirującego do przystąpienia do UGW powinna uczestniczyć, przynajmniej przez dwa lata poprzedzające badanie, w Europejskim Systemie Walutowym i nie wykraczać poza ustalony przedział wahań kursów walut, przewidziany w ramach mechanizmu kursowego.

• Kryterium deficytu budżetowego: udział deficytu sektora rządowego w produkcie krajowym brutto (PKB) mierzonym w cenach rynkowych, w roku poprzedzającym ocenę gotowości do UGW, nie powinien przekraczać 3 proc.;

• Kryterium długu publicznego: udział zadłużenia publicznego w relacji do PKB w roku poprzedzającym ocenę, nie powinien przekraczać 60 proc.;

Korzyści UGW:

• Bezpośrednia redukcja kosztów transakcyjnych

• Mniejsze wahania kursów walutowych

• Wzrost obrotów handlowych

• Większa integracja rynków - wspólna waluta ogranicza bariery integracji rynków, ponieważ ułatwia porównywanie cen, zmniejsza motywacje firm do segmentacji rynków

• Zmniejszenie ryzyka kursowego

• Rozwój rynków kapitałowych - lepszy dostęp do instytucji oferujących usługi finansowe, mniejsza rozpiętość cenowa i niższe stopy procentowe

• Wzrost konkurencji

Minusy UGW:

• utrata niezależności polityki monetarnej przez wspólną europejską walutę

• przekonanie o utracie suwerenności gospodarczej - brak poparcia społecznego dla wspólnej waluty

• koszty krótkookresowe: wzrost inflacji i zaburzenia na rynku walutowym

36. GIEŁDA I JEJ ZNACZENIE W GOSPODARCE

Giełda może być rozumiana jako rynek, w istocie jest ona miejscem, gdzie właściciele sprzedający dobra spotykają się z osobami chcący je nabyć. Może to być giełda towarowa, gdzie obrotem jest wełna, cukier, zboże oraz giełda papierów wartościowych gdzie istnieje rynek kapitałów.

Giełdą papierów wartościowych to regularnie odbywające się w określonym czasie i miejscu, podporządkowane określonym norom i zasadom spotkania osób chcących zawrzeć umowę kupna, sprzedaży oraz osób pośredniczących w zawieraniu transakcji, których przedmiot stanowią zamienne papiery wartościowe, ceny tych transakcji ustalane są na podstawie popytu i podaży oraz podawane do wiadomości publicznej.

Giełda jest podstawową częścią rynku kapitałowego, głównym elementem rynku wtórnego.

Giełda zaspokaja potrzeby finansowe podmiotów działających na rynku:

• państwo i jego administracja,

• przedsiębiorstwa prywatne

• przedsiębiorstwa państwowe(publiczne)

• banki i pośrednicy finansowi.

Giełda to najbardziej rozwinięta i efektywna forma rynku, umożliwiająca obiektywne ustalanie cen i instrumentów będących przedmiotem obrotu. Charakteryzuje się koncentracją popytu i podaży, standaryzacją przedmiotu obrotu oraz regularnym odbywaniem sesji według ustalonych reguł.


Giełda Papierów Wartościowych pełni wiele funkcji w gospodarce rynkowej, mianowicie:

• jest podstawowym elementem rynku kapitałowego

• stanowi elementarny mechanizm finansowania rozwoju gospodarki

• umożliwia finansowanie wszelakich inwestycji, przez co wpływa na rozwój gospodarczy kraju

• mobilizuje kapitał, transformuje i wycenia, ocenia gospodarkę spółek z innymi

• jest miernikiem koniunktury gospodarczej, zabezpiecza przed ryzykiem

• umożliwia pozyskiwanie i alokację kapitału, jest szansą na zarobek i zdobycie silnej pozycji rynkowej wielu przedsiębiorstw, promując i reklamując markę firm

• wyznacza trendy rozwoju

• ukazuje nastroje panujące na rynku, w gospodarce

• pokazuje, w jakim tempie rozwija się dany kraj oraz jak wygląda sytuacja w danym państwie.

Warszawska giełda przez swoja działalności umożliwiła sprzedaż akcji przedsiębiorstw z czego zasiliła budżet państwa, a nie same przedsiębiorstwa.


O działaniu rynku giełdowego decydują trzy kryteria: jego efektywność alokacyjna, transakcyjna i informacyjna.

Rola alokacyjna jest na pierwszym miejscu - giełda powinna być przede wszystkim wydajnym medium re-alokacji kapitału od oszczędzających do przedsiębiorców.

Skuteczna i efektywna alokacja kapitału w gospodarce bezpośrednio przyczynia się do jej szybszego rozwoju, przesuwa kapitał w te dziedziny gospodarki gdzie jest on najbardziej potrzebny.

Giełda ma również do spełnienia rolę informacyjną - wycena akcji przedsiębiorstw dostarcza gospodarce ważnych informacji dotyczących rynkowej wartości aktywów, co ma duże znaczenie przy planowaniu inwestycji i przyczynia się do wzrostu ich produktywności (przedsiębiorcy inwestować będą w aktywa wysoko wyceniane przez giełdę).

Dzięki Giełdzie nastąpił szybszy proces polskiej prywatyzacji. Giełda była, jest i będzie stosunkowo skutecznym sposobem na sprzedaż państwowych przedsiębiorstw.


Następnie, giełda poprawiła jakość nadzoru właścicielskiego. Coraz skuteczniejsza kontrola działalności zarządów przedsiębiorstw przez inwestorów, w szczególności przez krajowe i zagraniczne fundusze inwestycyjne i emerytalne, przyczyniła się do poprawy jakości zarządzania, i w konsekwencji do zwiększenia wartości przedsiębiorstw dla ich akcjonariuszy i całej gospodarki.


Znaczenie giełdy ma znaczący wpływ na społeczny i ekonomiczny efekt edukacyjny. Dzięki istnieniu giełdy, również menedżerowie przedsiębiorstw nie notowanych na giełdzie może po raz pierwszy dowiedzieli się - poprzez zarówno środki masowego przekazu, jak i nacisk środowiskowy - o takich pojęciach jak zwrot z kapitału, czy tworzenie wartości firmy dla akcjonariuszy. Podobnie z całym społeczeństwem - giełda przysłużyła się finansowej edukacji społeczeństwa, której coraz wyższy poziom - choć dalej niski - zwiększa możliwości mobilizacji społecznych środków finansowych i ich wykorzystania dla finansowania inwestycji.

37. RÓŻNICE MIĘDZY PRAWEM PAŃSTWOWYM, A INNYMI SYSTEMAMI NORMATYWNYMI

(System - z greckiego systema = zespolenie, zestawienie;

z łacińskiego norma, normalis = regułą, zasada, przepis)

Systemy normatywne formułują reguły, nakazy zakazy, rzadziej : dozwolenie

i przyzwolenie, obwarowują je określonymi sankcjami karzącymi lub nagradzającymi w zależności od zastosowania się, bądź nie do danej normy.

System normatywny może mieć kształt kodeksu precyzującego hierarchię norm i rodzaj sankcji.

Podstawowymi systemami normatywnymi są:

• Prawo (państwowe),

• Religia - obowiązują wyznawców

• Obyczaj,

• Zwyczaj,

• Moralność - odróżniają dobro od zła

Wszystkie systemy normatywne to spójny zestaw norm regulujących zachowanie jednostki przez wskazanie jej jak powinna postępować, a jakie postępowanie będzie sankcjonowane (karane).

Prawo jako system normatywny: (A. Filipowicz - Podstawy prawa dla ekonomistów)

• Prawo jest systemem norm (reguł postępowania) o charakterze sformalizowanym, dotyczących każdego członka społeczeństwa, tworzonych w specjalnym trybie przez upoważnienie do tego organy państwowe bądź wynikających z jednorodnego sposobu postępowania członków społeczności i aprobowanych przez organy państwowe (prawo zwyczajowe). Zwykle normy te są wsparte sankcjami zapewniającymi przestrzeganie zasad w nich zawartych. Nieprzestrzeganie prawa powoduje działanie właściwych organów państwowych - policji, prokuratury, sądów, komorników.

• Pomiędzy stronami stosunku prawnego powstają związki mające szczególny charakter. Prawa i obowiązki każdej ze stron takiego stosunku zostają ściśle określone w normach prawnych, podobnie jak zachowania, które nie mogą być już dowolne - strony muszą czynić to, na co prawo zezwala lub to, co prawo nakazuje,

• Prawo pełni także funkcję ochronną, czyli zapobiega popełnieniu czynów niebezpiecznych dla społeczeństwa (prawo karne), ale także chroni obywateli przed samowolą organów państwowych (procedury sądowe i administracyjne, zapewniające jednolitość i przewidywalność działań),

Podsumowując normy prawne:

• Są skuteczne wobec wszystkich obywateli (adresatów norm),

• Są poparte sankcją państwa,

• Są spisane (niekiedy tylko oparte na precedensie, jak w systemie anglosaskim)

Stosunki społeczne nie regulowane przez prawo, mogą być regulowane przez inne niż prawne systemy normatywne:

Normy religijne odnoszą się do wierzeń i przekonań religijnych, do stosunków społecznych wewnątrz wspólnoty wyznawców i do ich relacji z istotami nadprzyrodzonymi. Przyjmuje się, że część zakazów i nakazów religijnych ma charakter ponadnaturalny, zostały objawione lub przekazane w sposób nadprzyrodzony.

• Są skuteczne wobec członków danych związków wyznaniowych,

• Są spisane i odwołują się do doktryn i dogmatów danej religii,

• Ich nieprzestrzeganie jest obwarowane sankcjami religijnymi - np. potępienie wieczne.

• W przeciwieństwie do norm prawnych, obowiązujących wszystkich członków danej zbiorowości, mają one ograniczony zasięg i dotyczą tylko osób danego wyznania.

Normy obyczajowe

• Związane są z pewną tradycją (np. obchodzenie wigilii, studniówka, itp.),

• Mogą być spisane, ale najczęściej krążą w społeczeństwie i są przekazywane z pokolenia na pokolenie,

• Sankcją za ich nieprzestrzeganie może być izolacja w środowisku, ośmieszenie itp.

Normy zwyczajowe

• Związane są z pewnymi nawykami charakterystycznymi dla całego społeczeństwa lub pewnych jego grup (np. nawyk całowania kobiet w rękę, ustępowanie miejsca itp.

• Mogą byś spisane (np. zachowanie się przy stole). Ale najczęściej jest to naśladowanie innych,

• Sankcją na ich nieprzestrzeganie może być zgorszenie, ośmieszenie, drwiny itp.

Normy moralne

• Są oparte na wyobrażeniu co dobre a co złe,

• Nie są oparte sankcją państwa, ale działa tu tzw. sankcja rozproszona (wydzielenie, izolacja w środowisku),

• Mają charakter grupowy.

Norma prawna i moralna - różnice




Prawo a moralność

• Istnieją zachowania regulowane tylko przez normy moralne, np. zakaz donosicielstwa.

• Niektóre zachowania są regulowane tylko przez normy prawne, np. zasady podejmowanie czynności prawnych.

• Do zachowań regulowanych zarówno przez prawo, jak i moralność należy np. zakaz zabijania.

• Każde zachowanie regulowane przez prawo jest także regulowane przez moralność.

Zakres czynności regulowanych przez prawo jest węższy niż regulowanych przez moralność.

38. PODSTAWOWE ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

• Umowa międzynarodowa - oświadczenie woli (porozumienie) co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego (przede wszystkim: państw lub organizacji międzynarodowych, ale także np. Stolicy Apostolskiej) regulowane przez prawo międzynarodowe i wywołujące skutki w sferze prawa międzynarodowego, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym czy w większej liczbie dokumentów, i bez względu na jego nazwę.

Nazwa „umowa międzynarodowa” jest kategorią najbardziej ogólną. Często jej synonimem jest „traktat”, choć niektórzy tę nazwę rezerwują dla umów o wyższej randze, z reguły wymagających ratyfikacji. Stanisław Nahlik (profesor prawa międzynarodowego na Uniwersytecie Jagiellońskim) proponował, aby nazwą „traktat” obejmować umowy zawarte w formie pisemnej i to wyłącznie przez państwa, a nie przez inne podmioty prawa międzynarodowego. Normy dotyczące umowy międzynarodowej zostały zawarte w konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów (1969).

(Obecnie umowy międzynarodowe są podstawowym źródłem PM, największa liczba norm powstaje poprzez zawieranie umów międzynarodowych);

• Zwyczaj międzynarodowy (kiedyś podstawowe źródło PM, tworzone przez jednolitą praktykę państw, które w podobnych sytuacjach zachowywały się podobnie; z czasem taka praktyka nabierała charakteru prawnie wiążącego -opinio iuris- państwa jej przestrzegały w przekonaniu, że tego wymaga od nich prawo.

Do tych dwóch podstawowych źródeł PM dodaje się ogólnie zasady prawa (normy uznane przez wszystkie państwa i nie podlegające w zasadzie dyskusji). Zostały one wymienione jako jedna z podstaw wyrokowania Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, później przyjęte w Statucie Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.

Do źródeł prawa międzynarodowego od połowy XX wieku zalicza się także wiążące, prawotwórcze uchwały Organizacji Międzynarodowych. Niektórzy autorzy do źródeł prawa międzynarodowego zaliczają także akty jednostronne państw (notyfikacja, zastrzeżenie, uznanie).

Prawo międzynarodowe cechuje brak hierarchii źródeł prawa, która jest charakterystyczna dla prawa krajowego (konstytucja jest nadrzędna nad ustawami, te z kolei mają pierwszeństwo przez rozporządzeniami). Umowa międzynarodowa może zmienić zwyczaj, ale także (choć znacznie rzadziej) zwyczaj międzynarodowy może zmienić umowę międzynarodową.

Definicje prawa międzynarodowego.

Prawo międzynarodowe publiczne (zamiennie nazywane prawem międzynarodowym) definiowane jest na wiele sposobów.

I tak, L. Antonowicz przyjmuje, że prawo międzynarodowe reguluje stosunki wzajemne państw tworzących społeczność międzynarodową¹.

Zbliżony pogląd prezentuje także J. Pieńkos, który podkreśla, że prawo to jest systemem norm tworzonych i stosowanych przez państwa w określonym czasie².

Powyższe definicje w swej istocie oddają pierwotny charakter państw jako podmiotów tworzących społeczność międzynarodową, z czym trudno się nie zgodzić. Jednakże w obliczu przypadającej już na wiek XX intensyfikacji stosunków międzynarodowych, a wraz z nią procesu permanentnego rozszerzania się katalogu podmiotów prawno - międzynarodowych, oparcie definicji prawa międzynarodowego o państwa stanowi wąskie ujęcie (sensu stricto) definiowanego zagadnienia.

Szersze ujęcie (sensu largo) pojęcia „prawo międzynarodowe” proponują A. Łazowski i A. Zawidzka, wedle których prawo międzynarodowe publiczne to szczególnego rodzaju system prawny, tworzący zasady oraz mechanizmy współpracy państw, organizacji międzynarodowych oraz innych uznanych podmiotów tegoż systemu prawnego³.

Zbliżone stanowisko zajmują także W. Czapliński i A. Wyrozumska, wyraźnie podkreślając, że normy prawnomiędzynarodowe regulują wzajemne stosunki między podmiotami tego prawa⁴, nie zaś - co właściwe wąskiemu ujęciu - jedynie między państwami.




Podsumowując zatem, stwierdzić należy, że prawo międzynarodowe publiczne to:

• zespół norm prawnych

• regulujących wzajemne stosunki

• pomiędzy podmiotami prawa międzynarodowego.

Prościej z cioci wikipedii:

Prawo międzynarodowe (dla odróżnienia od prawa prywatnego międzynarodowego zwane też prawem międzynarodowym publicznym) - jedna z gałęzi prawa, obejmująca zespół norm prawnych regulujących stosunki między państwami, organizacjami międzynarodowymi, a także innymi podmiotami prawa międzynarodowego.

Za "konstytucję" współczesnej społeczności międzynarodowej i najważniejszy dokument prawa międzynarodowego uważa się Kartę Narodów Zjednoczonych powołującą do życia ONZ i proklamującą szereg zasad na których opierają się prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe. Zobowiązania wynikające z Karty Narodów Zjednoczonych (np. zakaz agresji, zakaz grożenia użyciem siły, zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne innych państw, nakaz pokojowego rozwiązywania sporów) mają pierwszeństwo przed innymi zobowiązaniami państw członkowskich ONZ.

Znaczenie prawa międzynarodowego we współczesnym świecie znacznie wzrasta. Relacje wewnątrz społeczności międzynarodowej są coraz intensywniejsze, współpraca bezpośrednia między państwami oraz współpraca poprzez organizacje międzynarodowe obejmuje kolejne dziedziny, przez co pojawiają się nowe regulacje prawne. Z prawa międzynarodowego wyrastają kolejne szczególne porządki prawne: prawo Unii Europejskiej, prawo WTO.

Część norm prawa międzynarodowego może być stosowana (powoływana) bezpośrednio w prawie krajowym (wewnętrznym), w tym przed sądami i organami administracyjnymi. Tak jest również w polskim systemie prawnym, na podstawie art. 87 ust. 1 Konstytucji RP ratyfikowane umowy międzynarodowe są źródłami prawa w Polsce.

39. PODSTAWOWE ZASADY W PRAWIE CYWILNYM PAŃSTW O GOSPODARCE RYNKOWEJ

Zasady prawa cywilnego stanowią idee przewodnie obowiązującego w Polsce kodeksu cywilnego oraz kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, a także innych ustaw regulujących stosunki cywilnoprawne. Nie są to założenia dowolne, stanowią bowiem przejawy panujących w kraju stosunków społeczno- gospodarczych i politycznych.

Do najważniejszych zasad państw o gospodarce rynkowej należą:
1) Zasada ochrony osoby ludzkiej - polegająca na przyznawaniu każdemu człowiekowi zdolności prawnej oraz na zapewnieniu gwarancji swobodnego korzystania przez niego z dóbr osobistych.

2) Zasada ochrony dziecka poczętego - przyznająca mu w odpowiednim wymiarze zdolności prawnej.


3) Zasada równości wszystkich obywateli, a w nieco skorygowanym zakresie również cudzoziemców, wobec prawa. Prawo może zapewnić równy start każdemu oraz na wypadek niepowodzeń odpowiednią osłonę socjalną.


4) Zasada praw podmiotowych - wedle której podstawą korzystania przez jednostki ludzkie z różnorodnych dóbr są tylko przysługujące im prawa o ustawowo zagwarantowanej treści,


5) Zasada autonomii woli stron - wedle której osoba (fizyczna lub prawna) może własną mocą kształtować swoje stosunki prawne, oczywiście w granicach prawa, ale granice te są bardzo szerokie. Podstawowym instrumentem służącym do realizacji autonomii prywatnej są czynności prawne, a wśród nich głównie umowy,


6) Zasada ochrony dobrej wiary - chroniąca przede wszystkim tego, kto działa w mylnym, ale usprawiedliwionym przekonaniu, co do uprawnień tego, od kogo nabywa rzecz lub inne prawo,

7) Zasada łagodzenia rygoryzmu przepisów prawnych przez klauzule generalne, czyli dążność stron do jak najmniejszej destabilizacji porządku prawnego.


8) Zasada jednakowej ochrony każdej własności bez względu na jej podmiot i przedmiot- czyli ochrona interesów bez względu na pochodzenie tytułu własności (prywatna, komunalna).


9) Zasada odpowiedzialności cywilnej za długi oznacza, że dłużnik odpowiada za swe zobowiązania całym majątkiem,


10) Zasada odpowiedzialności za szkodę - stosownie do której ten, kto wyrządził drugiemu szkodę ze swojej winy, a przypadkach w ustawie przewidzianych także bez winy, jest zobowiązany do jej naprawienia.

11) Zasada pełnej ochrony rodziny znajduje szczególny wyraz w klauzuli generalnej dobra dziecka. Oznacza ona w szczególności, że przepisy prawa cywilnego powinny być tak tłumaczone, jak tego wymaga interes małoletniego dziecka i rodziny jako podstawowej komórki społecznej.


12) Zasada dziedziczenia - oznacza ona, że majątek osoby zmarłej nie staje się majątkiem niczyim ani nie przechodzi na państwa, lecz przypada spadkobiercom testamentowym lub ustawowym. Zasada ta ma szczególne znaczenie dla rozwijania działalności gospodarczej, gdyż gwarantuje człowiekowi, że to, czego się dorobił, nie ulegnie z chwilą jego śmierci utracie, lecz przypadnie jego bliskim. Pobudza to aktywność produkcyjną i dążenie do oszczędzania.

13) Zasada cywilnoprawnej ochrony praw na dobrach niematerialnych stanowi zdobycz stosunkowo nowej cywilizacji. Jej zakres ulega stałemu poszerzaniu w miarę jak nabierają wartości coraz to nowe zdobycze ludzkiego intelektu. (programy komputerowe obok tradycyjnych takich jak prawo autorskie)

14) Zasada jedności prawa cywilnego. Oznacza ona, że do sfery prawa cywilnego należą także stosunki wynikające z zawodowej działalności gospodarczej, czyli że prawo handlowe (gospodarcze) nie stanowi odrębnej od prawa cywilnego gałęzi prawa

15) Zasada ochrony praw cywilnych przez niezawisłe sądy.

40. PODSTAWOWE ZASADY RZĄDZĄCE PRAWEM ADMINISTRACYJNYM

KPA z 14 czerwca 1960 r. Wg Działu I:

Zasady naczelne to:

• demokratycznego państwa prawnego - - jednostka może bronić swojego interesu prawnego a także prawa do sądu

• praworządności - stanowi o jednolitości podstaw prawnych działania całej adm. Publicznej

• proporcjonalności - służy ograniczeniu do niezbędnych granic uciążliwości ingerencji administracji w sferę praw jednostki

• równości wobec prawa - nakłada obowiązek jednakowego traktowania wszystkich podmiotów znajdujących się w tej samej sytuacji bez tworzenia nieuzasadnionych przywilejów

• dwuinstancyjności postęp. adm. - to prawo zaskarżenia decyzji wydanej w pierwszej instancji

• do sprawiedliwego, jawnego i szybkiego procesu

• do ochrony dóbr osobistych

• wnoszenia petycji, skarg i wniosków do organów władzy publicznej

Zasady ogólne to:

• praworządności - organy adm. publ. działają na podstawie i w granicach prawa tzn. obowiązek stosowania prawa w sprawach indywidualnych oraz przepisów postęp

• czynnego udziału w postęp. - organ adm. publ. ma obowiązek zapewnienia stronie możliwości udziału we wszystkich czynnościach poszczególnych stadiów postęp.

• pogłębiania zaufania obywateli do organów państwa - jest to odpowiedni stosunek pracownika do stron i uczestników postęp., zasada ta jest przestrzegana wtedy kiedy organ na równi traktuje wszystkich uczestników postęp. i gdy poprawnie szacuje ich interesy

• prawdy obiektywnej - jest to zasada wspólna wszystkim procedurom, wynika z niej obowiązek wyczerpującego zbadania wszystkich okoliczności faktycznych związanych z określoną sprawą przez organ adm. publ. aby trafnie zastosować przepis prawny

• ogólna uwzględniania interesu społecznego i słusznego interesu obywateli - nakłada ona obowiązek uwzględniania interesu społecznego i słusznego interesu obywateli

• kontroli i nadzoru nad przestrzeganiem prawa w postęp. adm. - nakłada na organ administracji publicznej obowiązek kontrolowania przestrzegania prawa przez podmioty i uczestników postępowania

PYTANIA KIERUNKOWE

1. KLASYCZNE I NEOKLASYCZNE TEORIE HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO

TEORIE KLASYCZNE

Odrzucając kanony doktryny merkantylizmu, klasycy zaproponowali nowe zasady rozwoju handlu międzynarodowego. Ich zdaniem:

• podstawą rozwoju handlu międzynarodowego powinna stanowić przewaga w kosztach produkcji, eksportować należy produkty tańsze, a importować droższe,

• handel ten powinien rozwijać się bez ograniczeń, a oparty na mechanizmach wolnego rynku i wolnego handlu.

Teoria klasyczna powstała w Anglii. Można ją podzielić na dwie zasadnicze części:

1. teorią wolnego handlu (dla całej szkoły klasycznej była wspólna);

2. model handlu międzynarodowego.

Ad 1.

• U podstaw teorii wolnego handlu jest założenie istnienia wolnej konkurencji w obrębie krajów i wolnego handlu między krajami. Jedynym regulatorem procesów produkcyjnych i handlu we współpracujących krajach jest „niewidzialna ręka rynku” w stosunkach między krajami decydować powinny koszty produkcji, dając przewagę krajowi o niższych kosztach i wyższej wydajności. Rola państwa została ograniczona wyłącznie do kreowania prawa, dbania o jego przestrzeganie i zapobiegania wszelkim naruszeniom zasad wolnego rynku i wolnego handlu.

• Drugie założenie tej teorii to pełna przenośność czynników produkcji w obrębie poszczególnych krajów. Zgodnie z nim zarówno kapitał, jak i praca bez dodatkowych kosztów i straty czasu mogą zmieniać lokalizację.

• Trzecim założeniem był całkowity brak przenośności czynników produkcji między krajami, nawet jeśli były to tereny sąsiadujące. Przepływać między krajami mogły tylko towary, a nie czynniki produkcji.

• Czwartym założeniem teorii klasyków była pełna podzielność czynników produkcji, co oznaczało, że za pomocą tych samych urządzeń można wytwarzać różne towary i to zarówno kapitało-, jak też pracochłonne.

• Piątym założeniem klasyków był brak postępu technicznego, co oznaczało, iż współczynniki zużycia czynników produkcji na jednostkę wyrobu były stałe (stała funkcja produkcji).

Ad 2.

Model handlu międzynarodowego opierał się na założeniu- dwa kraje, dwa towary, jeden czynnik produkcji tj. praca, kosztami produkcji są nakłady pracy. Relacja między nakładami pracy a produkcją nie zmienia się w czasie, czyli techniczne współczynniki produkcji są równe jedności, nie ma kosztów transportu.

Klasyczny model handlu międzynarodowego przedstawiony został w dwóch wariantach:

• Model przewagi absolutnej sformułował Adam Smith w książce Badania nad naturą człowieka i przyczynami bogactwa narodów. Zgodnie z teorią kosztów absolutnych podstawą rozwoju specjalizacji międzynarodowej i zarazem źródłem osiągania korzyści z handlu międzynarodowego jest występowanie między krajami bezwzględnych różnic kosztów wytwarzania mierzonych nakładami pracy.

Zdaniem A. Smitha, jeśli w pewnych warunkach określony kraj A jest bardziej efektywny (dysponuje absolutną przewagą) w produkcji towaru x, a zarazem jest mniej efektywny niż inny kraj B w produkcji towaru y, to oba kraje mogą osiągnąć korzyści wskutek rozwoju międzynarodowego podziału pracy pod warunkiem, że kraj A eksportuje do kraju B całość lub część produkcji towaru x, w przypadku którego dysponuje absolutną przewagą, w zamian za import z kraju B całości lub części produkcji towaru y, w przypadku którego absolutną przewagą dysponuje jego partner handlowy.

Smith posłużył się przykładem dwóch krajów (Stany Zjednoczone i Wielka Brytania) które produkują sukno-Wielka Brytania i pszenicę- Stany Zjednoczone. Załóżmy, że w ciągu godziny w Stanach Zjednoczonych wytwarza się 6 ton pszenicy i 3 metry sukna, w Wielkiej Brytanii zaś 1 tonę pszenicy i 6 metrów sukna. Według A. Smitha Stany Zjednoczone powinny się wyspecjalizować w produkcji pszenicy zaś Wielka Brytania w produkcji sukna a zrezygnować oba kraje powinny z tej produkcji, która jest wytwarzana u partnera bezwzględnie taniej.

• Model przewagi komparatywnej (teoria kosztów względnych lub porównawczych). Uważa się, że pierwszy dokonał tego D. Ricardo w opublikowanej w 1817 r. pracy Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania. Wiele jednak przemawia za tym, że pionierem w tym względzie był R. Torres. Zdaniem R. Torrensa i D. Ricarda możliwości korzystnej specjalizacji międzynarodowej istnieją również w warunkach utrzymywania się między dwoma krajami absolutnych różnic kosztów produkcji wyrażonych nakładami pracy, tj. także wtedy, kiedy jeden z nich wytwarza wszystkie towary taniej (drożej) niż drugi.

Wystarczającą przesłanką rozwoje handlu międzynarodowego i specjalizacji jest występowanie względnych różnic kosztów wytwarzania. Zgodnie z tą zasadą chodzi o to, aby w warunkach dysponowania przez kraj A absolutną przewagą nad krajem B w produkcji obydwu towarów, specjalizował się on w produkcji i eksporcie tego towaru, który może wyprodukować stosunkowo taniej niż kraj B tj. tego towaru, w przypadku którego jego przewaga nad krajem B, mierzona nakładami pracy, jest stosunkowo największa . jednocześnie kraj B powinien się specjalizować w produkcji i eksporcie towaru, w przypadku którego niekorzystna pozycja tego kraju ujawnia się w stosunkowo najmniejszym stopniu.

Uogólniając z zasady korzyści komparatywnych wynika, że dany kraj powinien się specjalizować w produkcji i eksporcie tych towarów, których koszty produkcji są względnie niskie w porównaniu z innymi krajami.

TEORIE NEOKLASYCZNE

1. Prawo wzajemnego popytu J.S. Milla- zgodnie z twierdzeniem Milla czynnikiem decydującym o podziale korzyści z międzynarodowej specjalizacji są relacje popytu na rynku międzynarodowym. Mill sformułował prawo wzajemnego popytu, zgodnie z którym kraj o większym popycie na towar importowany odnosi w wymianie międzynarodowej mniejsze korzyści niż jego partner o relatywnie mniejszym popycie na towar importowany.

Oznacza to, iż szybszy wzrost popytu w kraju A niż w kraju B prowadzi do wzrostu korzyści z handlu zagranicznego w kraju B, zaś szybszy spadek popytu w kraju A niż w kraju B prowadzi do wzrostu korzyści w kraju A. rozważania Milla kontynuował Alfred Marshall. Sformułował on krzywe wzajemnego popytu i punkt przecięcia się tych krzywych, gdzie jego zdaniem znajduje się punkt równowago handlu między dwoma krajami A i B.

2. Twierdzenie Heckschera-Ohlina (teoria obfitości zasobów) - sformułowany przez nich model międzynarodowej specjalizacji opierał się na założeniach: dwa kraje, dwa towary, dwa czynniki produkcji (praca i kapitał), brak postępu technologicznego, wolny handel i konkurencja, doskonała przenośność czynników produkcji wewnątrz kraju i brak jej pomiędzy krajami. Produkowane towary zużywają czynniki produkcji w różnych proporcjach, przy czym możliwości technologiczne się nie zmieniają. Technologie pracochłonne wymagają jednak większego zużycia pracy na jednostkę wyrobu, zaś technologie kapitałochłonne większego zużycia kapitału. Na podstawie modelu sformułowali twierdzenie, że kraje powinny specjalizować się w produkcji i eksporcie towarów, których wytworzenie wymaga intensywniejszego zużycia czynnika obfitszego, a więc tańszego. Jednocześnie kraje te powinny importować towary relatywnie droższe. Kraj A jest lepiej wyposażony w pracę, zaś kraj B w kapitał. W efekcie w kraju A jest tańsza praca, a kapitał droższy, natomiast w kraju B odwrotnie. Wytworzenie towaru x jest pracochłonne, zaś towaru y jest kapitałochłonne. Zatem kraj A powinien się skoncentrować na produkcji towaru x, zaś kraj B towaru y.

3. Paradoks Leontiefa- wyszedł on z założenia , że Stany Zjednoczone mają przewagę nad zagranicą w obfitości kapitału, powinny więc zgodnie z teorią obfitości zasobów eksportować wybory kapitałochłonne. Jednocześnie zagranica ma nad Stanami przewagę w wyposażeniu w pracę, powinna zatem eksportować do Stanów wyroby pracochłonne. Wyniki badań statystycznych Leontiefa nie potwierdziły jednak tego założenia. Okazało się, że w eksporcie amerykańskim przeważają towary pracochłonne, a w imporcie- kapitałochłonne. Interpretując te wyniki zwrócił uwagę na różnice w wydajności pracy i kapitału między Stanami a zagranicą. Jego zdaniem praca w Stanach jest trzykrotnie wydajniejsza niż za granicą. Paradoks Leontiefa zwrócił uwagę na wysoko kwalifikowany kapitał ludzki.

Twierdzenie o wyrównywaniu się cen czynników produkcji - rozwinięcie teorii Heckschera-Ohlina przez Samuelsona. Jego zdaniem rozwój wolnego handlu między krajami prowadzi do wyrównywania się cen takich samych towarów w różnych krajach. Jeżeli kraj obficie wyposażony w pracę specjalizuje się w produkcji wyrobów pracochłonnych, to zwiększa się popyt na pracę, a w efekcie rośnie jego cena. I odwrotnie, jeżeli kraj importuje z zagranicy towary zawierające czynnik produkcji rzadki w tym kraju, to maleje popyt na ten czynnik, w efekcie także jego cena. W późniejszych rozważaniach doszedł do wniosku, że rozwój handlu międzynarodowego prowadzi również do zmiany podziału dochodów w poszczególnych krajach. Zmiana ta jest efektem wzrostu cen czynnika w danym kraju obfitego i spadku cen czynnika w danym kraju rzadkiego.

2. LIBERALIZACJA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO

Liberalizacja handlu międzynarodowego - rozumiana jako ograniczanie i znoszenie barier handlowych, po wojnie dotyczyło to w szczególności wysokich ceł, a z czasem ewoluujących także do środków pozataryfowych i parataryfowych.

Otóż po wojnie cła w wymianie były bardzo wysokie sięgały przeciętnie 50% at valore, dla porównania dziś w handlu art. przemysłowymi są one na poziomie zerowym albo wynoszą kilka procent. To sprawiło że handel był nieopłacalny i dlatego z inicjatywy USA (dominującej w gospodarce światowej po II wojnie światowej) postanowiono powołać do życia WTO (ITO), której celem miała być liberalizacja handlu przez zniesienie barier celnych z tego też powodu negocjacje były trudne.

1946 w marcu- podpisano statut ITO czyli projekt organizacji . Pojawiła się trudność a mianowicie umowę międzynarodową o utworzeniu ITO należało ratyfikować przez parlamenty poszczególnych państw. Już we wstępnym etapie ratyfikacji umowy ITO odmówił kongres USA. Kongres odmówił ze względu na przyjęty system głosowania (zasada jedno państwo jeden głos) w dwóch pozostałych organizacjach w MFW i BŚ obowiązuje system głosów ważonych (polega na tym, że państwo dostaje tyle głosów ile wynosi jego wkład na rzecz organizacji), ze względu na ratyfikacje statutu idea tej organizacji pozostała niespełniona. Był to cios dla międzynarodowego systemu handlowego, ale 30 października 1947 te same państwa podpisały GATT- umowę o charakterze tymczasowym do czasu

ratyfikacji ITO, umowa ta jednak stała się umową podstawową powojennego systemu handlowego, umowa jako GATT 47 obowiązywała od 01.01.1948 r do 31.12.1994 r.

Rola i funkcje GATT

Umowa GATT to dokument składający się z 34 artykułów i miała charakter porozumienia

międzyrządowego w którym państwa określały siebie jako „ układające się strony”, w związku z tym umowa nie wymagała ratyfikacji przez parlamenty państw członkowskich.

Umowa GATT nie była umową o utworzeniu organizacji międzynarodowej gdyż nie posiadał organów stałych w związku z tym umowę GATT należy określić jako reżim międzynarodowy. Umowa była pakietem formalnych zobowiązań w polityce handlowej opartym na zbiorze zasad którymi kierowały się suwerenne rządy, dzięki powstaniu GATT stworzono system dyscyplinujący państwa członkowskie i ograniczający stosowanie praktyk restrykcyjnych w wymianie.

Umowa GATT oparta była na idei wolnego handlu i przeciwstawiała się protekcjonizmowi. Fundamentem GATT były 4 zasady które wtedy ukształtowane obowiązują do chwili obecnej.

A są to:

1. Zasada niedyskryminacji - zobowiązuje wszystkich sygnatariuszy GATT do jednakowego traktowania, przejawem zasady niedyskryminacji są dwie klauzule:

1. Klauzula najwyższego uprzywilejowania KNU zawarta w art. 1 GATT- każde państwo nie może traktować danego partnera (jego towarów) gorzej niż najbardziej uprzywilejowanego partnera. Państwo A importuje samochody z państw B, C, D, - zasada niedyskryminacji oznacza że cło w imporcie z tych państw musi być jednakowej wielkości.

Zakaz dyskryminacji - zróżnicowanego traktowania pod względem celnym tych samych

towarów z różnych państw, jeśli takie praktyki są stosowane to państwo poszkodowane

może poprzez instytucję skargi dowodzić praktyk dyskryminacji i domagać się

rekompensaty. Ta zasada uniemożliwia wprowadzanie sankcji ekonomicznych.

2. Klauzula narodowa - dane państwo na swoim obszarze terytorium nie będzie stosować ograniczeń i dyskryminowania towarów zagranicznych (i firm). Po odprawie celnej każdy towar zagraniczny jest dopuszczony do obrotu w kraju i taki towar musi być traktowany tak samo jak towar krajowy pod względem ekonomicznym i administracyjnym czyli nie można nakładać wyższych podatków od sprzedaży dla towaru zagranicznego a niskich w stosunku do towaru krajowego. Klauzula ma charakter obopólny dlatego że w przypadku jej naruszenia inne państwa mogą podjąć analogiczne działania, ma charakter samo dyscyplinujący.

2. Zasada wzajemności- odnosi się do negocjacji handlowych które powinny być oparte na zasadzie wzajemnych korzyści , państwa nie powinny dążyć do dominacji i pozbawienia innych państw korzyści, wynika z tego że państwo poszkodowane (ponoszące straty) może zażądać od drugiego państwa zaprzestania takich praktyk i zadośćuczynienia.

Zasada sprawiedliwości- zasada wzajemnych korzyści, odrzucano idee jednostronnych korzyści

3. Zasada egzekwowania zobowiązań- zasada przejawiająca się w mechanizmie rozstrzygania sporów, otóż art. 22 GATT dawał każdemu państwu prawo żądań wzajemnych konsultacji z innym państwem na wszystkie tematy objęte układem GATT . Państwo ma prawo do zapytania i konsultacji celem wyjaśnienia spornej kwestii. Art. 23 umowy GATT dawał państwu prawo do skargi czyli stworzono mechanizm rozstrzygania sporów handlowych. Miało to bardzo ważne znaczenie dla funkcjonowania MSH ponieważ zapobiegało jednostronnym sankcjom a państwa miały prawo do obrony.

4. Cło może być jednym dopuszczalnym środkiem ochrony w imporcie. Umowa GATT

zakazywała stosowania innych środków dyskryminujących.

Dlaczego cło? Zaletą cła jest przejrzystość, otóż cło to podatek wyliczany jako procent wartości towarów. Cła łatwo porównać przez to można zidentyfikować cła jako niskie czy wysokie- w ten sposób można łatwo ocenić politykę handlową państwa, czy jest ona liberalna czy protekcyjna- obiektywna wartość liczbowa. Pozostałe środki nie są tak przejrzyste trudno je ocenić.

• jeżeli państwo chciało ograniczyć import w sytuacjach wyjątkowych ma do tego prawo pod warunkiem że będą to tylko cła.

Funkcjonowanie umowy GATT - rola GATT w liberalizacji wymiany międzynarodowej po II wojnie światowej.

Zadaniem statutowym GATT było przeprowadzanie negocjacji handlowych celem liberalizacji handlu rozumianej jako:

- obniżenie taryfy celnej,

- innych utrudnień w wymianie,

- eliminacja praktyk dyskryminacyjnych,

Najważniejsze znaczenie miały ustępstwa celne w postaci:

- redukcji stawek o określony procent,

- związanie ich (ustalenie na poziomie uzgodnionym w rokowaniach,

- zobowiązania się do niepodnoszenia ponad określony poziom opłat celnych, polegało to na tym że wyznaczano stawkę górną i państwa mogły stosować stawki celne tylko poniżej tego poziomu.

Cały okres GATT to negocjacje w postaci rund negocjacyjnych prowadzonych na zasadzie obustronnych korzyści które kończyły się przyjęciem przez państwa stawek celnych które zapisywano w tabelach koncesji- dokument w którym zawarto wyszczególnione stawki na poszczególne towary. Ponieważ w handlu zagranicznym ma miejsce szczegółowa specyfikacja towaru to do każdego towaru była przypisywana stawka celna po każdej rundzie negocjacyjnej odpowiednio niższa. Istotą negocjacji były ustępstwa celne państw a więc symetryczne w danej dziedzinie towarowej albo asymetryczne- większe ustępstwa w jednej grupie towarowej i mniejsze w innej grupie towarowej.

Przyczyniło się to do znaczącej liberalizacji handlu światowego.

Techniki negocjacji i liberalizacji ceł

1. Metoda obniżania ceł na zasadzie towar za towar między poszczególnymi państwami.

2. Liniowa metoda redukcji ceł- redukcja ceł na wszystkie towary o określony procent.

3. Od lat 60 przyjęto mieszaną metodę redukcji ceł- redukcję o określony procent i harmonizację redukcji tzn. większą redukcję ceł wyższych i mniejszą redukcję ceł niższych.

W historii GATT 47-94 odbyło się 8 rund negocjacji handlowych największe znaczenie miały 3 ostatnie rundy negocjacji:

1. Runda Kennediego 1964-1967 kiedy zredukowano cła o 33%. Była to runda kiedy liczba państw umowy GATT wzrosła do 62.

2. Runda Tokijska 1973-1979- liczba państw 102 zmniejszono cła na art. Przemysłowe w handlu międzynarodowym o 38%.

3. Runda urugwajska (najważniejsza runda) 1986-1994. Zmniejszono cła o 39% co sprawiło że w połowie lat 90 przeciętna stawka celna na art. przemysłowe wyniosła 3,9% , porównując to z 50% stawką celną w latach 30 dowodzi to ogromnego postępu. Sukces liberalizacji systemu GATT dotyczył tylko art. przemysłowych gdyż art. rolne były wyłączone z procesu liberalizacji GATT 47. Handel art. rolno-spożywczymi był regulowany przez państwa i był bardzo mocno ograniczony ze względu na protekcjonizm rolny. W państwach rozwiniętego zachodu prowadzono Wspólną Politykę Rolną, protekcjonizm rolny stosowały również USA jak i Japonia. Reżim GATT 47 połowicznie zapewniał tylko wolny handel ograniczając go do art. przemysłowych. Dzięki liberalizacji w handlu art. przemysłowymi wartość wymiany międzynarodowej wzrosła tymi dobrami kilkanaście razy. Reżim GATT 47 przyczynił się do współczesnej globalizacji.

GATT 47 paradoksalnie pomimo sukcesów liberalizujących przyczynił się także do narodzin nowego protekcjonizmu i jako efekt uboczny tej liberalizacji ten nowy protekcjonizm to nowe pozacelne środki polityki handlowej. Stosowane przez państwa pod wpływem wewnętrznych grup interesów. Państwa obniżały stawki celne ale pod wpływem nadmiernego importu zaczęły się pojawiać w społeczeństwach państw protesty. Wtedy rządy uciekały się do rozwiązań protekcyjnych zmuszały rządy państw eksporterów aby ci obniżyli eksport- nazwano to dobrowolnym ograniczeniem eksportu. Rozwinęło się to w 70 i 80 i zaczęło być nową przeszkodą w handlu w związku z tym zwołano rundę urugwajską najważniejszą przyczyną była chęć wyeliminowania nowego protekcjonizmu.

Wyjątki od uniwersalnych reguł GATT

Zasady GATT 47 były traktowane jako uniwersalne ale twórcy umowy GATT byli realistami i widzieli że istnieją okoliczności które uniemożliwiają stosowanie się do litery prawa ze względu na uwarunkowania ekonomiczne stąd przewidziano wyjątki- zwolnienia od zobowiązań.

1. Generalnie istnieją dwie formy zwolnień o charakterze ogólnym

a) Czasowe zawieszenie przez stronę wykonywania danego zobowiązania na podstawie art. 25 umowy GATT każde państwo mogło wystąpić o zwolnienie na dany okres czasu stosowania przyjętych uzgodnień. Art. 25 mówi że państwo występujące musi uzyskać zgodę 2/3 państw.

b) Klauzula wyłączenia got-aut dane państwo może niestosować się do niektórych postanowień już w momencie uzyskiwania członkostwa w GATT, dane państwo mogło przystąpić do GATT nawet jeżeli nie spełniało wszystkich kryteriów ale po jakimś czasie musiało to udowodnić. Np. umowa GATT 47 opierała się na założeniu że jej stronami mogą być państwa o gospodarce rynkowej ale w 1967r do GATT przyjęto państwa socjalistyczne o gospodarce państwowej takie jak : Jugosławia, Polska, Węgry, przyjęto te państwa ponieważ zobowiązały się one że w przyszłości wprowadzą cła. Wpływ umowy GATT na te państwa był bardzo duży gdyż wymusił stosowanie zasad rynkowych.

Geneza i zakres rundy negocjacji handlowych z Doha

Negocjacje handlowe mające na celu liberalizację wymiany rozpoczęły się w 2001r (miała się zakończyć w 2010r, jednak ostatnio w dobie kryzysu, zapowiedziano iż będzie to niemożliwe, z powodu braku chęci ustępstw w krajach, zarówno wysoko jak i nisko rozwiniętych), zadaniem tej rundy było wprowadzenie w życie nie zrealizowanych postulatów rundy urugwajskiej takich jak: liberalizacja handlu rolnego oraz liberalizacja handlu na sprawiedliwych zasadach czyli ustanowienie handlu uczciwego a nie handlu wolnego: Fair trade VS free trade.

Wolny handel odpowiada naturalnym prawom równości i sprawiedliwości każde naruszenie zasad wolnego handlu uważano za naruszenie zasad sprawiedliwości ale po zakończeniu rundy urugwajskiej i na podstawie doświadczenia lat 90 XX wieku (globalizacji) uznano że wolny handel zapewnia nierównomierną dystrybucję korzyści handlowych gdzie większość przypadała państwom rozwiniętej północy a mniejsza część państwom biednego południa wobec istniejącej krytyki systemu GATT -WTO opartego na idei wolnego handlu postanowiono zwołać nową rundę negocjacji handlowych które miały zapewnić lub dokonać korekty MSH tak aby korzyści z handlu były dzielone bardziej sprawiedliwie i uwzględniały postulaty, interesy państw słabszych stąd nazwa runda rozwojowa.

W konferencji uczestniczyło 142 państwa oraz przedstawiciele kilkudziesięciu organizacji

międzyrządowych i poza rządowych. Zgodnie z przyjętymi ustaleniami optymistycznie zakładano zakończenie negocjacji w 2005r do tej pory jednak się to nie udało. Tak długi okres wskazuje na to że MSH znajduje się na rozdrożu i wykazuje się znaczną słabością instytucji zasad i mechanizmów gdyż nie można zakończyć negocjacji. Przyczyną takiej sytuacji jest wzrost sprzeczności i zróżnicowania stanowisk poszczególnych państw w poszczególnych kwestiach negocjacyjnych a więc zakres negocjacji jest bardzo obszerny i obejmuje 21 tematów-problemów z czego najważniejsze były następujące kwestię:

1. Rolnictwo

To najważniejszy obszar negocjacji handlowych dla państw rozwiniętych i rozwijających się.

Udział rolnictwa w dochodzie narodowym USA:77%-sektor usług, 15-20%- sfera przemysłu, 3-4%- rolnictwo. W państwach słabo rozwiniętych rolnictwo ma większy udział w tworzeniu dochodu narodowego nawet 30-40% ale problem polega na tym że rolnictwo w państwach pn jest wydajne a w państwach pd jest mało wydajne, pomimo tego państwa pd oferują tańsze surowce i półprodukty rolne od państw pn, które stosują protekcjonizm rolny w postaci barier celnych w imporcie żywności z państw pd, zaostrzonych środków sanitarnych i fitosanitarnych i sprzedają na rynku międzynarodowym własne towary rolne po niższych cenach dzięki wsparciu wewnętrznemu i subwencjom eksportowym. Szacuje się że państwa pd tracą około 25 mld dolarów z tytułu niezrealizowanego eksportu dzięki

protekcjonizmowi państw pn. Ważnym elementem negocjacji rolnych było otwarcie rynków krajów rozwiniętych na surowce rolne i żywność z krajów rozwijających się. Negocjowano więc dostęp artykułów rolnych z państw pd. Na rynki państw pn. UE zaproponowała obniżkę ceł o 40% ale Amerykanie zaproponowali obniżenie ceł o 90%- propozycja ta jest korzystna dla USA bo są oni eksporterami mięsa kukurydzy,

jednak nie została zaakceptowana. W trakcie negocjacji okazało się Ŝe przeciwko daleko idącym obniżkom ceł na art. żywnościowe sprzeciwiały się niektóre kraje rozwijające się np. Indie bo taka obniżka ceł spowodowała by ruinę w gospodarce rolnej Indii. Negatywną rolę w negocjacjach rolnych odegrały USA.

2. Dostęp do rynku dla towarów nie rolnych (przemysłowych)

Państwa pn UE i USA postulują radykalne obniżenie ceł w handlu art. przemysłowymi ze strony państw pd. jak Chiny Brazylia Indię (te 3 państwa stosują wysokie cła żeby zmusić eksporterów samochodów, lodówek, telefonów do tego aby przenosili oni produkcję do ich krajów). Państwa pd. domagały się żeby państwa pn obniżyły cła w imporcie-ich eksporcie towarów mało i średnio przetworzonych. USA i UE w trakcie tej rundy nie tworzą jednego frontu negocjacji, USA dzielą również kraje europejskie, wszystkie sukcesy poprzednich rund były możliwe dzięki jednolitemu stanowisku USA i UE.

3. Ułatwienia w handlu

W sytuacji gdy obniżono cła procedury formalne zaczęły nabierać znaczenia, przepisy

administracyjne, odprawy celne, publikacje regulacji celnych, wymagane normy- te informacje wymagają posiadania odpowiednich funduszy na ich rozpoznanie jak i wiedzy to sprawia że co najmniej połowa państw w świecie nie jest w stanie uzyskać informacji o dostępnie do innych rynków.

Rozwiązanie:

- ujednolicenie procedur handlowych, albo zapewnienie pomocy technicznej (pomoc w tłumaczeniu dokumentów , wykształcenie) - dla państw najmniej rozwiniętych.

Runda z Doha uświadomiła jak wielkie są rozbieżności między państwami pn i państwami pd.

Uświadomiła także że msh znalazło się na rozdrożu- pogodzenie państw pn z państwami pd.

Pozostałe tematy uznane zostały za mniej ważne ale też są przyczyną zróżnicowanego podejścia są to: usługi, procedury, antydumpingowe i subwencje, ochrona własności intelektualnej. Przedmiotem negocjacji jest również relacja handlu i środowiska oraz usprawnienie mechanizmu rozstrzygania sporów.

W trakcie negocjacji wyklarowały się różne grypy interesów najważniejsze to :

- grupa - G 20- państwa o średnich dochodach (Brazylia, Argentyna, Indie)

- grupa australijska (Cairns) UE, USA, Australia- państwa rozwinięte,

- grupa G 10- importerów żywności,

- grupa G 90 - państwa najbiedniejsze

Handel Międzynarodowy odbywa się współcześnie w oparciu o Międzynarodowy System Handlowy (msh), który jest systemem reguł i praw instytucji rządzących wymianą międzynarodową. Oznacza to wymianę towarów i usług wg pewnych, uzgodnionych przez państwa reguł (swoistego reżimu) - opartych na kompromisie zawartym pomiędzy nimi (ustalając wspólne reguły, poszczególne kraje miały na uwadze swoją politykę handlową, opartą na max korzyści).

Organy kontroli w WTO

Przeglądu polityki handlowej dokonuje Rada Generalna składająca się z przedstawicieli wszystkich państw członkowskich WTO wybierany jest przewodniczący który kieruje Radą w zakresie przeglądu polityki. Rada powołuje 3 funkcjonalne komitety: rada ds. handlowych towarami, rada ds. handlowych usługami i rada ds. handlowych aspektów własności intelektualnej w ramach tych rad są powoływane specjalistyczne komitety. Drugi organ WTO odpowiedzialny za MPH jest sekretariat z wydziałem do spraw przeglądu polityki handlowej.

Przeglądy polityki handlowej odbywają się według regulaminu w którym określa się częstotliwość z tego punktu widzenia państwa członkowskie WTO podzielono na 3 grupy:

1. Grupa 1- obejmuje 4 państwa członkowskie WTO o największym udziale w handlu

międzynarodowym które podlegają kontroli co 2 lata -USA, Chiny, Japonia, i UE

2. Grupa 2- 16 państw o średnim udziale w handlu międzynarodowym które podlegają

przeglądom co 4 lata np. Malezja Norwegia Szwajcaria Turcja.

3. Grupa 3- pozostałe państwa podlegające przeglądom co 6 lat

Polska do 2004 była zaliczana do 3 grupy jej polityka handlowa była oceniana raz w 2000r i wypadła pozytywnie. OD 2004 Polska podlega przeglądowi jako członek UE co 2 lata.

Proces przeglądu polityki handlowej obejmuje następujące etapy:

1. Zbieranie informacji - informacje dostarczają na podstawie kwestionariusza same państwa członkowskie, proces zbierania informacji jest monitorowany przez pracowników sekretariatu którzy również zbierają informację poprzez sprawdzanie dokumentacji w państwie podlegającym kontroli (sprawdzenie umów zawartych w rundzie urugwajskiej)

2. Opracowanie raportu który jest przygotowany przez sekretariat WTO do raportu sekretariat u dołączony jest raport rządu państwa członkowskiego (kontrolowanego, umożliwia się rządowi przedstawienie własnego poglądu zdania) te dokumenty tłumaczone są na języki robocze WTO i wysyłane pozostałym państwom w liczbie 150.

3. Dokumenty są kierowane na posiedzenie organu przeglądu polityki handlowej czyli Rady

Generalnej. Rada przyjmuje do wiadomości te dokumenty, a w czasie dyskusji prezentowane

są wnioski zawarte w oświadczeniu przewodniczącego organu (w czasie dyskusji

przedstawiciele państw członkowskich wypowiadają się w swoim imieniu a nie w imieniu

swoich państw)

Zatem dokument końcowy ma raczej charakter symboliczny aniżeli ocenny-polityczny. Publikacja wyników przeglądu ma miejsce w wersji drukowanej i elektronicznej i jest dostępna na stroni WTO. W raporcie o UE poddano umiarkowanej krytyce WPR stwierdzając że przyczynia się ona do zakłóceń w handlu i należy ją ograniczyć. UE stosuje skomplikowany system ceł a poszczególne państwa stosują subsydia eksportowe na art. rolne. Pochwalono UE że w sposób wzorcowy wprowadza prawo ochrony własności intelektualnej. Mechanizm przeglądu ma charakter dobrowolny i formalny konkluzje nie zobowiązują państw członkowskich do zmian w regulacjach handlowych, mechanizm jest miękkim środkiem oddziaływania (jedyny sposób to perswazja) tego rodzaju miękki mechanizm kontroli powoduje że państwa czując się bezkarnie stosują protekcjonizm a przedłużające się negocjacje rundy Doha potwierdzają to

3. ISTOTA POLITYKI GOSPODARCZEJ I SPOŁECZNEJ

Istotą (przedmiotem) polityki gospodarczej jest przede wszystkim oznaczanie zasadniczych wyzwań stających przed narodem, opracowywanie strategii ich rozwiązywania, wreszcie urzeczywistnianie takiego rozwiązania problemów, jakie zapewnią narodowi (społeczeństwu), normalny psycho-fizyczny rozwój, akceptowalny na tle rozwoju innych społeczeństw.

Istotą polityki społecznej są działania podejmowane przez państwo oraz inne ciała publiczne i siły społeczne, służące kształtowaniu warunków życia ludności oraz skutkujące pozytywnymi zmianami w sferze stosunków międzyludzkich. Jest to szerokie ujęcie problemu, gdzie miarą prawidłowości poczynań realizowanych w ramach polityki społecznej może być postęp społeczny, rozumiany jako system zmian w obrazie społeczeństwa, mających charakter jakościowy. Przejawem poglądu, że postęp społeczny to cel generalny polityki społecznej, będą ujawniające się w społeczeństwie potrzeby, określane zgodnie z terminologią psychologiczną mianem potrzeb wyższego rzędu, pod warunkiem, iż są one skutecznie zaspokajane przez zgłaszające je jednostki, dzięki aktywności własnej i warunkom (okolicznościom) oferowanym przez państwo i jego instytucje.

W strukturze państwa demokratycznego istotna rola dla kreowania, monitorowania skutków i tworzenia przesłanek do zmian przypada samorządom lokalnym. Jako że przedmiotem zainteresowania polityki społecznej są potrzeby, ich rodzaje, stan i sposób ich zaspokajania z punktu widzenia celu generalnego jakim jest postęp społeczny, to wpływa on bezpośrednio na zadania władz lokalnych w zakresie tworzenia i wdrażania lokalnej polityki społecznej.

4. CZYNNIKI OKREŚLAJĄCE WYSOKOŚĆ KURSU WALUTOWEGO

Kurs walutowy - jest ceną płaconą w walucie krajowej za jednostkę lub sto jednostek waluty obcej. W rzeczywistości na rynku finansowym nie występuje jeden kurs wymienny waluty A do B, lecz kilka różnych rodzajów kursów, zróżnicowanych jeszcze dodatkowo w zależności od centrum finansowego.

Odróżnia się przy tym:

• Kurs kupna danej waluty A do B

• Kurs sprzedaży tej waluty

Z punktu widzenia czasu dokonywanej transakcji odróżnia się:

• Kurs natychmiastowy (kasowy, dnia) - polega na ustalaniu kursu kupna - sprzedaży waluty A za walutę B w momencie zawierania umowy z jednoczesnym zobowiązaniem się obu jej stron do dostarczenia walut będących przedmiotem transakcji w ciągu dwóch dni roboczych od daty jej zawarcia (względy techniczne)

• Kurs terminowy polegają na kupnie (sprzedaży) waluty A za walutę B przy założeniu, że dostawa walut następuje w ściśle określonym terminie w przyszłości. Ustalenie kursu terminowego następuje w momencie zawarcia transakcji. Kurs ten różni się przeważnie od kursu kasowego, mogą one jednak być sobie równe.

Kształtowanie się kursów walutowych jest niezbędne w zarządzaniu ryzykiem walutowym. Na kształtowanie się owych kursów maja wpływ czynniki:

• Ekonomiczne (wywierające bezpośredni wpływ na poziom kursu waluty)

• podaż i popyt na waluty obce na krajowym rynku (obroty handlowe w stosunkach dwustronnych, wymiana usług, ruch turystyczny, przepływ technologii, przekazy pieniężne między ludnością)

• różnice stóp procentowych oraz stóp inflacji na rynku obcym i krajowym

• cen w kraju i za granicą

• stopień reglamentacji (wprowadzone na stałe lub czasowo ograniczenie wolnego obrotu) waluty

• polityka walutowa i pieniężno-kredytowa (restrykcyjna bądź ekspansywna)

• stan koniunktury i działalności gospodarczej w kraju, a także w krajach, z którymi utrzymuje on stosunki ekonomiczne i finansowe

• Polityczne

• polityka gospodarcza, prowadzona przez rząd, a w szczególności fakt, czy polityka ta jest synchronizowana z polityką monetarną, prowadzoną przez bank centralny

• polityka rządu mogąca powodować wzrost lub spadek ilości pieniądza w obiegu, poprzez odpowiednie ustawienie poziomu podatków

• sytuacja międzynarodowa

• napięcia polityczne

• Psychologiczne

• nastawienie inwestorów (związane z oczekiwaniami dotyczącymi przyszłego stanu gospodarki), które ma kardynalne znaczenie w spekulacji walutowej, ponieważ decyduje o momencie rozpoczęcia ataku

Długookresowe kształtowanie się relacji kursów jest wyjaśniane na ogół za pomocą teorii siły nabywczej. W teorii tej wychodzi się z założenia, że poziom kursu danej waluty, który stanowi jej „cenę” wyrażoną w innej walucie, określony jest przez kształtowanie się realnej siły nabywczej danej waluty. Różna stopa inflacji w dwóch krajach spowoduje w przyszłości zmianę ich wzajemnego kursu. Waluta kraju, w którym występuje wyższa stopa inflacji w perspektywie musi zostać zdewaluowana. Teoria ta nie nadaje się jednak do zastosowania prognozowania krótkoterminowego.

Uzupełnienie torii siły nabywczej jest teoria efektu Fishera. Wyjaśnia ona związek pomiędzy stopą procentową a stopą inflacji w ramach danej gospodarki narodowej. Zgodnie z tą teorią dla walut o wysokiej stopie inflacji występują wysokie nominalne stopy procentowe.

Teoria parytetu stopy procentowej wyjaśnia z kolei zależność między kursem kasowym a terminowym danej waluty. Różnica między tymi kursami zależy od kształtowania się stóp procentowych w obu krajach. Przy założeniu wolnego przepływu kapitału na rynku międzynarodowym i abstrahując od kosztów transakcji rynki walutowe znajdują się w stanie równowagi wówczas, gdy zachodzi następująca równość:


gdzie:

K_T - kurs terminowy waluty zagranicznej (wyrażony w jednostkach waluty krajowej za jednostkę waluty zagranicznej)

K_K - kurs kasowy waluty zagranicznej

S_K - stopa procentowa waluty krajowej

S_Z - stopa procentowa waluty zagranicznej

Zasady parytetu stopy procentowej nie należy interpretować w ten sposób, że różnica oprocentowania wyznacza automatycznie poziom kursu terminowego. W rzeczywistości wszystkie cztery zmienne są współzależne i wszystkie - choć w różnym stopniu - ulęgają dostosowaniu, tak aby była zachowana równowaga.

Kształtowanie się kursu terminowego objaśnia także teoria kursu terminowego jako wartości oczekiwanej kursu kasowego. W teorii tej wychodzi się z założenia, że kurs terminowy danej waluty, przy efektywnych rynkach walutowych jest rynkowa prognozą kursu kasowego tej waluty. Gdyby kurs terminowy dla określonego kontraktu w przyszłości kształtował się powyżej oczekiwanego kursu kasowego, wtedy spekulanci poprzez sprzedaż danej waluty na termin obniżaliby jej kurs do oczekiwanej wartości kursu kasowego.

Z punktu widzenia oceny ryzyka walutowego istotne znaczenie mają: intensywność wahań kursu danej waluty oraz kształtowanie się jej trendu w przyszłości.

Intensywność wahań kursu jest zróżnicowana dla poszczególnych walut, co pozwala na zaklasyfikowanie ich do różnych grup, biorąc pod uwagę przeciętny lub/i maksymalny przedział wahań.

Z punktu widzenia sposobu dokonywania zmian kursu walutowego można teoretycznie wyodrębnić:

• Kursy stałe - główna różnica miedzy tymi kursami a kursami płynnymi to większa interwencja państwa w przypadku walut o kursach stałych

• Kursy płynne - nazywane także kursami zmiennymi lub elastycznymi, które kształtują się pod wpływem popytu i podaży na rynku walutowym

• Gdy przy kursie płynnym władze monetarne wpływają na poziom kursu za pomocą interwencyjnych zakupów i sprzedaży walut (dewiz) na rynku, mówimy o kierowanym kursie płynnym

• Sztywne kursy urzędowe - mogą je mieć wyłącznie waluty niewymienialne, poddane ograniczeniom dewizowym. Kursy te nie kształtują się na rynku walutowym, lecz ustalane są przez władze monetarne danego kraju

• Może być korygowany przez państwo skokowo lub w sposób pełzający (umożliwia tylko niewielki wzrost lub spadek tzw. "pełzanie" kursu w okresie jednodniowym lub tygodniowym o np. 2,5% na tydzień

Podstawowym elementem określającym rozmiary ryzyka walutowego oprócz wahań kursu, jest wielkość nadwyżki w obcej walucie po stronie aktywów lub pasywów, z uwzględnieniem pozycji pozabilansowych (zobowiązania, których realizacja może, ale nie musi wystąpić).

Przez pojęcie pozycji walutowej otwartej względem pojedynczej waluty obcej rozumie się saldo wartości wszystkich aktywów i pasywów wykazywanych w danej walucie, z uwzględnieniem kontraktów pozabilansowych obejmujących operacje kupna i sprzedaży tej waluty po określonym z góry kursie.

Odróżnia się:

• Pozycje walutową długą - wartość aktywów w danej walucie przewyższa wartość pasywów w tej walucie z uwzględnieniem pozycji pozabilansowych mających wpływa na pozycję walutową. Występuje wtedy przewaga należności w danej walucie nad zobowiązaniami w tej walucie.

• Pozycje walutową krótką - wartość pasywów w danej walucie przewyższa wartość aktywów w tej walucie z uwzględnieniem pozycji pozabilansowych mających wpływa na pozycje walutową. Zobowiązania są wtedy wyższe niż należności w danej walucie obcej.

Wartość ryzyka walutowego można wówczas oszacować jako:

Ryzyko walutowe = otwarta pozycja walutowa x procentowa zmiana kursu walutowego

W Polsce do 1989 r. złoty był walutą niewymienialną, to znaczy nie można było go swobodnie wymienić na inne waluty powszechnie uznawane za wymienialne. Jednym z ważniejszych elementów transformacji gospodarki, zapoczątkowanej przez wicepremiera Leszka Balcerowicza, było wprowadzenie wymienialności złotówki. Od stycznia 1990 r. ustalono stały kurs złotówki w stosunku do dolara, wynoszący 9 500zł/dolar. W 1991 r. kurs stały zastąpiono kursem pełzającym, zmienianym minimalnie każdego dnia w z góry określonymi tempie. W 2000 r. kurs złotego został uwolniony, co oznacza że kształtuje się on wyłącznie pod wpływem działania sił popytu (zapotrzebowanie na dobra ekonomiczne w określonym czasie) i podaży (ilość dóbr zaofiarowanych w celu sprzedaży w określonym czasie).

5. POJĘCIE I RODZAJE STÓP PROCENTOWYCH

Stopa procentowa- cena jaka jest skłonny zapłacić pożyczkobiorca za możliwość dysponowania przez pewien czas pożyczonym kapitałem oraz pożyczkodawca jest w stanie zrezygnować na ten czas z dysponowania kapitałem.

Dla pożyczkodawcy-przychód

Dla pożyczkobiorcy-wydatek

Stopa realna- stopa równoważąca podaż i popyt na rynku kapitałowym, pomniejszona o oczekiwaną stopę inflacji. To taka stopa która zawsze zapewnia pożyczonemu kapitałowi jednakową siłę nabywczą.

Stopa nominalna- stopa procentowa wg której oprocentowane są środki finansowe udostępnione pożyczkobiorcy przez pożyczkodawcę. Jest to wynagrodzenie na które może liczyć dawca kapitału w Momocie jego udostępnienia. Różnica między nominalną a realną stopą procentową wynika z przewidywanego wzrostu cen (inflacja).

Stopa nominalna = stopa realna + stopa inflacji + premia za ryzyko inflacyjne

Stopa dyskontowa- podstawowa stopa rynku finansowego, stopa wg której bank centralny stara się ustalać cenę pieniądza na rynku finansowym, dążąc do zachowania równowagi podaży i popytu na pieniądz.

Stopa stała- znana z góry wielkość ustalona na czas trwania kontraktu

Stopa zmienna- zależy od pewnej stopy referencyjnej np. WIBOR

Stopy banku centralnego:

2. stopa referencyjna - jest minimalną rentownością 7-dniowych bonów pieniężnych emitowanych przez NBP;

3. stopa lombardowa- koszt uzyskania pieniądza w NBP, udzielanie kredytów bankom komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych

4. stopa depozytowa- jest stopą procentową po jakiej banki komercyjne składają w banku centralnym depozyty jednodniowe

5. stopa redyskontowa- jest stopą procentową po jakiej bank centralny udziela kredytów bankom komercyjnym pod zastaw weksli ( BC redyskontuje weksle czyli odkupuje zdyskontowane weksle od BK)

6. PRZYSZŁA I OBECNA WARTOŚĆ PIENIĄDZA

Przyszła wartość pieniądza (future value), informuje, jaką wartość uzyska ustalona nominalnie kwota pieniężna po upływie określonego czasu - (wartość jednostki pieniężnej lub przepływów finansowych obliczona na określony termin w przyszłości). Do obliczenia tej wartości służy równanie (przyjmując, że stopa procentowa pozostaje na stałym poziomie):

FV_t = PV₀ * (1+i)^t

gdzie:

FV - przyszła wartość kwoty PV₀

PV₀ - początkowa kwota pieniężna

t - 1,2..

i - roczna stopa procentowa.

Wyrażenie (1+i)^t nazywane jest „czynnikiem przyszłej wartości” lub „procentem składanym”.

Obecna wartość pieniądza (prezent value) - wartość jednostki pieniężnej lub przepływów finansowych (wpływów lub wydatków), które zostaną zrealizowane/otrzymane w przyszłych okresach wyrażona w dzisiejszej sile nabywczej jednostek pieniężnych. Wartość ta jest mniejsza od przyszłych przepływów nominalnych z kilku powodów m.in. dlatego, że firma mogłaby je reinwestować, istnieje szereg czynników ryzyka, którymi obarczone są przyszłe przepływy finansowe itp.

Przy założeniu stałości stopy procentowej w całym okresie obliczeniowym równanie na obliczenie obecnej wartości pieniądza ma postać;

PV₀ = FV_t * 1/(1+i)^t

Proces ustalania obecnej wartości nazywamy dyskontowaniem. Wykorzystywane w procesie dyskontowania wyrażenie 1/(1+i)t określamy jako „czynnik obecnej wartości” lub „współczynnik dyskontowy”.

7. ZASADY KAPITALIZACJI PROSTEJ, ZŁOŻONEJ I CIĄGŁEJ

Kapitalizacja prosta (oprocentowanie proste) polega na tym, że procent (odsetki) oblicza się od kapitału początkowego proporcjonalnie do długości czasu oprocentowania. Zasada kapitalizacji prostej formułuje dwie ważne cechy procentu prostego. Po pierwsze, jeśli procent obliczamy za czas składający się z kilku okresów, to procent należny za każdy okres jest obliczany od kapitały początkowego proporcjonalnie od długości tego okresu. Po drugie, procent obliczany za każdy z tych okresów dodajemy do kapitału początkowego dopiero po zakończeniu ustalonego czasu oprocentowania (w trakcie czasu oprocentowania procent prosty nie podlega kapitalizacji).




gdzie:

r - stopa procentowa prostego (roczna),

n - czas oprocentowania prostego wyrażony w latach (liczba lat),

K₀ - początkowa wartość kapitału,

K_n - końcowa( przyszła) wartość kapitału po czasie n lat (wartość kapitału po n latach stopy procentowej).





Przykład 1:

Klient wpłaca do banku 1000 zł na lokatę roczną. Roczna stopa procentowa wynosi 8% (kapitalizacja prosta roczna). Jaką kwotę uzyska po tym terminie?
r = 0,08 n=1 K₀ = 1000







Przykład2

Jaki kapitał w oprocentowaniu prostym utworzy po 5 latach kwotę 7500 pln, jeżeli kapitalizacja jest roczna i roczna stopa procentowa wynosi 15%?





Kapitalizacja prosta, gdy występują podokresy


n- liczba okresów rocznej stopy procentowej
m-liczba podokresów

Lub
i-stopa podokresowi
m-czas oprocentowania wyrażony w podokresach

Przykład 3
Należność za zakupiony środek transportu wynosi 11000 zł. Sprzedawca wyraził zgodę na odroczenia płatności o jeden miesiąc przy stopie procentowej równej 36% w skali roku. Jaką kwotę należy zapłacić sprzedawcy środka trwałego po upływie miesiąca?




Przykład 4
Pożyczka 1200 zł będzie spłacana jednorazowo po upływie 4 miesięcy wraz z odsetkami prostymi obliczonymi przy miesięcznej stopie 1,3%. Obliczamy kwotę potrzebną do spłaty tej pożyczki.




Kapitalizacja złożona (oprocentowanie złożone, oprocentowanie składane)inaczej niż przy kapitalizacji prostej, do określania warunków oprocentowania nie wystarczy ustalenie jedynie stopy procentowej. Oprocentowanie złożone zawsze wymaga dodatkowo ustalenie długości okresu, po upływie, którego odsetki podlegają kapitalizacji. Kapitalizacja odsetek oznacza przekształcenie odsetek w kapitał. O ile przy oprocentowaniu prostym odsetki podlegają kapitalizacji dopiero po zakończeniu czasu oprocentowania( bez względu na jego długość), o tyle przy oprocentowaniu składanym kapitalizuje się je na koniec każdego okresu kapitalizacji. Zasada kapitalizacji złożonej polega na tym, że odsetki oblicza się za każdy okres równy okresowi kapitalizacji i kapitalizuje się je na koniec tego okresu.




r - stopa procentowa (roczna),

n - liczba okresów (lat),

K₀ - początkowa wartość kapitału,

K_n - wartość kapitału po n okresach stopy procentowej (latach)

O - wartość odsetek.





Przykład 5

Oblicz , jaką wartość osiągnie kapitał początkowy 500 zł po 4 latach oprocentowania składanego przy rocznej stopie procentowej równej 12% i przy rocznej kapitalizacji odsetek.




Kapitalizacja złożona niezgodna (podokresowa)


m- liczba kapitalizacji w jednym okresie stopy procentowej
nm- liczba wszystkich kapitalizacji w n latach

Przykład 6:

Pan Kowalski wpłacił do banku „Zysk” 5000 zł na okres 15 miesięcy. W banku tym stosowano kapitalizację złożoną, kwartalną, a nominalna stopa procentowa wynosiła 11,2%. Jaką kwotę uzyska pan Kowalski po tym terminie?






Kapitalizacja ciągła




r - stopa procentowa,
n - liczba okresów (lat),

K₀ - początkowa wartość kapitału,

K_n - wartość kapitału po n okresach stopy procentowej.

Przykład 7

Wyznaczyć roczną stopę procentową, jeżeli przy kapitalizacji ciągłej z kapitału 3000 zł uzyskano po 16 miesiącach kwotę 3600 zł. 16 m-cy = 16/12 roku = 4/3 roku















r = 0,1367

Przykład 8

Oblicz przyszłą wartość od 10 000 zł kapitału zainwestowanego przez pewną firmę na okres 5 lat przy założeniu ciągłej kapitalizacji odsetek według nominalnej stopy procentowej 40%.




8. WYCENA INSTRUMENTÓW DŁUŻNYCH METODĄ ZDYSKONTOWANYCH PRZEPŁYWÓW PIENIĘŻNYCH

Nazwa dłużnych papierów wartościowych bierze się od pojęcia długu. Zakładamy, że A potrzebuje pieniędzy, które chce pożyczyć od B. A umawia się z B, że A zaciąga dług u B, w zamian za to B otrzyma papier wartościowy potwierdzający, że A odda zaciągnięty dług po umówionym czasie.

Podział papierów dłużnych może przebiegać w kilku płaszczyznach:

• w zależności od emitenta (tego, kto zaciąga dług - nasz „A”);

• w zależności od terminu zapadalności (terminu ostatecznego wykupu papierów dłużnych przez emitenta).

Podział papierów dłużnych w zależności od emitenta:

• papiery emitowane przez Skarb Państwa: Obligacje Skarbu Państwa oraz Bony Skarbowe (nazwa papierów skarbowych pochodzi od Skarbu Państwa). Oznacza to, że Państwo emitując obligacje i bony skarbowe, zaciąga dług u obywateli;

• papiery emitowane przez jednostki samorządu terytorialnego (gminy, miasta) tzw. obligacje komunalne;

• papiery dłużne emitowane przez przedsiębiorstwa: obligacje przedsiębiorstw oraz papiery komercyjne (z ang. commercial papers): w tym przypadku firmy prywatne zaciągają dług u nabywców swoich papierów.

 Podział papierów dłużnych ze względu na termin zapadalności instrumentów dłużnych:

• papiery na okres do 1 roku najczęściej nazywane bonami;

• papiery na okres powyżej 1 roku to obligacje.

Papiery dłużne, których zapadalność (czyli termin wykupu) jest krótsza niż rok zaliczane są do papierów rynku pieniężnego. Do takich papierów należą:

• w przypadku Skarbu Państwa - bony skarbowe;

• w przypadku jednostek samorządu terytorialnego - obligacje z terminem wykupu poniżej roku;

• w przypadku przedsiębiorstw - krótkoterminowe (do 1 roku) papiery korporacyjne.

Papiery dłużne, których termin wykupu jest dłuższy niż rok zaliczane są do papierów rynku kapitałowego. Do takich papierów należą:

• w przypadku Skarbu Państwa - Obligacje Skarbu Państwa;

• w przypadku jednostek samorządu terytorialnego - obligacje z terminem wykupu powyżej 1 roku;

• w przypadku przedsiębiorstw - obligacje przedsiębiorstw.

Model wyceny pokazałam na przykładzie obligacji.

Wycena obligacji polega na wyznaczeniu rzetelnej wartości (fair value) obligacji. Taka wartość może być następnie porównywana z ceną rynkową obligacji w celu identyfikacji nieefektywności rynku. Wycena pozwala na określenie stopy zwrotu z inwestycji w obligacje lub na określenie, ile warta jest obligacja, w którą zamierza się inwestować.

Każda obligacja (oprócz zerokuponowej) określana jest przez jej oprocentowanie, czyli wielkość odsetek. W przypadku obligacji o stałym oprocentowaniu stopa oprocentowania jest oczywiście stała. Zależy ta stopa od ceny obligacji. Gdy cena obligacji rośnie (maleje), wówczas bieżąca stopa dochodu maleje (rośnie).

Cena obligacji o stałym oprocentowaniu zależy od wielu czynników. Jeden z najważniejszych to wielkość odsetek. W związku z tym mówi się o dwóch rodzajach ceny (wartości). Pierwszy z nich to cena bez uwzględnienia odsetek, które narosły od momentu ostatniej płatności, nazywana również ceną „czystą”. Drugi rodzaj to cena z uwzględnieniem narosłych od ostatniej płatności odsetek, nazywana też ceną skumulowaną lub ceną „brudną”


Podstawowy model wyceny instrumentów dłużnych to model dyskontowania przepływów pieniężnych.

P - wartość obligacji

C_i- dochód z tytułu posiadania obligacji, uzyskany w i-tym okresie

r - wymagana stopa dochodu inwestora

n- liczba okresów do terminu wykupu obligacji

Z powyższego wzoru wynika, że wartość obligacji określona jest jako suma zdyskontowanych przepływów z tytułu posiadania obligacji przy założeniu, że inwestor przetrzyma obligację do terminu wykupu. Wzór ten określa wartość obligacji w zależności od wymaganej stopy dochodu inwestora. Stopę tę inwestor określa na podstawie rynku, tzn. na podstawie stóp dochodu obligacji podobnego typu (zbliżone odsetki, zbliżone termin wykupu)

Oddzielając kupony od wartości nominalnej otrzymujemy nową wersję wzoru na wycenę obligacji z terminem wykupu n lat. Niech C - wysokość kuponu (czyli rocznych odsetek), M - wartość nominalna obligacji .




wartość nominalna- jest określana przez emitenta i oznacza kwotę, jaką powinien otrzymać jej posiadacz po upływie terminu wykupu.

9. POJĘCIE ANALIZY FINANSOWEJ I JEJ ROLA W PROCESIE ZARZĄDZANIA JEDNOSTKĄ GOSPODARCZĄ

Podstawowym źródłem informacji wykorzystywanym w analizie finansowej jest sprawozdanie finansowe, w szczególności: Bilans, Zestawienie zmian w kapitale własnym, Informacja dodatkowa, Rachunek Zysków i Strat, Rachunek Przepływów Pieniężnych (Cash Flow).

Cele analizy finansowej: opracowuje się ją w celu oceny stanu finansów przedsiębiorstw i efektywności finansowej, dla oceny kondycji finansowej bada się płynność finansową i strukturę finansowania zdolność do obsługi zadłużenia, rentowność i sprawność gospodarowania składnikami majątku i kapitału.

Analiza finansowa, jako źródło informacji o firmie, zajmuje się badaniem stanu i rozwoju szeroko rozumianych finansów firmy. Opracowuje się ją w celu oceny stanu finansów, efektywności gospodarki finansowej oraz oceny przedsięwzięć gospodarczych i decyzji finansowych. Jest ona najpowszechniej wykorzystywaną spośród analiz działalności przedsiębiorstwa - użyteczna jest bowiem nie tylko dla kierownictwa samego przedsiębiorstwa, ale także dla innych podmiotów z różnych powodów zainteresowanych jego stanem. Wykorzystują ją wszelkiego rodzaju instytucje kredytujące, aby ocenić ryzyko związane z udzieleniem pożyczki danemu przedsiębiorstwu i aby następnie monitorować jego wypłacalność. W gospodarkach rynkowych, w których własność coraz częściej oddzielona jest od zarządzania przedsiębiorstwem, analiza finansowa jest często podstawowym źródłem informacji dla właścicieli o stanie posiadanej przez nich spółki. Jest to szczególnie widoczne w przypadku spółek publicznych, których akcje notowane są na giełdach papierów wartościowych. Wielu spośród inwestorów giełdowych, np. fundusze inwestycyjne, domy maklerskie i banki rozporządzające portfelami swoich klientów, posiada akcje dziesiątek a nawet setek spółek, które są kupowane i sprzedawane zależnie od koniunktury na rynkach finansowych lub w danych sektorach gospodarki oraz od kondycji finansowych samych spółek.

Znaczącym plusem analizy finansowej jest to, iż często wykorzystuje ona wskaźniki finansowe wyrażone w wielkościach względnych. Umożliwia to porównywanie danego przedsiębiorstwa do innych z danej branży, a także badanie zmian w obrębie danego przedsiębiorstwa w czasie, co jest bardzo użyteczne z punktu widzenia potencjalnych inwestorów, mających do wyboru kilka inwestycji. Wybiorą oni tą, która najlepiej rokuje na przyszłość.

Rozbudowanie analizy finansowej oraz waga przywiązywana do poszczególnych jej części są różne, zależnie od celu analizy oraz podmiotu ją przeprowadzającego. Właściciele, tacy jak akcjonariusze, koncentrują się na wskaźnikach rynku i wartości firmy. Banki natomiast bacznie obserwują wskaźniki wypłacalności, zdolności do obsługi długu oraz efektywności inwestycji, na które udzielają kredytów. Samo przedsiębiorstwo z kolei interesuje się głównie płynnością finansową i zdolnością obsługi długu, te wielkości są bowiem kluczowe w codziennej działalności.

Sporządzana systematycznie, np. raz na kwartał, analiza finansowa jest skutecznym narzędziem controllingu finansowego. Na jej podstawie wykrywa się odchylenia wielkości finansowych od planów, wykrywa się ich przyczyny oraz wprowadza korekty mające na celu poprawę wyników w przyszłości.

10. METODY ANALIZY FINANSOWEJ

Metoda analizy finansowej jest sposobem badania stanu i wyników finansowych przedsiębiorstwa.

W analizie tej stosuje się zarówno metody własne, specyficzne, jaki i metody przyjęte z innych dyscyplin, przystosowane do badań analitycznych. Istnieje wiele kryteriów analizy finansowej.

Metody analizy finansowej w zależności od kryterium:

• Tok analizy

• Dedukcyjna

• Indukcyjna

• Charakter badanych zjawisk

• Jakościowa - opiera się na opisie w formie słownej oraz zajmują się związkami i zależnościami między wskaźnikami ekonomicznymi.

• Ilościowa - pozwala w sposób ilościowy ująć związki i zależności między badanymi zjawiskami.

• Stopień pogłębienia badanych zjawisk- używane w celu zwiększenia zobiektywizowania badań i ocen w analizie finansowej.

• Porównawcza - zwana też metodą odchyleń, polega na porównywaniu badanych zjawisk z innymi wielkościami oraz ustaleniu różnic pomiędzy cechami porównywalnych zjawisk. Wynikiem tego porównania, przynajmniej dwóch kategorii liczb, jest różnica zwana odchyleniem. W zależności od rodzaju zjawisk, tj. czy one są jednorodne czy różnorodne, występują odchylenia bezwzględne(zjawiska jednorodne) i względne(zjawiska różnorodne).




Trzy stosowane rodzaje porównań:

• Porównanie w czasie - podstawą odniesienia są dane z poprzednich okresów

• Porównanie z wartościami wzorcowymi - mogą to być wartości standardowe normatywne, planowane

• Porównanie przekrojowe - do wartości innych jednostek

• Przyczynowa - ustala odpowiednio wyizolowane czynniki, które odpowiedzialne są za określone uprzednio odchylenia. Przy tej metodzie precyzuje się również stopień intensywności oddziaływania czynników. Wymaga to też ścisłego sprecyzowania czynników oddziałujących na poszczególne wskaźniki ekonomiczne. Do tego celu buduje się tablice powiązań przyczynowo-skutkowych podstawowych wskaźników ekonomicznych przedsiębiorstwa.

Z uwagi na czasochłonność i pracochłonność w praktyce stosuje się metodę porównawczą, co spłyca wagę samej analizy i w mniejszym stopniu odzwierciedla faktyczny przebieg procesów ekonomicznych w przedsiębiorstwie.

Biorąc pod uwagę zakres danych jakie możemy użyć w badaniu danego przedmiotu, wyróżniamy analizę:

• Elementarną - polega na rozłożeniu badanego obiektu na poszczególne elementy. W tej metodzie nie podnosi się kwestii wzajemnych związków między elementami obiektu.

• Funkcjonalną - stosowana jest tam, gdzie po wyodrębnieniu elementów przedmiotu uwzględnia się związki pomiędzy tymi składnikami.

• Logiczną - po rozłożeniu przedmiotu na części składowe uwzględnia istniejące pomiędzy nimi związki logiczne.

Wśród metod wyznaczających kolejność prac analitycznych znajdują się metody:

• Indukcyjna - zwana także metodą scalania, polega na przejściu w badaniach analitycznych od:

• Zjawisk szczegółowych do ogólnych

• Od czynników do wyników, na które te czynniki miały wpływ

• Od przyczyn do skutków.

Pozwala ona na uzyskanie dokładnej i pełnej informacji analitycznej o działalności przedsiębiorstwa, przy dość obiektywności wyników.

• Dedukcyjna - stanowi odwrotność metody indukcyjnej. Charakteryzuje się odwrotnym kierunkiem badań, w których przechodzi się od:

• Zjawisk ogólnych do szczegółowych

• Od wyniku do czynników, które go tworzyły

• Od skutków do przyczyn.

Początkowym etapem w tej analizie jest ocena syntetycznych wskaźników, charakteryzujących całokształt działalności przedsiębiorstwa. Umożliwia to już na wstępie zajęcie stanowiska co do ostatecznych wyników działalności. Później, w zależności od potrzeb, można skoncentrować badania na czynnikach decydujących o kształcie wyniku przedsiębiorstwa.

11. WSTĘPNA ANALZA SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH

Wstępna analiza sytuacji finansowej przedsiębiorstwa obejmuje:

• Wstępną analizę sprawozdań finansowych

• Analizę wskaźnikową

Wstępna analiza sprawozdania finansowego traktowana jest jako wstępna ocena sytuacji majątkowo - finansowej firmy.

1. Wstępna analiza bilansu obejmuje:

• analizę poziomą - polegającą na badaniu dynamiki (lub tempa zmian) sumy bilansowej oraz poszczególnych pozycji aktywów i pasywów;

• analizę pionową - polegającą na badaniu wzajemnej struktury aktywów i pasywów oraz ich struktury wewnętrznej;

• analizę pionowo-poziomą - polegającą na badaniu struktury kapitałowo-majątkowej.

Analiza wstępna bilansu może być prowadzona w ujęciu statycznym i dynamicznym.

• Analiza statyczna dotyczy badania struktury majątku przedsiębiorstwa i źródeł jego finansowania w wybranym momencie (np. na koniec roku).

• Ujęcie dynamiczne pozwala natomiast ocenić również kierunki zmian struktur oraz dynamikę poszczególnych elementów aktywów i pasywów z kilku kolejnych lat

Celem analizy bilansu jest:

• Określenie bieżącej struktury aktywów i pasywów przedsiębiorstwa

• Identyfikacja istotnych pozycji aktywów i pasywów

• Określenie tendencji do zmian struktury aktywów i pasywów przedsiębiorstwa

Analiza pozioma bilansu majątkowego:

polega na porównywani poszczególnych pozycji w ujęciu wartościowym i procentowym w określonym przedziale czasowym. Mogą posłużyć do tego wskaźniki:

Tempo zmian =


Dynamika =


Zastosowane mogą być także następujące wskaźniki dynamiki:

• wskaźniki łańcuchowe o stałej podstawie (odnosimy do jednego roku bazowego)

• wskaźniki łańcuchowe o zmiennej podstawie (rokiem bazowym jest np. rok poprzedni).

W analizie porównawczej chodzi nie tylko o ustalenie zmian poszczególnych pozycji bilansu, ale również o określenie czynników wywołujących te zmiany oraz ich wpływu na wyniki finansowe przedsiębiorstwa. Może być również podstawą do podjęcia kroków zaradczych przy pojawieniu się niekorzystnych dla przedsiębiorstwa tendencji. Istotnym utrudnieniem jest inflacja, ponieważ wszystkie zmiany pozycji sprawozdań finansowych należy skorygować o jej wielkość.

Ogólnie na pozytywną ocenę zasługują zmiany umacniające zasoby własne przedsiębiorstwa, a przede wszystkim wzrost majątku trwałego i kapitału własnego, spadek zapasów czy też należności o charakterze nieprawidłowym oraz wszelkich zaległych zobowiązań.

Analiza pionowa bilansu majątkowego:

to analiza struktury i polega na badaniu udziału poszczególnych składników aktywów i pasywów w sumie bilansowej.

Struktura majątku informuje o sposobie zaangażowania kapitału przedsiębiorstwa. Jest uzależniona od: rodzaju prowadzonej działalności, programu produkcyjnego, długości cyklu produkcyjnego, rodzaju stosowanych materiałów i surowców i efektywności wykorzystywania środków gospodarczych.

W ogólnej ocenie zmian strukturalnych bilansu jako prawidłowa w aktywach uznaje się w normalnych warunkach rozwojowych tendencję rosnącą rzeczowych i finansowych aktywów trwałych w połączeniu ze składnikami działalności inwestycyjnej, stabilizacje lub niewielkie zmniejszenie zapasów i należności oraz tendencję malejącą pozostałych składników majątku obrotowego.

W analizie pionowej aktywów, obejmującej nie całość, lecz wybrane ich elementy, wyróżnić można analizę struktury majątku i struktury majątku obrotowego oraz ich poszczególnych elementów. Ważny jest udział rzeczowych składników majątku trwałego w całości, udział zapasów lub ich składników w wartości majątku obrotowego, struktura zapasów materiałowych z uwzględnieniem ich rodzajów, struktura należności według ich terminów występowania lub z podziałem według grup kontrahentów, struktura środków trwałych przy uwzględnieniu stopnia ich zużycia.

W strukturze pasywów ważna jest struktura kapitałów własnych i obcych oraz ich wewnętrzne proporcje. Wzrost udziału kapitału własnego świadczy o umacnianiu się finansowym przedsiębiorstwa, o możliwościach jego wypłacalności. Pozytywnym zjawiskiem jest spadek udziału ogólnej kwoty kapitałów obcych.

Analiza pionowo-pozioma bilansu majątkowego:

Polega ona na sprawdzeniu czy metody finansowania aktywów przez firmę zapewniają jej bezpieczeństwo pod kątem długoterminowej płynności finansowej.

Przyjmuje się, że przedsiębiorstwo stosujące konserwatywną, bezpieczną politykę finansową powinno stosować tzw. złotą regułę bilansową, polegającą na tym, że całość posiadanych przez nie aktywów trwałych jest finansowana przy pomocy kapitałów własnych, a aktywa obrotowe są finansowane przez zobowiązania krótko- i długoterminowe.

Ewentualna, mniej restrykcyjna srebrna reguła bilansowa dopuszcza pokrycie aktywów trwałych kapitałem stałym, czyli własnym łącznie z długoterminowym. Jest to jednak również uzależnione od branży i specyfiki konkretnego przedsiębiorstwa.

1. Wstępna analiza rachunku zysków i strat obejmuje:

• Analizę poziomą (najczęściej w latach)

• Analizę pionową

Analiza pozioma rachunku zysków i strat:

To analiza porównawcza, gdzie porównuje się między sobą poszczególne pozycje w określonym przedziale czasowym. Pozwala to na ustalenie dynamiki (lub tempa wzrostu) oraz ustalić ogólne źródła osiągniętego wyniku finansowego. Analiza trendu ułatwia planowanie działalności firmy.

Wzrost lub spadek zysku netto wiąże się ze zmianami poszczególnych rodzajów (stopni) wyniku finansowego oraz czynników na nie oddziaływujących. Np. wzrost zysku na działalności operacyjnej wynika głównie z wyższej dynamiki przychodów ze sprzedaży niż kosztów ich uzyskania, zysku brutto - z korzystnego salda przychodów i kosztów finansowych wyników nadzwyczajnych, zysku netto - z wysokości obowiązkowych obciążeń zysku (podatek dochodowy).

Analiza pionowa rachunku zysków i strat:

Jest analizą struktury, dzięki niej można porównywać w czasie wartości zarówno w tej samej firmie lub z innymi firmami z danej branży.

Najczęściej jako podstawę odniesienia przyjmuje się przychód ze sprzedaży netto. Wszystkie inne pozycje są odnoszone do tej wielkości.

Ocena struktury rachunku zysku i strat polega na ustaleniu udziału poszczególnych jego składników w ogólnej wielkości przychodów ze sprzedaży. W ten sposób wskaźniki struktury wyrażają jednocześnie poziom tych wskaźników w stosunku do wielkości wyjściowej, np. poziom kosztów uzyskania przychodów (i ich składników), poziom zysku na działalności operacyjnej, zysku brutto na działalności gospodarczej, ogólnego zysku brutto i netto.

Wstępna analiza sytuacji majątkowo - finansowej:

Tę sytuację wyjaśniają (na bazie analiz bilansu i rachunku zysków i strat) ogólne powiązania i zależności zachodzące między podstawowymi elementami składowymi aktywów i pasywów bilansu.

Wskaźnik struktury kapitału =


Wskaźnik struktury majątku =


Wskaźnik zastosowania kapitału własnego =


Wskaźnik zastosowania kapitału obcego =


Wskaźnik ogólnej sytuacji fin.=


Wskaźnik ogólnej sytuacji finansowej podlegać może porównaniu w czasie (w stosunku do okresów ubiegłych) lub w przestrzeni (między przedsiębiorstwami). Jego wzrost poziomu zasługuje na ocenę pozytywną, jego spadek natomiast sygnalizować może rosnące trudności finansowe przedsiębiorstwa.

3. Analiza rachunku przepływów pieniężnych

Ma na celu ukazanie zmian stanu środków pieniężnych oraz wskazanie kierunku ich pozyskiwania i wydatkowania. Opisuje przepływy środków pieniężnych z działalności operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej oraz podaje przepływy pieniężne netto, które po korekcie zmian stanowią środki pieniężne na koniec okresu.

4. Zestawienie zmian w kapitale własnym

Ogólna zmiana stanu kapitału własnego w trakcie okresu odpowiada łącznej kwocie przychodów i kosztów, włączając w to zyski i straty wygenerowane z tytułu działalności gospodarczej jednostki w tym okresie.

5. Informacje dodatkowe

Powinna:

• Prezentować informacje na temat podstawy sporządzania sprawozdania finansowego i szczegółowych stosowanych zasad rachunkowości

• Ujawniać informacje wymagane przez MSSF, jeżeli nie są prezentowane w bilansie, rachunku zysków i strat, zestawieniu zmian w kapitale własnym i rachunku przepływów pieniężnych

• Dostarczać informacje uzupełniające, które nie są prezentowane w bilansie, rachunku zysków i strat, zestawieniu zmian w kapitale własnym i rachunku przepływów pieniężnych, lecz są potrzebne do zrozumienia któregokolwiek z nich.

12. OCENA KONDYCJI FINANSOWEJ NA PODSTAWIE ANALIZY WSKAŹNIKOWEJ

Przy badaniu kondycji finansowej firmy najczęściej stosowana jest właśnie analiza wskaźnikowa. Badaniu podlega sprawozdanie finansowe czyli bilans, rachunek zysków i strat, przepływy pieniężne i jest uzupełnieniem analizy wstępnej. Adresowana jest ona głównie do menagerów, kredytodawców oraz akcjonariuszy przedsiębiorstwa. Aby nie zaciemniać całościowego obrazu sytuacji konieczny jest dobór ograniczonej liczby wskaźników, uwaga powinna być zwrócona na prawidłową interpretację wskaźników uwzględnienie również prognoz przyszłego rozwoju sytuacji firmy.

Zalety metody wskaźnikowej:

1. umożliwia standaryzację analizy,

2. pozwala ustalić jednolite cele w spółkach zarządzającymi wieloma elementami,

3. stwarza szansę porównań z przeciętnymi wskaźnikami z branży, grupy a także konkurentami,

4. umożliwia badanie trendów i progresji w ciągu kilku lat.

Kryterium podziału wskaźników ze względu na treść ekonomiczną:

1. wskaźniki płynności finansowej- zdolność przedsiębiorstwa do terminowego regulowania zobowiązań bieżących

płynność-zdolność do terminowego regulowania zobowiązań bieżących

wypłacalność- zdolność do pokrycia łącznych długów posiadanym majątkiem(płynność finansowa długoterminowa)

Czynniki determinujące płynność finansową:

• struktura aktywów,

• struktura źródeł finansowania,

• struktura zadłużenia.

Następstwa utraty płynności finansowej:

• pogorszenie pozycji rynkowej przedsiębiorstwa,

• pogorszenie wyniku finansowego,

• ograniczenie rozwoju przedsiębiorstwa,

• utrata elastyczności w podejmowaniu decyzji.

2. zadłużenie i zdolność do obsługi długu - niezależnie od oceny bieżącej zdolności płatniczej firmy należy zbadać możliwość spłaty zobowiązań długoterminowych i zakresu korzystania z dźwigni finansowej.

W tym celu wyróżnia się dwie grupy wskaźników:

• charakteryzujące poziom zadłużenia ( stwarza możliwość analizy źródeł finansowania aktywów oraz struktury i efektywności wykorzystania kapitałów obcych),

• informujące o zdolności przedsiębiorstwa do spłaty długu.

3. ocena sprawności działania przedsiębiorstwa- analiza prowadzona przy zastosowaniu tych wskaźników powinna dać odpowiedź na pytanie, czy ilość aktywów zgromadzona przez jednostkę jest właściwa, zbyt wysoka czy też zbyt niska do skali prowadzonej działalności.

Wskaźniki aktywności - wskaźniki obrotowości, sprawności działania, efektywności, przy pomocy których ocenia się sposób wykorzystania aktywów przez jednostkę.

4. ocena rentowności przedsiębiorstwa- możemy wyróżnić rentowność sprzedaży, majątku i kapitału.

5. ocena wartości akcji i kapitału na rynku kapitałowym- ocena efektywności finansowej przedsiębiorstwa, którą biorą pod uwagę aktualni i przyszli akcjonariusze. W tym celu ustala się zysk przypadający na jedną akcję, stopę dywidendy, stopę wypłaty dywidendy, relacja ceny rynkowej do przypadającej na nią dywidendy.

13. PRÓG RENTOWNOŚCI - PRZYDATNOŚĆ W DZIAŁALNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTWA

Próg rentowności - tzw. punkt wyrównania (break even point - BEP) jest to sytuacja kiedy realizowane przez przedsiębiorstwo przychody ze sprzedaży pokrywają koszty. Przedsiębiorstwo nie osiąga wówczas zysku, ale też nie ponosi straty. W tej sytuacji rentowność przychodów ze sprzedaży jest zerowa.




Metoda analizy progu rentowności opiera się na podziale ogółu kosztów na stałe i zmienne. Wymaga ona usystematyzowania kosztów na podstawie kryterium ich reakcji na zmiany wielkości produkcji i wyodrębnienia kosztów zmiennych pod wpływem zmian wielkości produkcji oraz kosztów niereagujących na te zmiany, czyli kosztów stałych.

Próg rentowności może być wyrażony:

• ilościowo - określa, jaką ilość wyrobów musimy sprzedać, żeby przychody ze sprzedaży pokryły całkowite koszty produkcji tych wyrobów;

• wartościowo - określa nam wartość przychodów, która pokrywa nam całkowite koszty produkcji.

Analiza progu rentowności jest coraz powszechniej stosowana w praktyce gospodarczej, zarówno w działalności operacyjnej, jak i przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych.

Dodatkowo informuje on,

• jaką część przewidywanego popytu (lub zdolności produkcyjnych) trzeba wykorzystać, aby ponoszone koszty zrównoważyć przychodami ze sprzedaży;

• pytanie pozwala nam uzyskać informacje dotyczące uzyskiwanego zysku operacyjnego i/lub poziomu produkcji, który gwarantuje nam zysk operacyjny na planowanym poziomie, wpływu planowanej ilości sprzedaży na uzyskiwane efekty i nasz margines bezpieczeństwa;

• analiza progu rentowności pozwala nam na określenie maksymalnego poziomu jednostkowych kosztów zmiennych, możliwych do przyjęcia, aby przedsięwzięcie pozostało dochodowe;

• znając jednostkowe koszty zmienne możemy określić minimalną cenę sprzedaży, przy której osiągamy dochody;

• dzięki analizie progu rentowności możemy opracować różne scenariusze i poznamy wpływ poszczególnych czynników na generowany zysk.
  

Standardowa analiza progu rentowności zakłada, że jest ona przeprowadzana dla produkcji jednorodnej (jednoasortymentowej), tzn. zakładamy, że produkujemy i sprzedajemy tylko jeden wyrób.

Model analizy zbudowany jest w oparciu o typowe dla rachunku krótkookresowego, następujące założenia:

• wielkość produkcji jest równa wielkości sprzedaży,

• koszty są proporcjonalne do wielkości produkcji,

• jednostkowe koszty zmienne są stałe i w związku z tym całkowite koszty zmienne zmieniają się proporcjonalnie do zmian wielkości produkcji;

• ceny sprzedaży poszczególnych produktów nie ulegają zmianie z upływem czasu i nie zmieniają się również wraz ze zmianą skali produkcji i sprzedaży w całym badanym okresie; przychody ze sprzedaży są więc liniową funkcją ceny sprzedaży i ilości sprzedanych produktów;

• poziom jednostkowych kosztów zmiennych i kosztów stałych pozostaje niezmieniona w całym badanym okresie.

Na próg rentowności produkcji jednorodnej wpływają następujące czynniki:

• wielkość produkcji (sprzedaży),

• cena produktu

• jednostkowy koszt zmienny,

• koszty stałe.

14. OCENA JEDNOSTKI GSPODARCZEJ NA PODSTAWIE WARTOŚCI DODANEJ

Wartość dodaną stosuje się podczas analizy finansowej przedsiębiorstwa, a dokładnie podczas oceny realizacji celów przedsiębiorstwa. Ustanowienie wskaźników realizacji celów pozwala dokonać porównań, dzięki którym można się przekonać, jak efektywne są przedsiębiorstwa, branże i sektory.

Z wartością dodaną mamy do czynienia podczas wykorzystania dwóch wskaźników:

• Rynkowej wartości dodanej,

• Ekonomicznej wartości dodanej.

są one miarami wartości.

EKONOMICZNA WARTOŚĆ DODANA (economic value addend, EVA)

EVA informuje, o ile zyski przedsiębiorstwa przewyższają koszt zainwestowanego kapitału. Wskaźnik ten przedstawia kwotę zysku, jaka pozostaje do dyspozycji właścicieli przedsiębiorstwa w danym okresie po uwzględnieniu wszystkich kosztów, łącznie z kosztami pozyskania kapitału finansującego inwestycję. EVA informuje czy dana firma kreuje wartość dla właścicieli. Właściciel firmy (np. akcjonariusz spółki giełdowej) oczekuje wzrostu jej wartości. Wzrost wartości przedsiębiorstwa następuje gdy w toku bieżącej działalności i inwestycyjnej działalności stopa zwrotu od zainwestowanego kapitału będzie wyższa od kosztu pozyskania i dysponowania tym kapitałem (ROI > WACC).Oblicza się ją według wzoru:




NOPAT - zysk operacyjny netto (EBIT) po opodatkowaniu,
C - kapitał zaangażowany w przedsięwzięcie inwestycyjne,
WACC- średni ważony koszt kapitału (na koszt ten składają się koszt długu, koszt akcji uprzywilejowanych, koszt zysków niepodzielonych, koszt akcji zwykłych).

NOPAT (dochód uzyskany)= EBIT*(1-T)




C = aktywa trwałe +aktywa obrotowe - zobowiązania bez odsetkowe(czyli zobowiązania handlowe)
C = aktywa trwałe + kapitał obrotowy netto

D - wysokość długoterminowego zadłużenia firmy,
E - wysokość kapitału własnego firmy,
r_d - średnia stopa oprocentowania zobowiązań długoterminowych,
r_e - stopa zwrotu oczekiwana przez właścicieli,
T - stopa podatku dochodowego

EVA można także obliczyć według wzoru:





ROI = NOPAT/kapitał stały

ROI - zwrot na zainwestowanym kapitale

W praktyce kreowanie ekonomicznej wartości dodanej wymaga os przedsiębiorstwa nie tylko osiągnięcia dodatnich wskaźników rentowności, lecz także kształtowania ich na poziomie przewyższającym koszt kapitału.

Obliczenie EVA jest dość skomplikowane, gdyż konieczne jest stosowanie korekt, aby przełożyć wyniki księgowe przedsiębiorstwa na jego wyniki ekonomiczne. Pierwszym krokiem jest korekta EBIT o naliczony podatek dochodowy, co odzwierciedla zmianę zysku księgowego na zysk ekonomiczny. Drugi krok to zamiana wartości księgowej kapitałów na wartość ekonomiczną (kapitał w tym ujęciu to suma kapitałów własnych i zobowiązań odsetkowych, a koszt to średnia ważona tych dwóch składników bilansu).

RYNKOWA WARTOŚĆ DODANA

Rynkowa wartość dodana (market value addend, MVA) stanowi nadwyżkę wartości rynkowej przedsiębiorstwa (V) nad wartością rynkową zainwestowanego w przedsiębiorstwie kapitału (C ), co można wyrazić wzorem:




C - to wartość zainwestowanego kapitału (środki pieniężne zainwestowane przez właścicieli w aktywa umożliwiające przedsiębiorstwu prowadzenie działalności operacyjnej)
V - rynkowa wartość przedsiębiorstwa, która jest równa sumie zdyskontowanych, możliwych do uzyskania w przyszłości EVA oraz wartości zainwestowanego kapitału, można obliczyć to na podstawie poniższego wzoru:

V = C + [EVA / (1 + WACC)^t]

Ponieważ w spółkach akcyjnych wartość rynkowa kapitału własnego równa się iloczynowi ceny rynkowej jednej akcji i liczby wyemitowanych akcji, to MVA jest równe:




MVA jest różnicą między wartością całkowitych wpływów gotówkowych, jakie mogliby uzyskać akcjonariusze, wycofując swój kapitał z przedsiębiorstwa, a kwotą zaangażowaną w zakup emitowanych akcji oraz reinwestowanych zysków.

Źródłami MVA są: projekty inwestycyjne, aktywa rynkowe obejmujące nabywców, technologie, dystrybucja, sprzedaż.

Różnica między wartością rynkową a wartością księgową kapitału własnego jest z reguły stosunkowo dużą liczba dodatnią (różnica ta jest tłumaczona wartością kapitału intelektualnego praz - w mniejszym stopniu - innymi czynnikami, np. postawami inwestorów, sytuacją na całym rynku).

MVA jest tym większa, im większa jest wartość rynkowa przedsiębiorstwa i im mniejsza jest skorygowana wartość księgowa jago kapitału własnego. Z punktu widzenia akcjonariuszy:

• MVA >0 oznacza zysk (przedsiębiorstwo kreuje wartość dodana z zainwestowanego kapitału)

• MVA <0 to straty z inwestycji (przedsiębiorstwo nie kreuje wartości dodanej).

Jeżeli więc zarząd chce, aby spółka była wyceniona na giełdzie z premia w stosunku do jej wartości księgowej (MVA> 0, co oznacza kreację wartości), to musi zapewnić zwrot ROI wyższy od kosztu kapitału zainwestowanego w aktywa spółki (EVA > 0).

MVA jest miarą wartości kreowanej, ponieważ zależy od weryfikacji przez inwestorów na rynku kapitałowym rzeczywistej wartości przedsiębiorstwa na podstawie oceny jego możliwości rozwojowych.

EVA i MVA są mierników informującym czy firma kreuje nową wartość. Innymi rzadziej stosowanymi są:

• CVA (Gotówkowa wartość dodana);

• SVA (Wartość dodana dla właścicieli);

GOTÓWKOWA WARTOŚĆ DODANA ( cash value added, CVA)

To różnica między przepływami pieniężnymi, jakie powinna generować firma, aby pokryć koszty kapitału, a przepływami gotówki aktualnie osiąganymi. Ogólna koncepcja CVA jest podobna do EVA, różnica wynika z tego, że CVA bazuje na wielkościach pieniężnych.


gdzie:



WARTOŚĆ DODANA DLA WŁAŚCICIELI ((shareholder value added ,SVA)

To zmiana wartości strumieni wolnej gotówki dla właścicieli osiąganych z danego przedsiębiorstwa w analizowanym okresie. Koncepcja SVA oparta jest na przekonaniu, że wartość przedsiębiorstwa zależy od oczekiwań inwestorów co do generowania przez nie gotówki w przyszłości, a nie wyników historycznych.






Chcąc uzyskać formułę, która pozwoli obliczyć bieżącą wartość SVA w dowolnym punkcie czasowym, można wykorzystać współczynnik dyskonta przemnażając obie strony wyrażenia przez niego

i wówczas:



15. METODY WYCENY JEDNOSTKI GOSPODARCZEJ

Aby najlepiej wybrać metodę wyceny należy wziąć pod uwagę:

• cel, jakiemu mają służyć wyniki wyceny,

• rodzaj i liczba wycenianych składników majątku przedsiębiorstwa,

• wielkość, zróżnicowanie rodzajowe oraz rozmieszczenie wycenianego majątku,

• rodzaj, skala i zróżnicowanie zakresu i przedmiotu działalności gospodarczej wycenianego przedsiębiorstwa,

• kondycja gospodarcza przedsiębiorstwa oraz perspektywy jego działalności i rozwoju,

• rodzaj i jakość informacji (o przedmiocie wyceny) posiadanych i możliwych do uzyskania.

Według kryterium przedmiotu wyceny wyróżniamy:

• majątkowe metody wyceny,

• dochodowe metody wyceny.

Według kryterium podstawowego źródła informacji wyróżniamy:

• majątkowe metody wyceny,

• dochodowe metody wyceny,

• porównawcze metody wyceny.

Najważniejsze metody to zatem:

1. Metody dochodowe, a wśród nich:

• metoda zdyskontowanych dywidend,

• metoda zdyskontowanych przepływów pieniężnych,

• metoda zdyskontowanych zysków.

2. Metody majątkowe

• metoda wartości księgowej,

• metoda wartości odtworzeniowej,

• metoda skorygowanych aktywów netto,

• metoda wartości likwidacyjnej.

3. Metody mieszane

• metoda szwajcarska,

• metoda berlińska,

• metoda nadwyżki zysków,

• metoda stuttgarcka,

• metoda UEC,

4. Metody porównawcze (rynkowe)

• metody mnożnikowe,

• metoda transakcji porównywalnych.

5. Metody niekonwencjonalne

• metody wyceny oparte na teorii opcji,

• metody wyceny z opóźnieniem czasowym,

Ad1.

• istotą metod dochodowych jest zdolność przedsiębiorstwa do generowania dochodów w przyszłości, które to dochody ewentualny inwestor rozpatruje na tle innych, alternatywnych możliwości alokacji kapitału.

• Metody oparte na zdyskontowaniu strumieni pieniężnych

• istota przepływów pieniężnych jako formy nadwyżki finansowej przedsiębiorstwa polega na zestawieniu wszelkich strumieni wpływów i wydatków związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa w ciągu kolejnych lat okresu obliczeniowego i wyznaczeniu na tej podstawie nadwyżki finansowej, która staje się bezpośrednią podstawą wyceny przedsiębiorstwa.

• metoda zdyskontowanych przepływów pieniężnych







Ad2.

• Metoda wartości ewidencyjnej (księgowej)

• zakłada, że wartość przedsiębiorstwa, czyli księgowa wartość aktywów netto, jest równa wartości majątku przedsiębiorstwa pomniejszonej o zadłużenie,

• punktem wyjścia w ustaleniu wartości aktywów netto jest bilans przedsiębiorstwa sporządzony na dzień wyceny,

• wartości uzyskiwane tą metodą są rezultatem obowiązujących zasad bilansowej wyceny poszczególnych pozycji aktywów i pasywów według ustawy o rachunkowości.

• Metoda wartości skorygowanej aktywów netto

• podstawą jest wartość księgowa firmy. Poszczególne składniki bilansu, tak aktywów, jak i pasywów poddawane są weryfikacji (przeszacowaniu) w celu zbliżenia się do rzeczywistej, rynkowej wartości majątku, a tym samym wartości przedsiębiorstwa,

• korygowanie bilansu powinno dotyczyć nie tylko majątku trwałego, głównie rzeczowego, ale także innych jego składników,

• metodą urealniania wartości majątku trwałego jest jego aktualizacja,

• przybliżenie do wartości rynkowej bilansowej kwoty rzeczowego majątku trwałego można dokonać na podstawie GUS-owskich wskaźników zmian cen w gospodarce narodowej.







• Metoda odtworzeniowa

• polega na określeniu wartości nakładów niezbędnych do odtworzenia w danym momencie identycznego lub podobnego pod względem strukturalno-rzeczowym majątku.

• podstawowe źródła danych: aktualne katalogi cenowe, koszty wytworzenia własnych wyrobów, szczegółowe indeksy tworzone przez przedsiębiorstwo na podstawie rozpoznania rynku zaopatrzeniowego, autoryzowane indeksy cen poszczególnych środków gospodarczych, branżowe indeksy cen.

• W wypadku, kiedy znana jest aktualna cena środka trwałego, ustalenie jego wartości odtworzeniowej można zapisać ogólnym wzorem:




• Jeśli nie jest znana aktualna cena środka trwałego, jego wartość odtworzeniową można obliczyć ze wzoru:




• Metoda wartości likwidacyjnej

• polega na obliczeniu wartości majątku przedsiębiorstwa możliwej do uzyskania w wyniku sprzedaży poszczególnych części jego majątku na runku, w drodze przetargu lub aukcji, pomniejszonej o koszty związane bezpośrednio z likwidacją oraz o wartość zobowiązań i kosztów związanych ze zwolnieniem zatrudnionych pracowników w przypadku, gdy przedsiębiorstwo ulega faktycznej likwidacji.




Ad3.

• powstały jako próba połączenia zalet, a zarazem redukcji wad dwóch podstawowych grup metod: dochodowych i majątkowych,

• Metoda niemiecka (berlińska)




• Metoda szwajcarska




• Metoda mnożnika zysku dodatkowego







• Metoda stuttgarcka




• Metoda U.E.C




Ad4.

• istotą szacowania przedsiębiorstw metodą porównań rynkowych jest założenie prawa ceny (Law of the Price), według którego te same aktywa powinny być sprzedawane na rynku po tych samych cenach,

• Metoda transakcji porównawczych




• Metody mnożnikowe

• polegają na wykorzystaniu indeksów rynku kapitałowego, które w wycenie wartości przedsiębiorstwa tworzą system tzw. mnożników (multiplikatorów).

• mnożniki wyrażają rynkowe i giełdowe relacje między osiąganą ceną poszczególnych przedsiębiorstw lub raczej ich części (akcji), a różnego rodzaju kategoriami ekonomicznymi (np. zyski brutto lub netto, saldo przepływów pieniężnych, księgowa wartość aktywów, rozmiary produkcji) .

• Etapy wyceny:

1. Ocena wiarygodności oraz dostępności danych (z rynku kapitałowego lub innych danych dotyczących zawartych transakcji kupna-sprzedaży przedsiębiorstw i ich akcji).

2. Ocena stopnia porównywalności danych.

3. Wybór rodzaju mnożnika lub ich kombinacji.

4. Określenie zakresu czasowego danych i jego wpływu na wartość wycenianego przedsiębiorstwa.

5. Ostateczny dobór danych i ich weryfikacja.

6. Dokonanie obliczeń i interpretacja wyników wyceny.

16. ZASADY RACHUNKOWOŚCI FINANSOWEJ

Zasady rachunkowości stanowią podstawowe wzorce postępowania w rachunkowości. Dzięki nim rachunkowość zapewnia wiarygodność, kompletność i terminowość dostarczanych informacji. Zasady te są tak kluczowe dla prawidłowego działania systemu rachunkowości, iż nazywa się je często nadrzędnymi zasadami rachunkowości¹. Celem tych zasad jest spowodowanie, aby rachunkowość prezentowała wierny i rzetelny obraz przedsiębiorstwa (ang. true and fair view).

Poniżej przedstawiamy zasady rachunkowości:

* memoriałowa - ujęcie w księgach rachunkowych ogółu dotyczącego danego roku

obrotowego przychodów i związanych z nimi kosztów, niezależnie od terminu ich zapłaty; polega na ujmowaniu w księgach rachunkowych oraz sprawozdaniu finansowym wszystkich operacji finansowych jakie dotyczą danego okresu. Zasada ta powoduje, że nie wolno ujmować w danym okresie operacji dotyczących innych okresów sprawozdawczych. Podkreśla się, że w szczególności należy wykazać wszystkie przypadające na dany okres przychody oraz odpowiadające im koszty, bez względu na termin ich zapłaty.

• współmierności - przeciwstawienia przychodów danego roku , kosztom które były

niezbędne do ich osiągnięcia, więc koszty współmierne z osiągniętymi przychodami.

• kontynuacji działania - przyjmuje się założenie, że jednostka będzie w najbliższej przyszłości prowadziła działalność gospodarczą, nie zamierza jej zaprzestać ani nie jest zmuszona do likwidacji ani istotnego ograniczenia działalności. Oceny tej dokonują kierownicy spółki w momencie przystępowania do sporządzania sprawozdania finansowego. Zasada ta jest ważna z tego powodu, iż w sytuacji, gdyby spółka planowała zakończenie działalności, cały jej majątek należy wycenić według cen rynkowych możliwych do uzyskania, a nie tak jak odbywa się to w przypadku kontynuacji działalności.

• ostrożnej wyceny - uwzględnianie w bilansie zysków i strat, utratę wartości niektórych składników majątku. dotyczy sposobu wyceny składników majątkowych oraz zaliczania przychodów, kosztów, strat i zysków do wyników danego okresu. Zasadę tą można by w zasadzie nazwać zasadą 'pesymistycznego podejścia', ponieważ wymaga ona, aby nie ujmować majątku i przychodów w wielkościach zawyżonych oraz kosztów i zobowiązań w wielkościach zaniżonych.

• ciągłości(porównywalności) - w kolejnych latach zachowujemy te same metody wyceny, amortyzacji. szczególności dotyczy to metod wyceny składników majątku (środki trwałe, zapasy, należności itp). Dzięki stosowaniu tych zasad osoby porównujące sprawozdania finansowe z kolejnych lat mogą wyciągać właściwe wnioski na temat tendencji zachodzących w przedsiębiorstwie. Ewentualne zmiany przyjętych zasad muszą mieć uzasadniony charakter.

• wyższości treści nad formą- możemy upraszczać formę zapisu dopóki nie stracimy wizerunku prawidłowego zapisu. oznacza, że operacje muszą być ujęte w księgach i wykazane w sprawozdaniu zgodnie z ich treścią i rzeczywistością ekonomiczną, nawet jeśli z formalnego punktu widzenia nie powinny się tam znaleźć.

• istotności - dokonując wyboru rozwiązań stosowanych w rachunkowości, należy wykorzystać te i tylko te uproszczenia dozwolone przez przepisy, które ułatwią i zapewnią przedstawienie jasno wszystkich zdarzeń istotnych do oceny sytuacji majątkowej, finansowej oraz wyniku finansowego jednostki. Wykorzystywane uproszczenia nie mogą w żadnym razie wywierać ujemnego wpływu na rzetelność obrazu jednostki.

• dokumentacji - musi być prowadzona na podstawie dokumentów

• niekompensowania - osobne uwzględnianie poszczególnych kosztów, aktywów, pasywów, zysków. ważne kategorie w rachunkowości należy w sprawozdaniu finansowym wykazywać oddzielnie. Nie wolno ich dobrowolnie kompensować. Oznacza to, że jeżeli przedsiębiorstwo wykazuje np. należności i zobowiązania z danym kontrahentem, należy ująć je oddzielnie, a nie łącznie jako różnicę pomiędzy nimi. To samo dotyczy wszystkich pozostałych elementów bilansu, w tym podatków odroczonych.

17. HARMONIZACJA I STANDARYZACJA RACHUNKOWOŚCI - MIĘDZYNARODOWE NORMY I WZORCE

J. Franc-Dąbrowska, J. Bereżnicka” Podstawy rachunkowości „

W celu ujednolicenia przepisów rachunkowości w Europie i na świecie dąży się do harmonizacji i standaryzacji, a zasadnicze znaczenie mają:

1. Założenia koncepcyjne sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych

zatwierdził Zarząd Międzynarodowego Komitetu Standardów Rachunkowości w 1989r. Stanowią one zasady, które leżą u podstaw sporządzania i przedstawienia sprawozdań finansowych dla użytkowników z zewnątrz. Przyczyniają się do standaryzacji i harmonizacji przepisów rachunkowości na świecie.

Założenia koncepcyjne zawierają:

• Cele sprawozdań finansowych

• Cechy jakościowe stanowiące o użyteczności informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych

• Definicje, ujmowanie i wycenę składników tworzących sprawozdania finansowe

• Koncepcje kapitału i zachowania kapitału [Olchowicz 2002]

2. Dyrektywy UE

Stanowiły podstawę dostosowania polskich rozwiązań rachunkowości do rozwiązań obowiązujących w krajach UE, które rozpoczęło się w latach 90. od przyjęcia rozwiązań zawartych w następujących dyrektywach (przyjęcie rozwiązań zawartych w dyrektywach UE przez polskie prawo rachunkowości wynikało ze zobowiązań zawartych w 1994r. w ramach Układu Europejskiego o Stowarzyszeniu Rzeczpospolitej Polski z UE):

• IV Dyrektywa nr 78/660/EWG z 25.07.1978r. w sprawie rocznych sprawozdań finansowych niektórych rodzajów spółek,

• VII Dyr. nr 83/349/EAG z 13.06.1983r. w sprawie skonsolidowanych sprawozdań finansowych.

• Dyrektywa, nr 86/635/EWG w sprawie jednostkowych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych banków i innych instytucji finansowych.

• Dyrektywa nr 91/674/EWG z 19.12.1991r. w sprawie jednostkowych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych towarzystw ubezpieczeniowych.

3. Międzynarodowe Standardy Rachunkowości (MSR)

(International Accouting Standards-IAS) wprowadza w życie Komitet Międzynarodowych Standardów Rachunkowości(International Accouting Standards Committe-IASC), utworzony w 1973r.

Cele realizowane przez IASC:

• formułowanie i publikowanie zgodne z interesem publicznych standardów rachunkowości, które powinny być przestrzegane przy prezentacji sprawozdań finansowych

• promowanie standardów w celu ich zaakceptowania i przestrzegania na całym świecie

• działalność zmierzająca do poprawy i harmonizacji regulacji standardów rachunkowości oraz procedur prezentacji sprawozdań finansowych.

Generalnym celem IASC jest harmonizacja prawa rachunkowości na świecie, w tym przede wszystkim unifikacja sprawozdań finansowych dużych międzynarodowych przedsiębiorstw.

Międzynarodowe Standardy Rachunkowości są stosowane:

• jako podstawa przepisów krajowych z zakresu rachunkowości w wielu krajach.

• jako międzynarodowy wzorzec dla wielu krajów, które przystąpiły do opracowywania swoich przepisów krajowych

• przez giełdy papierów wartościowych i ich organy kontrolne, które dopuszczają MSR dla celów sporządzania sprawozdań finansowych przez krajowe i zagraniczne spółki giełdowe.

• przez organizacje międzynarodowe np. Komisje Europejską

• przez wzrastającą liczbę samych jednostek gospodarczych.

4. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF)

5. Międzynarodowe Wytyczne Rewizji Finansowej

18. ZASADY WYCENY BIEŻĄCEJ I WYCENY BILANSOWEJ AKTYWÓW I PASYWÓW

W rachunkowości jako „przeliczniki” występują ceny nabycia z dnia dokonania danej operacji, bądź koszty wytworzenia skalkulowane na dzień zakończenia produkcji wyrobu.

Wycena bilansowa jest zjawiskiem rachunkowym dotyczącym aktywów i pasywów. Zjawisko to jest zabiegiem mającym na celu ustalenie wartości bilansowej składników aktywów i pasywów. Wartość bilansowa jest wartością pomniejszoną o łączne odpisy amortyzacyjne oraz łączną kwotę odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości wykazywaną w bilansie. Nadrzędną zasadą wyceny bilansowej jest zasada ostrożnej wyceny. Ma ona na celu przedstawienie wartości składników majątkowych z punktu widzenia oczekiwanych korzyści, jakie w przyszłości jednostka osiągnie z tytułu posiadanych aktywów.

Wycena bilansowa jest dokonywana na potrzeby bilansu i różni się od wyceny w ciągu roku obrotowego składników w księgach rachunkowych.

Według założeń sporządzania i prezentacji sprawozdań finansowych, wycenia się:

• Według cen historycznych - wycena najczęściej stosowana

Wady tej metody:

• W warunkach inflacji ocenia się sytuacje majątkową, finansową i rentowność jednostek

• W miarę upływu czasu ta wartość ulega zmianie i po dłuższym okresie może stracić na znaczeniu przy wycenie zasobów przedsiębiorstwa (np. środki trwałe, których wartość początkowa znacznie odbiega od cen rzeczywistych. Zaniżona wartość początkowa jest podstawą odpisów amortyzacyjnych, powoduje to zniekształcenia kosztów, cen sprzedaży, wyników działalności, jego opodatkowania i podziału, uniemożliwia odtworzenie danego składnika majątkowego)

Zalety:

• Są to ceny, które rzeczywiście zapłaciliśmy, bądź koszty które faktycznie ponieśliśmy (element autentyczności w rachunkowości)

• Są łatwe do ustalenia „wprost” z dokumentów księgowych

• Przy niewielkim poziomie inflacji ceny historyczne są przez pewien okres nadal aktualne

• Według zasady kosztu bieżącego, tzn. aktywa w wartości równej kwocie, jaką należałoby zapłacić w razie nabywania takiego samego lub równoważnego składnika aktywów w chwili obecnej. Zobowiązania wycenia się w nie zdyskontowanej kwocie środków i ich ekwiwalentów, która byłaby w chwili obecnej wymagana do uregulowania obowiązku.

• Cen odtworzenia, przewidywanych dla określonych składników majątku w momencie, gdy będą one musiały być zastąpione innymi.

• Według zasady ceny sprzedaży (realizacji) - aktywa wycenia się w wartości równej kwocie pieniężnej, jaką można by w chwili obecnej uzyskać zdobywając dany składnik aktywów w normalnej zaplanowanej transakcji. Zobowiązania wycenia się w zdyskontowanej kwocie środków pieniężnych i ich ekwiwalent ów, jaką wg przewidywań zapłaci się w celu uregulowania zobowiązań w toku działalności gospodarczej.

• Według zasady wartość bieżącej aktywa wycenia się w zdyskontowanej wartości bieżącej przyszłych wpływów środków pieniężnych netto, które dana pozycja, wg przewidywań, wypracuje w toku działalności gospodarczej. Zobowiązania wykazuje się w zdyskontowanej wartości bieżącej przyszłych wpływów środków pieniężnych netto, które wg przewidywań będą wymagane do uregulowania zobowiązań w toku działalności gospodarczej.

Koncepcje kapitału

Dla celów sporządzania sprawozdań finansowych, jednostki mogą przyjmować następujące koncepcje kapitału:

• Finansową koncepcję kapitału (kapitał stanowi kapitał własny lub aktywa netto tzn. aktywa - zobowiązania, kwotowo te pozycje są sobie równe)

• Rzeczową koncepcje kapitału - kapitał rozumie się jako możliwości operacyjne jednostki, czyli jej zdolności produkcyjne

Wycena aktywów i pasywów według prawa bilansowego

Wyróżnia się następujące kategorie wyceny:

Kategoria	Charakterystyka kategorii wyceny	Przykłady
1. Cena nabycia	To rzeczywista cena zakupu składnika majątku (kwota należna sprzedającemu bez podlegającemu podatku od towarów i usług VAT i akcyzowego) + koszty bezpośrednio związane z zakupem i przystosowaniem danego składnika do użytkowania łącznie z kosztami transportu i ubezpieczenia, załadunku itp. + (przy imporcie) obciążenia publiczno - prawne (cło, podatek graniczny, opłaty graniczne itp.) - rabaty, opusty i inne zmniejszenia	Wartości niematerialne i prawne, rzeczowy majątek trwały, zapasy rzeczowych składników majątku obrotowego, inwestycje, udziały
2. Koszt wytworzenia produktów	Koszty bezpośrednio związane z wytworzeniem określonych produktów gotowych + związana z ich wytworzeniem uzasadniona część pośrednich kosztów produkcji	Wartości niematerialne i prawne, rzeczowy majątek trwały, inwestycje, plantacje
3. Cena sprzedaży netto	Możliwa do uzyskania w dniu sporządzenia wyceny cena jego sprzedaży (bez należnego podatku od towarów i usług) - rabaty i opusty, podatek akcyzowy, koszty związane z przystosowaniem składnika do sprzedaży i doprowadzeniem sprzedaży do skutku + dotacja przedmiotowa	Grunty, inwentarz żywy, papiery wartościowe
4. Wartość godziwa	Kwota, za jaką składnik aktywów mógłby zostać wymieniony a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami. Oznacza hipotetycznie cenę, jaką można uzyskać po przeprowadzeniu transakcji	Inwestycje
5. Trwała utrata wartości	Zachodzi wtedy, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo, że składnik aktywów nie przyniesie w przyszłości w znaczącej części lub w całości przewidywanych korzyści ekonomicznych. Uzasadnia się dokonanie odpisu aktualizującego doprowadzającego wartość składnika aktywów wynikającą z ksiąg rachunkowych do ceny sprzedaży netto, a w przypadku jej barku do ustalonej w inny sposób wartości godziwej	Udziały
6. Wartość nominalna	Wartość danego dobra, usługi lub innej rzeczy wyrażona najczęściej w pieniądzu i wyznaczana przez ceny bieżące, bez uwzględnienia wpływu innych czynników, np. inflacji	Środki pieniężne, należności i zobowiązania, wyemitowane papiery wartościowe i kapitały
7. Kwota wymagająca zapłaty	Kwota należności wraz z należnymi odsetkami, jakiej jednostka oczekuje na dzień bilansowy od kontrahenta lub wartość zobowiązania, pożyczki czy kredytu do zapłacenia kontrahentowi	Należności długoterminowe, zobowiązania
8. Średni kurs	Wycena składników wyrażonych w walutach obcych	środki pieniężne, papiery wartościowe, należności, zobowiązania
9. Wartość ekonomiczna	Odpowiada cenie sprzedaży netto składnika aktywów lub jego wartości użytkowej, zależnie od tego, która z nich jest wyższa
10. Wartość użytkowa	Jest bieżącą, szacunkową wartością przyszłych przepływów środków pieniężnych, których wystąpienia oczekuje się z tytułu dalszego użytkowania składnika aktywów oraz jego likwidacji na zakończenie okresu jego użytkowania

Wycena bieżąca to ustalenie wiarygodnej wartości danego składnika przy wprowadzaniu go do ksiąg rachunkowych

Należności i zobowiązania

• Wyceniane są w wartości nominalnej (w przeciwieństwie do wyceny bilansowej)

• Aktywa i pasywa wyrażone w walucie obcej ujmuje się po obowiązującym na ten dzień średnim kursie ogłoszonym dla tej waluty, z wyłączeniem gotówki w walucie obcej znajdującej się w jednostkach prowadzących jej kupno i sprzedaż - którą wycenia się po kursie, po którym nastąpił jej zakup, jednak w wysokości nie wyższej od średniego kursu ogłoszonego na dzień wyceny danej waluty na dany dzień przez NBP.

• Operacje gospodarcze wyrażone w walutach obcych ujmuje się na dzień ich przeprowadzenia - o ile odrębne przepisy dotyczące środków pochodzących z budżetu UE i innych krajów Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz środków nie podlegających zwrotowi, pochodzących ze źródeł zagranicznych nie stanowią inaczej - odpowiednio po kursie:

• Faktycznie zastosowanym w tym dniu, wynikający z charakteru operacji - w przypadku sprzedaży lub kupna walut oraz zapłaty należności lub zobowiązań

• Średnim ogłoszonym dla danej waluty ogłoszonym przez NBP z dnia poprzedzającego ten dzień - w przypadku zapłaty należności lub zobowiązań, jeżeli nie jest zasadne zastosowanie kursu faktycznego, a także w przypadku pozostałych operacji

Składniki rzeczowego majątku obrotowego mogą być w ciągu roku obrotowego ujmowane w cenach innych niż ceny rzeczywiste, z równoczesnym ujmowaniem różnic między tymi cenami a rzeczywistymi cenami ich nabycia lub kosztami wytworzenia.

• Zapasy wycenia się metodą kosztu standardowego, czyli metodą wyceny dla towarów w detalu (sklepach)szybko rotujących według cen detalicznych, a dla produktów według planowanego (normatywnego, postulowanego kosztu wytworzenia.

• Dla materiałów może to być przeciętna cena nabycia materiałów. Jednak najbardziej rozpowszechnione są stałe ceny ewidencyjne - spełniają swą rolę przy niewielkich różnicach cen. Stosując je prowadzi się tzw. rachunek odchyleń, czyli ustala się dla każdej transakcji zakupu różnice między wyceną zakupu w cenach rzeczywistych nabycia (zakupu) i stałych cenach ewidencyjnych. Różnice wyceny wewnętrznej, zwane odchyleniami, rozliczane są wskaźnikiem przeciętnych odchyleń na rozchodowane i pozostałe w zapasie materiały.

• Przy niezmienności w czasie cen nabycia określonych asortymentowo materiałów i towarów oraz kosztów wytworzenia produktów wycena rozchodu tych składników jest dokonywana za pomocą prostszej metody - metody rzeczywistej jednostkowej ceny nabycia bądź kosztu wytworzenia rozchodowanego składnika

• Dla wyceny towarów wiele jednostek stosuje ewidencję w cenach detalicznych

Ponieważ nabywany konkretny rodzajowo towar czy materiał może mieć różną cenę, nawet przy każdej dostawie, a wytworzony konkretny rodzaj produktu różny w czasie koszt wytworzenia, dlatego wycen ich rozchodu komplikuje się.

Wycena rozchodu odbywa się wówczas według metod:

• Według cen przeciętnych - ustalonych w wysokości średniej ważonej cen danego składnika majątkowego, ustalanych okresowo, lub otrzymania danej dostawy

• Rozchód składników majątku wycenia się kolejno po cenach tych składników majątku, które jednostka najwcześniej nabyła, czyli według zasady „pierwsze weszło, pierwsze wyszło” (FIFO - first-in, first-out) tj. ceny najwcześniejszej.

• Przyjmując, że rozchód składników majątku wycenia się kolejno po cenach tych składników majątku, które jednostka nabyła najpóźniej, czyli według zasady :ostatnie weszło, pierwsze wyszło” (LIFO - last-in, first-out), tj. ceny najpóźniejszej

19. ŻRÓDŁA PRZYCHODÓW I KOSZTOW W DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

PODSTAWOWE KLASYFIKACJE KOSZTÓW W RACHUNKOWOŚCI FINANSOWEJ I ZARZĄDCZEJ

• KOSZTY RZECZYWISTE - najczęściej w odniesieniu do rachunkowości finansowej.

• KOSZTY POSTULOWANE (wzorcowe, normatywne, planowane itd.)

1. Wg zakresu działalności:

1. Koszty działalności operacyjnej (podstawowej: działalności produkcyjnej, usługowej, handlowej, działalności zarządu)

2. Koszty działalności inwestycyjnej

3. Koszty działalności pomocniczej (remontowo-budowlanej, transportowej, laboratoryjnej)

4. Koszty działalności związanej z funduszami specjalnymi (zakładowa działalność socjalna, mieszkaniowa, zasilanie innych funduszów).

2. Wg miejsc powstawania z uwzględnieniem faz produkcji, zbytu, zaopatrzenia.

1. Koszty wydziałów podstawowych

2. Koszty wydziałów pomocniczych

3. Koszty zarządu przedsiębiorstwa

4. Koszty zakupu materiałów

5. Koszty sprzedaży produktów

3. Za względu na techniczną możliwość przyporządkowania do określonych miejsc ich powstawania, które są jednostkami kalkulacji:

1. Koszty bezpośrednie

2. Koszty pośrednie

4. Ze względu na sposób reagowania na zmiany rozmiarów prowadzonej działalności:

1. Koszty zmienne

2. Koszty stałe

PODSTAWOWE TYTUŁY RODZAJOWE KOSZTÓW

GRUPY RODZAJOWE KOSZTÓW	PODSTAWOWE OPERACJE GOSPODARCZE ZWIĄZANE Z POWSTAWANIEM DANEGO RODZAJU KONT
Amortyzacja	Przeniesienie wartości zużycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych w koszty okresu.
Zużycie materiałów i energii	Zużycie materiałów, opakowań, części zapasowych, paliwa, książek, czasopism, energii (elektrycznej, cieplnej, wodnej, sprężonego powietrza), niedobory materiałów mieszczące się w granicach norm.
Usługi obce	Wykorzystanie usług: transportowych, remontowych, łączności, najmu, leasingu, bankowych.
Podatki i opłaty	Podatki: akcyzowy, od nieruchomości, od środków transportu, podatki lokalne, opłaty skarbowe, administracyjne, sądowe, notarialne, za zniszczenia środowiska, nie mające charakteru sanacyjnego.
Wynagrodzenia	Zużycie pracy: wynagrodzenia pieniężne oraz wartość świadczeń w naturze zaliczanych zgodnie z obowiązującymi przepisami od wynagrodzeń.
Ubezpieczenia społeczne i inne świadczenia	Składki na: ubezpieczenia społeczne, na fundusz pracy oraz fundusz gwarantowanych świadczeń pracowniczych, odpisy na zakładowy fundusz świadczeń socjalnych, inne świadczenia na rzecz pracowników, np. posiłki regeneracyjne, ubezpieczenia osobowe, szkolenia.
Pozostałe koszty rodzajowe	Podróże służbowe, ubezpieczenia majątkowe, składki na rzecz organizacji, stypendia, reklama nie ujęta w innych pozycjach.

KALKULACYJNY UKŁAD KOSZTÓW

Pozwala na ustalenie związku poszczególnych pozycji kosztów z technologią i organizacją produkcji oraz może prowadzić do ustalenia całkowitego kosztu własnego, na który składa się:

1. Koszt własny wytworzenia produktu lub usługi („techniczny koszt wytworzenia produktu”):

• Materiały bezpośrednie

• Energia

• Koszty zakupu

• Płace bezpośrednie

• Narzuty na płace

• Pozostałe koszty bezpośrednie

• Koszty wydziałowe

2. Koszty ogólnego zarządu (koszty pośrednie takie jak: koszty administracyjno-gospodarcze związane z utrzymaniem zarządu przedsiębiorstwa, koszty ogólno produkcyjne zapewniające utrzymanie takich obiektów jak magazyny centralne, transport ogólny, straż przemysłowa itp.

3. Koszty sprzedaży (koszty przewozu, opakowań, reklamy, ubezpieczenia transportowe itp.)

W grupie pozostałych kosztów operacyjnych wyróżnia się:

• Darowizny przekazane innym jednostkom

• Niedobory inwentaryzacyjne

• Odpisy aktualizujące wartość środków trwałych, środków trwałych w budowie oraz wartości niematerialnych i prawnych

• Tworzone rezerwy na spodziewane straty

• Koszty likwidacji i sprzedaży środków trwałych

• Niespodziewane odpisy amortyzacyjne

• Koszty postępowania spornego

• Odpisy dodatniej wartości firmy

KOSZTY FINANSOWE:

• Płacone prowizje od otrzymanych pożyczek i kredytów (odsetki, opłaty dodatkowe, opłaty manipulacyjne itd.)

• Ujemne różnice kursowe

• Płacone dyskonto przy sprzedaży weksli, czeków obcych i papierów wartościowych

• Odsetki za zwłokę w spłacie pożyczek i kredytów

• Straty na sprzedaży papierów wartościowych

• Różnice w wycenie majątku finansowego

• Odpisy obniżające wartości inwestycji krótkoterminowych zaliczanych do aktywów obrotowych z tytułu ich wyceny wg wartości rynkowej

• Odsetki od rezerw na przyszłe zobowiązania

• Koszty emisji akcji.

• Opłaty za prowadzenie rachunku bankowego, przeprowadzanie operacji bankowych

• Odsetki od zaciągniętych kredytów

STRATY NADZWYCZAJNE

Straty nadzwyczajne to zdarzenia spowodowane:

• Zdarzeniami losowymi będącymi skutkami działania siły wyższej, np. powodziami, pożarami, huraganami, mrozami, gradobiciem i innymi klęskami żywiołowymi

• Koszty związane bezpośrednio z usuwaniem skutków zdarzeń losowych

• Zaniechaniem lub niepodjęciem przygotowanej wcześniej określonej produkcji, inwestycji, robót itp.

• Likwidacją lub sprzedażą majątku trwałego unieruchomionego z tytułu zaprzestania prowadzenia określonej działalności

• Postępowaniem ugodowym, naprawczym lub układowym.

PRZYCHODY

1. PRZYCHODY ZE SPRZEDAŻY PRODUKTÓW

2. PRZYCHODY ZE SPRZEDAŻY MATERIAŁÓW I TOWARÓW.

PRZYCHODY FINANSOWE (DZIAŁALNOŚĆ FINANSOWA):

• Dywidendy i odsetki od posiadanych udziałów i akcji w innych jednostkach'

• Dodatnie różnice kursowe (jeżeli na rachunku bankowym jednostka posiada środki w obcych walutach)

• Dyskonta przy zakupie weksli lub czeków obcych

• Przychód ze sprzedaży papierów wartościowych powyżej ich wartości nominalnej lub ceny zakupu

• Odsetki od udzielonych pożyczek i należności'

• Odsetki od środków pieniężnych na rachunkach bankowych

• Udziały w zyskach

• Sprzedaż aktywów finansowych

ZYSKI NADZWYCZAJNE

• Odzyskane wartości dotyczące zaniechania lub zawieszenia określonego rodzaju prowadzonej działalności jednostki

• Odzyskane rzeczowe składniki aktywów, które zostały utracone w związku z zaistniałymi zdarzeniami losowymi

• Zobowiązania odpisane w wyniku postępowania ugodowego lub naprawczego (umorzone, te, których nie trzeba spłacać)

• Odszkodowania za koszty związane z klęskami żywiołowymi.

20. RODZAJE POZIOMÓW WYNIKU FINANSOWEGO

Wynik finansowy jest podstawową miarą efektywności działania firmy oraz podstawą jej długookresowego stabilnego, zrównoważonego rozwoju. Pełni on rolę miernika stopnia realizacji wyznaczonego celu finansowego. Określa tempo zwrotu poniesionych w procesie gospodarczym nakładów oraz potencjalne korzyści właścicieli z wniesionego kapitału. Wynik finansowy netto jest jednocześnie kategorią wynikową obarczoną wieloma słabościami. Wiadomo, iż nie jest to miara doskonała i nie zawsze pozwala na jednoznaczną ocenę przedsiębiorstwa. Nadal jednak wynik finansowy pozostaje kluczową wielkością służącą ocenie efektów ekonomicznych prowadzonej działalności.

Wynik finansowy jest wartością dodatnią lub ujemną. W przypadku dodatniego wyniku mówimy o zysku, natomiast w przypadku ujemnego - o stracie.

Można wyróżnić następujące rodzaje wyniku finansowego:

• ze sprzedaży - wynik finansowy rozumiany jako różnica pomiędzy wielkością przychodów ze sprzedaży i kosztami osiągnięcia tych przychodów - (przychody ze sprzedaży produktów i usług oraz towarów i materiałów tworzą przychody ze sprzedaży. Przychody ze sprzedaży towarów i usług liczone są w cenach sprzedaży netto, czyli w cenach bez podatku VAT, po uwzględnieniu upustów i rabatów);

• z działalności operacyjnej - to wynik finansowy ze sprzedaży uwzględniający również inne przychody i koszty operacyjne, które nie wynikały z podstawowej działalności gospodarczej przedsiębiorstwa;

• z działalności gospodarczej brutto - wynik finansowy, który uwzględnia skutki operacji finansowych przedsiębiorstwa znajdujące odzwierciedlenie w przychodach i kosztach finansowych (np. w wyniku wypłaty dywidendy, z tytułu odsetek, zysku z inwestycji, różnic kursowych, itp.);

• brutto - to wynik finansowy z działalności gospodarczej brutto skorygowany o zyski i straty nadzwyczajne;

• netto - to wynik finansowy brutto po odliczeniu od niego należnych zobowiązań z tytułu podatku dochodowego.

21. OBOWIĄZKI SPRAWOZDAWCZE PRZEDSIĘBIORSTWA

Sprawozdawczość obejmuje zestawienia liczbowe, sporządzane jednorazowo lub okresowo dla celów statystycznych i kontroli działalności, przekazywane głównie na zewnątrz w formie wypełnionych formularzy sprawozdawczych, jak też meldunków i raportów. Do sprawozdawczości zalicza się ogół zestawień liczbowych, opracowanych na podstawie danych ewidencji księgowej i rachunku kosztów, które charakteryzują działalność gospodarczą i finansową przedsiębiorstwa.

Sprawozdawczość obejmuje(podstawę podziału stanowi przede wszystkim źródło, z którego pochodzą informacje):

• Sprawozdawczość rzeczową (źródłem informacji jest tzw. rachunek operatywny - ewidencja operatywna- i statystyka),

• Sprawozdawczość finansową (źródłem informacji są dane księgowe i kalkulacje, dzięki temu sprawozdawczość finansowa charakteryzuje się dużym stopniem dokładności, wynikającym zarówno z określonych zasad prowadzenia księgowości oraz rachunku kosztów, jak i z istniejącego systemu kontroli prawidłowości i rzetelności sprawozdań finansowych).

Przez sprawozdawczość finansową, w potocznym tego słowa znaczeniu, rozumie się często również zbiór sprawozdań finansowych, sporządzanych przez jednostkę gospodarczą według obowiązujących wzorów i składanych w określonych terminach.

Klasyfikacja sprawozdań finansowych:
Sprawozdania można grupować, przyjmując różne kryteria:

1. Zakres podmiotowy (jest to podstawowy podział zastosowany w MSSF):

• jednostkowe sprawozdania finansowe (sporządzają podmioty gospodarcze posiadające odrębność prawną, w ścisłym znaczeniu wg MSSF oznaczają one sprawozdania finansowe jednostek powiązanych kapitałowo),

• łączne sprawozdania finansowe (sporządzają podmioty o strukturze wielozakładowej, gdzie wyodrębnione podmioty wewnętrzne sporządzają oddzielne sprawozdania, które są następnie łączone w jedno sprawozdanie),

• sprawozdania finansowe jednostek powiązanych ( są sporządzane przez grupy jednostek gospodarczych powiązanych ze sobą kapitałowo i własnościowo, ale zachowują odrębność prawną, są one ściśle związane z problemem konsolidacji sprawozdań finansowych).

2. Częstotliwość sporządzania sprawozdań:

• operatywne (dzienne, dobowe, dekadowe),

• miesięczne,

• kwartalne

• półroczne i roczne

3. Stopień uogólnienie sprawozdań:

• syntetyczne (podstawowe, ujmujące całościowo zagadnienia),

• analityczne (uzupełniające sprawozdania syntetyczne, podające szczegółowo informacje o wybranym problemie).

4. Rodzaj odbiorcy i treść:

• wewnętrzne, przeznaczone wyłącznie na potrzeby wewnętrzne jednostki sporządzającej (np. raporty produkcyjne); zawierają one dane o stanie i ruchu składników majątku, przebiegu procesów gospodarczych, ponoszonych kosztach, osiąganych wynikach itp.;

• zewnętrzne, wykorzystywane zarówno przez sporządzającą jednostkę, jak i przez inne instytucje, np. banki, urzędy skarbowe, wojewódzkie urzędy statystyczne.

5. Rytm i powtarzalność:

• okresowa, sporządzana z określona częstotliwością, zależną od potrzeb odbiorcy;

• sporadyczna, sporządzana w miarę pojawiających się potrzeb, zazwyczaj na żądanie władz nadrzędnych i instytucji uprawnionych do kontroli.

6. Ze względu na obowiązek ich sporządzania:

• obligatoryjne, obowiązek ich wynika z mocy prawa,

• fakultatywne, sporządzane na własne potrzeby firmy.

Cechy prawidłowo sporządzonego sprawozdania finansowego:



Sprawozdania finansowe musza spełniać warunki formalne, nadające im moc dowodową:

• wymienienie w nagłówku pełnej nazwy i adresu jednostki gospodarczej,

• określenie momentu (daty) lub okresu, którego dotyczą dane zawarte w sprawozdaniu,

• załączenie tablic statystycznych zawierających zestawienia liczbowe związane z określonym zagadnieniem,

• podanie daty sporządzenia sprawozdania,

• podpisanie sprawozdania przez osoby odpowiedzialne za rzetelne i prawidłowe sporządzenie (właściciel lub kierownik oraz księgowy lub inne osoby upoważnione).

Sprawdzenie formalne sprawozdania polega na stwierdzeniu, czy sprawozdanie:

1. jest kompletne (zawiera wszystkie przewidziane formularze i czy SA one podpisane przez upoważnione osoby),

2. zostało sporządzone zgodnie z obowiązującymi przepisami,

3. nie zawiera błędów rachunkowych oraz czy prawidłowo są powiązane poszczególne części sprawozdania.

Kontrola merytoryczna (rzeczowa) polega na sprawdzenie czy:

1. dane sprawozdania wynikają z zestawień obrotów i sald kont syntetycznych i analitycznych,

2. została zachowana zgodność danych bilansowych z zapisami na kontach syntetycznych;

3. zapisy na kontach syntetycznych i analitycznych zostały doprowadzone do ostatniego dnia okresu sprawozdawczego,

4. istnieje zgodność zapisów na kontach syntetycznych z zapisami na odpowiednich kontach analitycznych.

W JEDNOSTKACH GOSPODARCZYCH, KTÓRYCH SPRAWOZDANIE FINANSOWE PODLEGA COROCZNEMU BADANIU (art. 64 UoR), czyli roczne sprawozdania jednostek powiązanych , w tym roczne skonsolidowane sprawozdania finansowe grup kapitałowych, a także roczne sprawozdania jednostek kontynuujących działalność:

• banków, zakładów ubezpieczeń, zakładów reasekuracji,

• jednostek działających na podstawie przepisów o publicznym obrocie papierami wartościowymi,

• funduszy powierniczych, inwestycyjnych, emerytalnych,

• spółek akcyjnych, z wyjątkiem spółek będących na dzień bilansowy w organizacji,

• pozostałych jednostek, które w poprzednim roku obrotowym spełniły dwa z trzech warunków:

1. średnioroczne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło co najmniej 50 osób,

2. suma aktywów bilansu na koniec roku obrotowego stanowiła równowartość w walucie polskiej co najmniej 2 500 000 euro,

3. przychody netto ze sprzedaży towarów i produktów oraz operacji finansowych za rok
   obrotowy stanowiły równowartość w walucie polskiej co najmniej 5 000 000 euro.

• spółek przejmowanych i spółek nowo zawiązanych, sporządzane za rok obrotowy, w którym nastąpiło połączenie.

Sprawozdanie to obejmuje:

• bilans,

• rachunek zysków i strat,

• zestawienie zmian w kapitale własnym,

• rachunek przepływów pieniężnych,

• dodatkowe informacje i objaśnienia oraz wprowadzenie do sprawozdania finansowego, tworzące razem informacje dodatkową.

SPÓŁKI KAPITAŁOWE, SPÓŁKI KOMANDYTOWO-AKCYJNE, TOWARZYSTWA UBEZPIECZEŃ WZAJEMNYCH, TOWARZYSTWA REASEKURACJI WZAJEMNEJ, SPÓŁDZIELNIE I PRZEDSIĘBIORSTWA PAŃSTWOWE są zobowiązane do sporządza, wraz z rocznym sprawozdaniem finansowym, sprawozdanie z działalności jednostki.

Sprawozdanie z działalności jednostki powinno obejmować istotne informacje o stanie majątkowym i sytuacji finansowej, w tym ocenę uzyskiwanych efektów oraz wskazanie czynników ryzyka i opis zagrożeń, a w szczególności informacje o:

1. zdarzeniach istotnie wpływających na działalność jednostki, jakie nastąpiły w roku obrotowym, a także po jego zakończeniu, do dnia zatwierdzenia sprawozdania finansowego;

2. przewidywanym rozwoju jednostki;

3. ważniejszych osiągnięciach w dziedzinie badań i rozwoju;

4. bieżącej i przewidywanej sytuacji finansowej;

5. nabyciu udziałów (akcji) własnych,

6. posiadanych przez jednostkę oddziałach (zakładach);

7. instrumentach finansowych;

8. stosowaniu zasad ładu korporacyjnego w przypadku jednostek, których papiery wartościowe zostały dopuszczone do obrotu na jednym z rynków regulowanych Europejskiego Obszaru Gospodarczego.

POZOSTAŁE JEDNOSTKI SPORZĄDZAJĄ SPRAWOZDANIA OBEJMUJĄCE:

• bilans,

• rachunek zysków i strat,

• dodatkowe informacje i objaśnienia oraz wprowadzenie do sprawozdania finansowego, tworzące razem informacje dodatkową.

Jednostka, która w roku obrotowym, za który sporządza sprawozdanie finansowe oraz w roku poprzedzającym ten rok obrotowy nie osiągnęła dwóch z następujących trzech wielkości:

1. średnioroczne zatrudnienie w przeliczeniu na pełne etaty wyniosło nie więcej niż 50 osób,

2. suma aktywów bilansu na koniec roku obrotowego w walucie polskiej nie przekroczyła równowartości 2 000 000 euro,

3. przychody netto ze sprzedaży produktów i towarów oraz operacji finansowych w walucie polskiej nie przekroczyły równowartości 4 000 000 euro

może sporządzić sprawozdanie finansowe w formie uproszczonej, wykazując informacje w zakresie ustalonym w załączniku nr 1 literami i cyframi rzymskimi. Informację dodatkową sporządza się w odpowiednio uproszczonej formie.

W przypadku gdy informacje dotyczące poszczególnych pozycji sprawozdania finansowego nie wystąpiły w jednostce zarówno w roku obrotowym, jak i za rok poprzedzający rok obrotowy, to przy sporządzaniu sprawozdania finansowego pozycje te pomija się.




Zgodnie z art. R2 UoR sprawozdanie finansowe należy sporządzić nie później niż w ciągu 3 miesięcy od dnia bilansowego, natomiast skonsolidowane sprawozdanie finansowe powinno być sporządzone nie później niż w ciągu 2 miesięcy od daty sporządzenia sprawozdania jednostkowego, czyli w ciągu pięciu miesięcy.

Sprawozdanie finansowe sporządza się w języku polskim i w walucie polskiej ( w złotych i groszach).

Sprawozdania finansowe poddawane są kontroli zewnętrznej. Służy temu przede wszystkim badanie przez biegłego rewidenta oraz publikowanie. Obowiązkowi badania i ogłaszania (w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski B”, a w przypadku spółdzielni w monitorze spółdzielczym) podlegają coroczne sprawozdania jednostek wcześniej przeze mnie opisanych.

Jednostki, które sporządzają sprawozdanie finansowe na dzień otwarcia lub zamknięcia działalności nie mają obowiązku podawania go badaniu i publikowaniu.

Po otrzymaniu opinni biegłrgo rewidenta roczne sprawozdanie podlega zatwierdzeniu przez organ do tego uprawniony njie póżniej niż 6 miesięcy od dnis bilansowego (skonsolidowane - 8 miesięcy).

Kierownik jednostki jest zobowiązany złożyc zatwierdzone sprawozdanie finansowe (wraz z opinia biegłego i odpisem uchwały organu zatwierdzającego o zatwierdzeniu sprawozdania oraz podziale wyniku finansowego) w sądzie rejestrowym w ciągu 15 dni od dnia zatwierdzenia.

Zgodnie z art. 69 UoR, seżeli sprawozdanie finansowe nie zostało zatwierdzone w terminie 9 miesięcy, należy złożyc je w sądzie rejestrowym w ciągu 15 dni po tm terminie, a następnie po raz drugi w ciągu 15 dni od daty zatwierdzenia.

Zatwierdzone sprawozdanie finansowe należy również złożyc we słasciwym urzędzie skarbowym wraz z rocznym zeznaniem podatkowym.

Zgodnie z art. 77 UoR,niesporządzenie sprawozdania finansowego, sporządzenie go niezgodnie z obowiązującymi przepisami przawa lub zawarcir w nim nierzetelnych danych podlega grzywnie lub karze pozbawienia wolności do 2 lat obu karom włązcnie.

Grzywna albo kara pozbawienia wolności grozi natomiast (art. 79) za niepodanei sprawozdania finansowego obowiązkowemu badaniu, za niezłożenie go do ogłoszenia, a także za niezłozenie do KRS. Nie podlega natomist zadnej karze niezatwierdzenia sprawozdnia finasowego.

22. FORMALNE I PRAWNE WYMOGI PROWADZENIA KSIĄG RACHUNKOWYCH

Głównym źródłem regulującym wymogi prowadzenia ksiąg rachunkowych jest ustawa o rachunkowość z dnia 29 września 1994 roku. W sprawach nieuregulowanych przepisami ustawy, przyjmując zasady (politykę) rachunkowości, jednostki mogą stosować krajowe standardy rachunkowości wydane przez Komitet Standardów

Rachunkowości. W przypadku braku odpowiedniego standardu krajowego, jednostki mogą stosować MSR.

WYMOGI:

• Księgi rachunkowe prowadzi się w języku polskim i w walucie polskiej.

• Jednostka powinna posiadać dokumentację opisującą w języku polskim przyjęte przez nią zasady (politykę) rachunkowości (muszą być aktualizacje jeśli coś się zmienia).W dokumencie takim powinny się znaleźć:

1) określenie roku obrotowego i wchodzących w jego skład okresów sprawozdawczych,

2) metody wyceny aktywów i pasywów oraz ustalania wyniku finansowego,

3) sposób prowadzenia ksiąg rachunkowych, w tym co najmniej:

a) zakładowego planu kont, ustalającego wykaz kont księgi głównej, przyjęte zasady klasyfikacji zdarzeń, zasady prowadzenia kont ksiąg pomocniczych oraz ich powiązania z kontami księgi głównej,

b) wykazu ksiąg rachunkowych, a przy prowadzeniu ksiąg rachunkowych przy użyciu komputera - wykazu zbiorów danych tworzących księgi rachunkowe na komputerowych nośnikach danych,

c) opisu systemu przetwarzania danych, a przy prowadzeniu ksiąg rachunkowych przy użyciu komputera - opisu systemu informatycznego

4. system służący ochronie danych i ich zbiorów.

• Księgi rachunkowe prowadzi się w siedzibie jednostki (jeśli oddział może mieć u siebie lub w siedzibie). Jeśli księgi rachunkowe nie są w siedzibie jednostki kierownik jednostki ma obowiązek powiadomić właściwy urząd skarbowy o miejscu prowadzenia ksiąg i zapewnić dostępność do badania przez organy kontroli.

• Księgi rachunkowe otwiera się:

1) na dzień rozpoczęcia działalności,

2) na początek każdego następnego roku obrotowego,

3) na dzień zmiany formy prawnej,

4) na dzień rozpoczęcia likwidacji lub wszczęcia postępowania upadłościowego

• Księgi rachunkowe zamyka się:

1) na dzień kończący rok obrotowy,

2) na dzień zakończenia (likwidacji) działalności

3) na dzień poprzedzający zmianę formy prawnej,

Ostateczne zamknięcie i otwarcie ksiąg rachunkowych jednostki kontynuującej działalność powinno nastąpić najpóźniej w ciągu 15 dni od dnia zatwierdzenia sprawozdania finansowego za rok obrotowy.

Przy prowadzeniu ksiąg rachunkowych przy użyciu komputera należy zapewnić automatyczną kontrolę ciągłości zapisów, przenoszenia obrotów lub sald i Wydruki komputerowe ksiąg rachunkowych powinny być.

• Księgi rachunkowe obejmują zbiory zapisów księgowych, obrotów (sum zapisów) i sald, które tworzą:

1) dziennik,

2) księgę główną,

3) księgi pomocnicze,

4) zestawienia: obrotów i sald kont księgi głównej oraz sald kont ksiąg pomocniczych,

5) wykaz składników aktywów i pasywów (inwentarz).

Ad.1

Dziennik zawiera chronologiczne ujęcie zdarzeń, jakie nastąpiły w danym okresie sprawozdawczym. Powinien on umożliwiać uzgodnienie jego obrotów z obrotami zestawienia obrotów i sald kont księgi głównej. Zapisy w dzienniku muszą być kolejno numerowane. Sposób dokonywania zapisów w dzienniku powinien umożliwiać ich jednoznaczne powiązanie ze sprawdzonymi i zatwierdzonymi dowodami księgowymi.

Ad. 2

Konta księgi głównej zawierają zapisy o zdarzeniach w ujęciu systematycznym. Na kontach księgi głównej obowiązuje ujęcie zarejestrowanych uprzednio lub równocześnie w dzienniku zdarzeń, zgodnie z zasadą podwójnego zapisu. Zapisów na określonym koncie księgi głównej dokonuje się w kolejności chronologicznej.

Ad. 3

Konta ksiąg pomocniczych zawierają zapisy będące uszczegółowieniem i uzupełnieniem zapisów kont księgi głównej. Prowadzi się je w ujęciu systematycznym jako wyodrębniony system ksiąg, kartotek (zbiorów kont), komputerowych zbiorów danych, uzgodniony z saldami i zapisami na kontach księgi głównej. Konta ksiąg pomocniczych prowadzi się w szczególności dla:

1) środków trwałych, w tym także środków trwałych w budowie, wartości niematerialnych i prawnych oraz dokonywanych od nich odpisów amortyzacyjnych lub umorzeniowych,

2) rozrachunków z kontrahentami,

3) rozrachunków z pracownikami, a w szczególności jako imienną ewidencję wynagrodzeń pracowników

4) operacji sprzedaży (kolejno numerowane własne faktury i inne dowody)

5) operacji zakupu (obce faktury i inne dowody)

6) kosztów i istotnych dla jednostki składników aktywów,

7) operacji gotówkowych w przypadku prowadzenia kasy.

Ad. 4

Na podstawie zapisów na kontach księgi głównej sporządza się na koniec każdego okresu sprawozdawczego, zestawienie obrotów i sald. Zawiera ono:

1) symbole lub nazwy kont,

2) salda kont na dzień otwarcia ksiąg rachunkowych,

3) sumę sald na dzień otwarcia ksiąg rachunkowych

Ad. 5

Wykaz składników aktywów i pasywów (inwentarz), potwierdzony ich inwentaryzacją, sporządzają jednostki, które uprzednio nie prowadziły ksiąg rachunkowych w sposób określony UoR. W pozostałych jednostkach rolę inwentarza spełnia zestawienie obrotów i sald kont księgi głównej oraz zestawienia sald kont ksiąg pomocniczych sporządzone na dzień zamknięcia ksiąg rachunkowych.

• Do ksiąg rachunkowych okresu sprawozdawczego należy wprowadzić, w postaci zapisu,

każde zdarzenie, które nastąpiło w tym okresie sprawozdawczym.

• Podstawą zapisów w księgach rachunkowych są dowody księgowe stwierdzające dokonanie operacji gospodarczej:

1) zewnętrzne obce - otrzymane od kontrahentów,

2) zewnętrzne własne - przekazywane w oryginale kontrahentom,

3) wewnętrzne - dotyczące operacji wewnątrz jednostki.

• Dowód księgowy powinien zawierać co najmniej:

1. określenie rodzaju dowodu i jego numeru identyfikacyjnego,

2. określenie stron (nazwy, adresy) dokonujących operacji gospodarczej,

3. opis operacji oraz jej wartość, jeżeli to możliwe, określoną także w jednostkach naturalnych,

4. datę dokonania operacji, a gdy dowód został sporządzony pod inną datą - także datę sporządzenia dowodu,

5. podpis wystawcy dowodu oraz osoby, której wydano lub od której przyjęto składniki aktywów,

6. stwierdzenie sprawdzenia i zakwalifikowania dowodu do ujęcia w księgach rachunkowych przez wskazanie miesiąca oraz sposobu ujęcia dowodu w księgach rachunkowych (dekretacja), podpis osoby odpowiedzialnej za te wskazania.

• Dowód księgowy opiewający na waluty obce powinien zawierać przeliczenie ich wartości na walutę polską według kursu obowiązującego w dniu przeprowadzenia operacji gospodarczej. Wynik przeliczenia zamieszcza się bezpośrednio na dowodzie

• Dowody księgowe powinny być rzetelne, to jest zgodne z rzeczywistym przebiegiem operacji gospodarczej, którą dokumentują, kompletne, oraz wolne od błędów rachunkowych. Niedopuszczalne jest dokonywanie w dowodach księgowych wymazywania i przeróbek. Błędy w dowodach źródłowych zewnętrznych obcych i własnych można korygować jedynie przez wysłanie kontrahentowi odpowiedniego dokumentu zawierającego sprostowanie, wraz ze stosownym uzasadnieniem. Błędy w dowodach wewnętrznych mogą być poprawiane przez skreślenie błędnej treści lub kwoty, z utrzymaniem czytelności skreślonych wyrażeń lub liczb, wpisanie treści poprawnej i daty poprawki oraz złożenie podpisu osoby do tego upoważnionej. Nie można poprawiać pojedynczych liter lub cyfr.

• Zapis księgowy powinien zawierać co najmniej:

1. datę dokonania operacji gospodarczej,

2. określenie rodzaju i numer identyfikacyjny dowodu księgowego stanowiącego podstawę zapisu oraz jego datę,

3. zrozumiały tekst, skrót lub kod opisu operacji,

4. kwotę i datę zapisu,

5. oznaczenie kont, których dotyczy.

• Zapisy w księgach rachunkowych powinny być dokonane w sposób zapewniający ich trwałość, przez czas nie krótszy od wymaganego do przechowywania ksiąg rachunkowych.

• Księgi rachunkowe powinny być prowadzone rzetelnie, bezbłędnie, sprawdzalnie i

bieżąco. Księgi rachunkowe uznaje się za rzetelne, jeżeli dokonane w nich zapisy odzwierciedlają stan rzeczywisty.

• Księgi rachunkowe uznaje się za prowadzone bezbłędnie, jeżeli wprowadzono do nich kompletnie i poprawnie wszystkie zakwalifikowane do zaksięgowania w danym miesiącu dowody księgowe, zapewniono ciągłość zapisów oraz bezbłędność działania stosowanych procedur obliczeniowych.

• Księgi rachunkowe uznaje się za sprawdzalne, jeżeli umożliwiają stwierdzenie poprawności dokonanych w nich zapisów, stanów (sald) oraz działania stosowanych procedur obliczeniowych,

• Stwierdzone błędy w zapisach poprawia się:

1. przez skreślenie dotychczasowej treści i wpisanie nowej, z zachowaniem czytelności błędnego zapisu, oraz podpisanie poprawki i umieszczenie daty; poprawki takie muszą być dokonane

1. jednocześnie we wszystkich księgach rachunkowych i nie mogą nastąpić po zamknięciu miesiąca lub przez wprowadzenie do ksiąg rachunkowych dowodu zawierającego korekty błędnych zapisów, dokonywane tylko zapisami dodatnimi albo tylko ujemnymi.

• Ewidencja operacji gospodarczych musi być dokonywana według dwóch porządków:

1. chronologicznego (operacje gospodarcze ujmuje się w księgach rachunkowych na bieżąco, w kolejności dat ich dokonania)

2. systematycznego (istnieć musi możliwość uzyskania informacji w odpowiednich przekrojach)

23. ZASADY SKONSOLIDOWANEJ SPRAWOZDAWCZOŚCI FINANSOWEJ

Konsolidacja sprawozdań finansowych polega na połączeniu sprawozdań finansowych dwóch lub więcej podmiotów gospodarczych, funkcjonujących odrębnie na rynku, ale powiązanych kapitałowo, i takim ich przedstawieniu jak gdyby działały one jako jeden podmiot gospodarczy.

Cele przeprowadzania konsolidacji sprawozdań kapitałowych obejmują:

• ujawnienie monopolizacji rynku przez jedną spółkę, działającą pod wieloma markami, jako wiele podmiotów,

• ujawnienie transferu zysków do spółek, zarejestrowanych w tzw. “oazach podatkowych”,

• uniemożliwienie spółkom deformacji prawdziwego obrazu sytuacji ekonomicznej jednostki dominującej. Spółka sprawująca kontrolę ekonomiczną nad inną spółką ma możliwości na takie kształtowanie wzajemnych stosunków, aby sztucznie poprawić lub pogorszyć kondycję finansową spółek. Wśród przykładów takich działań można wymienić m.in.:

• sprzedaż do spółki-córki produktów lub usług po zawyżonych/zaniżonych cenach,

• tworzenie spółki-córki poprzez wniesienie aportem składników aktywów rzeczowych (np. maszyn) w innej (wyższej lub niższej) wartości niż były wykazywane w księgach spółki-matki (w konsekwencji zawyżona/zaniżona jest nie tylko wartość inwestycji w spółkę zależną, ale również koszty amortyzacji aktywów rzeczowych (np. maszyn)),

• sprzedaż produktów wytworzonych przez spółkę-córkę do spółki-matki w celu wykorzystania ich przez spółkę-matkę jako aktywa produkcyjne (np. nowa linia produkcyjna); w rezultacie koszty wytworzenia aktywa pokazywane są w spółce-córce jako koszty sprzedanych produktów, podczas gdy w rzeczywistości, gdyby spojrzeć na obie spółki jak na jeden wspólnie funkcjonujący podmiot gospodarczy, są to koszty wytworzenia produktów na potrzeby własne.

Nadrzędne zasady konsolidacji sprawozdań finansowych

1. Wszelkie korekty konsolidacyjne dokonywane i ujawniane są wyłącznie w arkuszu konsolidacyjnym, sprawozdania jednostkowe spółek objętych konsolidacją nigdy nie są zmieniane.

2. Korekty konsolidacyjne bilansu nie mogą naruszać równowagi bilansowej.

3. Jednostki podporządkowane powinny stosować politykę rachunkowości zgodną z polityką stosowaną przez podmiot dominujący. Jeśli występują rozbieżności w stosowanych zasadach rachunkowości (np. w przypadku metod wyceny zapasów lub wyboru metody sporządzania rachunku zysków i strat), jednostka podporządkowana musi sporządzać dodatkowe sprawozdanie finansowe zgodne z polityką rachunkowości jednostki dominującej.

4. Dzień sporządzenia jednostkowych sprawozdań finansowych jednostek podporządkowanych nie może przypadać na więcej niż 3 miesiące przed dniem przeprowadzenia konsolidacji sprawozdań finansowych. Co do zasady - dzień bilansowy sporządzenia jednostkowych i skonsolidowanego sprawozdania finansowego powinien być ten sam.

5. Zgodnie z zasadą istotności konsolidacja może nie obejmować danych spółki zależnej, jeśli są one nieistotne z punktu widzenia jednostki dominującej (np. obrót spółki zależnej stanowi mniej niż jeden procent obrotów grupy kapitałowej).

6. Wartość firmy z konsolidacji powstaje w momencie objęcia kontroli nad jednostką podporządkowaną, tylko wtedy gdy cena nabycia przewyższa udział jednostki przejmującej w wartości godziwej aktywów netto (inaczej mówiąc - kapitale własnym) jednostki przejmowanej. W przeciwnym razie (tzn. w przypadku gdy nabyty udział jednostki przejmującej w wartości godziwej aktywów netto jednostki przejmowanej przewyższa cenę nabycia) powstaje ujemna wartość firmy. Nie wolno mylić wartości firmy (z konsolidacji) z wartością danej spółki czy wartością jej znaków towarowych czy też logo. Wartość danej spółki nie jest wykazywana w jej aktywach, natomiast wartość znaków towarowych czy też logo mogą być wykazywane jako wartości niematerialne i prawne. Wartość danej spółki może zostać ujawniona tylko w bilansie innej spółki, która przejęłaby tę pierwszą.

Elementy skonsolidowanego sprawozdania finansowego

Skonsolidowane sprawozdanie finansowe obejmuje te same części składowe, co jednostkowe (czyli nieskonsolidowane, “normalne”) sprawozdanie finansowe, czyli:

1. wprowadzenie do skonsolidowanego sprawozdania finansowego,

2. skonsolidowany bilans,

3. skonsolidowany rachunek zysków i strat,

4. skonsolidowany rachunek przepływów pieniężnych,

5. zestawienie zmian w skonsolidowanym kapitale własnym,

6. dodatkowe informacje i objaśnienia do skonsolidowanego sprawozdania finansowego.

Konsolidacja sprawozdań finansowych jest kosztownym i uciążliwym dla spółek procesem, dlatego szczególnie ważne jest ustalenie tzw. kręgu konsolidacyjnego, czyli spółek, które muszą zostać uwzględnione w skonsolidowanym sprawozdaniu finansowym. Krąg konsolidacyjny obejmuje:

• jednostkę będąca jednostką dominującą,

• jednostki zależne,

• jednostki współzależne,

• jednostki stowarzyszone.

Najbardziej oczywistą przesłanką pozwalającą ustalić obowiązek konsolidacyjny jest liczba głosów przypadająca na inwestora, ale równie ważna jest umowa spółki oraz inne niż kapitałowe powiązania między spółkami. Przykładem takich gospodarczych powiązań między spółkami może być sytuacja, w której jedno przedsiębiorstwo jest jedynym lub głównym odbiorcą produktów drugiego przedsiębiorstwa, lub gdy przedstawiciele jednej firmy mają wpływ na decyzję o podziale zysku (pokryciu strat) drugiej firmy.

Zwolnienia z obowiązku konsolidacyjnego

Nie wszystkie przedsiębiorstwa spełniające w/w warunki muszą sporządzać skonsolidowane sprawozdania finansowe. Tzw. małe grupy kapitałowe mogą skorzystać z prawa do zwolnienia z konsolidacji. Zwolnione z obowiązku konsolidacyjnego są również spółki dominujące niższego szczebla, jeśli posiadają co najmniej 90% udziałów jednostki zależnej, a jednostka dominująca wyższego szczebla obejmie konsolidacją wszystkie spółki zależne od spółki niższego szczebla (patrz rysunek).




• A posiada udziały w B minimum 90%.

• B posiada udziały w C i D po minimum 50%.

• W efekcie jednostka B może nie sporządzać skonsolidowanego sprawozdania finansowego

Z opisanych wyżej możliwości zwolnienia nie mogą korzystać spółki giełdowe, ani spółki przygotowujące się do wejścia na giełdę papierów wartościowych.

Z kręgu konsolidacyjnego wyłączone mogą być również spółki, których dane finansowe są nieistotne z punktu widzenia jednostki dominującej (patrz zasada istotności opisana powyżej), a także spółki, w które zainwestowano w celach spekulacyjnych, czyli z zamiarem odsprzedania w ciągu 12 m-cy. Jednostka dominująca może w ogóle nie sporządzać skonsolidowanego sprawozdania finansowego, jeżeli wszystkie spółki zależne od niej spełniają warunek nieistotności lub są przeznaczone do sprzedaży.

A posiada udziały w B minimum 90%. B posiada udziały w C i D po minimum 50%.

W efekcie jednostka B może nie sporządzać skonsolidowanego sprawozdania finansowego Z opisanych wyżej możliwości zwolnienia nie mogą korzystać spółki giełdowe, ani spółki przygotowujące się do wejścia na giełdę papierów wartościowych. Z kręgu konsolidacyjnego wyłączone mogą być również spółki, których dane finansowe są nieistotne z punktu widzenia jednostki dominującej (patrz zasada istotności opisana powyżej), a także spółki, w które zainwestowano w celach spekulacyjnych, czyli z zamiarem odsprzedania w ciągu 12 m-cy. Jednostka dominująca może w ogóle nie sporządzać skonsolidowanego sprawozdania finansowego, jeżeli wszystkie spółki zależne od niej spełniają warunek nieistotności lub są przeznaczone do sprzedaży.

24. ELEMENTY RYNKU PIENIĘŻNEGO I KAPITAŁOWEGO

Rynek pieniężny obejmuje operacje na instrumentach finansowych, których okres wymagalności nie przekracza jednego roku. Transakcje te charakteryzują się wysokim stopniem płynności oraz bezpieczeństwem. Biorąc pod uwagę ilość dokonywanych operacji oraz ich charakter i zakres, słusznie przyjmujemy, że rynek pieniężny jest podstawowym segmentem rynku finansowego.

Głównymi instrumentami rynku pieniężnego są:

• Lokaty międzybankowe

• Bony skarbowe

• Papiery dłużne emitowane przez banki

• Bony pieniężne przedsiębiorstw:

• Bony skarbowe(tresury bills)-papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa głównie w celu zapewnienia płynności na rynku pieniężnym oraz w celu sfinansowania bieżących wydatków budżetu państwa; ich termin wymagalności wynosi od 1 tygodnia do 52 tygodni; cena sprzedaży bonów skarbowych jest niższa niż wartość nominalna, sprzedawane są one zatem z tzw. dyskontem.

• Bony pieniężne NBP-krótkoterminowe zobowiązania banku centralnego na okaziciela, sprzedawane są z dyskontem

• Certyfikat depozytowy(certificate of deposit)- dokument emitowany przez bank dla depozytariusza, który chce pozostawić określoną sumę pieniędzy w banku na określony okres czasu

• Bony komercyjne(commercial paper)-papier wartościowy zawierający obietnicę zapłaty przez remitenta posiadaczowi papieru określonej sumy pieniędzy w ustalonym terminie. Są emitowane głównie przez przedsiębiorstwa.

• Akcept bankierski(banker`s acceptance)-papier zawierający zobowiązanie zapłacenia przez bank dłużnika określonej sumy pieniężnej bankowi wierzyciela.

Rynek kapitałowy związany jest z operacjami długoterminowymi, których termin realizacji wynosi co najmniej jeden rok.

Do podstawowych funkcji rynku kapitałowego należą:

1. Pośredniczenie w pozyskiwaniu kapitału poprzez emisję papierów wartościowych

2. Umożliwienie inwestycji kapitałowych przynoszących dochody

3. Pomoc w efektywnej alokacji kapitału w gospodarce.

Podstawowym segmentem rynku kapitałowego jest rynek papierów wartościowych o charakterze dłużnym(np. obligacje) i udziałowym(akcje, udziały). Wyróżnia się tu również rynek hipoteczny, gdzie zobowiązania zabezpieczone są hipoteką, oraz długoterminowe operacje międzybankowe o charakterze pożyczkowym.

Podstawowe elementy rynku kapitałowego:

• Obligacja- papier wartościowy, którego emitent(wystawca) potwierdza zaciągnięcie określonej kwoty pożyczki i zobowiązuje się do jej zwrotu posiadaczowi obligacji w ustalonym z góry terminie, a także do zapłaty odsetek; jest to zatem dla nabywcy forma lokowania kapitału, przy której liczy on na stabilny, z góry określony dochód;

• Akcja- jest papierem emitowanym przez przedsiębiorstwo(spółkę akcyjną), dającym prawo do udziału w jego zyskach w formie tzw. dywidendy oraz do majątku w razie jego likwidacji; posiadacz akcji staje się zatem współwłaścicielem spółki;

• List zastawny- jest to papier wartościowy imienny bądź wystawiony na okaziciela, emitowany na podstawie udzielonych kredytów hipotecznych bądź skupionych wierzytelności innych banków z tytułu udzielania tego rodzaju kredytów;

• Weksel - jest papierem wartościowym, zawierającym bezwarunkowe zobowiązanie wystawcy do zapłaty sumy pieniężnej określonej osobie w ustalonym terminie i miejscu;

• Certyfikaty(np. jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych) - papiery wartościowe reprezentujące udział ich posiadaczy w funduszach w zakresie wiele różnych papierów wartościowych;

• Prawo poboru - występuje przy emisji nowych akcji i oznacza prawo do zakupu nowych akcji po cenie emisyjnej w określonej pozycji, może być sprzedawane lub kupowane na rynku.

25. PODMIOTY, INSTRUMENTY RYNKU MIĘDZYBANKOWEGO I POZABANKOWEGO

Podstawowe instrumenty rynku pieniężnego (takie jak: lokaty międzybankowe,
bony skarbowe, bony pieniężne NBP, papiery komercyjne przedsiębiorstw ,certyfikaty depozytowe) są przedmiotem na jednym z dwóch segmentów rynku pieniężnego - rynku międzybankowym lub tzw. rynku pozabankowym.

Rynek międzybankowy

Na międzybankowym rynku pieniężnym dokonywane są operacje związane z pożyczaniem i lokowaniem środków na okres do jednego roku w celu pokrycia chwilowych niedoborów środków pieniężnych lub zagospodarowania nadwyżek płynności. Transakcje na tym rynku są zawierane wyłącznie pomiędzy bankami.

Rynek międzybankowy to rynek wolnych środków płynnych sys­temu bankowego.

Rynek międzybankowy dzieli się na:

• rynek transakcji o charakterze lokacyjnym (lokaty zabezpieczone i niezabezpieczone),

• rynek krótkoterminowych instrumentów dłużnych o charakterze zbywalnym (w szczególności rynek bonów pieniężnych i wtórny rynek papierów skarbowych).

1. Rynek niezabezpieczonych lokat międzybankowych

Przyczyną powstania tego rynku była potrzeba zarządzania płynnością przez banki komercyjne. Banki pożyczają sobie wzajemnie płynne rezerwy, czyli środki znajdujące się na ich rachunkach bieżących w banku centralnym (rezerwa obowiązkowa oraz środki utrzymywane dobrowolnie). Tym samym rynek ten umożliwia przenoszenie środków pomiędzy bankami, które posiadają nadwyżkę płynności do tych, które odnotowują niedobór.

Banki utrzymują środki na rachunku bieżącym w banku centralnym m.in. w celu regulowania płatności w ramach systemu rozliczeń SORBNET, zatem płynne rezerwy pełnią rolę środka płatniczego w rozrachunkach międzybankowych. Wykonywanie rozrachunków międzybankowych polega na obciążeniu lub uznaniu rachunku danego banku. Płynne rezerwy banków zmieniają się m.in. na skutek płatności dokonywanych między klientami różnych banków. Płatności detaliczne są rozliczane poprzez Krajową Izbę Rozliczeniową, a następnie poprzez system SORBNET rachunki bieżące banków komercyjnych w banku centralnym zostają skorygowane o saldo rozliczeniowe, wynikające z kompensacji transakcji detalicznych.

System SORBNET (System Obsługi Rachunków Bankowych) to stworzona i prowadzona przez NBP platforma elektroniczna, na której dokonywane są rozrachunki międzybankowe w czasie rzeczywistym, w złotych. Niezawodne funkcjonowanie tego systemu zapewnia szybkie i bezpieczne rozliczenia między bankami (oraz między bankami a NBP), co jest ważne dla utrzymywania płynności rynku międzybankowego i bezpieczeństwa polskiego systemu finansowego. Dzięki stworzeniu nowoczesnych systemów rozliczeń, pieniądze klientów banków w Polsce są transferowane szybciej niż ma to miejsce w wielu innych krajach.

Rozliczenia międzybankowe w euro obsługuje odpowiednio SORBNET-EURO, połączony z paneuropejskim systemem TARGET2.

Banki, zaspokajając swoje potrzeby płynnościowe, zawierają między sobą transakcje. Popyt i podaż na płynne rezerwy kształtują cenę, jaką bank jest zobowiązany zapłacić za pożyczone na rynku lokat międzybankowych środki lub jaką otrzyma za przyjęty depozyt. Cena ta wyrażana jest poprzez stawki rynku pieniężnego: WIBOR - Warsaw Interbank Offered Rate (gdy banki pożyczają pieniądze innym) i WIBID - Warsaw Interbank Bid Rate (gdy przyjmują lokaty). We Frankfurcie nad Menem i Londynie używane są podobne terminy w stosunku do międzybankowego rynku pożyczkowego tyle tylko, że używany jest inny przedrostek, odpowiednio EURIBOR i LIBOR.

W zależności od okresu, na jaki banki lokują środki, stosowane są następujące stawki:

• O/N (ang. overnight) - lokaty jednodniowe, które rozpoczynają się w dniu zawarcia transakcji i zapadają w następnym dniu roboczym,

• T/N (ang. tomorrow next) - lokaty jednodniowe, które rozpoczynają się w pierwszym dniu roboczym po zawarciu transakcji i zapadają w następnym dniu roboczym,

• S/N (ang. spot next) - lokaty jednodniowe, które rozpoczynają się w drugim dniu roboczym po zawarciu transakcji i zapadają w następnym dniu roboczym,

• SW (ang. spot week) - lokaty tygodniowe,

• 2W - lokaty dwutygodniowe,

• 1M - lokaty jednomiesięczne,

• 3M - lokaty trzymiesięczne,

• 6M - lokaty sześciomiesięczne,

• 9M - lokaty dziewięciomiesięczne,

• 12M - lokaty roczne.

2. Lokaty zabezpieczone

Zabezpieczenie składane stronie transakcji sprawia, że taka operacja wiąże się z mniejszym ryzykiem dla banku-kontrahenta (w mniejszym stopniu obciąża limit kredytowy danego banku uczestniczącego w transakcji). Z tego też względu w wielu krajach są one dominującym segmentem rynku transakcji lokacyjnych.

Stanowią je lokaty:

• zabezpieczone walutami (swapy walutowe)

• zabezpieczone papierami wartościowymi (transakcje warunkowe repo i sell-buy-back).

Swapy walutowe

Transakcje te polegają na zakupie/sprzedaży walut i równoczesnej odsprzedaży/odkupieniu walut w określonym terminie w przyszłości. Aby zaciągnąć pożyczkę w PLN na rynku swapów walutowych, należy sprzedać waluty obce w transakcji kasowej i odkupić je w transakcji terminowej. Oprocentowanie takiej transakcji wynika z różnic w kursach rozliczenia transakcji kasowej i terminowej. Rynek swapów walutowych to najbardziej płynny segment rynku pieniężnego w Polsce.

Transakcje warunkowe repo (repurchase agreement) i buy-sell-back/sell-buy-back (BSB/SBB)

Transakcje te polegają na sprzedaży/zakupie papierów wartościowych i równoczesnym zakupie/sprzedaży w ustalonym dniu w przyszłości po z góry ustalonej cenie. Tym samym są one syntetycznymi depozytami i syntetycznymi pożyczkami. Oprocentowanie ustalane w ramach tych transakcji nie odzwierciedla rentowności papierów wartościowych służących zabezpieczaniu operacji.

Stopa procentowana rynku repo jest różnicą między ceną zakupu a ceną sprzedaży papierów wartościowych. Ze względu na to, że transakcje repo i BSB/SBB są zabezpieczone, ich oprocentowanie jest niższe niż niezabezpieczonych lokat międzybankowych.

3. Rynek bonów pieniężnych

Bony pieniężne to krótkoterminowe zobowiązania banku centralnego na okaziciela sprzedawanymi z dyskontem. NBP oferuje bony pieniężne o terminach zapadalności 1, 7, 14, 28 (największa popularność), 91, 182 i 273 dni.

Na rynku pierwotnym bony pieniężne mogą być nabywane przez:

• banki krajowe i oddziały banków zagranicznych działające w Polsce, po­siadające rachunki bieżące w Departamencie Rachunków Banków NBP i będące na podstawie umowy z NBP dealerami rynku pieniężnego,

• Bankowy Fundusz Gwarancyjny.

Na rynku wtórnym bony pieniężne mogą być nabywane przez:

• pozostałe banki krajowe i oddziały banków zagranicznych działające w Polsce.

Istotnym czynnikiem, który ma wpływ na sytuację na rynku lokat międzybankowych jest płynność systemu bankowego. W Polsce utrzymuje się nadmiar płynności w systemie bankowym. W celu jego redukowania bank centralny emituje bony pieniężne. Ograniczanie nadpłynności systemu bankowego służy skutecznemu działaniu banku centralnego. Emisja bonów pieniężnych jest podstawową formą operacji otwartego rynku. Bank Centralny co tydzień organizuje przetargi, na których sprzedawane są bony pieniężne. Termin zapadalności bonów pieniężnych wynosi 7 dni. Od 2006 r. do przetargów na bony pieniężne dopuszczone są wszystkie banki działające w Polsce, które uczestniczą w systemach rozliczeń niezbędnych do przeprowadzenia tej operacji.

Bank Centralny przeprowadza operacje otwartego rynku po to, aby wpływać na poziom krótkoterminowych stóp procentowych, bowiem poprzez stopy procentowe realizuje swój podstawowy cel, jakim jest stabilność poziomu cen. Rentowność bonów pieniężnych, której dolne ograniczenie określa stopa referencyjna Banku Centralnego, oddziałuje na wysokość stawki rynku pieniężnego SW WIBOR (depozyt tygodniowy), która odpowiada terminowi

zapadalności bonów pieniężnych. Tym samym bank centralny wpływa na cenę pieniądza na rynku międzybankowym.

W ramach operacji warunkowych rozróżnia się:

• Transakcje typu repo, nazywane inaczej porozumieniami odkupu (repurchase agreements), które polegają na zakupie przez bank centralny papierów wartościowych od banków komercyjnych, które z kolei zobowiązują się do ich odkupu w określonym terminie i po z góry ustalonej cenie. Operacje te pozwalają bankowi centralnemu udzielać bankom komercyjnym kredytów krótkoterminowych pod zastaw papierów wartościowych w celu poprawienia ich płynności;

• Transakcje typu reverse repo (reverse repurchase agreements), które polegają na tym, że bank centralny sprzedając bankom komercyjnym papiery wartościowe jednocześnie zobowiązuje się do ich odkupu w określonym terminie i po z góry ustalonej cenie. Bank centralny zaciąga w ten sposób kredyt krótkoterminowy, dzięki czemu ma możliwość ograniczenia nadpłynności sektora bankowego.

4. Rynek krótkoterminowych instrumentów dłużnych składa się z:

• bonów skarbowych,

To bony pieniężne NBP, które służą do regulowania płynności sektora bankowego. Są papierami wartościowymi na okaziciela, sprzedawane z dyskontem, o wartości nominalnej 10 tys. PLN. Bony pieniężne mają różne terminy zapadalności, choć obecnie są to głównie bony z 7-dniowym terminem wykupu. Sprzedaż bonów pieniężnych odbywa się na przetargach. Nabywcami bonów mogą być jedynie banki krajowe, będące dealerami rynku pieniężnego oraz Bankowy Fundusz Gwarancyjny.

Ich udział w finansowaniu potrzeb pożyczkowych Skarbu Państwa spada, są sprzedawane w ramach systemu Dealerów Skarbowych Papierów Wartościowych. Zasady funkcjonowania systemu dealerów ustalane są przez Ministerstwo Finansów. Następnie papiery te odsprzedawane są na rynku wtórnym innym podmiotom, w tym innym bankom komercyjnym. Udział transakcji międzybankowych w obrotach bonami skarbowymi jest mały, przeważają bowiem transakcje z podmiotami niebankowymi. Większość operacji zawartych na wtórnym rynku bonów skarbowych to operacje warunkowe.

• krótkoterminowe papiery dłużne banków komercyjnych

• krótkoterminowe papiery dłużne przedsiębiorstw

Rynek pozabankowy (pozostałych segmentów rynku pieniężnego)

Jest to rynek, na którym co najmniej jedna strona transakcji jest podmiotem niebankowym.  Instrumentami rynku pozabankowego są;

• krótkoterminowe papiery dłużne przedsiębiorstw,

• bony komunalne,

• certyfikaty depozytowe,

• bony skarbowe i pieniężne w obrocie pozabankowym,

1. Krótkoterminowe papiery dłużne przedsiębiorstw

Są to papiery wartościowe, z reguły dyskontowe, emitowane przez przedsiębiorstwa na okres od 7 do 364 dni. Emisja tych papierów jest jednym ze źródeł finansowania działalności przedsiębiorstw, konkurencyjnym w stosunku do krótkoterminowego kredytu bankowego. Ze względu na różne podstawy prawne emisji (kodeks cywilny, prawo wekslowe, ustawa o obligacjach) papiery te noszą różne nazwy - m. in. bony handlowe, bony komercyjne, bony inwestycyjne, komercyjne weksle inwestycyjno-terminowe (KWIT), weksle inwestycyjne, papiery komercyjne (ang. commercial papers) oraz komercyjne obligacje dyskontowe.

2. Bony komunalne

To krótkoterminowe papiery dłużne, których emitentem jest jednostka samorządu terytorialnego. Stanowią zobowiązanie emitenta do zwrotu posiadaczowi bonu określonej nominalnie kwoty w dniu jego wymagalności.
Są to instrumenty dyskontowe, o terminie zapadalności zazwyczaj od 7 do 90 dni.

3. Certyfikaty depozytowe

Dłużne papiery wartościowe emitowane przez banki. Terminy zapadalności certyfikatów dostosowane są do aktualnych potrzeb banku - emitenta i wynoszą od 7 dni do 3 lat.

Zgodnie z Założeniami polityki pieniężnej instrumentami polityki pieniężnej są:

• stopa procentowa,

• Krótkoterminowa stopa procentowa jest podstawowym instrumentem polityki pieniężnej. Kierunek prowadzonej polityki pieniężnej określony jest zmianami wysokości stopy referencyjnej NBP, z kolei poziomy stóp: depozytowej oraz lombardowej NBP wyznaczają pasmo wahań stóp procentowych overnight (O/N) na rynku międzybankowym.

• Stopa referencyjna wyznacza minimalną rentowność podstawowych operacji otwartego rynku, wpływając jednocześnie na poziom oprocentowania lokat międzybankowych o porównywalnym terminie zapadalności.
  Stopa lombardowa wyznacza koszt pozyskania pieniądza w banku centralnym, określając górny pułap dla wahań rynkowych stóp procentowych - O/N .

• Stopa depozytowa stanowi dolne ograniczenie korytarza wahań krótkoterminowych stóp procentowych i jest niższa od minimalnego oprocentowania operacji otwartego rynku, czyli od stopy referencyjnej.

• operacje otwartego rynku,

• rezerwa obowiązkowa,

Rezerwa obowiązkowa jest to część środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych, a także środków uzyskanych ze sprzedaży papierów wartościowych oraz innych środków przyjętych przez bank, podlegających zwrotowi, z wyjątkiem środków przyjętych od innego banku krajowego, a także pozyskanych z zagranicy na co najmniej 2 lata. Utrzymywana jest na rachunkach NBP. Środki rezerwy obowiązkowej są od 1 maja 2004 oprocentowane w wysokości 0,9 stopy redyskonta weksli. Wysokość stopy rezerwy obowiązkowej ustala Rada Polityki Pieniężnej.

• operacje kredytowo-depozytowe,

Służą łagodzeniu krótkoterminowych (w szczególności jednodniowych) wahań stóp rynku międzybankowego - wpływają na wysokość stóp procentowych na rynku pieniężnym, których górną granicę stanowi oprocentowanie kredytu lombardowego, a dolną oprocentowanie depozytu w NBP.

Kredyt lombardowy jest to kredyt krótkoterminowy udzielany bankom komercyjnym pod zastaw skarbowych papierów wartościowych do wysokości równej 80 % wartości nominalnej tych papierów. Termin spłaty kredytu to kolejny dzień operacyjny po dniu udzielenia kredytu. Oprocentowanie tego kredytu określa maksymalny koszt pozyskania pieniądza w NBP i stanowi górną granicę dla stawki rynkowej O/N.

• interwencje walutowe

26. GIEŁDOWE RYNKI TRANSAKCJI TERMINOWYCH W POLSCE.

Kontrakt terminowy jest dwustronną umową, na podstawie której kupujący zobowiązuje się do nabycia (przyjęcia), zaś sprzedający zbycia (dostarczenia) w ściśle określonym momencie w przyszłości określonej ilości wystandaryzowanego instrumentu bazowego, po cenie ustalonej w momencie zawarcia transakcji.

Realizacja zobowiązań wynikających z umowy może nastąpić również poprzez równoważące rozliczenie finansowe, polegające na zajęciu pozycji odwrotnej do pierwotnej.

Oprócz towarów fizycznych kontrakty terminowe dotyczą instrumentów finansowych: akcje, stopy procentowe, kursy walut, czy indeksy giełdowe i w takim wypadku określa się je mianem financial futures.

Przedmiot kontraktu jest ściśle wystandaryzowany, określony pod względem ilości, jakości i innych cech specyficznych dla danego instrumentu bazowego. Standaryzacja zapobiega również ewentualnym roszczeniom co do stanu przedmiotu kontraktu, co ma szczególne znaczenie w przypadku towarowych kontraktów futures

Wielkość kontraktu ustalana przez giełdę prowadzącą notowania jest określana jako liczba jednostek instrumentu bazowego, na którą on opiewa.

Wartość kontraktu jest z kolei iloczynem wielkości i aktualnego kursu

Uczestnicy rynku terminowego:

• spekulanci- próbują zarobić na zmianie cen

• zabezpieczający się ( hedgers)- ograniczenie ryzyka związanego z nieoczekiwaną zmianą cen

• arbitrażyści- osiągnięcie zysku bez ponoszenia ryzyka dzięki jednoczesnemu zawarciu transakcji na dwóch lub więcej (związanych ze sobą) rynkach

W Polsce rynek terminowy funkcjonuje w ramach Warszawskiej Giełdy Papierów Wartościowych oraz Warszawskiej Giełdy Towarowej.

Na GPW wyróżniamy następujące kontrakty terminowe:

• kontrakty na indeksy akcji- WIG20, mWIG40

• kontrakty na akcje- np. BRE BANK S.A. , Prokom, bank BPH, Agora, Milennium, KGHM, PKN Orlen, TP S.A. ,

• kontrakty na waluty- dolar, euro, funt brytyjski, frank szwajcarski.

• Kontrakty na obligacje- obligacje skarbu państwa (czasowo zawieszone).

WGT S.A. powstała w 1995 roku jako Warszawska Giełda Towarowa S.A. zajmująca się  działalnością polegającą na handlu produktami rolnymi. Jednakże od samego początku istnienia Giełdy opracowywano zasady działalności na rynku terminowym tworzone przy udziale polskich inwestorów. W 2005 roku nastąpiło wydzielenie dwóch spółek. Były to: e-WGT S.A., która zajmuje się wyłącznie sprzedażą fizycznych towarów pochodzenia rolnego oraz Izba Rozliczeniowa WGT S.A., która zajmuje się rozliczaniem transakcji zawieranych na rynku kontraktów futures i opcji.

Natomiast w 2009 roku powołano do życia Polski Rynek Terminowy S.A. (PRT S.A.), który po uzyskaniu licencji Komisji Nadzoru Finansowego przejmie obrót kontraktami terminowymi i opcjami.

WGT zabezpiecza przed ryzykiem:

• Ryzyko kursowe

• Zabezpieczenie stopy procentowej kredytu

• Zabezpieczenie rentowności obligacji,

• Zabezpieczenie ryzyka zmiany cen towarów.

Na WGT S. A. wyróżniamy:

• Kontrakty na waluty rozliczane gotówkowo - np. dolar/złoty, euro/złoty, euro/dolar.

• Kontrakty na waluty ( duże z dostawą)

• Kontrakty na waluty ( małe z dostawą)

• Kontrakty na stopy procentowe- WIBOR 1-miesięczny, 3- miesięczny, obligacje 2-letnie, 5-letnie, 10-letnie.

• Kontrakty na towary rolne- pszenica konsumpcyjna, pszenica paszowa, żywiec wieprzowy.

27. SPECYFIKA RYNKU PIERWOTNEGO I WTÓRNEGO PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH




Podział rynku finansowego

















Rynek pierwotny (primary market) - obejmuje transakcje zawierane miedzy emitentami instrumentów finansowych a ich pierwszymi nabywcami; następuje tu zatem sprzedaż nowych emisji papierów wartościowych inwestorom zdecydowanym na ich zakup.

W praktyce wyróżnia się 2 rodzaje emisji:

• publiczną, w której wykorzystuje się środki masowego przekazu, bądź też oferta skierowana jest do więcej niż 300 osób lub nieoznaczonego adresata;

• niepubliczną, polegającą na proponowaniu nabycia papierów wartościowych mniej niż 300 oznaczonych adresatów; w praktyce akcje udostępnione są pracownikom w procesie prywatyzacji lub też oferuje się je jednoosobowym spółkom SP w ilości nie mniejszej niż 10% akcji dla jednego nabywcy.

Do głównych rodzajów emisji na rynku pierwotnym zalicza się emisje własną, prowadzona bezpośrednio przez samego emitenta, oraz emisje obcą, gdzie emitent zleca ją pośrednikom finansowym, np. bankom i domom maklerskim.

Rynek wtórny (secondary market) - jest miejscem obrotu między inwestorami bez udziału emitenta. Następuje tu zatem obrót papierami wartościowymi wcześniej już nabytymi.

Rynek wtórny dzieli się w praktyce na następujące segmenty:

• rynek pozagiełdowy - obrót na nim polega na tym, że nie ma ustalonego miejsca transakcji. Transakcje odbywają się miedzy stronami przy zastosowaniu środków elektronicznych i telekomunikacyjnych. W przypadku podstawowych papierów wartościowych, takich jak akcje i obligacje, obrót pozagiełdowy z reguły dotyczy tych papierów, które nie spełniają warunków dopuszczenia do obrotu giełdowego,

• obrót prywatny - (rynek nieregulowany), gdzie nie wykorzystuje się środków masowego przekazu przy emisji, zaś sam obrót papierami dokonuje się z pominięciem giełdy, z reguły transakcje dokonywane są między akcjonariuszami tej samej spółki,

• giełda - emisja i obrót papierami odbywa się wyłącznie za pośrednictwem domów maklerskich.

28. RYNEK KRÓTKOTERMINOWYCH DŁUŻNYCH PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH

Krótkoterminowe papiery dłużne, zwane również krótkoterminowymi papierami dłużnymi (KPD) ze względu na terminy, na jakie są emito­wane (zapadalność poniżej roku), stanowią przedmiot obrotu na rynku pieniężnym. Dzięki tym dyskontowym papierom wartoś­ciowym przedsiębiorstwa mają możliwości pożyczenia pieniędzy na rynku, zamiast ubiegać się o kredyt w banku. Natomiast inwestorzy udzielający takiej pożyczki zyskują więcej, niż mogliby otrzymać z lokat bankowych. Jednak banki nie są pomijane w tym obrocie. KPD sprzedawane są za pośrednictwem banku agenta emisji, który następnie organizuje rynek wtórny tych papierów w celu zapewnienia odpowiedniej płynności inwestorom. Ponadto zysk z tego typu transakcji jest pewniejszy niż zysk wynikający z inwestycji w akcje, a o bezpie­czeństwie danej inwestycji wypowiadają się niezależne firmy ratingowe. Przydzielają one oceny odpowiadające wysokości ryzyka inwestycji w dane przedsiębiorstwo.

Krótkoterminowe papiery wartościowe podzielić można na:

• papiery skarbowe: bony skarbowe,

• papiery poza skarbowe: papiery(bony) komer­cyjne przedsiębiorstw, bony pieniężne NBP, krótkoter­minowe papiery wartościowe jednostek samorządu terytorialnego, certyfikaty depozytowe.

(Opiszę wymieniane w książce „rynek finansowy” Dębskiego i opracowaniu M.Kobus z UW).

Rynek pieniężnY definiuje się jako segment rynku finansowego, przez który podmioty gospodarcze finansują swoją bieżącą działalność, a okres jego finansowania nie przekracza roku. Na tym rynku mamy do czynienia z występowaniem podaży kapitału krótkoterminowego - chwilowo wolnych środków, w stosunku do których poszukuje się możliwości zagospodarowania, by uzyskać określony dochód. Z drugiej strony, na rynku pieniężnym przedsiębiorstwa oraz inne podmioty, poszukują funduszy do sfinansowania swoich bieżących wydatków.

• Na rynku pieniężnym popyt na walory krótkoterminowe jest zdeterminowany wzrostem rezerw gotówki. Lokata wolnej w danej chwili na rynku pieniężnym gotówki pozwala na osiągnięcie dodatkowego dochodu oraz daje możliwości zamiany walorów na pieniądz w danym momencie.

• Walory występujące na rynku pieniężnym są także w zróżnicowanym stopniu oprocentowane. Wysokość oprocentowania zależy od stopnia oceny wypłacalności emitenta oraz stopnia trudności zamiany tego waloru na gotówkę, czyli płynność (oprocentowanie weksli skarbu państwa jest niższe niż weksli przedsiębiorstw, gdyż te drugie są obarczone wyższym ryzykiem niewypłacalności).

• Regułą tego rynku jest, że stopy oprocentowania emitowanych na nim walorów mają tendencję do wahań w tym samym kierunku (w przypadku wystąpienia relatywnie wyższego oprocentowania określonego waloru popyt na nie wzrośnie, co doprowadzi do wzrostu jego ceny rynkowej, a to z kolei spowoduje spadek jego stopy oprocentowania).

Cena KPD

Cena krótkoterminowych papierów dłużnych uzależniona jest od:

• terminu zapa­dalności,

• stopnia ryzyka niewypłacalności emitenta,

• popytu na dany papier

• oraz oczy­wiście od obowiązujących na rynku stawek. Najczęściej oscyluje ona w okolicach stopy WIBOR.

Ze względu na sposób ustalania dochodu wyróżnić można papiery dyskon­towe i kuponowe.

Papiery rodzaju dyskontowego, dominu­jące wśród krótkoterminowych papierów dłużnych, sprzedawane są inwestorom po cenie niższej niż nominalna, czyli z dyskon­tem. Dyskontem nazywamy różnicę między wartością nominalną a jej ceną emisyjną. Stopę dyskonta można wyrazić za pomocą wzoru:




Gdzie:

d - stopa dyskonta

N - nominał

c - cena zakupu

t - liczba dni do wykupu, obliczana jako różnica pomiędzy datą wykupu a datą rozliczenia transakcji

Aby obliczyć, jaką stopę zwrotu inwe­stor może uzyskać w okresie do wykupu, stosujemy




Gdzie:

r - rentowność podawana w skali roku

N - nominał

c - cena zakupu

t - liczba dni do wykupu, obliczana jako różnica pomiędzy datą wykupu a datą rozliczenia transakcji

Papiery rodzaju kuponowego są to instrumenty, w których zysk dopisywany jest po dokonaniu inwestycji. Te papiery bardzo rzadko spotykane są wśród krótkoterminowych papierów dłużnych. Wyznaczanie dochodu metodą opartą na kuponach częś­ciej stosowana jest w instrumentach o zapa­dalności powyżej roku. Kupon jest to opro­centowanie podawane w skali roku, wypła­cane przez emitenta w określony, cykliczny sposób (najczęściej w okresach: kwartal­nych, półrocznych, rocznych). Zysk z papie­rów kuponowych wyznaczany jest za pomocą wzoru:




Gdzie:

N - wartość nominalna papieru

c - cena zakupu

O - odsetki wyliczone według wzoru




i - oprocentowanie w skali roku

t₁ - okres na jaki zostały wyemitowane papiery

Aby obliczyć, jaką stopę zwrotu z inwe­stycji w papiery kuponowe inwestor może uzyskać w okresie do wykupu, stosujemy wzór:




Gdzie:

c - cena zakupu papieru, z tym ze pamiętać należy, że przy zakupie obligacji na rynku wtórnym inwestor zapłaci bieżącą cenę rynkową powiększoną o skumulowane odsetki.

Zabezpieczenie KPD

Najczęściej stosowanym rodzajem KPD są emisje niezabezpieczone. Opierają się one jedynie na dobrym imieniu firmy, jej płynności finansowej oraz zdolności do generowania zysku.

Niektóre firmy emitu­jące KPD posiadają gwarancje innych firm. Są to najczęściej zagraniczne firmy matki.

Inne firmy starają się o uzyskanie kredytu wspierają­cego, czyli kredytu, który przeznaczony jest na utrzymanie przez emitenta ciągłości finansowania w przypadku uzyskania nie­wystarczających środków z emisji Papierów dłużnych. Ma on formę kredytu rewolwin­gowego.

Inną formą kredytu, który również gwarantuje inwestorom bezpieczeń­stwo odzyskania zainwestowanego kapitału i przenosi ryzyko na bank, jest kredyt zabezpieczający. Jest to kredyt przezna­czony na wykup Papierów dłużnych w przy­padku niewywiązywania się przez emitenta z obowiązku wykupu wyemitowanych PD lub niedokonania płatności kuponowych. Ma on formę kredytu płatniczego. W ocenie ryzyka danej inwestycji poma­gają firmy ratingowe, które przyznają oceny danym instrumentom i firmom je emitują­cym.

BONY SKARBOWE zwane także wekslami skarbowymi lub dłużnymi papierami wartościowymi skarbu państwa.

Bony skarbowe są papierami emitowanymi przez rząd w celu sfinansowania potrzeb budżetu państwa. Stanowią dogodny instrument krótkoterminowego kredytu do finansowania narastającego w czasie deficytu budżetowego. Kredyt ten stanowi zazwyczaj źródło finansowania potrzeb skarbu państwa w długim okresie. Odbywa się to przez uzyskiwanie środków z nowych emisji w celu wykupienie emisji wcześniejszych, np. aby wykupić bony o rocznym terminie zapadalności, emituje się bony z 13 - tygodniowym okresem wykupu. Następuje wówczas finansowanie długu o dłuższym okresie zwrotu długiem o krótszym terminie wymagalności (sytuacja może być również odwrotna).

Podstawową cechą bonów skarbowych jest zerowy stopień ryzyka, co czyni je atrakcyjnymi papierami lokacyjnymi, w szczególności dal banków oraz instytucji finansowych. Z zerowym ryzykiem łączy się ich niskie oprocentowanie, świadczy o niewielkim koszcie uzyskiwanego przez skarb państwa kredytu. Ich dodatkowym atrybutem jest wysoka płynność, osiągana dzięki funkcjonowaniu rozwiniętego rynku wtórnego. Ponadto bony skarbowe są wykorzystywane przez NBP do regulowania obiegu pieniądza w gospodarce.

W Polsce reprezentantem skarbu państwa przy emisji bonów skarbowych jest Ministerstwo Finansów, a agentem emisji jest NBP, odpowiedzialny za organizację emisji jest umożliwienie finansowania w krótkim okresach potrzeb budżetu państwa wynikającego z deficytu budżetowego, z ujemnego salda handlu zagranicznego, a także ze spłatą zobowiązań długoterminowych.

Bony są emitowane w Polsce w postaci zdematerializowanej, czyli istnieją tylko w formie elektronicznego zapisu w Rejestrze Papierów Wartościowych prowadzonym przez agenta, który dokonuje rejestracji zmian stanu posiadania, będących wynikiem obrotu. Są papierami wartościowymi na okaziciela, emitowanymi w nominałach po 10 tys zł. na okres od 1 do 90 dni, lub od 1 tygodnia do 52 tygodni.

Łączna wartośc nominalna bonów sakrbowych wyemitowanych w danym roku nie może przekroczyć kwot określonych w ustawie budżetowej odnoszącej się do tego roku. Bony mogą byz nabywane przez krajowe osoby prawne i fizyczne , spólki niemające osobowości prawnej oraz zagraniczne osoby prawne i fizyczne. Obrót odbywa się na rynku pierwotnym i wtórnym.

Rynek pierwotny tworzą przetargi organizowane przez agenta emisji, czyli NBP.oferty przetargowe na zakup bonów skarbowych mogą być składne wyłącznie przez podmioty mające status dilera skarbowych papierów wartościowych (DSPW- do systemu tego mogą należeć banki, które poddadzą się procedurze selekcyjnej zapisanej w regulaminie DSPW). Oferty zakupu bonów na przetargu składają jego uczestnicy (DSPW) w imieniu własny i na własny rachunek. Wartość nominalną oferty z daną ceną ptrzetargową, przedstawona przez uczestnika przetargu, nie może być mniejsza od określonej w komunikacie (list emisyjny podawany do publicznej wiadomości przez ministra finansów) do danegfo przetargu. Na przetargu przyjmuje się oferty zakupu bonów z ceną wyższą od najniższej przyjętej ceny przetargowej.

Koniecznym warunkiem nabywania bonów przez uczestników jest posiadanie konta depozytowego w Rejestrze Papierów Wartościowych NBP praz rachunek bieżący w centrali NBP. Ponadto dilerami bonów mogą być stabilne i bezpieczne finansowo banki krajowe lub zagraniczne, przy czym w tym drugim przypadku banki te powinny pełnić funkcję dilera papierów wartościowych w co najmniej jednym kraju OECD. Banki te kupują bony do własnego portfela na przetargach, a następnie sprzedają je klientom na rynku wtórnym.

Bony skarbowe są sprzedawane z dyskontem. Cenę nonów określaja potencjalni nabywcy (jest to ich cena ptrzetargowa z dokładnościa do dwoch miejsc po przecinku kwotę, którą są skłonni zapłacić za każde 10 000 zł nominalnej wartości bonu w dniu jego wykupu), co można zapisać jako:




Roczną stope zwrotu, zwaną też stopą rentowności banku, można obliczyć:




Emitent bonów może odkupić je przed okresem, na jaki zostały wyemitowane (przed terminem zapadalności). Zachodzić to może w sytuacji posiadania przez budżet nadwyżki srodków.

Obrót bonami na rynku wtórnym , który dla tych papierów jest tworzony przez oferty kupna i sprzedaży składane przez podmioty chcące nabyć lub sptrzedać bony między przetargami. Stopy procentowe na tym rynku kształtuja się pod wpływem gry rynkowej, a zapotrzebowanie na nie wiąże się z ich konkurencyjnością wobec lokat międzybankowych.

Ich przewaga jest ich zbywalnośc. Dodoatkowo NBP udziela pod ich zastaw kredytu lombardowego. Inną zaleta jest to, że są one chętnie przyjmowane jako depozyt (zabezpieczenie) przy udzielaniu kredytów.

Stworzono także hurtowy rynek wtórny bonów, który jest prowadzony w ramach Elektronicznego Rynku Skarbowych Papierów Wartościowych. Funkcjonuje on przy Centralnej Tabeli Ofert, która stanowi instytucjonalną formę regulowanego rynku pozagiełdowego w Polsce.

Wystepując na rynku hurtowym dilerzy mogą kwotować bony skarbowe albo w postaci oferowanej ceny kupna/sprzedaży za 10 000 jednostek nominalnych bonu w dniu wykupu, albo w postaci ich rentowności w pzreliczeniu na rocznę stpoę procentową, w tym przypadku aby obliczyć cenę zakupy/ sprzedaży korzysta się ze wzoru: (oznaczenia jak wczesniej)




Poziom rentowności bonów skarbowych jest zdeterminowany wysokością inflacji, polityką stóp procentowych NBP oraz polityka makroekonomiczną rządu.

CERTYFIKATY DEPOZYTOWE

Certyfikaty depozytowe są to papiery wartościowe emitowane przez banki komercyjne w celu pozyskania środków pieniężnych, które w okresie do ich wykupu są zbywalne wraz z należnymi odsetkami. Oznacza to, że gdy inwestor chce zbyć wycofać środki, może go zbyć według ceny rynkowej, nie tracąc przy tym odsetek za okres od chwili zakupu tego papieru do momentu jego sprzedaży. Ich stopa procentowa jest wyższa niż bonów skarbowych.

Wyróżnia się 4 podstawowe rodzaje certyfikatów depozytowych:

1. Krótkoterminowe certyfikaty o stałym oprocentowaniu na okres od 1 miesiąca do 1 roku. Zazwyczaj są to papiery na okaziciela, co zapewnia ich łatwy na rynku wtórnym.

2. Długoterminowe certyfikaty o stałym oprocentowaniu emitowane na okres od 1 roku do 5 lat. Wypłata odsetek następuje zazwyczaj co 6 do 12 miesięcy.

3. Dyskontowe certyfikaty depozytowe, które emitowane są po cenie niższej od ich wartości nominalnej. Wartość nominalna uzyskuje on w dniu zapadalności.

4. Certyfikaty depozytowe ze zmienna stopą procentową emitowane na okres od 3 miesięcy do 5 lat. Ich oprocentowanie jest zrelatywizowane do innej stopy rynku pieniężnego i zmienia się wraz z nią. Odsetki są naliczane z częstotliwością 3,6 lub 12 miesięcy.

Certyfikaty emitowane są w postaci zdematerializowanej, zazwyczaj w dużych okrągłych kwotach, np. 100 tys. dolarów, euro, złotych. Występują więc głównie an rynku hurtowym, mogą być emitowane również w walutach obcych, w Polsce np. w dolarach. Służą wtedy jako zabezpieczenie przed zmiana kursu walutowego w transakcjach importowych. Ich stopa oprocentowania musi być wtedy powiązana ze stopą zmiany kursu walutowego. Och okres wykupu wynosi od 1 miesiąca do 12 miesięcy, przeciętnie 3 miesiące.

Rynek pierwotny certyfikatów tworzą: emitent, czyli bank i nabywca. Cena papieru może być negocjowana (zależy od wysokości głównych stóp procentowych, kierunku ich zmian, popytu na pieniądz oraz ogólnej płynności sektora bankowego) lub być ustalana w drodze przetargu, do którego przystępują inwestorzy, podając swoja cenę za 100 jednostek nominalnych waluty certyfikatu.

Z kolei przez rynek wtórny rozumie się sprzedaż/kupno certyfikatów między inwestorami. Jego organizacją zajmuje się emitent, który dokonuje kwotowań oraz zapewnia wykup w sytuacji, gdy inwestor chce papier sprzedać, a brak inwestora, który chciałby go w tym samym czasie kupić. Rynek wtórny jest organizowany w okresie od emisji certyfikatu do dnia jego zapadalności i ma na celu stworzenie inwestorowi możliwości zamiany papieru na gotówkę w sytuacji, w której inwestor będzie tego chciał. W ten sposób zapewnia płynność tych papierów.

KRÓTKOTERMINOWE PAPIERY DŁUŻNE FIRM

Krótkoterminowe papiery dłużne przedsiębiorstw (commercial papers - CP), zwane tez papierami dłużnymi przedsiębiorstw bądź skryptami dłużnymi albo też papierami komercyjnymi, stanowią jedno ze źródeł finansowania ich działalności przez rynek pieniężny. Papier ten zobowiązuje emitenta do wykupu papieru w określonym terminie według podanej na nim wartości nominalnej. W istocie dla emitenta jest to krótkoterminowa pożyczka, udzielana bez zabezpieczenia przez nabywcę tego papieru.

Głównym powodem szerokiego wykorzystania emisji papierów komercyjnych jest stosunkowo niski koszt uzyskania w ten sposób środków do finansowania działalności firmy. Wynika to z faktu wyeliminowania ogniwa pośredniczącego, czyli banku, w kojarzeniu inwestorów posiadających wolne środki z firmami chcącymi je zagospodarować poprzez swoją działalność gospodarczą. W procesie emisji CP bank pełni tylko funkcję techniczną, sprowadzającą się do nadzorowania ich emisji. Stąd też koszt pozyskania kapitału przez emitenta papierów komercyjnych jest dal emitentów, zwłaszcza uzyskujących wysokie notowania w agencjach ratingowych, jest niższy w porównaniu z kosztem kredytu bankowego.

Krótkoterminowe papiery dłużne przedsiębiorstw w Polsce istnieją od 1992 roku. Ich prekursorem był Polski Bank Rozwoju, który nazwał je bonami komercyjnymi. Służą one do uzupełniania kapitału obrotowego przedsiębiorstwa, a czasami - dzięki możliwości rolowania emisji (przeprowadzaniu kolejnych transzy w dniu zapadalności poprzedniej) - mogący być również wykorzystywane do finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych. Względna taniość CP wynika z faktu, że firma - emitent nie musi spełniać wszystkich wymogów (chociaż składa wymagane dokumenty , które podlegają ocenie bankowej) niezbędnych do uzyskania klasycznego kredytu bankowego oraz z możliwości powtarzania emisji, co powoduje, iż to źródło kredytu może stać się podstawą finansowania krótko i średnioterminowych przedsięwzięć.

Większa elastyczność jest powodowana tym, że firma emitująca te papiery ma pełną swobodę działania w stosunku do banku oraz tym, iż bardziej elastyczne są ustalane okresy płatności i stopa procentowa, co oznacza, że emitent dopasowuje wielkość emisji do swoich rzeczywistych potrzeb, a stopa procentowa jest całkowicie zdeterminowana mechanizmem rynkowym. Emisje tych papierów wpływają także na zwiększenie wiarygodności emitenta i zaufania do niego na rynkach finansowych jako do firmy, która w ten sposób poddaje się ocenie rynku.

Emisja papierów dłużnych firm musi spełniać określone warunki, by mogła być wprowadzona do obrotu i by transakcje nimi były bezpieczne. Przede wszystkim emitenci są zobowiązani do dostarczania odpowiedniej informacji o ich sytuacji finansowej, na podstawie której bank podejmuje decyzje o przyznaniu środków. Ponadto SA z reguły papierami na okaziciela do 1 mln zł. wymogiem jest również, by wartość nominalna emisji mieściła się w pewnym ustalonym limicie.

Do tego rynku maja dostęp głównie duże przedsiębiorstwa. Nabywcami są w szczególności firmy ubezpieczeniowe, banki oraz inne instytucje finansowe i firmy, które dysponują odpowiednimi kwotami wolnej gotówki. Natomiast dla banku udzielającego kredytu, poza prowizją otrzymaną za organizację emisji, rynek ten stanowi sposób na przerzucanie ryzyka kredytowego na nabywców skryptów dłużnych.

Emisja CP odbywa się najczęściej za pomocą pośrednictwa agenta (organizatora) emisji, którym jest biuro maklerskie banku. Agent wykupuje od firmy emitenta całą emisję po określonej cenie io następnie organizuje dalszy obrót, tzn. odsprzedaje je innym inwestorom na rynku wtórnym. Agent może również zorganizować przetarg na emitowane papiery na rynku pierwotnym. W obrocie te papiery występują w formie zdematerializowanej, czyli transze zawiera się i rozlicza w systemie elektronicznym. Biura maklerskie będące organizatorem emisji dążą do zapewnienia kwotowa ciągłych w obrocie nimi, co oznacza, iż w każdej chwili są gotowe do ich kupna lub sprzedaży.




Z rysunku wynika, że procedura emisji papierów dłużnych rozpoczyna się od tego, że firma składa zlecenie emisji u organizatora emisji (agenta), przedkładając zarazem preliminarz zapotrzebowania na kapitał i stosowne informacje o swojej sytuacji finansowej. Dokumenty te stanowią podstawę do przygotowania programu emisji i memorandum informacyjnego dla inwestorów.

Po uruchomieniu emisji agent zajmuje się sprzedażą papierów, przechowywaniem rejestrów, obrotem na rynku wtórnym, wykupem papierów oraz rozliczeniami finansowymi związanymi z obsługa emisji. W celu zagwarantowania płynności papierów na rynku powołuje się gwaranta, którym najczęściej jest bank. Jeśli kwota emisji jest bardzo duża, to bank wspierający emisję może zwołać konsorcjum, które zapewni linię kredytową. Czasami gwarantem emisji skryptów dłużnych są spółki „matki”.

Sprzedaż KPD firm odbywa się na zasadzie dyskonta. Stąd też wpływy netto emitenta ze sprzedaży papierów wynoszą:




Z uzyskanych wpływów ze sprzedaży papierów emitent pokrywa koszty obsługi emisji, do których można zaliczyć koszty związane z obsługą prawną emisji, opracowaniem memorandum informacyjnego, prowadzeniem rejestru nabywców papieru, organizacją przetargów (kwotowań) oraz prowizją dla agenta za sprzedaż emisji.

Korzyści dla emitenta z wykorzystania skryptów dłużnych:

1. Obniżenie kosztu pozyskania kapitału w relacji do klasycznego kredytu bankowego,

2. Dostosowanie kolejnych emisji (transz kredytu) do swoich potrzeb,

3. Możliwość wykupu emitowanego papieru przed terminem jego zapadalności na rynku wtórnym,

4. Prezentacja i uwiarygodnienie firmy na rynku finansowym.

Z kolei inwestorzy mogą odnieść następujące korzyści:

1. Możliwość uzyskania wyższej stopy zwrotu niż od depozytów bankowych,

2. Ponoszenie stosunkowo małego ryzyka w relacji do ryzyka związanego ze stopą zwrotu kapitału,

3. Możliwość wyboru papieru dłużnego o żądanym terminie zapadalności i odzyskania gotówki przed tym terminem na rynku wtórnym.

W Polsce wyróż­niamy następujące akty prawne stanowiące podstawy do emisji krótkoterminowych papierów dłużnych:

- Prawo wekslowe z 1936 r.

- Kodeks cywilny z 1964 r. art. 921

- Ustawa o obligacjach z 29.06.1995 r. ze zmianami oraz Prawo bankowe z 1997 r

Na bazie prawa wekslowego w obrocie znajdują się papiery określa­ne jako KWIT-y (krótkoterminowe wek­sle inwestycyjno-terminowe), wykreowane przez polski oddział ING w imieniu i na rzecz przedsiębiorstw (głównie spółek joint--venture) kontrolowanych przez duże zagraniczne koncerny. Na bazie prawa wekslowego działają jeszcze weksle komercyjne, weksle krótkotermi­nowe. W 1999 r. około 80% emisji opierało się na konstrukcji weksla.

Z kodeksu cywilnego wywodzą się papiery określane jako bony komer­cyjne, bony handlowe, bony inwestycyjne.

Jednak powyżej wymienione papiery zaczęły być wypierane poprzez papiery emi­towane na bazie ustawy o obligacjach, która daje większą elastyczność w dopasowaniu struktur i terminów zapadalności, odzwier­ciedlających w większym stopniu zapotrze­bowanie rynku i potrzeby finansowe emi­tenta. Wadą systemu prawa wekslowego były zbytnio sztywne zasady weksla oraz ciągłe podkreślanie jego materialnej formy, natomiast w przy­padku papierów dłużnych bazujących na k.c. utrudnieniem była obowiązująca zasada numerus clausus (zasada zamkniętego kata­logu papierów wartościowych) oraz konstrukcja umów między emitentami a nabywcami bonów, która jest zabiegiem sztucznym i niezgodnym z prze­pisami zaciągania tego typu zobowiązań.

Instrumenty finansowe emitowane na podstawie prawa bankowego to certyfikaty depozytowe (CD). Emitentami tych papie­rów dłużnych mogą być tylko banki. Certyfikaty depozytowe mogą posiadać gwarancję wykupu udzieloną przez podmiot dominujący w stosunku do emitenta (dzięki czemu zmniejsza się koszt emisji).

Papiery te mogą być emitowane na trzy sposoby:

- emisja publiczna, czyli taka, która jest kierowana do ponad 300 nabywców, lub nabywcami są nieokreślone z góry osoby, lub jest przeprowadzana z wykorzystaniem środków masowego przekazu. Emi­sja taka podlega wówczas regulacjom ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi,

• emisja publiczna bez odwołania się do ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Trzeba wówczas spełnić następujące warunki: wartość nominalna jednej obligacji musi być wyż­sza niż 40.000 EURO i opiewać wyłącz­nie na wierzytelności pieniężne o termi­nie krótszym niż rok oraz niezbędne jest ogłoszenie warunków emisji w jednym z dzienników o zasięgu ogólnopolskim,

• emisja niepubliczna, czyli skierowana do maksymalnie 300 podmiotów.

1. FUNKCJE BANKÓW W ORGANIZACJI I PRZEPROWADZANIU EMISJI AKCJI

Akcja- jest papierem wartościowym stwierdzającym bezwarunkowe uczestnictwo jej właściciela w kapitale spółki akcyjnej, uprawniającym do partycypacji w jej zyskach w postaci tzw. dywidendy oraz do majątku spółki w razie jej likwidacji.

Usługi pośrednictwa na rynku finansowym banków nazywane są usługami bakowości inwestycyjnej.

Do usług tych można zaliczyć:

1. Usługi brokerskie (usługa brokera dyskontowego, pełna usługa brokerska)

2. Doradztwo inwestycyjne,

3. Zarządzanie aktywami i funduszami na zlecenie,

4. Organizacja finansowania krótkoterminowych niedoborów płynności,

5. Organizacja finansowania średnio i długoterminowego: finansowanie kapitałem, finansowanie długiem, organizacja ofert publicznych, pośrednictwo w sprzedaży papierów wartościowych, gwarantowanie emisji,

6. Finansowanie instrumentami hybrydowymi,

7. Inżynieria finansowa (projektowanie i handel finansowymi instrumentami pochodnymi),

8. Usługi na rynku fuzji i przejęć,

9. Doradztwo finansowe.

Banki oferują emitentom przejmowanie działań związanych z emisją i sprzedażą papierów wartościowych.

Pozyskanie środków na rynku publicznym wiąże się dla firmy z obowiązkiem postępowania według przepisów prawa. Kapitał uzyskuje się w postaci emisji akcji dopuszczonych do obrotu publicznego. Spółki pozyskując kapitał zobowiązane są do korzystania z usług instytucji finansowej, za pośrednictwem której składa się wniosek do regulatora rynku (w Polsce KNF) o dopuszczenie do obrotu publicznego.

Bank inwestycyjny może świadczyć podmiotom następujące czynności wchodzące w skład organizatora emisji:

1. Koordynacja sporządzenia dokumentów ofertowych- bank jako organizator. Podstawowym dokumentem, niezbędnym do przeprowadzenia emisji na rynku pierwotnym jest prospekt emisyjny lub memorandum informacyjne. Bank albo przygotowuje samodzielnie prospekt emisyjny albo współpracuje z innymi podmiotami (kancelariami prawniczymi, firmami audytorskimi), pełniąc rolę doradcy emitenta.

2. Udział w procedurze dopuszczenia do publicznego obrotu i obrotu giełdowego-Bank jako doradca. Organizator ma obowiązek uczestniczyć w procedurze dopuszczeniowej przed regulatorem rynku. Efektem tego etapu jest uzyskanie decyzji regulatora rynku o dopuszczeniu do publicznego obrotu oraz decyzji właściwego organu giełdy o dopuszczeniu do obrotu giełdowego. W tej fazie bank pełniący rolę doradcy musi służyć emitentowi radą w zakresie wszystkich decyzji niezbędnych do wprowadzenia akcji spółki do obrotu publicznego. Po uzyskaniu zgody o wprowadzeniu papierów wartościowych emitenta do obrotu publicznego, prospekt emisyjny jest udostępniony inwestorom. W środkach masowego przekazu przeprowadzona jest kampania informacyjna o emisji akcji emitenta.

3. Przygotowanie i rozliczenie publicznej subskrypcji- Bank jako oferujący. Bank jest związany z emitentem umową najlepszej oferty, w ramach której bank jest zobowiązany do aktywnej sprzedaży papierów wartościowych w publicznej ofercie. Ważną częścią tego etapu jest podanie przez emitenta ceny emisyjnej walorów.

4. Uplasowanie oferowanych akcji- Bank jako agent sprzedający

5. Ewentualne gwarantowanie powodzenia akcji- Bank jako gwarant. Zważywszy na termin sprzedaży akcji przez emitenta w drodze oferty publicznej (powinien być z góry określony) emitent może skorzystać z gwarancji banku która ma na celu zabezpieczyć emitenta przed niebezpieczeństwem niesprzedania akcji.

Ze względu na zakres usług, do świadczenia których zobowiązuje się gwarant, można wyróżnić jego zobowiązania do:

- zakupu tylko określonej z góry liczby części emitowanych akcji,

- zakupu akcji pozostałych pod koniec emisji,

- nabycia całkowitej emisji akcji i późniejszej jej odsprzedaży na rynku wtórnym.

30. RYNEK AKCJI - DEFINICJA I RODZAJE AKCJI

Instrumenty finansowe, którymi się obraca na rynku finansowym, można podzielić na trzy główne grupy:

• instrumenty dłużne,

• instrumenty udziałowe,

• instrumenty pochodne.

Instrumenty dłużne i instrumenty udziałowe stosowane są głównie w celu transferu kapitału od podmiotów, które mają nadmiar kapitału, do podmiotów, które potrzebują kapitału przede wszystkim do finansowania różnego rodzaju przedsięwzięć.

Najważniejszym instrumentem wśród instrumentów udziałowych służących do transferu kapitału są akcje.

Akcja jest instrumentem finansowym, który jest emitowany przez podmiot zwany spółką akcyjną. Akcja jest papierem udziałowym, uprawniającym właściciela do otrzymywania dywidend i uczestnictwa w walnych zgromadzeniach akcjonariuszy.

W Polsce pierwsza emisja akcji po ponad 50-letniej przerwie miała miejsce w kwietniu 1989r. Była to emisja akcji „Igloopolu” Dębica. Od początku instrumenty udziałowe istniały jedynie w formie zdematerializowanej (zapisu elektronicznego).

W sierpniu 1998 r. wprowadzono do obrotu giełdowego nowy instrument w postaci praw

do akcji (PDA). PDA umożliwia nabywcom akcji nowej emisji ich odsprzedanie, zanim zostaną wprowadzone do obrotu giełdowego. Celem wprowadzenia tego instrumentu było rozwiązanie problemu długotrwałej procedury wprowadzania nowych akcji do obrotu.

Nabywając akcję spółki, akcjonariusz uzyskuje pewne prawa. Najważniejsze z nich to:

• prawo głosu na walnym zgromadzeniu,

• prawo do dywidendy, inaczej: prawo do udziału w zyskach spółki,

• prawo do udziału w masie likwidacyjnej,

• prawo poboru, czyli prawo do zakupu akcji nowej emisji.

Akcja spółki charakteryzowana jest przez pewną liczbę wskaźników. Niektóre z nich podawane są w notowaniach giełdowych.

Najważniejsze wskaźniki charakteryzujące akcje spółki to:

• Kapitał akcyjny - stanowi część kapitału własnego spółki.

• Wartość nominalna - wielkość kapitału akcyjnego przypadająca na jedną akcję.

• Wartość emisyjna - cena, po jakiej akcja sprzedawana jest na rynku pierwotnym.

• Wartość księgowa - wartość aktywów netto spółki przypadająca na jedną akcję.

• Wartość rynkowa - cena, po jakiej akcja jest sprzedawana na rynku wtórnym (np. na giełdzie).

• Zysk przypadający na 1 akcję (EPS, Earnings Per Share) - iloraz zysku netto spółki oraz liczby akcji.

Rodzaje akcji:

1. Biorąc pod uwagę zewnętrzną formę akcji możemy wyróżnić akcje imienne oraz akcje na okaziciela. W celu przeniesienia własności akcji imiennej konieczne jest pisemne oświadczenie. Akcje notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie są akcjami na okaziciela, czyli takimi, w których przeniesienie własności odbywa się poprzez odpowiedni zapis w systemie ewidencyjnym po dokonaniu transakcji kupna-sprzedaży

2. Przeprowadzone do tej pory rozważania dotyczyły akcji zwykłych. Oprócz nich mogą istnieć akcje uprzywilejowane. Uprzywilejowanie akcjonariusza, który posiada takie akcje, może dotyczyć trzech kwestii: akcje uprzywilejowane co do głosu - posiadacz takiej akcji ma prawo do więcej niż jednego głosu na Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy (w polskim prawie do dwóch głosów); akcje uprzywilejowane co do dywidendy - posiadacz takiej akcji ma prawo do stałej wielkości dywidendy: akcje uprzywilejowane co do udziału w masie likwidacyjnej - posiadacz takiej akcji ma pierwszeństwo (przed posiadaczami akcji zwykłych) do udziału w masie likwidacyjnej. Czasem różne rodzaje uprzywilejowania mogą być łączone.

Obrót akcjami regulowany jest przez Kodeks spółek handlowych oraz przez trzy ustawy dotyczące rynku finansowego:

• Ustawę o obrocie instrumentami finansowymi,

• Ustawę o nadzorze nad rynkiem kapitałowym,

• Ustawę o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych

do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych.

Na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie (kwiecień 1991 r) akcje są notowane na dwóch rynkach - rynku podstawowym i rynku równoległym.

Na rynek podstawowy kwalifikowane są akcje rynku publicznego, mające nieograniczoną zbywalność, spełniające kryteria odpowiedniej wartości i rozproszenia, których emitenci ogłaszali sprawozdania finansowe za ostatnie trzy lata. Spółki duże

Na rynek równoległy kwalifikowane są akcje rynku publicznego, mające nieograniczoną

zbywalność, pod warunkiem, że w stosunku do ich emitenta nie toczy się postępowanie upadłościowe lub likwidacyjne. Spółki średnie

Rynek wtórny

Zorganizowany publiczny wtórny obrót papierami wartościowymi prowadzą: Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie oraz Centralna Tabela Ofert SA, założona w 1996 r. przez domy maklerskie i banki. Prowadzi ona rynek pozagiełdowy CeTO.

31. GIEŁDA PAPIERÓW WARTOŚCIOWYCH I JEJ ZNACZENIE DLA FUNKCJONOWANIA GOSPODARKI RYNKOWEJ

„wybrane zagadnienia z finansów” Tomasz Siudek

Giełda papierów wartościowych jest specjalnym systemem handlu papierami wartościowymi określającymi zarówno wymagania w stosunku do ich emitenta, jak i zbiór dopuszczalnych operacji tymi papierami.

Giełda jest przedsiębiorstwem działającym według określonych norm prawnych i reguł handlowych, wyposażonym w odpowiednie urządzenia techniczne oraz tak zorganizowanym strukturalnie, aby możliwe było prowadzenie transakcji handlowych. Giełda nie jest stroną handlu, ale jedynie organizatorem wymiany. W swojej działalności nie nastawia się na maksymalizację zysku, co nie oznacza, że go nie osiąga.

Znaczenie GPW w gospodarce polega na tym, że pozwalają one na:

• Zasilenie przedsiębiorstw w partał pieniężny, bo kierują środki inwestorów na nowe przedsięwzięcia sfery rzeczowej poprzez wchłanianie nowych emisji akcji i obligacji

• Systematyczną ocenę przedsiębiorstw i branż przez tysiące inwestorów

• Znajomość przewidywań przyszłej koniunktury gospodarczej, dokonywanych na bieżąco przez tysiące inwestorów.

32. RYNEK INSTRUMENTÓW POCHODNYCH

Jest to rynek derywatów zwany inaczej rynkiem kontroli ryzyka. To ta część rynku finansowego, na którym wykorzystywane są instrumenty pochodne, które dają prawo do kupna lub sprzedaży instrumentu pierwotnego w przyszłości po określonej cenie lub dają prawo do określonego rozliczenia pieniężnego.

Kontrakty terminowe stosuje się je w celu:

• Zabezpieczenia się przed ryzykiem spadku lub wzrostu stopy procentowe, kursów walut, kursów papierów wartościowych (hedging)

• Spekulacji (rodzaj transakcji kupna-sprzedaży, której celem jest osiągnięcie dochodu przez wykorzystanie przewidywanych zmian cen w czasie upływającym pomiędzy terminem zakupu i terminem sprzedaży)

• Arbitraż polegający na wykorzystywaniu różnic w cenach na ten sam instrument finansowy na różnych rynkach

Instrumenty pochodne, derywaty

Definicja wg konstrukcji: kontrakty, których wartość jest uzależniona od kształtowania się ceny bazowego instrumentu finansowego, indeksu bądź innej wielkości. Ich zastosowanie pozwala na wykorzystanie efektu dźwigni.

Definicja wg mechanizmu: kontrakt (umowa) zawarty między stronami, że jeśli wystąpią konkretne warunki, to strony pokryją odpowiednie różnice kursowe, naliczone w oparciu o wartość nominalną kontraktu, określoną w umowie.

Transakcje derywatami mogą być dokonane:

• Za pośrednictwem giełdy - są to przede wszystkim transakcje futures, częściowo opcyjnie

• Poza giełdą - transakcje swapowe i forward

Charakterystyka wybranych instrumentów pochodnych:

1. Opcja

Jest to umowa między nabywcą (posiadaczem) a sprzedawcą (wystawcą) dająca nabywcy prawo do kupna (opcja kupna) lub sprzedaży (opcja sprzedaży) instrumentu bazowego przed lub w ustalonym dniu w przyszłości po określonej cenie w zamian za opłatę (premię). Pod koniec okresu, na jaki wystawiono opcję, czyli w terminie jej wygaśnięcia, kończy się prawo związane z opcją. Opcja jest kontraktem terminowym.

Ten instrument finansowy nie jest obarczony wysokim ryzykiem i daje inwestorom możliwość wykorzystania ruchów cen pojedynczych akcji lub całego rynku. Opcje stwarzają liczne możliwości inwestycyjne, pozwalają na aktywne zarządzanie ryzykiem, dostarczają dochodów instytucjom finansowym.

W przypadku opcji, rozkład ryzyka jest niesymetryczny, tzn. ryzyko nabywcy opcji jest ograniczone do wysokości premii, przy nieograniczonych możliwościach zysku, z kolei dla sprzedającego jego możliwości zysku ograniczone są do wysokości do wysokości premii, zaś ryzyko - nieograniczone.

Mechanizm działania opcji:

• Posiadacz opcji nabywa prawo kupna lub sprzedaży instrumentu bazowego.

• Wystawca opcji jest przeciwną strona transakcji, czyli jest to podmiot sprzedający to prawo.

• W handlu opcjami wystawca ma obowiązek kupna lub sprzedaży instrumentu bazowego, jeżeli nabywca opcji tego zażąda.

• Z kolei posiadacz ma prawo, ale nie obowiązek, kupna lub sprzedaży. Oznacza to, że posiadacz opcji może swobodnie decydować o tym, co zrobić z opcja. Jeżeli zdecyduje się zrealizować swoje prawo gwarantowane opcją, to wystawca opcji ma obowiązek odkupić od niego lub odsprzedać mu instrument bazowy, na który opiewała opcja.

Instrument bazowy - najczęściej to papiery wartościowe, indeksy giełdowe, stopy procentowe i waluta. Jest to instrument finansowy, który często nazywany jest instrumentem pierwotnym.

Termin wygaśnięcia opcji - termin, w którym opcja musi zostać wykonana. Przykładowo, najdłuższy okres, na jaki wystawia się opcje akcyjne, to 9 miesięcy od daty wprowadzenia ich do obrotu.

3 ceny związane z opcją:

Cena wykonania - cena bazowa, cena rozliczenia to cena realizacji umowy, na którą opiewa opcja. Jest ona ustalana w momencie wystawienia opcji i nie zmienia się przez cały okres jej ważności. Cena minimalna, jaka jest wymagana za opcję, jest jej wartością wewnętrzną i określa różnicę między wartością opcji a ceną bieżącą instrumentu bazowego.

Cena rynkowa - premia opcyjna, cena opcji która trzeba zapłacić za nabycie opcji. Może się zmieniać pod wpływem zmian popytu i podaży na rynku.

Cena instrumentu bazowego - wartość rynkowa instrumentu bazowego, na który została wystawiona opcja.

Rodzaje opcji:

Opcje kupna - daje jej posiadaczowi prawo dokupna instrumentu bazowego pod warunkiem wykonania opcji, czyli po określonej cenie i w ustalonym terminie.

Opcje sprzedaży - daje jej posiadaczowi prawo sprzedaży instrumentu bazowego pod warunkiem wykonania opcji, czyli po określonej cenie i w ustawnym okresie.

Inny podział opcji związany jest z określeniem terminu jej wykonania:

Opcja europejska - może zostać wykonana tylko w dniu jej wygaśnięcia

Opcja amerykańska - może zostać wykonana przez cały okres jej ważności.

Na rynku opcji wyróżnia się cztery rodzaje uczestników:

• Kupujący opcje kupna - zajmuje pozycję długą na instrumencie bazowym

• Sprzedający opcje kupna - zajmuje pozycję krótką na instrumencie bazowym

• Kupujący opcje sprzedaży - zajmuje pozycję krótką na instrumencie bazowym

• Sprzedający opcje sprzedaży - zajmuje pozycję długą na instrumencie bazowym

2. Kontrakty (financial) futures

To umowa kupna lub sprzedaży standardowej ilości określonych aktywów (w szczególności instrumentów finansowych lub towarów) w określonym czasie w przyszłości po określonej cenie. W chwili wygaśnięcia kontraktu terminowego jego cena i cena aktywa podstawowego zrównują się.

Nabywając taki kontrakt inwestor musi kupić dane dobro w ustalonym dniu i po ustalonej cenie. Jeżeli sprzedaje się kontrakt, oznacza to konieczność sprzedaży danego dobra w ustalonym dniu po ustalonej cenie.

W przeciwieństwie do opcji, powstaje tu obowiązek, a nie prawo, z którego można skorzystać. W przypadku opcji istnieje dolna granica ceny (zero bo może zostać niezrealizowana), natomiast kontrakt terminowy może mieć wartość ujemną (niezależnie od układu cen na rynku musi zostać zrealizowany).

Przedmiotem transakcji futures mogą być:

• Instrumenty finansowe związane z odsetkami - futures odsetkowe

• Walutowe instrumenty finansowe - futures walutowe

• Indeksy akcji - futures na indeksy akcji

3. Kontrakty forward

Jest umową między dwoma partnerami, w której jedna ze stron zobowiązuje się kupić określony instrument finansowy (najczęściej waluty obce i papiery wartościowe o stałym oprocentowaniu) po cenie ustalonej w momencie zawierania transakcji w danym okresie w przyszłości, a druga strona zobowiązuje się ten instrument sprzedać.

Zabezpieczają przed:

• Wzrostem (spadkiem) stóp procentowych - forward rate agrement, forward odsetkowy

• Wzrostem (spadkiem) kursu walutowego - currency forward, forward walutowy

4. Swapy

To operacje wymiany strumieni finansowych, których wartość i terminy są z góry ustalone. Można powiedzieć, że to umowy na podstawie których dwie strony kupują i sprzedają wzajemnie serię strumieni finansowych, które charakteryzują się stałym lub zmiennym oprocentowaniem, w tej samej lub w różnych walutach.

Przykład:

To transakcja, w której strona A zobowiązuje się płacić stronie B corocznie przez 5 lat odsetki od miliona złotych ustalane na podstawie stałej stopy procentowej. W zamian strona B może płacić przez ten sam okres odsetki od miliona złotych ustalane na podstawie zmiennej stopy procentowej.

Wyróżniamy swapy:

• Procentowe (interest rate swaps) - np. jak w przykładzie, eliminują bariery wynikające z nierównego dostępu do rynku i obowiązujących przepisów

• Walutowe (currency swaps) - zabezpieczenie się przed ryzykiem kursowym i obniżanie kosztów dostępu do obcego rynku pożyczkowego

• Formy złożone (w praktyce) - kombinacja ww.

Rynek swapów powstał dopiero w latach osiemdziesiątych (młody rynek), lecz obecnie angażuje najwięcej kapitału ze wszystkich instrumentów pochodnych. Swapy pozwalają uniknąć wielu ograniczeń występujących na rynkach opcji i kontraktów terminowych. Są dopasowane do indywidualnych potrzeb obu stron kontraktu. O takiej transakcji wiedzą tylko partnerzy kontraktu, a rynek ten jest wolny od regulacji i integracji rządowych. Inwestor zainteresowany swapem musi sam znaleźć sobie godnego zaufania partnera kontraktu.

Rodzaje ryzyka: ryzyko niedotrzymania warunków, ryzyko rynkowe, ryzyko otoczenia finansowego (sprawność funkcjonowania instytucji finansowych, kwalifikacje doradców), ryzyko otoczenia niefinansowego (np. regulacje prawne), ryzyko wydarzeń (na dany instrument, ale nie na cały rynek)

Transakcje terminowe i swapowe charakteryzują się symetrycznym rozkładem ryzyka, tzn. przy zmianach stóp procentowych czy kursów walut możliwości osiągnięcia zysku lub poniesienia starty są tak samo duże dla obu partnerów transakcji.

5. Cap:

Umowa między sprzedającym cap i jego nabywcą, polegająca na tym, że w przypadku wzrostu ustalonego w umowie rodzaju stopy procentowej powyżej określonej wartości sprzedający cap zwróci jego nabywcy różnicą odsetek dla przyjętej w umowie wielkości kapitału.

6. Floor:

Umowa między sprzedającym floor i jego nabywcą, że w razie spadku ustalonej stopy procentowej poniżej określonej wysokości sprzedający wypłaci nabywcy różnicę odsetek dla przyjętej w umowie wielkości kapitału.

7. Collar:

To kombinacja cap i floor. Sytuacja nabywcy collar jest analogiczna do sytuacji nabywcy cap, tzn. zyskuje on prawo do wypłaty różnicy w razie przekroczenia przez określoną w umowie stopę procentową górnej granicy i równocześnie analogiczna do sytuacji sprzedawcy floor, który wypłaca różnicę w przypadku spadku stopy procentowej poniżej dolnej granicy.

Zakup collar dokonuje się na ogół po to, aby obniżyć koszty cap.

8. Derywaty kredytowe

To umowy, które umożliwiają jednej stronie (nabywcy zabezpieczenia, inicjatorowi) transfer ryzyka kredytowego z aktywów, które posiada bądź nie, na inny podmiot lub podmioty (nabywcy ryzyka, sprzedawcy zabezpieczenia).

Podstawowe derywaty kredytowe:

• Swap kredytowy - nabywca płaci sprzedawcy prowizję (premię), zaś sprzedawca zobowiązuje się do dokonania płatności kompensacyjnej gdyby wystąpiło ryzyko kredytowe

• Swap całkowitego przychodu - nabywca płaci sprzedawcy obok prowizji (premii) - okresowo całkowity przychód z zabezpieczenia instrumentu bazowego (aktywa). Sprzedawca płaci odsetki wg ustalonych reguł, a gdy wystąpi ryzyko kredytowe to dokona płatności kompensacyjnej

• Opcje kredytowe - pot. polisa ubezpieczeniowa, dzięki której nabywca zabezpiecza się przed pogorszeniem kondycji kredytobiorcy bądź też emitenta instrumentu dłużnego.

33. ELEMENTY RYNKU WALUTOWEGO.

Rynek walutowy- całokształt transakcji wymiany walut wraz z instytucjami pomagającymi je przeprowadzić oraz zespół reguł, wg których zawierane są te transakcję walutowe, a także ogół czynności prowadzących do zawarcia transakcji.

Rynek walutowy jest:

• największym i najlepiej zorganizowanym rynkiem finansowym, zwany rynkiem dewizowym czyli miejsce zawierania transakcji walutowych,

• w skali światowej możemy wyróżnić kilka systemów i jednostek gospodarczych

- towarowe

- usługowe

- kapitałowe

• dzięki w/w transakcjom na rynku nieustannie dochodzi do wymiany walut, co umożliwia wycenę waluty obcej, a kształtujące się na nim ceny określają dostępność poszczególnych walut ( relacja ukształtowana przez popyt i podaż).

• Główne waluty: dolar amerykański, euro, jen japoński, frank szwajcarski, dolar kanadyjski..

• Uczestnicy rynku walutowego: bank centralny, banki komercyjne, inne instytucje finansowe, osoby fizyczne,

• Współczesny rynek walutowy jest przede wszystkim rynkiem zdecentralizowanym, typu OTC (Over the Counter Market), pod względem ekonomicznym, technicznym i geograficznym (w rzeczywistości jest siecią rozrzuconych po całym świecie

instytucji finansowych i firm brokerskich, które korzystając z komputerowych systemów łączności oraz telekomunikacji, dokonują transakcji wymiany walut).

KLASYFIKACJA RYNKU:

1. kryterium: terminu przepływu strumieni walut:

• Rynek kasowy (natychmiastowy, spot market) - walutą są stawiane d dyspozycji nabywcy w ciągu dwóch dni roboczych od zawarcia transakcji.

• Rynek terminowy - waluty są dostarczane w określonym terminie przyszłym, dłuższym niż dwa dni robocze.

2. kryterium: swoboda wymiany walut :

• podmioty gospodarcze bez żadnych ograniczeń mogą wymieniać środki płatnicze swojego kraju na inne waluty obce.

• Reglamentowany- istnieje państwowy monopol walutowy czyli podmioty gospodarcze zmuszone są do odsprzedaży zarobionych za granicą dewiz, nie istnieje swoboda wymiany waluty krajowej na obce, wszelkie płatności w stosunku z zagranicą podlegają regulowaniu administracyjnemu

• Pośredni- tylko niektóre segmenty rynku są reglamentowane.

3. Kryterium ze względu na uczestników:

• rynek krajowy ( narodowy) -jego uczestnicy to podmioty z tego samego kraju, które nabywają lub zbywają waluty obce.

• rynek międzynarodowy - transakcje dewizowe są zawierane przez podmioty różnych krajów.

4. Ze względu na sposób zorganizowania rynku:

• rynki formalne - uczestnicy rynku ograniczenie regulaminami np. giełdy dewizowe, giełdy terminowe., strony transakcji kontaktują się w okresowym miejscu i czasie.

• rynki nieformalne - nie ma ograniczeń w dostępie do rynku - transakcje zawierane są w sposób dowolny ale muszą być przestrzegane przepisy prawa i zwyczajów handlowych.

1. POJĘCIE I FUNKCJE FINANSÓW PUBLICZNYCH

Finanse publiczne - Zgodnie z art. 3 ustawy o FP:

Finanse publiczne obejmują procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem, a w szczególności:

• gromadzenie dochodów i przychodów publicznych,

• wydatkowanie środków publicznych,

• finansowanie potrzeb pożyczkowych budżetu państwa,

• zaciąganie zobowiązań angażujących środki publiczne,

• zarządzanie środkami publicznymi,

• zarządzanie długiem publicznym,

• rozliczenia z budżetem UE.

Funkcje finansów publicznych:

• Funkcja alokacyjna - polega na kształtowaniu podziału czynników wytwórczych między sektor publiczny a prywatny oraz w ich ramach. Jej realizacji służą zarówno wydatki, jaki i dochody. Alokacja zasobów może być prowadzona w przekroju terytorialnym zarówno wewnątrz kraju, jak i grupy państw.

Mechanizm rynkowy nie jest w stanie przyczynić się do zaspokojenia wszystkich publicznych czy społecznych potrzeb. Jeśli chodzi o potrzeby publiczne, takie jak: obrona narodowa, administracja, bezpieczeństwo wewnętrzne, to nie jest możliwe zorganizowanie ich na zasadach rynkowych. Z kolei w przypadku takich potrzeb społecznych, jak: oświata, ochrona zdrowia, oszczędzanie na starość, to istnieje możliwość zorganizowania ich na zasadach rynkowych, jednakże rodziłoby to wiele niebezpieczeństw:

• Zbyt duże zróżnicowanie dochodów poszczególnych obywateli ograniczałoby dostęp do tych dóbr obywatelem mniej zarabiającym.

• Pełna swoboda wyboru obywatela, którą gwarantuje się mu przez mechanizm rynkowy, nie zawsze można prowadzić do zakupu społecznie pożądanych dóbr, np. zdrowotnych, oświatowych. Wobec tego władze publiczne niejako zmuszają obywateli do konsumpcji tych dóbr, które są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania wszystkich obywateli.

• Przedsiębiorstwa prywatne realizujące swoje cele nie zwracają uwagi na ochronę środowiska, na szkody, które wyrządzają zdrowiu czy życiu obywateli.

• Funkcja redystrybucyjna - polega na wtórnym korygowaniu dochodów podmiotów niepublicznych, ukształtowanych pierwotnie w wyniku sytuacji rynkowej.

Za pomocą transferów budżetowych może dochodzić do redukcji bądź wzrostu dochodów pierwotnych prywatnych podmiotów gospodarczych. Klasycznym przykładem takiego działania władz publicznych są;

• Kredyty preferencyjne dla rolnictwa - rolnicy uzyskując je osiągają wzrost swoich dochodów,

• Dopłaty bezpośrednie, które rolnicy otrzymują ze środków UE

Redystrybucja dochodów może następować także w układzie terytorialnym:

• Podział subwencji dla gmin osiągających niższy poziom dochodów podatkowych

• Redystrybucja dochodu narodowego z działów produkcyjnych na rzecz działów tworzenia dóbr publicznych i społecznych (ochrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, edukacja, ochrona zdrowia na poziomie podstawowym).

Warto dodać, że w ramach tego rodzaju redystrybucji dochodów następuje opłacanie pracowników administracji publicznej oraz zaopatrzenie jej w niezbędne przedmioty materialne. Rolę redystrybucyjną FP należy dostrzegać także w odniesieniu do poszczególnych prywatnych podmiotów gospodarczych bądź do poszczególnych podatników.

O ile redystrybucja dochodów zawsze dokonuje się czyimś kosztem i na czyjąś korzyść, o tyle rozmiary tych kosztów i korzyści mogą być rożne dla poszczególnych obywateli. Przy takim samym korzystaniu z dóbr publicznych stopień ponoszenia ciężarów na rzecz finansowania tych dóbr jest większy w przypadku ludzi osiągających wyższe dochody lub dysponujących większym majątkiem.

• Funkcja stabilizacyjna - zadaniem władz publicznych jest hamowanie ekspansji gospodarki w okresie jej wzrostu i pobudzenie aktywności gospodarczej w okresie pojawienia się symptomów kryzysu. Najlepsze efekty tego działania osiąga się łącząc angażowanie finansów publicznych i instrumentów polityki monetarnej. Najczęściej stabilizacyjne działania osiąga się przez wykorzystanie do tego podatków i wydatków publicznych.

Polityka fiskalna umożliwia oddziaływanie na gospodarkę poprzez kształtowanie podatków (dochodów budżetowych), wydatków budżetowych oraz salda budżetu państwa. Niskie podatki sprzyjają aktywności gospodarczej, wzrostowi zatrudnienia, wzrostowi zysków przedsiębiorstw i dochodów ludności, a tym samym wzrostowi popytu. Z kolei wzrost podatków zniechęca, często wręcz hamuje aktywność gospodarczą, co skutkuje spadkiem zatrudnienia (wzrostem bezrobocia), spadkiem dochodów ludności, a co za tym idzie spadkiem popytu.

Polityka monetarna pozwala oddziaływać, poprzez kontrolę podaży pieniądza, na poziom cen i stopy procentowe, a więc na przebieg procesów w gospodarce.

Ekspansywna polityka monetarna oznacza zwiększanie podaży pieniądza, obniżkę stóp procentowych i wzrost popytu. Natomiast restrykcyjna - ogranicza wzrost podaży pieniądza, co skutkuje wysokimi stopami procentowymi i spadkiem popytu. Wykorzystywanie instrumentów polityki fiskalnej (prowadzonej przez rząd) i polityki monetarnej (prowadzonej przez bank centralny) wyznacza wpływ finansów na stabilizowanie gospodarki.

34. CHARAKTERYSTYKA I PODZIAŁ DÓBR PUBLICZNYCH I USŁUG PUBLICZNYCH

Dobra publiczne to dobra, które z przyczyn naturalnych (cechy fizyczne) mogą służyć zbiorowości lokalnej lub całemu społeczeństwu.

Ten rodzaj dóbr określa się też mianem: czyste dobra publiczne (pure public good). Dobra te są konsumowane egalitarnie (przez wszystkich członków danej zbiorowości). Fakt korzystania z czystego dobra publicznego przez jedna osobnie może ograniczyć dostępu do tego dobra innej osoby; dotyczy to zarówno ilości jak i jakości tego dobra. Korzyści z używania czystego dobra publicznego są więc niepodzielne; nie można wyodrębnić części tego rodzaju dobra i przypisać go jednostce.
Do dóbr tych należą: powietrze, rzeki, jeziora, autostrady, bezpieczeństwo zewnętrzne, działalność służb dyplomatycznych itp. Dobra publiczne są chronione, powstają i są eksploatowane przy wykorzystaniu funduszy publicznych.

Dobra społeczne to dobra, które ze względów fizycznych mogą być dobrami prywatnymi, ale na skutek doktryny społecznej i prowadzonej przez władze publiczne polityki społecznej są dostarczane obywatelowi nawet wtedy, kiedy on tego nie akceptuje.

Ten rodzaj dóbr publicznych zaspokaja podstawowe potrzeby ludzkie, np. ochrona zdrowia, edukacja. Dobra społeczne wytwarza się więc dzięki istnieniu urządzeń, które są własnością publiczną i/lub które zostały sfinansowane z funduszy publicznych. Tak jest w przypadku budynków i urządzeń szkół publicznych, obiektów szpitalnych i innych obiektów służących ochronie zdrowia, obiektów sportowych itd.

Wytwarzanie dóbr publicznych - przeważnie usług- jest finansowane z funduszy państwowych, np. finansowanie usług oświatowych i usług zdrowotnych. Nie wyklucza to, oczywiście , częściowej partycypacji osób (obywateli) w finansowaniu dóbr społecznych. Wiąże się to z częściową odpłatnością i pokrywaniem pewnych bieżących kosztów wytwarzania danego dobra przez obywateli. Dobro takie ma charakter mieszany, tzn. jest dobrem społeczno- publicznym.

Podział dóbr publicznych, ze względu na zakres finansowania przez państwo:

• Dobra publiczne sensu stricto

• Dobra publiczne sensu largo.

Dobra publiczne sensu stricto można nazwać klasycznymi dobrami publicznymi, także ze względu na ich naturalne cechy. Są one zawsze finansowane z funduszy publicznych.

Dobra publiczne sensu largo to klasyczne dobra publiczne oraz dobra publiczne, które ze względu na społeczne znaczenie (politykę społeczną) są finansowane z funduszy publicznych.

Dobra publiczne sensu stricte musza być chronione i tworzone niezależnie od tego, czy obywatele chcą i mogą ponosić ciężary finansowe na ten cel. Dostęp każdego obywatela do danego dobra publicznego jest więc nieograniczony w ogólności, a ze względu na posiadane dochody w szczególności.
Inaczej jest w przypadku dobra społecznego. Przesłankami tworzenia tych dóbr jest uniemożliwienie konsumpcji dóbr społecznych obywatelom, których dochody indywidualne mogłyby uniemożliwiać (bariera dochodowa) lub ograniczać ich nabycie, gdyby dobra te były alokowane na zasadach rynkowych (komercyjnych). Typowymi takimi dobrami społecznymi są ochrona zdrowia i edukacja. W nowoczesnych społeczeństwach ochrona zdrowia i edukacja są - w przeważającej części- dobrami społecznymi, a więc i dobrami publicznymi sensu largo. Nie wyklucz to możliwości istnienia także prywatnego sektora ochrony zdrowia, który może świadczyć usługi o wysokim standardzie na zasadach komercyjnych. Jeśli chodzi o edukację, to na ogół ma ona charakter dobra publicznego na poziomie podstawowym i średnim. Mechanizm rynkowy w znacznie szerszym zakresie jest wykorzystywany na poziomie szkolnictwa wyższego.




Podział dóbr publicznych, ze względu na ich właściwości:

• dobra naturalne ( już istniejące, wymagające ochrony i utrzymania w stanie umożliwiającym ich wykorzystanie przez następne pokolenie, należy do nich np. powietrze, woda (rzeki, jeziora, morza), krajobraz, puszcze;

• dobra powstające w wyniku działalności człowieka , oferowane jako usługi publiczne, świadczone za pomocą zbudowanych dróg, mostów, oczyszczalni ścieków, szkół, muzeów itp.

Dobra publiczne można również klasyfikować z punktu widzenia skali korzyści wynikającej z ich użytkowania. Z tego punktu widzenia wyróżnia się dobra publiczne o zasięgu:

• lokalnym, z którego korzystają wyłącznie członkowie społeczności lokalnej (np. powiatowe centrum kultury, boisko szkolne, pływalnia miejska);

• regionalnym, z których korzystają mieszkańcy danego regionu (np. system ochrony terenów zagrożonych szkodami górniczymi);

• narodowym, z których korzystają obywatele danego państwa (np. ochrona granic, działalność służb konsularnych, wywiad gospodarczy)

• międzynarodowym (globalnym), przynoszące ponadnarodowe korzyści (np. puszcza amazońska będąca dobrem, od którego zależą warunki klimatyczne na świecie, oceany stanowiące powszechnie dostępne szlaki wodne, wiedza powszechnie dostępna na świecie).

Dla przypomnienia




Krzywa użyteczności dobra publicznego (sensu stricte) Up jest neutralna względem dochodów indywidualnych, oznacza to, że każdy obywatel ma dostęp do dobra publicznego niezależnie od tego, jakim dochodem dysponuje. Natomiast inaczej jest w przypadku dobra społecznego, tutaj istnieje wyraźna zależność między dochodami indywidualnymi a użytecznością dobra publicznego. Dla osób o wysokich dochodach użyteczność dóbr publicznych jest niska, bo mogą oni skorzystać z prywatnych usług, które z reguły mają wyższy standard niż usługi publiczne. Przy najniższych dochodach (odcinek 0A) użyteczność dobra społecznego jest najwyższa, gdyż dla obywatela o niskich dochodach jedyną szansą dostępu do pewnych dóbr jest ich bezpłatność. Wraz ze spadkiem poziomu dochodów indywidualnych wzrasta użyteczność dobra społecznego.

Usługi publiczne jest to grupa usług, których podstawową cechą jest odpowiedzialność administracji publicznej za organizację świadczenia , w sposób zapewniający ich ciągłość i trwałość. Wskazana ciągłość i trwałość oznacza, że usługobiorcy mogą mieć pewność nieprzerwanego zaspokajania ich zbiorowych potrzeb, niezależnie od uwarunkowań ekonomicznych. Stąd usługi publiczne należy traktować jako usługi ogólnospołeczne, niematerialne, nieadresowane, świadczone nieodpłatnie lub odpłatnie na rzecz ogółu społeczeństwa bądź wspólnot samorządowych, których przedmiotem jest dostarczanie usług publicznych. Charakterystyczną ich cecha jest brak możliwości wykluczenia jakiego kol wiek członka społeczeństwa (wspólnoty samorządowej) z ich konsumpcji.

Usługi publiczne dzieli się zazwyczaj na trzy grupy:

1. usługi komunalne, związane przede wszystkim z utrzymaniem obiektów i urządzeń infrastruktury komunalnej (technicznej), do których zalicza się: obiekty i urządzenia transportu miejskiego, energetyki cieplnej, gospodarki wodnej, gospodarki odpadami oraz inne urządzenia ochrony środowiska naturalnego, a także związane z gospodarką mieszkaniową i utrzymaniem czystości i porządku w miejscach publicznych;

2. usługi społeczne, związane z utrzymaniem sieci urządzeń i infrastruktury społecznej, której zadaniem jest kształtowania odpowiednich warunków życia i współżycia społecznego, jak również podnoszenia jakości tego życia w środowisku społecznym (edukacja publiczna, ochrona zdrowia, kultura, pomoc i opieka społeczna, rekreacja i kultura fizyczna, bezpieczeństwo publiczne);

3. usługi administracyjne, związane z wykonywaniem funkcji administracji publicznej.

Jak już pisałam usługi te odznaczają się kilkoma charakterystycznymi cechami, do których należy zaliczyć: niematerialność, nierozdzielność (jednoczesność produkcji i konsumpcji), brak możliwości konsumowania, a także różnorodność ( utrudniająca standaryzację procesu świadczenia usług. Ponadto wyróżnia je funkcja użyteczności publicznej, tj. zaspokajanie potrzeb o charakterze zbiorowym, wykorzystywania mienia publicznego oraz możliwość wystąpienie nieekwiwalentności w procesie świadczenia usług, determinującej zasilenie finansowe z funduszy publicznych. Unikalnym walorem świadczenia usług publicznych jest także już wspomniana cecha ciągłości i trwałości zaspokajania zbiorowych potrzeb ludności.

36. SPECYFIKA FUNKCJONOWANIA PRZEDSIĘBIORSTW PUBLICZNYCH

• Przedsiębiorstwo Państwowe jest samodzielnym, samorządnym i samofinansującym się przedsiębiorcą posiadającym osobowość prawną. To przedsiębiorstwo, którego wyłącznym właścicielem jest państwo, czyli Skarb Państwa.

• W Polsce oznaczenie "Przedsiębiorstwo Państwowe" jest bardzo znane, przedsiębiorstwem takim były: „Telegraf i Telefon PP", "PP Motozbyt", "PP Polmozbyt", "Państwowe Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej„ , „Państwowe Gospodarstwo Rolne” itp. W tej chwili w Polsce działa jedno, czyli "Poczta Polska”

• Przedsiębiorstwa Państwowe należy odróżniać od spółek kontrolowanych przez państwo, które z prawnego punktu widzenia nie są przedsiębiorstwami państwowymi, ale spółkami działającymi na podstawie Kodeksu spółek handlowych.

• Przedsiębiorstwo państwowe może zostać przekształcone w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa w drodze komercjalizacji, która jest zazwyczaj etapem poprzedzającym prywatyzację.

• Organy przedsiębiorstwa samodzielnie podejmują decyzje oraz organizują działalność we wszystkich sprawach przedsiębiorstwa, zgodnie z przepisami prawa i w celu wykonania zadań przedsiębiorstwa. Organy państwowe mogą podejmować decyzje w zakresie działalności przedsiębiorstwa państwowego tylko w wypadkach przewidzianych przepisami ustawowymi.

• Przedsiębiorstwa państwowe mogą być tworzone jako:

1) przedsiębiorstwa działające na zasadach ogólnych,

2) przedsiębiorstwa użyteczności publicznej.

Ad2.

Przedsiębiorstwa użyteczności publicznej mają przede wszystkim na celu bieżące i nieprzerwane zaspokajanie potrzeb ludności. W szczególności przedsiębiorstwa te mają na celu produkcję lub świadczenie usług w zakresie:

1) inżynierii sanitarnej,

2) komunikacji miejskiej,

3) zaopatrzenia ludności w energię elektryczną, gazową i cieplną,

4) zarządu państwowymi zasobami lokalowymi,

5) zarządu państwowymi terenami zielonymi,

6) zarządu uzdrowiskami,

7) usług pogrzebowych i utrzymania urządzeń cmentarnych,

8) usług kulturalnych.

Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia, określa warunki i zasady działania przedsiębiorstw użyteczności publicznej.

• Przedsiębiorstwa państwowe tworzą:

1) Naczelne oraz centralne organy administracji państwowej,

2) Narodowy Bank Polski i banki państwowe,

W uzasadnionych wypadkach inny organ państwowy może utworzyć przedsiębiorstwo państwowe po porozumieniu z naczelnym lub centralnym organem administracji państwowej właściwym ze względu na rodzaj działalności tworzonego przedsiębiorstwa.

Akt o utworzeniu przedsiębiorstwa określa jego nazwę, rodzaj, siedzibę i przedmiot działania.

Akt o utworzeniu przedsiębiorstwa użyteczności publicznej może określać również zasady i warunki powoływania zakładów, filii, oddziałów oraz innych wewnętrznych jednostek organizacyjnych przedsiębiorstwa, które sporządzają bilans.

Utworzenie przedsiębiorstwa państwowego poprzedza postępowanie przygotowawcze, które ma na celu zbadanie i ocenę potrzeby oraz warunków utworzenia przedsiębiorstwa.

Organ zamierzający utworzyć przedsiębiorstwo państwowe powołuje w tym celu zespół przygotowawczy, który dokonuje niezbędnych ustaleń i przedstawia swoją opinię. Organ założycielski, w granicach obowiązujących przepisów, określa zakres i warunki, na jakich przedsiębiorstwa użyteczności publicznej obowiązane są świadczyć usługi na rzecz ludności. Organ założycielski ma obowiązek dotowania działalności przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, którego działalność jest nierentowna, ale konieczna ze względu na potrzebę zaspokajania potrzeb ludności.

• Statut przedsiębiorstwa reguluje strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa Statut uchwala ogólne zebranie pracowników na wniosek dyrektora przedsiębiorstwa. Zatwierdzenia przez organ założycielski wymagają statuty następujących przedsiębiorstw państwowych:

1. użyteczności publicznej,

2. handlu zagranicznego,

3. stacji radiowych i telewizyjnych, przemysłu teleelektronicznego, transportu

4. samochodowego i budownictwa łączności,

5. Państwowej Komunikacji Samochodowej oraz zakładów naprawczych taboru

6. kolejowego.

• W przedsiębiorstwie użyteczności publicznej, dla którego organem założycielskim jest wojewoda i którego działalność wykracza poza obszar województwa, statut zatwierdza wojewoda w porozumieniu z ministrem właściwym ze względu na przedmiot działalności przedsiębiorstwa. Podjęcie decyzji w sprawie zatwierdzenia statutu powinno nastąpić w możliwie krótkim terminie, nie dłuższym jednak niż 3 miesiące od przedłożenia statutu

organowi założycielskiemu.

• Przedsiębiorstwo państwowe podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. Uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru Sądowego.

• Organami przedsiębiorstwa państwowego są: ogólne zebranie pracowników (delegatów), rada pracownicza i dyrektor przedsiębiorstwa. Dyrektor przedsiębiorstwa państwowego zarządza przedsiębiorstwem i reprezentuje je na zewnątrz. Działając zgodnie z przepisami prawa, podejmuje decyzje samodzielnie i ponosi za nie odpowiedzialność. Powołuje go rada pracownicza.

• Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego może nastąpić, jeżeli:

1. przedsiębiorstwo prowadzi działalność gospodarczą ze stratą w ciągu kolejnych sześciu miesięcy,

2. prawomocnym wyrokiem sądu lub ostateczną decyzją administracyjną zakazano przedsiębiorstwu działania we wszystkich dziedzinach objętych dotychczasowym przedmiotem działania, a przedsiębiorstwo nie podjęło działalności w innej dziedzinie,

3. ponad połowę aktywów ogółem przedsiębiorstwa łącznie: stanowią udziały, inne tytuły uczestnictwa w spółkach lub obligacje,

4. aktywa oddano do używania innym osobom na podstawie umów prawa cywilnego.

• Decyzję o likwidacji podejmuje organ założycielski z własnej inicjatywy bądź na wniosek rady pracowniczej przedsiębiorstwa, o ile minister właściwy do spraw Skarbu Państwa nie zgłosi sprzeciwu, wraz z uzasadnieniem, w terminie dwóch tygodni.

• Przedsiębiorstwo państwowe może być postawione w stan upadłości.

• Tworzenie zakładów i innych jednostek organizacyjnych przedsiębiorstwa państwowego, system kontroli wewnętrznej, stosunki prawne między jednostkami organizacyjnymi wchodzącymi w skład przedsiębiorstwa oraz zasady występowania w stosunkach prawnych z innymi jednostkami organizacyjnymi określa statut przedsiębiorstwa.

• Organami przedsiębiorstwa państwowego są: ogólne zebranie pracowników (delegatów), rada pracownicza i dyrektor przedsiębiorstwa.

• Organ założycielski wyposaża przedsiębiorstwo w środki niezbędne do prowadzenia działalności określonej w akcie prawnym o jego utworzeniu, przedsiębiorstwo, gospodarując wydzielonym mu i nabytym mieniem, zapewnia jego ochronę. Przedsiębiorstwo państwowe sprzedaje mienie zaliczone, zgodnie z odrębnymi przepisami, do rzeczowego majątku trwałego w drodze publicznego przetargu. Rada Ministrów określi w drodze rozporządzenia zasady organizowania przetargu oraz warunki, w których dopuszcza się odstąpienie od przetargu.

• Przedsiębiorstwo prowadzi działalność na zasadach racjonalnej gospodarki, samofinansowania oraz rachunku ekonomicznego. Przedsiębiorstwo prowadzi rzetelną rachunkowość oraz sporządza na jej podstawie bilans. Bilans przedsiębiorstwa podlega weryfikacji przez państwowe organy kontroli na zasadach określonych w przepisach szczególnych.

• Organ założycielski dokonuje kontroli i oceny działalności przedsiębiorstwa oraz pracy dyrektora.

38. FINANSE PAŃSTWA I SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

FINANSE PAŃSTWA

Wieloletni Plan Finansowy Państwa to plan dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów budżetu państwa

• sporządzany na cztery lata budżetowe.

• sporządzany w układzie obejmującym funkcje państwa wraz z celami i miernikami stopnia wykonania danej funkcji i uwzględnia:

• cele średniookresowej strategii rozwoju kraju, o której mowa w ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju;

• kierunki polityki społeczno-gospodarczej Rady Ministrów.

• Wieloletni Plan Finansowy Państwa, w podziale na poszczególne lata budżetowe, określa:

• podstawowe wielkości makroekonomiczne;

• kierunki polityki fiskalnej;

• prognozy dochodów oraz wydatków budżetu państwa;

• kwotę deficytu i potrzeb pożyczkowych budżetu państwa oraz źródła ich sfinansowania;

• prognozy dochodów i wydatków budżetu środków europejskich;

• wynik budżetu środków europejskich;

• skonsolidowaną prognozę bilansu sektora finansów publicznych;

• kwotę państwowego długu publicznego.

• Prognozę dochodów budżetu państwa ujmuje się w Wieloletnim Planie Finansowym Państwa według głównych kategorii dochodów, z wyszczególnieniem:

• dochodów podatkowych:

• podatków pośrednich, z tego:

• podatku od towarów i usług,

• podatku akcyzowego,

• podatku od gier,

• podatków bezpośrednich, z tego:

• podatku dochodowego od osób prawnych,

• podatku dochodowego od osób fizycznych;

• dochodów niepodatkowych;

• cła;

• środków publicznych.

• Prognozę wydatków budżetu państwa ujmuje się w Wieloletnim Planie Finansowym Państwa w układzie, z wyszczególnieniem:

• wydatków stałych związanych z utrzymaniem i funkcjonowaniem organów władzy publicznej i wykonywaniem zadań administracji rządowej;

• wydatków na obsługę długu publicznego;

• środków własnych Unii Europejskiej;

• dotacji dla Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego;

• subwencji ogólnej i dotacji na zadania zlecone jednostkom samorządu terytorialnego;

• wydatków na sfinansowanie zobowiązań wynikających z przyjętych pro-gramów wieloletnich;

• wydatków budżetu państwa, w tym na realizację działań rozwojowych kraju:

• według priorytetów i głównych kierunków interwencji wskazanych w średniookresowej strategii rozwoju kraju, w tym odnoszących się do zagadnień przestrzennych i regionalnych objętych kontraktami wojewódzkimi,

• z uwzględnieniem podziału na źródła finansowania,

• na każdy rok realizacji średniookresowej strategii rozwoju kraju;

• środków przeznaczonych na realizację zadań współfinansowanych z udziałem środków europejskich, w tym na Wspólną Politykę Rolną;

• środków przeznaczonych na finansowanie imiennie wymienionych wydatków lub zadań, w wysokościach określonych w odrębnych ustawach;

• innych wydatków rozwojowych;

• innych środków na realizację zadań uznanych przez Radę Ministrów za priorytetowe.

• Wieloletni Plan Finansowy Państwa stanowi podstawę przygotowywania projektu ustawy budżetowej na kolejny rok budżetowy.

Dochodami podatkowymi i niepodatkowymi budżetu państwa są:

• podatki i opłaty, w części, która zgodnie z odrębnymi ustawami nie stanowi dochodów jednostek samorządu terytorialnego, przychodów państwowych funduszy celowych oraz innych jednostek sektora finansów publicznych;

• cła;

• wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych oraz jednoosobowych spółek Skarbu Państwa;

• wpłaty z tytułu dywidendy;

• wpłaty z zysku Narodowego Banku Polskiego;

• wpłaty nadwyżki środków finansowych agencji wykonawczych;

• dochody pobierane przez państwowe jednostki budżetowe, o ile odrębne ustawy nie stanowią inaczej;

• dochody z najmu i dzierżawy oraz z innych umów o podobnym charakterze, dotyczące składników majątkowych Skarbu Państwa, o ile odrębne ustawy nie stanowią inaczej;

• odsetki od środków zgromadzonych na rachunkach bankowych państwowych jednostek budżetowych lub organów władzy publicznej, o ile odrębne ustawy nie stanowią inaczej;

• odsetki od lokat terminowych ustanowionych ze środków zgromadzonych na centralnym rachunku bieżącym budżetu państwa;

• odsetki od udzielonych z budżetu państwa pożyczek krajowych i zagranicznych;

• grzywny, mandaty i inne kary pieniężne, o ile odrębne ustawy nie stanowią inaczej;

• spadki, zapisy i darowizny w postaci pieniężnej na rzecz Skarbu Państwa;

• dochody ze sprzedaży majątku, rzeczy i praw, niestanowiące przychodów

• inne dochody określone w odrębnych ustawach lub umowach międzynarodowych;

• środki europejskie i środki na realizację projektów pomocy technicznej oraz środki po ich przekazaniu na rachunek dochodów budżetu państwa;

• odsetki wykupywane przez nabywców obligacji skarbowych lub nadwyżka wynikająca z różnicy pomiędzy ceną emisyjną a wartością nominalną zbywanych obligacji skarbowych.

Wydatki budżetu państwa są przeznaczone w szczególności na:

• funkcjonowanie organów władzy publicznej, w tym organów administracji rządowej, organów kontroli i ochrony prawa oraz sądów i trybunałów;

• zadania wykonywane przez administrację rządową;

• subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego;

• dotacje dla jednostek samorządu terytorialnego;

• wpłaty do budżetu Unii Europejskiej, zwane dalej „środkami własnymi Unii Europejskiej”;

• subwencje dla partii politycznych;

• dotacje na zadania określone odrębnymi ustawami;

• obsługę długu publicznego;

• wkład krajowy na realizację programów finansowanych z udziałem środków europejskich lub środków

Z budżetu państwa są finansowane zadania określone w odrębnych ustawach i umowach międzynarodowych.

Wydatki budżetu państwa są przeznaczone w szczególności na:

1) funkcjonowanie organów władzy publicznej, w tym organów administracji rządowej, organów kontroli i ochrony prawa oraz sądów i trybunałów;

2) zadania wykonywane przez administrację rządową;

3) subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego;

4) dotacje dla jednostek samorządu terytorialnego;

5) wpłaty do budżetu Unii Europejskiej, zwane dalej „środkami własnymi Unii Europejskiej”;

6) subwencje dla partii politycznych;

7) dotacje na zadania określone odrębnymi ustawami;

8) obsługę długu publicznego;

9) wkład krajowy na realizację programów finansowanych z udziałem środków europejskich lub środków.

Wydatki budżetu państwa w układzie rodzajowym dzielą się na:

1) dotacje i subwencje;

2) świadczenia na rzecz osób fizycznych;

3) wydatki bieżące jednostek budżetowych;

4) wydatki majątkowe;

5) wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa;

6)wydatki na realizację programów finansowanych, w tym wydatki budżetu środków europejskich;

7) środki własne Unii Europejskiej.

Świadczenia na rzecz osób fizycznych obejmują wydatki budżetu państwa kierowane, na podstawie odrębnych przepisów, bezpośrednio lub pośrednio do osób fizycznych, a niebędące wynagrodzeniem za świadczoną pracę.

Wydatki bieżące jednostek budżetowych obejmują:

1. wynagrodzenia i uposażenia osób zatrudnionych w państwowych jednostkach budżetowych oraz składki naliczane od tych wynagrodzeń i uposażeń;

2. zakupy towarów i usług;

3. koszty utrzymania oraz inne wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek budżetowych i realizacją ich statutowych zadań;

4. koszty zadań zleconych do realizacji jednostkom zaliczanym i niezaliczanym do sektora finansów publicznych, z wyłączeniem organizacji pozarządowych.

Wydatki majątkowe obejmują:

1) wydatki na zakup i objęcie akcji oraz wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego;

2) wydatki inwestycyjne państwowych jednostek budżetowych oraz dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów inwestycji realizowanych przez inne jednostki.

Wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa obejmują w szczególności wydatki budżetu państwa z tytułu oprocentowania i dyskonta od skarbowych papierów wartościowych, oprocentowania zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz wypłat związanych z udzielonymi przez Skarb Państwa poręczeniami i gwarancjami, a także koszty związane z emisją skarbowych papierów wartościowych.

Środki własne Unii Europejskiej ujmuje się w ustawie budżetowej w wysokości ustalonej w toku procedury budżetowej Unii Europejskiej.

Do środków własnych Unii Europejskiej zalicza się:

1) udział we wpływach z ceł, opłat rolnych i cukrowych;

2) środki obliczone na podstawie podatku od towarów i usług, zgodnie z metodologią wynikającą z przepisów Unii Europejskiej;

3) środki obliczone na podstawie wartości rocznego dochodu narodowego brutto.

Do środków własnych Unii Europejskiej zalicza się również odsetki i kary za nieterminowe lub nieprawidłowo naliczone płatności.

Dotacje celowe są to środki przeznaczone na:

1) finansowanie lub dofinansowanie:

a) zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego ustawami,

b) ustawowo określonych zadań, w tym zadań z zakresu mecenatu państwa nad kulturą, realizowanych przez jednostki inne niż jednostki samorządu terytorialnego,

c) bieżących zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego,

d) zadań agencji wykonawczych,

e) zadań zleconych do realizacji organizacjom pozarządowym,

f) kosztów realizacji inwestycji;

2) dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych w zakresie określonym w odrębnych ustawach.

Dotacjami celowymi są także środki przeznaczone na:

1. realizację programów finansowanych, wydatkowane przez podmioty realizujące te programy, inne niż państwowe jednostki budżetowe;

2. realizację projektów pomocy technicznej finansowanych z udziałem środków europejskich;

3. finansowanie lub dofinansowanie zadań realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego oraz inne podmioty

4. realizację programów finansowanych

5. współfinansowanie realizacji programów finansowanych z udziałem środków europejskich.

Udzielanie dotacji celowych dla jednostek samorządu terytorialnego określają odrębne ustawy.

Kwota dotacji na dofinansowanie zadań własnych bieżących i inwestycyjnych nie może stanowić więcej niż 80% kosztów realizacji zadania, chyba że odrębne ustawy stanowią inaczej.

Kwoty dotacji celowych na zadania z zakresu administracji rządowej oraz inne zadania zlecone odrębnymi ustawami jednostkom samorządu terytorialnego określane są przez dysponentów części budżetowych według zasad przyjętych w budżecie państwa do określenia wydatków podobnego rodzaju, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej.

Dotacje przedmiotowe są to środki przeznaczone na dopłaty do określonych rodzajów wyrobów lub usług, kalkulowane według stawek jednostkowych.

Dotacje przedmiotowe mogą być udzielane na podstawie odrębnych ustaw lub przepisów Unii Europejskiej:

1) dla przedsiębiorców wytwarzających określone rodzaje wyrobów lub świadczących określone rodzaje usług,

2) dla podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa

- z uwzględnieniem ich równoprawności.

Ustawa budżetowa ustala kwoty i przedmiot dotacji.

Mogą być dotacje np.

• dotacje przedmiotowe do podręczników szkolnych

• dotacje przedmiotowe do posiłków sprzedawanych w barach mlecznych

• Dotacje podmiotowe obejmują środki dla podmiotu wskazanego w odrębnej ustawie lub w umowie międzynarodowej, wyłącznie na dofinansowanie działalności bieżącej w zakresie określonym w odrębnej ustawie lub umowie międzynarodowej.

FINANSE JST

Samorządowy sektor finansów publicznych obejmuje:

• Jst

• Organy jst

• Związki jst

• Jednostki organizacyjne jst

• Samodzielne Publiczne Zakłady Opieki Zdrowotnej

• Samorządowe instytucje kultury

• Jednostki budżetowe

• Zakłady budżetowe

Organy JST

JST	Organ uchwałodawczy i kontrolny	Organ wykonawczy	Przewodniczący organu wykonawczego
Województwo	Sejmik	Zarząd województwa	Marszałek województwa
Powiat	Rada powiatu	Zarząd powiatu	Starosta powiatu
Gmina	Rada gminy	Wójt, burmistrz lub prezydent miasta	Wójt, burmistrz lub prezydent miasta

Zadania JST wg kryterium przynależności:

• własne - to takie które służą zaspakajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej, JST realizują te zadania na własną odpowiedzialność i własny rachunek. Mogą być realizowane za pośrednictwem sołectw lub zlecane z zewnątrz. Wynikają z mocy przepisów lub z woli Rady Gminy.

Gminy realizują zadania na zasadzie domniemanej kompetencji - na własną odpowiedzialność, z własnych środków - jeżeli jakieś zadanie nie jest realizowane przez powiaty to musi być to zrealizowane przez gminy

• zlecone - to określone konstytucyjnie jako zadania publiczne państwa, które mogą być zlecane do wykonania JST. Zgodnie z ustawą i konstytucją na JST mogą być nakładane zadania z zakresu sektora rządowego polegają one na wydawaniu decyzji administracyjnych, oraz na prowadzeniu działalności związanych z pomocą społeczną. Na zadania te JST otrzymują środki finansowe a z drugiej strony nie mogą odmówić wykonania tych zadań z powodu braku środków

• powierzone(pouczone) -realizowane przez JST w drodze umowy lub porozumienia z innymi JST.

• bezpośrednie - bezpośrednio wpływają na zaspokojenie potrzeb społecznościowych

• pośrednie

Ze względu na czas trwania

• kontynuowane - oświetlenie ulic

• nowe - budowanie szkoły

Zadania JST wg kryterium powszechności:

1. fakultatywne

2. Obligatoryjne wynikają z mocy prawa; mogą być zlecone lub własne

Zadania własne jednostki samorządu terytorialnego w zakresie:

• gospodarki mieszkaniowej i gospodarowania lokalami użytkowymi,

• dróg, ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego,

• wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,

• lokalnego transportu zbiorowego,

• targowisk i hal targowych,

• zieleni gminnej i zadrzewień,

• kultury fizycznej i sportu, w tym utrzymywania terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych,

• utrzymywania różnych gatunków egzotycznych i krajowych zwierząt, w tym w szczególności prowadzenia hodowli zwierząt zagrożonych wyginięciem, w celu ich ochrony poza miejscem naturalnego występowania,

• cmentarzy

• mogą być wykonywane przez samorządowe zakłady budżetowe.

DOCHODY JST ( wynikają z ustawy z dnia 7.09.2007r.-obowiązują aż do 2010r.)

Dochodami należnymi JST są:

• dochody własne

• subwencje ogólne

• dotacje celowe z budżetu państwa

Subwencje ogólne- jest świadczeniem bezzwrotnym, nieodpłatnym, lecz ma charakter powszechny, uniwersalny, finansuje wszystkie jednostki jst na tych samych ogólnych zasadach i warunkach. Transfer środków pieniężnych przekazywany z budżetu państwa do jst w celu zwiększania zasobów finansowych z uwagi na zbyt niskie dochody własne jst.

Dotacje celowe - transfer środków o charakterze bezzwrotnym i nieodpłatnym, związanych z realizacją interesu publicznego, bardziej ogólnego niż interes lokalny lub regionalny. Transfer środków finansowych ma wówczas charakter celowy-istnieje konieczność wykorzystania przekazywanych samorządom środków na konkretne oznaczone zadania. Dotacje charakteryzuje więc brak powszechności oraz uwarunkowanie koniecznością spełnienia określonych przez prawo wymagań.

Dotacje mogą mieć charakter:

• obligatoryjny - gdy ich przekazanie nie jest związane z uznaniem administracyjnym dysponenta dotacji, np. dotacje na zadania zlecone)

• fakultatywny - gdy są uzależnione od uznania dysponenta dotacji).

Do dochodów potencjalnych JST zalicza się:

• środki pochodzące ze źródeł zagranicznych niepodlegające zwrotowi

• środki pochodzące z budżetu UE

• inne.

GMINY

Zadania własne- zadania publiczne wykonywane przez jednostkę samorządu terytorialne, które służą zaspokojeniu potrzeb wspólnoty samorządowej. Mogą one być:

1. obowiązkowe - gmina nie może zrezygnować z ich realizacji, musi zapewnić w budżecie środki na ich realizowanie;

przyczyna: dążenie do zapewnienia mieszkańcom świadczeń publicznych o charakterze elementarnym

2. fakultatywne-gmina realizuje je w taki zakresie, w jakim jest to możliwe ze względu na środki posiadane w budżecie oraz lokalne potrzeby( samodzielnie na własna odpowiedzialność z własnego budżetu)

Zadania własne gmin (ustawa z 8.03.1990r. artykuł 7)

• ład przestrzenny, gospodarowanie nieruchomościami, ochrona środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,

• gminne drogi, mosty, ulice, place oraz organizacje ruchu drogowego

• wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwiania odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,

• lokalnego transportu zbiorowego,

• ochrony zdrowia,

• pomocy społecznej, w tym ośrodków zakładów opiekuńczych,

• gminnego budownictwa mieszkaniowego,

• edukacji publicznej - gimnazja, przedszkola, podstawówki

• kultury, w tym bibliotek gminnych, innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

• kultury fizycznej i turystyki

• targowisk i hal targowych

• zieleni gminnej

• cmentarzy gminnych

• porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej

• utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,

• polityki prorodzinnej, w tym zapewnienie kobietom ciężarnym opieki socjalnej, medycznej i prawnej,

• wspierania i upowszechniania idei samorządowej

• promocji gminy

• współpracy z organizacjami pozarządowymi

• współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.

Zadania zlecone:

1. przekazywane na mocy regulacji ustawowej

2. przekazywane w drodze porozumień między jednostką samorządu terytorialnego a administracją rządową

Zadania wynikają z art. 164 konstytucji RP. Podstawową jednostką JST jest gmina.

Dochody własne gmin

• wpływy z podatków

• od nieruchomości

• leśnego

• rolnego

• od środków transportu

• dochodów PIT, wpłacanych w formie karty podatkowej

• od spadków i darowizn

• od czynności cywilnoprawnych

• wpływy z opłat

• skarbowej

• targowej

• miejscowej, uzdrowiskowej,

• od posiadania psów

• adiacenckiej

• eksploatacyjnej

• innej stanowiących dochody gminy

• dochody uzyskiwane przez gminę i jednostki budżetowe oraz wpłaty od gminnych zakładów budżetowych

• dochody z majątku gminy

• spadki, zapisy i darowizny na rzecz gminy

• dochody z kar pieniężnych i grzywien

• 5,0% dochodów uzyskiwanych na rzecz BP w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych

• Odsetki od pożyczek udzielonych przez gminę

• Odsetki od nieterminowo przekazywanych należności stanowiących dochody gminy

• Odsetki od środków finansowych gromadzonych na rachunkach bankowych gminy

• Dotacje z budżetu innych JST

• Udział we wpływach z CIT, podmiotów prawnych mających siedzibę na obszarze gminy (6,71%)

• Udział w PIT, osób fizycznych, mających zamieszkanie na terenie gminy (39,34%)

Subwencja ogólna

	2009	2010
Wskaźnik gminny Gg dla kraju	1 119,20	1 210,61
Średnia gęstość zaludnienia kraju		121,96

1. Część wyrównawcza: Sw=Kp+Ku

Kwotę podstawową otrzymuje gmina, w której wskaźnik dochodów podatkowych na jednego mieszkańca(G) jest mniejszy niż 92% wskaźnika dochodów podatkowych dla wszystkich gmin(Gg).

Algorytm kwoty podstawowej
I	G≤40%Gg	Kp= Lm*[99%(40%Gg-G)+41,97%Gg]
II	40%Gg<G<75%Gg	Kp=Lm*[83%(75%Gg-G)+12,92%Gg]
III	75%Gg<G<92%Gg	Kp=Lm*[76%(92%Gg-G)

Gg- wskaźnik dochodów podatkowych dla wszystkich gmin

G -wskaźnik dochodów podatkowych na jednego mieszkańca gminy

Lm- liczba mieszkańców gminy.

Kwotę uzupełniającą otrzymuje gmina, w której:

1. Wskaźnik G jest niższy od 150% wskaźnika Gg

2. gęstość zaludnienia jest niższa od średniej gęstości zaludnienia w kraju

Ku=17%Gg*Lm*[(ZLk-ZLg)/ZLk]

ZLk- średnia gęstość zaludnienia w kraju

ZLg- średnia gęstość zaludnienia gminy

2. Część równoważącą ustala się dla gmin, biorąc pod uwagę wpłaty do budżetu państwa gmin bogatszych pod względem wpływów podatkowych oraz kwotę uzupełniającą części wyrównawczej subwencji ogólnej




Wpłaty do budżetu państwa na rzecz części równoważącej gmin dokonują
gminy, w których wskaźnik G jest większy niż 150% wskaźnika Gg.

Algorytm kwoty wpłat
IV	150%Gg<G<200%Gg	Kw=Lm*[20%(G-150%Gg)]
V	200%Gg<G<300%Gg	Kw=Lm*[10%Gg+25%(G-200%Gg]
VI	G≥300%Gg	Kw=Lm*[35%Gg+30%(G-300%Gg)]

„wpłacają” gminy o fajnym położeniu - pas gmin nadmorskich, uzdrowiskowych

3. Część oświatowa

POWIATY

Zadania własne powiatu (ustawa z 5.08.1998r. o samorządzie powiatowym - powiat wykonuje zadania o charakterze ponad gminnym)

• edukacja publiczna - licea,

• promocji i ochrony zdrowia, (szpitale rejonowe, powiatowe),

• pomocy społecznej,

• polityki prorodzinnej,

• wspierania osób niepełnosprawnych,

• transportu zbiorowego i dróg publicznych,

• kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,

• kultury fizycznej i turystyki,

• geodezji, kartografii, katastru,

• gospodarki nieruchomościami,

• administracji architektoniczno - budowlanej,

• gospodarki wodnej,

• ochrony środowiska i przyrody,

• rolnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego,

• porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli,

• ochrony przeciwpożarowej, w tym wyposażenia i utrzymania powiatowego magazynu przeciwpowodziowego i przeciwpożarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniem życia i zdrowia ludzi oraz środowiska

• przeciwdziałanie bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy,

• utrzymania powiatowych obiektów urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych,

• ochrony praw konsumenta,

• obronność,

• promocja powiatu,

• współpraca z organizacjami pozarządowymi.

Oprócz tego rejestracja pojazdów, wydawanie praw jazdy, organizowanie pomocy na szczeblu powiatowym, współfinansowanie lokalnych linii autobusowych, wydawanie zezwoleń na podejmowanie pracy przez cudzoziemców.

Dochody własne powiatów:

• Wpływy z opłat stanowiących dochody powiat

• Dochody uzyskiwane przez powiatowe jednostki budżetowe oraz wpłaty od powiatowych zakładów budżetowych

• Dochody z majątku powiatu

• Spadki, zapisy i darowizny na rzecz powiatu

• Dochody z kar pieniężnych i grzywien

• 5,0% dochodów uzyskiwanych na rzecz BP w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej

• Odsetki od pożyczek udzielonych przez powiat

• Odsetki od nieterminowo przekazywanych należności stanowiących dochody powiatu

• Odsetki od środków finansowych gromadzonych na rachunkach bankowych powiatu

• Dotacje z budżetu innych JST

• Udział we wpływach z CIT, podmiotów prawnych mających siedzibę na obszarze powiatu (10,25%)

• Udział w PIT, osób fizycznych, mających zamieszkanie na terenie powiatu (1,40%)

Subwencja ogólna

	2009	2010
Wskaźnik powiatowy Pp dla kraju	154,89	171,19

1. Część wyrównawcza: Sw=Kp+Ku

Kp otrzymuje powiat, w którym wskaźnik dochodów podatkowych na jednego mieszkańca (P) jest niższy niż wskaźnik dochodów podatkowych dla wszystkich powiatów(Pp).

Kp=Lp*90%(Pp-P)

Pp- wskaźnik dochodów podatkowych dla wszystkich powiatów

P- wskaźnik dochodów podatkowych na jednego mieszkańca powiatu

Lp- liczba mieszkańców powiatu.

Ku otrzymuje powiat, w którym wskaźnik bezrobocia, obliczony jako iloraz stopy bezrobocia w powiecie i stopy bezrobocia w kraju (B), jest wyższy od 1,10.

Kategoria powiatu		Algorytm kwoty uzupełniającej
I	1,1<B≤1,25	Ku=Lp*(B-1,10)*(10%Pp)
II	1,25<B≤1,4	Ku=Lp*[(B-1,25)*25%Pp+1,5%Pp]
III	B>1,4	Ku=Lp*[(B-1,4)*40%Pp+5,25%Pp]

2. Część równoważącą ustala się w wysokości kwot wpłat powiatów bogatszych, jeśli chodzi o wpływy podatkowe. Część równoważącą dzielimy się między powiaty w celu uzupełnienia dochodów związanych ze zmianą od 2004r. finansowania przez powiaty zadań z zakresu pomocy społecznej i sieci dróg powiatowych.

Powiaty, w których wskaźnik P jest większy niż 110% wskaźnika Pp dokonują wpłat do budżetu państwa z przeznaczeniem na część równoważącą subwencji ogólnej.

Algorytm kwoty wpłat
IV	110%Pp<P≤120%Pp	Kw=Lp*[80%(P-110%Pp)]
V	120%Pp<P≤125%Pp	Kw=Lp*(8%Pp+95%(P-120%Pp)]
VI	P>125%Pp	Kw=Lp*[12,57%Pp+98%(P-125%Pp)]

3. Część oświatowa

WOJEWÓDŹTWA

Zdania własne województw (ustawa z dnia 5.06.1998r. art. 14 o dochodach JST)

• edukacja publiczna, w tym szkolnictwo wyższe,

• promocja i ochrona zdrowia,

• kultura oraz ochrona zabytków i opieki nad zabytkami,

• pomoc społeczna,

• polityka prorodzinna,

• modernizacja terenów wiejskich,

• zagospodarowanie przestrzenne,

• ochrona środowiska,

• gospodarka wodna, w tym ochrona przeciwpowodziowa, a w szczególności wyposażenie i utrzymanie wojewódzkich magazynów przeciwpowodziowych,

• transportu zbiorowego i dróg publicznych,

• kultury fizycznej i turystyki,

• ochrona praw konsumentów,

• obronność,

• bezpieczeństwo publiczne,

• przeciwdziałanie bezrobociu i aktywizacja regionalnego rynku pracy,

• finansowanie ustawowych uprawnień do ulgowych krajowych przejazdów pasażerskich.

Polityka rozwoju województwa:

• tworzenie warunków rozwoju gospodarczego, w tym kreowanie rynku pracy

• utrzymanie i rozbudowa infrastruktury społecznej i technicznej o znaczeniu wojewódzkim,

• pozyskiwanie i łączenie środków finansowych publicznych i prywatnych,

• racjonalne korzystanie z zasobów przyrody.

Do dochodów własnych województw zalicza się:

• dochody uzyskiwane przez wojewódzkie jednostki budżetowe oraz wpłaty od wojewódzkich zakładów budżetowych,

• dochody z majątku województwa,

• spadki, darowizny i zapisy na rzecz województwa,

• dochody z kar pieniężnych i grzywien,

• 5% dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych ustawami,

• odsetki od pożyczek udzielonych przez województwo,

• odsetki od nieterminowo przekazywanych należności stanowiących dochody województwa,

• odsetki od środków finansowych gromadzonych na rachunkach bankowych,

• dotacje z budżetu innych JST,

Subwencje ogólne

	2009	2010
Wskaźnik wojewódzki Ww dla kraju	139,03	154,99

1. część wyrównawczą: Sw=Kp+Ku

Kp otrzymuje województwo, w którym wskaźnik dochodów podatkowych na jednego mieszkańca W jest mniejszy wskaźnik dochodów podatkowych dla wszystkich województw Ww.

Kp=Lw*72%(Ww-W)

Ww- wskaźnik dochodów podatkowych dla wszystkich województw

W- wskaźnik dochodów podatkowych na jednego mieszkańca województwa

Lw- liczba mieszkańców województwa

Ku otrzymuje województwo, w którym liczba mieszkańców nie przekracza 3mln.

Ku=PLw*9%Ww

PLw- przeliczeniowa liczba mieszkańców

Liczba mieszkańców województwa	Przeliczeniowa liczba mieszkańców
Lw≤ 2mln	2 mln + 50% liczby mieszkańców powyżej 1 mln
2 mln < Lw ≤ 2,5 mln	2,5 mln + 50% liczby mieszkańców powyżej 2 mln
2,5 mln < Lw ≤ 3 mln	2,75 mln + 50% liczby mieszkańców powyżej 2,5 mln

2. część regionalną - ustala się w wysokości łącznej kwoty wpłat województw. Województwa, w których wskaźnik W jest większy od 110% wskaźnika Ww, dokonują wpłat do budżetu państwa z przeznaczeniem na część regionalną subwencji ogólnej dla województw.

Algorytm kwoty wpłat
I	110%Ww<W≤170%Ww	Kw=Lw*[80%(W-110%Ww)]
II	W>170%Ww	Kw=Lw*[48%Ww+95%(W-170%Ww)]

„Wpłacają” województwo mazowieckie i dolnośląskie

3. część oświatową

WYDATKI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO WG KRYTERIUM PRAWNEGO







Z












Wydatki budżetu jednostki samorządu terytorialnego są przeznaczone na realizację zadań określonych w odrębnych przepisach, a w szczególności na:

1. zadania własne jednostek samorządu terytorialnego;

2. zadania z zakresu administracji rządowej i inne zadania zlecone ustawami jednostkom samorządu terytorialnego;

3. zadania przejęte przez jednostki samorządu terytorialnego do realizacji w drodze umowy lub porozumienia;

4. zadania realizowane wspólnie z innymi jednostkami samorządu terytorialnego;

5. pomoc rzeczową lub finansową dla innych jednostek samorządu terytorialnego, określoną odrębną uchwałą przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego;










1. POJĘCIE I RODZAJE DŁUGU PUBLICZNEGO

Dług publiczny najczęściej określa się jako finansowe zobowiązanie władz publicznych (państwowych i samorządowych) z tytułu zaciągnięcia pożyczek ale także innej działalności władz publicznych np. przymusowe wywłaszczenia mienia na zasadach odpłatności, zobowiązania odszkodowawcze powstałe na mocy orzeczeń sądów lub wynikające z ustaw.

Jednak dług publiczny powstaje najczęściej z powodu:

• Zaciągnięcia bezpośrednich pożyczek oraz kredytów - w zakres pożyczek mogą wchodzić depozyty różnych podmiotów lokowane na rachunkach władz publicznych

• Emisji papierów wartościowych, które również są specyficzną formą zaciągania pożyczek pieniężnych, a papiery wartościowe są potwierdzeniem stosunków wierzycielsko-dłużniczych między władzami publicznymi a pożyczkodawcami

• Nieregulowania przez jednostki sektora publicznego wymagalnych zobowiązań

Najważniejszą przyczyną powstawania długu publicznego jest jednak zaciąganie pożyczek na pokrycie deficytu budżetowego.

Z punktu widzenia treści ekonomicznej procesów powstających w obszarze funduszy publicznych pożyczki nie mogą być zaliczone do dochodów budżetowych, lecz stanowią część wpływów pieniężnych o charakterze przychodów. Potocznie jednak pożyczki traktowane są jako dochody zwrotne.

Wpływy z tytułu długu publicznego wywołują koszty, które muszą być pokryte w przyszłości. Zaciągnięcie pożyczek jest więc operacją wywołującą inne skutki ekonomiczne i prawne niż realizowanie dochodów publicznych w formie podatków i przymusowych opłat. Władze publiczne uchwalając deficytowy budżet ponoszą odpowiedzialność za jego sfinansowanie, czyli znalezienie źródeł pożyczek, oraz ich spłatę wraz z odsetkami.

Za pomocą pożyczek publicznych powinny być finansowane przede wszystkim wydatki kapitałowe (majątkowe), których efekty wykraczają poza bieżący rok budżetowy.

Nie powinno się dopuszczać do finansowania z pożyczek wydatków bieżących budżetu.

Rodzaje długu publicznego

1. Przyjmując za kryterium dobrowolność decyzji podmiotów, które pożyczają pieniądze władzom publicznym, wyróżnia się:

• Dług publiczny dobrowolny (występuje, gdy istnieje dobrowolność decyzji podmiotów, które pożyczają władzom publicznym pieniądze)

• Dług publiczny przymusowy (zaciągane przez władze publiczne pożyczki maja charakter przymusowy, dlatego w istocie mają charakter zbliżony do podatków).

1. Dla rozpoznania przyczyn i skutków zadłużenia publicznego istotny jest podział długu na:

• Globalny dług publiczny (dług państwa, samorządów i innych związków publicznych)

• Wewnętrzny (krajowy) dług publiczny

• Zewnętrzny (zagraniczny) dług publiczny

Podział ten jest istotny zarówno przy zaciąganiu pożyczek przez władze publiczne, jak też przy spłacie rat kapitałowych oraz odsetek. Ważne jest, czy ponoszone przez władze publiczne (podatnika) koszty są dochodem podmiotów krajowych, np. banków komercyjnych, inwestorów instytucjonalnych, gospodarstw domowych, czy podmiotów zagranicznych. Dochody te mogą sprzyjać wzrostowi gospodarczemu, gdyż tworzą popyt w gospodarce; w przypadku banków zwiększają ich siłę finansową (kredytową). Mogą też kierować się kryterium ceny pozyskania pożyczki (korzystniejsze mogą być za granicą).

2. Przyjmując kryterium czasu wyróżnia się:

• Dług krótkoterminowy (płynny) - ich przyczyna mogą być rozbieżności w czasie między wpływami dochodowymi a bezwzględnie koniecznymi wydatkami (wydatki sztywne). Spłata może odbyć się jeszcze przed zakończeniem roku fiskalnego - powiązane z regulowaniem dopływu pieniądza do gospodarki poprzez operacje otwartego rynku.

Może tez wynikać z niemożności zrównoważenia budżetu w okresie 2-3lat.

Taki dług związany jest z bieżącymi potrzebami władz, i nie zaciąga się go w konkretnych celach, lecz w celu równoważenia budżetu państwa w ogóle.

• Dług długoterminowy (fundowany) - powstaje w wyniku zaciągania długoterminowych pożyczek, z których finansuje się wydatki majątkowe, zwłaszcza budowy obiektów użyteczności publicznej. Stają się one wtedy materialnym zabezpieczeniem pożyczek i mogą przynosić pewne dochody, mogące być źródłem spłaty długu (dzierżawa, prywatyzacja, sprzedaż).

3. Władze publiczne mogą również udzielać pożyczek innym podmiotom, lokować nadwyżki na rynkach finansowych. Jednocześnie w tym samym roku fiskalnym rząd może zaciągnąć pożyczki w innym kraju

Z punktu widzenia zasad ewidencji, a także z punktu widzenia rzeczywistego obciążenia gospodarki i społeczeństwa długiem publicznym, należy rozróżnić:

• Dług publiczny brutto - zobowiązanie władz publicznych względem podmiotów krajowych i zagranicznych znajdujących się poza sektorem publicznym; zobowiązania, które wynikają ze stosunków wierzycielsko-dłużniczych, ale mogą wynikać także z zaległości podatkowych i innych przymusowych należności wobec władz publicznych (ceł, dywidend itp.)

• Dług publiczny netto - to kategoria przede wszystkim ekonomiczna. Jest to dług publiczny brutto pomniejszony o należności (realne do wyegzekwowania) władz publicznych od innych podmiotów, wynikające najczęściej z tytułów wierzycielsko-dłużniczych, ale też z zaległości podatkowych, celnych, dywidend, itp.

5. Inny ważny podział:

• Dług nominalny - wartość nominalna zobowiązań władz publicznych (pożyczek, kredytów, papierów wartościowych i in.). Ze względu na inflację nominalna wartość początkowa zobowiązań może podlegać indeksacji lub kapitalizacji, w związku z czym bieżąca wartość długu publicznego nominalnego jest sumą kwoty odpowiadającej wartości początkowej kapitału oraz kwoty odpowiadającej przyrostowi wartości kapitału jako skutek indeksacji lub kapitalizacji.

Dług nominalny, zwany także długiem według nominału, jest odróżniany od długu publicznego według kapitału. Różnica to kwota, o którą kapitał początkowy został powiększony na skutek owej indeksacji.

• Dług realny - ma znaczenie raczej badawcze, odpowiada na pytanie jaka jest wartość realna długu publicznego przy uwzględnieniu procesów inflacyjnych (jest to ważne w dłuższych okresach czasowych, gdy realnie obniża się wartość długu publicznego; inflacja - ukryty sprzymierzeniec państwa)

Dlatego ważna jest tu strategia państwa - czy podniosą podatki czy zaciągną pożyczkę (powinni zaciągać pożyczki)

6. Inny podział

• Dług rzeczywisty - zdefiniowane wyżej nominalne wymagalne zobowiązania bilansowe władz publicznych

• Dług potencjalny - warunkowe pozabilansowe zobowiązanie władz publicznych związane najczęściej z udzielanymi przez władze publiczne poręczeniami i gwarancjami. W praktyce pewna część potencjalnego długu przekształca się w rzeczywisty dług publiczny. Stwarza to niebezpieczeństwo ukrytego wzrostu długu publicznego.

7. Podział związany ze strukturą władz publicznych

• Dług centralny (państwowy) - zaciągany przez władze państwowe,

• Dług lokalny (samorządowy) - zaciągany przez władze samorządowe, jego stan (poziom, struktura) jest ważny dla finansów publicznych, gdyż od tego zależy długookresowa polityka kształtowania struktury funduszy publicznych i ewentualne zmiany w proporcji podziału środków publicznych między władze państwowe i władze samorządowe.

Podstawą oceny stopnia obciążania długami jest globalny dług publiczny inkorpujący zarówno dług centralny, jak i dług lokalny.

40. STRUKTURA ZADŁUŻENIA POLSKIEGI SYSTEMU FINANSÓW PUBLICZNYCH.

Według ustawy o finansach publicznych dług publiczny składa się z następujących elementów:

3. dług sektora rządowego

• skarb państwa

• pozostałe jednostki

2. dług sektora samorządowego.




Polski dług publiczny składa się w 73 % z długu krajowego natomiast reszta (ok. 27 %) stanowi zadłużenie polskiego rządu za granicą. W 2010 zadłużenie Polski w

• Banku Światowym wynosiło ok. 3 mld €

• W europejskim banku inwestycyjnym ok. 5 mld €

Struktura przedmiotowa zadłużenia Skarbu Państwa w 2008r.






Państwowy dług publiczny kształtował się w 2009r na poziomie ok. 690 mld zł i stanowił

51 % PKB.

Państwowy dług publiczny wg podsektorów.




Głównym elementem składowym polskiego długu publicznego jest zadłużenie Skarbu Państwa i kształtuje się na poziomie ok. 94 % ogółu zadłużenia. Ok. 5% stanowi zadłużeni sektora samorządowego i niespełna 0,5% zadłużenie sektora ubezpieczeń społecznych.




41. KLASYFIKACJA WYDATKÓW PUBLICZNYCH

Wydatki są głównym instrumentem realizacji alokacyjnej funkcji finansów publicznych. Wielkość wydatków i ich struktura jest uwarunkowana historycznie, jak i zdeterminowana realizowaną przez władza publiczne doktryną społeczno - gospodarczą. Zależą więc one głównie od:

• Zakresu finansowania przez państwo zadań publicznych

• Zakresu finansowania przez państwo usług społecznych

• Skali ingerencji państwa w procesy gospodarcze

• Wydajności fiskalnej państwa mierzonej stopniem redystrybucji dochodów

W teorii i praktyce występuje wiele klasyfikacji wydatków publicznych. Najczęściej stosuje się podział wydatków na:

• bieżące i kapitałowe

• rządowe i samorządowe

• stałe (zdeterminowane) i zmienne

• wg wypełnianych przez nie funkcji

Do klasycznych podziałów należy wyodrębnienie wydatków ze względu na ich przeznaczenie na cele bieżące lub średnio- i długookresowe. Rozróżnia się wydatki:

• bieżące - wydatki bieżące służą realizacji podstawowych funkcji państwa i zabezpieczeniu finansowania potrzeb społecznych w danym roku budżetowym.

• kapitałowe (majątkowe) - wydatkami kapitałowymi są płatności dokonywane w związku z nabywaniem niefinansowych aktywów kapitałowych takich jak np.: ziemia, aktywa niematerialne, środki trwałe, zapasy oraz transfery kapitałowe. Udział wydatków kapitałowych w wydatkach ogółem jest o tyle ważny, że państwo za ich pośrednictwem może oddziaływać na rozwój regionów, ograniczenie bezrobocia czy też procesy restrukturyzacji poszczególnych branż.

Kolejny podział oparty jest na kryterium szczebla władzy wydatkującej środki publiczne. Rozróżnia się wydatki:

• wydatki szczebla centralnego - są to wydatki państwowe,

• wydatki szczebla regionalnego - mogą to być wydatki państwowe, wydatki samorządowe lub wydatki rządowo - samorządowe,

• wydatki szczebla lokalnego - są to wyłącznie wydatki samorządowe (gmin i powiatów)

Wydatki samorządowe - do wydatków samorządowych zaliczono wydatki dokonywane przez JST wszystkich szczebli, podmioty zaliczane do gospodarki pozabudżetowej oraz fundusze celowe. Powszechnie przyjmuje się, że władze samorządowe (ponieważ są bliżej obywateli) lepiej poznają potrzeby zbiorowości lokalnych i regionalnych, łatwiej także poddają się one kontroli. W praktyce stwarza to szanse na efektywniejsze wydatkowanie środków publicznych przez samorządy niż przez władze centralne.

Wydatki publiczne często dzieli się także na:

• finalne (określane też jako realne lub bezpośrednie) - obejmują oprócz wydatków na zakup dóbr i usług materialnych, również wydatki osobowe wypłacane pracownikom sektora publicznego, wyrażają faktyczny udział sektora publicznego w produkcie społecznym. Wydatki finalne obejmują najczęściej środki na: obronę narodową, bezpieczeństwo publiczne, oświatę i ochronę zdrowia.

• transferowe (zwane redystrybucyjnymi lub pośrednimi) -dokonywane są na rzecz innych podmiotów, co wiąże się albo z istniejącym systemem finansów publicznych, albo wynika z prowadzonej przez państwo polityki finansowej. w związku z tym należy rozróżnić:

• transfery wewnętrzne - czyli transfery dokonywane wewnątrz systemu finansów publicznych - oznaczają wydatki publiczne jednych gestorów na rzecz innych. W wyniku tych transferów nie zmienia się ogólna wielkość środków publicznych, natomiast zmienia się struktura ich finalnego wydatkowania.

• Transfery zewnętrzne - czyli na rzecz podmiotów znajdujących się poza sektorem publicznym - oznaczają zasilanie podmiotów prywatnych w pieniądz pochodzący ze środków publicznych; mogą one być związane z finansowym wspieraniem przez władze publiczne realizacji ważnych celów społecznych i gospodarczych.

Podstawą ich wyodrębnienia jest związek poszczególnych rodzajów wydatków z ostatecznym wykorzystaniem PKB.

Inny istotny podział wydatków publicznych obejmuje wydatki:

• stale (prawnie zdeterminowane) ,

• zmienne (elastyczne)

Wiążą się one z możliwością oddziaływania władz publicznych na wydatkowanie środków.

Z podziałem wydatków publicznych na wydatki stałe i zmienne wiąże się także podział na:

• wydatki sztywne - za wydatki sztywne uważa się obsługę długu publicznego. Nieprzeznaczenie wydatków na te cele oznaczałoby zachwianie wiarygodności władz publicznych na rynkach pożyczkowych, co utrudniałoby państwu zaciąganie pożyczek w przyszłości. Do wydatków sztywnych zaliczamy także wydatki na finansowanie deficytu funduszy ubezpieczeń społecznych. Cofnięcie dotacji z BP na rzecz tych funduszy groziłoby załamaniem się systemu ubezpieczeń społecznych.

• pozostałe wydatki.

Z punktu widzenia kryterium gospodarka krajowa - zagranica wydatki publiczne dzielą się na:

• krajowe

• zagraniczne - np. zakupy rządowe dokonywane po za granicami kraju; transfery dokonywane na rzecz zagranicy, np. z tytułu kosztów obsługi zagranicznego długu publicznego.

Znaczenie podziału wydatków publicznych na krajowe i zagraniczne wynika z ich wpływu na redystrybucje PKB dokonywaną przez wydatki publiczne między krajem a zagranicą.

42. PARTNERSTWO PUBLICZNO - PRYWATNE JAKO FORMA REALIZACJI ZADAŃ PUBLICZNYCH

Partnerstwo publiczno-prywatne można zdefiniować jako przedsięwzięcie o charakterze użyteczności publicznej , prowadzone przez współ[pracujące podmioty prywatne i publiczne, przy wzajemnym zaangażowaniu instytucjonalnym i kapitałowym oraz (mniej lub bardziej) solidarnym podziale korzyści i ryzyka z niego wynikających.

O partnerstwie można mówić tylko wtedy, gdy obie strony podejmują zarówno ciężar finansowania przedsięwzięcia, ale i ryzyko jego realizacji. Jego istota wyraża się zatem w długoterminowym angażowaniu się inwestorów prywatnych w realizacje publicznych inwestycji, a także w ich udziale w świadczeniu publicznych usług, przy podziale odpowiedzialności, kosztów i zysków odpowiednio do stopnia realizowania określonych zadań przez strony umowy.




W Polsce zasady i tryb współpracy podmiotów sektora publicznego i prywatnego reguluje ustawa z 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym ( ostatnia zmiana ustawy miała miejsce 19 grudnia 209 roku), zgodnie z którą partnerstwo publiczno-prywatne to „oparta na umowie współpraca podmiotu publicznego i partnera prywatnego, służąca realizacji zadania publicznego, jeżeli odbywa się na zasadach określonych w ustawie”.

Przedmiotem tej umowy jest realizacja przez partnera prywatnego przedsięwzięcia za wynagrodzeniem, na rzecz podmiotu prywatnego. Podmiot prywatny ponosi w całości lub w części nakłady na realizację bądź zapewnia ich poniesienie przez inne podmioty. Ustawa podkreśla także, że „partnerstwo publiczno-prywatne może stanowić sposób realizacji przedsięwzięcia, jeżeli przynosi to korzyści dla interesu publicznego przeważające w stosunku do korzyści wynikających z innych sposobów realizacji tego przedsięwzięcia”.

Korzyścią tą jest w szczególności oszczędności oszczędność w wydatkach podmiotu publicznego, podniesienie standardu świadczonych usług lub obniżenie uciążliwości dal otoczenia.

Dodam, że ustawa mówi, że pod pojęciem przedsięwzięcia chodzi o następujące działania:

• Zaprojektowanie lub realizacje inwestycji w wykonaniu zadania publicznego;

• Świadczenia usług publicznych przez okres powyżej 3 lat, jeżeli obejmuje eksploatację, utrzymanie lub zarządzanie niezbędnym do tego składnikiem majątkowym;

• Działanie na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego, w tym realizacji albo zagospodarowania miasta lub jego części albo innego obszaru, przeprowadzone na podstawie projektu przedłożonego przez podmiot publiczny lub połączone z jego zaprojektowaniem przez partnera prywatnego, jeżeli wynagrodzenie partnera prywatnego nie ma formy zapłaty sumy pieniężnej przez podmiot publiczny;

• Przedsięwzięcie pilotażowe, promocyjne, naukowe, edukacyjne lub kulturalne, wspomagające realizację zadań publicznych, jeżeli wynagrodzenie partnera prywatnego pochodzi w przeważającej części ze źródeł innych niż środki danego podmiotu publicznego.

Podstawowym celem przedsięwzięć podejmowanych w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego jest zapewnienie stronie publicznej źródła finansowania rozwoju infrastruktury, rozłożenie ryzyka inwestycyjnego oraz zwiększenie efektywności i standardów świadczenia usług infrastrukturalnych. Partner prywatny może nie tylko zapewnić kapitał i ograniczyć ryzyko, ale poprzez efektywne zarządzanie projektem inwestycyjnym i dostępnymi zasobami minimalizować czas realizacji inwestycji oraz zmniejszać koszty wdrażania inwestycji. Podmioty prywatne mają też większe doświadczenia w negocjowaniu kontraktów z instytucjami finansowymi oraz stosowania różnego rodzaju instrumentów finansowych. Dostrzec należy także możliwość stymulowania innowacyjności technicznej i technologicznej oraz efektywności zarządzania urządzeniami infrastrukturalnymi, co również powinno się przyczynić do zmniejszenia kosztów. Wdrażanie partnerstwa publiczno-prywatnego zapewnia nie tylko korzyści, ale niesie z sobą także zagrożenie:




Formy współpracy sektora publicznego i prywatnego mogą być uszeregowane zarówno według stopnia złożoności i ryzyka działalności, które ponosi podmiot prywatny, jak i według stopnia jego zaangażowania kapitałowego.

Najczęściej wymienia się:

• Kontraktowanie usług,

• Umowy menadżerskie (kontrakty na zarządzanie),

• Umowy dzierżawy,

• Koncesje,

• Pełna własność prywatna.

43. ZAKRES I FORMY POMOCY PUBLICZNEJ DLA PRZEDSIĘBIORCÓW

Źródłowym przepisem całego systemu prawnego w zakresie pomocy publicznej jest art. 87 ust.1 TWE.

Zgodnie z ugruntowaną wykładnią pomocą publiczną jest transfer zasobów przypisywany władzy publicznej, o ile spełnione są łącznie następujące warunki:

• transfer ten skutkuje przysporzeniem na rzecz określonego podmiotu, na warunkach korzystniejszych niż rynkowe,

• transfer ten jest selektywny- uprzywilejowuje określone podmioty lub wytwarzanie określonych dóbr,

• w efekcie tego transferu występuje lub może wystąpić zakłócenie konkurencji,

• transfer ten wpływa na wymianę gospodarczą między krajami członkowskimi.

Zgodnie z art. 87 ust. 1 TWE, „wszelka pomoc przyznawana przez Państwo Członkowskie lub przy użyciu zasobów państwowych w jakiejkolwiek formie, która zakłóca lub grozi zakłóceniem konkurencji poprzez sprzyjanie niektórym przedsiębiorstwom lub produkcji niektórych towarów, jest niezgodna ze wspólnym rynkiem w zakresie, w jakim wpływa na wymianę handlową między Państwami Członkowskimi”.

Z przytoczonej powyżej definicji wynikają cztery przesłanki (warunki) pomocy publicznej:

1. Pomoc publiczna musi być udzielana ze środków publicznych (budżet państwa, budżet jednostki samorządu terytorialnego, agencji rządowej itp.); inaczej mówiąc, dokonywany jest transfer środków publicznych;

2. Pomoc publiczna musi stanowić korzyść ekonomiczną dla jej beneficjenta, która narusza konkurencję lub grozi jej naruszeniem;

3. Pomoc publiczna uprzywilejowuje określone podmioty lub uprzywilejowuje produkcję określonych dóbr / świadczenie określonych usług (selektywność, transfer selektywny);

4. Pomoc publiczna wpływa na handel pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej.

Przesłanki te muszą być spełnione łącznie, czyli kumulatywnie. Jeśli któraś opisanych przesłanek nie zostanie spełniona, wówczas nie ma do czynienia z pomocą publiczną.

Transfer zasobów, poza najprostszą formą, jaką jest bezzwrotne przekazanie danemu podmiotowi środków pochodzących z budżetu, może przybrać również inne formy, takie jak:

• obniżenie obciążeń podatkowych i parafiskalnych (ulga podatkowa, umorzenie lub odroczenie płatności podatku bądź innej daniny publicznej),

• przeniesienie własności składników majątkowych (np. poprzez sprzedaż lub wniesienie aportem do spółki) lub oddanie takich składników majątkowych w użytkowanie (np. poprzez zawarcie umowy dzierżawy lub najmu) na warunkach korzystniejszych niż rynkowe,

• udzielenie pożyczki lub innej formy finansowania zwrotnego,

• udzielenie gwarancji lub poręczenia (np. gwarancja Skarbu Państwa),

• objęcie akcji/udziałów w spółce prawa handlowego.

Formy pomocy publicznej:

• programy pomocowe- są aktami prawnymi, które zawierają podstawy prawne przyznawania określonego wsparcia przedsiębiorcom, nie wykazują konkretnych przedsiębiorców, mają charakter ogólny, jednocześnie ustalają one: krąg beneficjentów, formę wsparcia, przeznaczenie (np. szkolenia), organy udzielające, maksymalną wysokość wsparcia, czas trwania programu,

• pomoc indywidualna- jest to wsparcie udzielane poza programami pomocowymi, skierowana do konkretnego beneficjenta.

Zarówno w prawie krajowym jak i wspólnotowym za względu na różnorodność pomocy publicznej, nastąpił podział pomocy publicznej na:

• pomoc regionalna-zmniejszenie dysproporcji rozwojowych pomiędzy regionami, państwa członkowskie nie powinny stawiać barier przenoszeniu działalności do bardziej rozwiniętych regionów, wsparcie słabszych regionów,

• pomoc horyzontalna- służy wpływaniu na procesy zachodzące w gospodarce, nie zależy od regionu ani sektora gospodarki, adresowana do wszystkich przedsiębiorców, którzy chcieliby realizować cele wskazane przez państwo, pomoc w kontekście zmian klimatycznych i na inne działania związane z ochroną środowiska, pomoc na badania i rozwój i innowacje

• pomoc sektorowa- przeznaczona dla wszystkich przedsiębiorców działających w danym sektorze, dotyczy dziedzin gospodarki uznawanych za wrażliwe.

44. WYDATKI PUBLICZNE A POLITYKA SPOŁECZNA

Wydatki publiczne - wydatkowanie środków pieniężnych przez państwo i inne związki

publiczno - prawne dla zaspokojenia potrzeb publicznych lub też dla realizacji funkcji (zadań) państwa i innych związków publicznych

Polityka społeczna często bywa przedstawiana jako zbiór dyscyplin - polityk szczegółowych: polityka ludności i polityka rodzinna, polityka zatrudnienia, polityka mieszkaniowa, polityka ochrony zdrowia, polityka zabezpieczenia społecznego i polityka opieki społecznej, polityka edukacyjna i polityka kulturowa, polityka ochrony środowiska, polityka prewencji i przezwyciężania zjawisk patologii społecznej.

W świecie można wyróżnić następujące modele (doktryny polityki społecznej):

• model marginalny (doktryna liberalna) - Zasada „polegania na sobie”, każdy obywatel powinien sam rozwiązywać problemy socjalne poprzez własną przezorność, rozwagę, zapobiegliwość i oszczędność; Główne podmioty p. społecznej to (w kolejności): jednostka, rodzina, organizacje pozarządowe, państwo (jako ostateczność). Pozapaństwowe podmioty p. społecznej działają na zasadzie dobrowolności; Państwowa p. społeczna ma charakter selektywny - skierowanie do grup znajdujących się w najgorszej sytuacji, świadczenia o charakterze doraźnym; Podstawową instytucjonalną formą zabezpieczenia przed ryzykiem społecznym są ubezpieczenia prywatne;

• model motywacyjny (doktryna socjalliberalna) - Szersza ingerencja w sprawy socjalne obywateli; Państwowa p. społeczna opiera się na zasadzie pomocniczości i ma charakter głównie uzupełniający względem inicjatyw oddolnych podejmowanych przez jednostki, organizacje społeczne, wyznaniowe, oraz inne osoby prawne; Uzależnienie prawa do pomocy i świadczeń socjalnych od statusu danej osoby na rynku pracy. Główna forma zabezpieczenia to powszechne, obowiązkowe ubezpieczenia socjalne

• model instytucjonalno-redystrybucyjny (doktryna socjaldemokratyczna) - Zasada „społecznej odpowiedzialności”, społeczeństwo a nie jednostka ponosi odpowiedzialność za zapewnienie dobrobytu i bezpieczeństwa każdemu obywatelowi; Dystrybucja dochodów dokonywana przez rynek jest niesprawiedliwa i powinna być oparta na kryteriach etyczno-moralnych; Regulatorem dystrybucji dochodów jest państwo, które działa w tej sferze za pomocą systemu podatkowo-transferowego; P. społeczna ma charakter uniwersalny i powszechny - dąży się do zapewnienia wszystkim jednostkom jednakowego dostępu do świadczeń socjalnych; Hierarchia podmiotów p. społecznej: państwo, podmioty pozapaństwowe (uzupełniają działania państwa);

• model socjalistyczny (wariant utopijny) - Dystrybucja rynkowa jest nierówna i niesprawiedliwa, dlatego należy wytworzyć idealny twór zastępujący rynek - układ oparty na centralnym planowaniu; Dystrybucja dokonywana przez państwo jest najdoskonalsza i nie ma potrzeby prowadzenia polityki społecznej

• model socjalistyczny (wariant realny) - Wydajność i skuteczność gospodarki centralnie planowanej nie jest wysoka, więc konieczna jest większa pomoc społeczna; Głównym podmiotem p. społecznej jest państwo - podmioty pozapaństwowe pełnią rolę marginalną.

W zależności od wybranego bądź ukształtowanego historycznie w danym kraj modelu, będą się kształtowały wydatki publiczne, wg zasady im większa pomocniczość państwa w sferze polityki społecznej tym większe fundusze są na nią przeznaczane. W Polsce wydatki względem tej polityki kształtowane są zarazem na szczeblu centralnym jak i samorządowym. I to one w dużym stopniu kształtują w dalszym pogłębianiu tematu - deficyt budżetowy, a w końcowym etapie dług publiczny. Np. największe wydatki wg działów w jst stanowią wydatki na oświatę i wychowanie - ok. 40%.

1. POJĘCIE I KLASYFIKACJA DANIN PUBLICZNYCH

DANINY PUBLICZNE są to dochody publiczne o charakterze obowiązkowych świadczeń pieniężnych uiszczane na rzecz jednostek sektora finansów publicznych i im należne. Są klasycznymi obciążeniami nakładanymi na gospodarstwa domowe i na przedsiębiorstwa. Ich główną cechą jest to, że podmiot ponoszący ciężar daniny publicznej nie otrzymuje w zamian za to żadnego bezpośredniego świadczenia(korzyści) ze strony związku publicznoprawnego jakim są państwo i organizacje samorządowe.

Danina publiczna powinna mieć charakter:

• przymusowy (obowiązkowy)

• bezzwrotny (przepływ o charakterze definitywnym)

• nieodpłatny (nie przysługuje za nią świadczenie wzajemne)

Wg ustawy oFP

Daniny publiczne, do których zalicza się:

• Podatki

• od nieruchomości

• leśnego

• rolnego

• dochodowy od osób fizycznych, opłaconego w formie podatkowej

• od środków transportu

• od spadków i darowizn

• od czynności cywilnoprawnych

• Składki - pieniężne świadczenia okresowe członka stowarzyszenia bądź ubezpieczonego, m.in.:

• składka na ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej (OC)

• składka na ubezpieczenie zdrowotne

• składka na ubezpieczenie społeczne (emerytalne, rentowe, chorobowe)

• inna składka ubezpieczeniowa

• Opłaty - różnią się od podatków cechą odpłatności, przy czym odpłatność może mieć charakter nieekwiwalentny w stosunku do rzeczywistych kosztów danej usługi publicznej(zezwolenia, zaświadczenie itp.). Zasilają zasadniczo budżet gminy. Do opłat zaliczamy:

• skarbowa -zwana także opłatą stemplową - stanowi formę ekwiwalentu za czynności organów administracji publicznej, podejmowane w indywidualnych sprawach. Czynności te obejmują dokonanie czynności urzędowych, wydanie zaświadczeń, zezwoleń oraz niektórych dokumentów.

• Targowa -opłata, szczególna forma daniny publicznej, pobierana od takich samych podmiotów jak podatek, dokonujących sprzedaży na targowiskach lub innych wydzielonych miejscach. Wysokość opłat ustala właściwa miejscowo rada gminy w trybie określonym ustawowo.

• miejscowa lub uzdrowiskowa (potocznie zwana klimatyczną)

Opłata miejscowa pobierana jest od osób fizycznych przebywających dłużej niż jedną dobę w celach turystycznych, wypoczynkowych lub szkoleniowych w miejscowościach o szczególnych walorach krajobrazowych lub klimatycznych.

Warunki te określa Rada Ministrów w rozporządzeniu, natomiast listę miejscowości, w których pobiera się opłatę miejscową określa Rada Gminy w uchwale.

Oprócz opłaty miejscowej gminy mogą pobierać opłatę uzdrowiskową od osób fizycznych przebywających na terenach charakterze uzdrowisk.

Opłata miejscowa i uzdrowiskowa nazywane są potocznie „opłatą klimatyczną”.

Opłata miejscowa i uzdrowiskowa może być pobierana przez inkasentów. W praktyce opłaty te pobierane są przez wynajmujących kwatery. Turysta często nie zdaje sobie sprawy z tego, że w cenę pobytu wliczona jest opłata miejscowa.

Wysokość opłat targowej, miejscowej, administracyjnej i uzdrowiskowej określana jest przez radę gminy w drodze uchwały, przy czym wysokość opłat nie może przekroczyć wielkości określonych w ustawie o podatkach i opłatach lokalnych. W roku 2009 maksymalne stawki opłat wynoszą:

- dla opłaty targowej nie może przekroczyć 658,49 zł dziennie,

- dla opłaty miejscowej - 1,86 zł dziennie,

- dla opłaty miejscowej w miejscowościach posiadających status obszaru ochrony uzdrowiskowej nie może przekroczyć 2,66 zł dziennie,

- stawka opłaty uzdrowiskowej nie może przekroczyć 3,69 zł dziennie,

• Eksploatacyjnej pobierana jest przez gminy od podmiotów gospodarczych dokonujących wydobywania na terenie gminy surowców mineralnych i kopalin, np. węgla, rud metali, gazu ziemnego, ropy naftowej, siarki, żwiru, wód termalnych i leczniczych, torfu itp. na podstawie ustawy Prawo górnicze i geologiczne. Opłata eksploatacyjna w wielu gminach stanowi najważniejsze źródło dochodów, np. w gminie Polkowice dochody z jej tytułu stanowią 1/3 dochodów budżetu

• Adiacenckiej- opłata dotycząca właścicieli lub użytkowników wieczystych nieruchomości, których wartość wzrosła na skutek następujących zdarzeń:

• scalanie nieruchomości,

• podziału nieruchomości,

• budowy urządzeń infrastruktury technicznej z udziałem środków Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego.

Opłaty adiacenckie nie obejmują nieruchomości przeznaczonych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego na cele rolne lub leśne. Podstawowe regulacje prawne dotyczące opłat adiacenckich zawarte są w ustawie o gospodarce nieruchomościami.

Opłata adiacencka ustalana jest na podstawie decyzji wójta, burmistrza, prezydenta miasta, jak również przez radę gminy w przypadku uchwał o scalaniu i podziale nieruchomości.

Zgodnie z nowelizacja ustawy o gospodarce nieruchomościami art. 98a - opłata adiacencka nie może przekroczyć 30% wzrostu wartości nieruchomości w odniesieniu do wzrostu wartości nieruchomości spowodowanej jej podziałem, a w przypadku wzrostu wartości spowodowanej budową urządzeń infrastruktury technicznej (art. 146) - 50% wzrostu tej wartości.

• od posiadania psów

• Od 2008 r. jest opłata od posiada psa. Gminy mogą wprowadzić taką opłatę jeśli chcą, dlatego nie każda gmina pobiera opłatę od posiadania psa.

• Opłatę od posiadania psa zapłaci właściciel psa, ewentualnie osoba posiadająca psa zależnie, tzn. na podstawie umowy użyczenia czy najmu (zamiast właściciela). Nie zapłaci opłaty od psa osoba dzierżąca jedynie psa (np. dziecko dzierżące psa rodziców czy sąsiad dzierżący psa w okresie wyjazdu wakacyjnego właściciela zwierzęcia).

• W sytuacji, kiedy pies stanowi majątek spółki cywilnej, z jednej strony wspólnik tej spółki pozbawiony jest nad pełnego zakresu władztwa, jest jednak nadal jego współwłaścicielem - zatem wspólnie z innymi współwłaścicielami (w tym wypadku wspólnikami) opłatę powinien uiścić. W przypadku innych spółek (w tym spółki jawnej), fundacji czy stowarzyszeń, czy szerzej osób prawnych, posiadaczem psa nie jest osoba fizyczna, więc opłata od posiadania psa nie należy się.

• Opłata od posiadania psów w 2010 r. nie może przekroczyć 107,85 zł rocznie od jednego psa.

Górne stawki opłat lokalnych w 2010 r.

Wyszczególnienie	Wysokość opłaty
Opłata targowa	681,54 zł dziennie
Opłata miejscowa	1,93 zł dziennie
Oplata miejscowa w miejscowościach uzdrowiskowych	2,76 zł dziennie
Opłata uzdrowiskowa	3,82 zł dziennie

• wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa,

• a także inne świadczenia pieniężne, których obowiązek ponoszenia na rzecz państwa, jednostek samorządu terytorialnego, państwowych funduszy celowych oraz innych jednostek sektora finansów publicznych wynika z odrębnych ustaw;

Podział podatków jest następujący: (dane na 2010r.)

• bezpośrednie

• dochodowe

• od osób fizycznych

• od osób prawnych

• majątkowe

• od spadków i darowizn

• od czynności cywilnoprawnych

• rolny

• leśny

• od nieruchomości

• od środków transportu

• pośrednie

• podatki od towarów i usług

• podatek akcyzowy

• podatki od gier.

PODATEK OD DOCHODÓW OSÓB FIZYCZNYCH

Płatnikami podatku są osoby fizyczne.

Skala podatkowa podatku dochodowego od osób fizycznych w 2010 r.

Podstawa obliczenia podatku		Podatek wynosi
Ponad	Do
	85 528 zł	18% minus kwota zmniejszająca podatek 556 zł 02 gr
85 528 zł		14 839 zł 02 gr + 32% nadwyżki ponad 85 528 zł

KWOTA ZMNIEJSZAJĄCA PODATEK ORAZ KWOTA WOLNA OD PODATKU

Kwota zmniejszająca podatek	Miesięczna	46 zł 33 gr	www.mf.gov.pl
		Roczna		556 zł 02 gr
Roczny dochód niepowodujący obowiązku zapłaty podatku

PODATEK OD OSÓB PRAWNYCH

Podatnikami są:

• osoby prawne,

• spółki kapitałowe

• jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej

• spółki niemające osobowości prawnej a mające siedzibę lub zarząd w innym państwie, jeżeli zgodnie z przepisami prawa podatkowego tego państwa są traktowane jako osoby prawne i podlegają w tym państwie opodatkowaniu od całości swoich dochodów bez względu na miejsce ich osiągnięcia.

• Grupy co najmniej dwóch spółek prawa handlowego mających osobowość prawną, które pozostają w związkach kapitałowych, zwane „podatkowymi grupami kapitałowymi”

Przedmiotem opodatkowania jest dochód lub przychód bez względu na rodzaj źródeł przychodów, z jakich dochód został ten osiągnięty.

Od 1 stycznia 2010 r. do 31 grudnia 2010 r. - 19% podstawy opodatkowania.

PODATEK ROLNY

W 2010 r. podatek rolny wynosi:

• 85,25 zł (od 1 ha przeliczeniowego gruntów),

• 170,50 zł (od 1 ha gruntów).

Podstawę opodatkowania podatkiem rolnym stanowi :

1. dla gruntów gospodarstw rolnych - liczba hektarów przeliczeniowych ustalana na podstawie powierzchni, rodzajów i klas użytków rolnych wynikających z ewidencji gruntów oraz zaliczenia do okręgu podatkowego,

2. dla pozostałych gruntów - liczba hektarów wynikająca z ewidencji gruntów i budynków

Ustala się cztery okręgi podatkowe, do których zalicza się gminy oraz miasta w zależności od warunków ekonomicznych i produkcyjno-klimatycznych.

Podatek rolny za rok podatkowy wynosi:

- od 1 ha przeliczeniowego gruntów, o których mowa w pkt 1 - równowartość pieniężną 2,5q żyta,

- od 1 ha gruntów, o których mowa w pkt 2 - równowartość pieniężną 5 q żyta

obliczone według średniej ceny skupu żyta za pierwsze trzy kwartały roku poprzedzającego rok podatkowy.

PODATEK LEŚNY

W 2010 r. podatek leśny wynosi 30,04 zł (od 1 ha).

Podstawę opodatkowania podatkiem leśnym stanowi powierzchnia lasu, wyrażona w hektarach, wynikająca z ewidencji gruntów i budynków.

1. Podatek leśny od 1 ha, za rok podatkowy wynosi, z zastrzeżeniem pkt 3, równowartość pieniężną 0,220 m³ drewna, obliczaną według średniej ceny sprzedaży drewna uzyskanej przez nadleśnictwa za pierwsze trzy kwartały roku poprzedzającego rok podatkowy.

2. Do ceny, o której mowa w pkt 1, nie wlicza się kwoty podatku od towarów i usług.

3. Dla lasów ochronnych oraz lasów wchodzących w skład rezerwatów przyrody i parków narodowych stawka podatku leśnego, o których mowa w pkt 1, ulega obniżeniu o 50%.

4. Średnią cenę sprzedaży drewna, ustala się na podstawie komunikatu Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, ogłaszanego w Dzienniku Urzędowym RP "Monitor Polski" w terminie 20 dni po upływie trzeciego kwartału.

5. Rada gminy może obniżyć kwotę stanowiącą średnią cenę sprzedaży drewna, określoną w pkt 4, przyjmowaną jako podstawa obliczania podatku leśnego na obszarze gminy.

PODATEK OD NIERUCHOMOŚCI

Opodatkowaniu podlegają:

• Grunty

• Budynki lub ich części

• Budowle lub ich części związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Rada gminy określa, w drodze uchwały, wysokość stawek podatku od nieruchomości, z tym że stawki nie mogą przekroczyć rocznie(2010r):

• od gruntów związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, bez względu na sposób zakwalifikowania w ewidencji gruntów i budynków - 0,77 zł od 1 m² powierzchni,

• od gruntów pod jeziorami, zajętych na zbiorniki wodne retencyjne lub elektrowni wodnych - 4,04 zł od 1 ha powierzchni,

• od pozostałych gruntów, w tym zajętych na prowadzenie odpłatnej statutowej działalności pożytku publicznego przez organizacje pożytku publicznego - 0,39 zł od 1 m² powierzchni,

• od budynków mieszkalnych (lub ich części) - 0,65 zł od 1 m² powierzchni użytkowej,

• od budynków (lub ich części) związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz od budynków mieszkalnych lub ich części zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej - 20,51 zł od 1 m² powierzchni użytkowej,

• od budynków (lub ich części) zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie obrotu kwalifikowanym materiałem siewnym - 9,57 zł od 1 m² powierzchni użytkowej,

• od budynków (lub ich części) zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie udzielania świadczeń zdrowotnych - 4,16 zł od 1 m² powierzchni użytkowej,

• od pozostałych budynków (lub ich części), w tym zajętych na prowadzenie odpłatnej statutowej działalności pożytku publicznego przez organizacje pożytku publicznego - 6,88 zł od 1 m² powierzchni użytkowej,

• od budowli - 2% ich wartości określonej na podstawie art. 4 ust. 1 pkt 3 i ust. 3-7 ustawy o podatkach i opłatach lokalnych.

PODATEK OD ŚRODKÓW TRANSPORTOWYCH

1. MAKSYMALNE STAWKI PODATKU OD ŚRODKÓW TRANSPORTOWYCH

Rada gminy określa, w drodze uchwały, wysokość stawek podatku od środków transportowych, z tym że roczna stawka podatku od jednego środka transportowego nie może przekroczyć:
1	- od samochodu ciężarowego, o dopuszczalnej masie całkowitej powyżej 3,5 tony i poniżej 12 ton w zależności od dopuszczalnej masy całkowitej pojazdu:	powyżej 3,5 tony do 5,5 tony włącznie - 729,28 zł
				powyżej 5,5 tony do 9 ton włącznie - 1.216,64 zł
				powyżej 9 ton - 1.459,96 zł
		2	- od samochodu ciężarowego o dopuszczalnej masie całkowitej równej lub wyższej niż 12 ton,	2.786,03 zł
				z tym że w zależności od liczby osi, dopuszczalnej masy całkowitej pojazdu i rodzaju zawieszenia stawki podatku nie mogą być niższe od kwot określonych w tabeli nr 2
3	- od ciągnika siodłowego lub balastowego przystosowanego do używania łącznie z naczepą lub przyczepą o dopuszczalnej masie całkowitej zespołu pojazdów od 3,5 tony i poniżej 12 ton,	1.703,27 zł
4	- od ciągnika siodłowego lub balastowego przystosowanego do używania łącznie z naczepą lub przyczepą o dopuszczalnej masie całkowitej zespołu pojazdów równej lub wyższej niż 12 ton, w zależności od dopuszczalnej masy całkowitej zespołu pojazdów:	do 36 ton włącznie - 2.153,41 zł
				powyżej 36 ton - 2.786,03 zł
				z tym że w zależności od liczby osi, dopuszczalnej masy całkowitej pojazdu i rodzaju zawieszenia stawki podatku nie mogą być niższe od kwot określonych w tabeli nr 3
5	- od przyczepy lub naczepy, które łącznie z pojazdem silnikowym posiadają dopuszczalną masę całkowitą od 7 ton i poniżej 12 ton, z wyjątkiem związanych wyłącznie z działalnością rolniczą prowadzoną przez podatnika podatku rolnego,	- 1.459,96 zł
6	- od przyczepy lub naczepy, które łącznie z pojazdem silnikowym posiadają dopuszczalną masę całkowitą równą lub wyższą niż 12 ton, z wyjątkiem związanych wyłącznie z działalnością rolniczą prowadzoną przez podatnika podatku rolnego, w zależności od dopuszczalnej masy całkowitej zespołu pojazdów:	do 36 ton włącznie - 1.703,27 zł
				powyżej 36 ton - 2.153,41 zł
				z tym że w zależności od liczby osi, dopuszczalnej masy całkowitej pojazdu i rodzaju zawieszenia stawki podatku nie mogą być niższe od kwot określonych w tabeli nr 4
		7	- od autobusu, w zależności od liczby miejsc do siedzenia:	mniejszej niż 30 miejsc - 1.703,27 zł
				równej lub wyższej niż 30 miejsc - 2.153,41 zł

Przy określaniu stawek, o których mowa w punkcie 1, 3, 5 i 7 tabeli nr 1, rada gminy może różnicować wysokość stawek dla poszczególnych rodzajów przedmiotów opodatkowania, uwzględniając w szczególności wpływ środka transportowego na środowisko naturalne, rok produkcji albo liczbę miejsc do siedzenia.

PODATEK OD SPADKÓW I DAROWIZN

Skale podatkowe

Kwoty nadwyżki w zł		Podatek wynosi
ponad	do
od nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej
	10278	3%
10278	20556	308 zł 30 gr. i 5% od nadwyżki ponad 10278 zł
20556		822 zł 20 gr. i 7% od nadwyżki ponad 20556 zł
od nabywców zaliczonych do II grupy podatkowej
	10278	7%
10278	20556	719 zł 50 gr. i 9% od nadwyżki ponad 10278 zł
20556		1644 zł 50 gr. i 12% od nadwyżki ponad 20556 zł
od nabywców zaliczonych do III grupy podatkowej
	10278	12%
10278	20556	1233 zł 40 gr. i 16% od nadwyżki ponad 10278 zł
20556		2877 zł 90 gr. i 20% od nadwyżki ponad 20556 zł

Kwoty wolne od podatku

Opodatkowaniu podlega nabycie przez nabywcę, od jednej osoby, własności rzeczy i praw majątkowych o wartości przekraczającej:

9 637 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do I grupy podatkowej,

7 276 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do II grupy podatkowej,

4 902 zł - jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do III grupy podatkowej.

Podatek płaci się od nadwyżki ponad kwoty wolne. Limity te obejmują okres 5 lat i dotyczą dóbr uzyskanych od jednego darczyńcy czy spadkobiercy.


Nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych przez najbliższych

Zwalnia się od podatku nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych przez małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, rodzeństwo, ojczyma i macochę, jeżeli:

• zgłoszą nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego, a w przypadku nabycia w drodze dziedziczenia w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku oraz

• udokumentują - w przypadku gdy przedmiotem nabycia tytułem darowizny lub polecenia darczyńcy są środki pieniężne, a wartość majątku nabytego łącznie od tej samej osoby w okresie 5 lat, poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, doliczona do wartości rzeczy i praw majątkowych ostatnio nabytych, przekracza kwotę 9.637 zł - ich otrzymanie dowodem przekazania na rachunek bankowy nabywcy albo jego rachunek prowadzony przez spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową lub przekazem pocztowym.

Jeżeli nabywca dowiedział się o nabyciu własności rzeczy lub praw majątkowych po upływie terminów, o których mowa powyżej, zwolnienie stosuje się, gdy nabywca zgłosi te rzeczy lub prawa majątkowe naczelnikowi urzędu skarbowego nie później niż w terminie 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o ich nabyciu, oraz uprawdopodobni fakt późniejszego powzięcia wiadomości o ich nabyciu.

6-miesięczne terminy, o których mowa powyżej mają zastosowanie w przypadkach, gdy obowiązek podatkowy powstał po dniu 31 grudnia 2008 r.

W przypadku niespełnienia warunków, o których mowa wyżej, nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych podlega opodatkowaniu na zasadach określonych dla nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej

Obowiązek zgłoszenia nie obejmuje przypadków, gdy:

• wartość majątku nabytego łącznie od tej samej osoby lub po tej samej osobie w okresie 5 lat, poprzedzających rok, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, doliczona do wartości rzeczy i praw majątkowych ostatnio nabytych, nie przekracza kwoty 9.637 zł lub

• gdy nabycie następuje na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego.

Darowizny na cele mieszkaniowe

Wysokość darowizny na cele mieszkaniowe zwolnionej z podatku wynosi:

9.637 zł - jeśli darowizna pochodzi od jednej osoby,

19.274 zł - jeśli darowizna pochodzi od kilku osób.

Limity tego zwolnienia obejmują okres 5 lat, licząc od pierwszej darowizny. Przysługuje ono tylko należącym do I grupy podatkowej, obowiązuje niezależnie od kwoty czy kwot wolnych od podatku.


Grupy podatkowe

Do grupy I zalicza się: małżonka, zstępnych (np. dzieci, wnuki, prawnuki), wstępnych (np. rodziców, dziadków, pradziadków), pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów.

Do grupy II zalicza się: zstępnych rodzeństwa (np. bratanków, siostrzeńców ich dzieci oraz wnuki), rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa (np. bratowa) i rodzeństwo małżonków (np. siostra męża), małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych.

Do grupy III zalicza się wszystkich innych nabywców.

PODATEK OD CZYNNOŚCI CYWILNOPRAWNYCH
Przedmiotem opodatkowania są wszelkiego rodzaju umowy dotyczące majątku: sprzedaż, pożyczka, darowizna i inne. Wiele umów lub podmiotów jest zwolnionych. Stąd dobrze jest zawsze sprawdzić to dokładnie w ustawie lub zadzwonić do Urzędu Skarbowego.

Płatnikiem, czyli osobą na której spoczywa obowiązek odprowadzenia podatku, jest:

• notariusz - jeżeli umowa sporządzona została w formie aktu notarialnego lub

• nabywca majątku - w pozostałych przypadkach

Podstawa opodatkowania i stawki podatku określone są odrębnie dla każdej czynności. Maksymalna procentowa stawka podatku wynosi 2%, a kwotowa - 38 zł

Przedmiot opodatkowania	Stawka
1) od umowy sprzedaży: a) nieruchomości, rzeczy ruchomych, prawa użytkowania wieczystego, własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego oraz wynikających z przepisów prawa spółdzielczego: prawa do domu jednorodzinnego oraz prawa do lokalu w małym domu mieszkalnym	2%
b) innych praw majątkowych,	1%
2) od umów zamiany, dożywocia, o dział spadku, o zniesienie współwłasności oraz darowizny: a) przy przeniesieniu własności nieruchomości, rzeczy ruchomych, prawa użytkowania wieczystego, własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, spółdzielczego prawa do lokalu użytkowego oraz wynikających z przepisów prawa spółdzielczego: prawa do domu jednorodzinnego oraz prawa do lokalu w małym domu mieszkalnym,	2%
b) przy przeniesieniu własności innych praw majątkowych	1%
3) od umowy ustanowienia odpłatnego użytkowania, w tym nieprawidłowego, oraz odpłatnej służebności*	1%
4) od umowy pożyczki oraz depozytu nieprawidłowego*	2%
5) od ustanowienia hipoteki: a) na zabezpieczenie wierzytelności istniejących - od kwoty zabezpieczonej wierzytelności	0,1%
b) na zabezpieczenie wierzytelności o wysokości nieustalonej	19 zł
6) od umowy spółki:	0,5%

*Stawka podatku wynosi 20%, jeżeli przed organem podatkowym lub organem kontroli skarbowej w toku czynności sprawdzających, postępowania podatkowego, kontroli podatkowej lub postępowania kontrolnego:

1. podatnik powołuje się na fakt zawarcia umowy pożyczki, depozytu nieprawidłowego lub ustanowienia użytkowania nieprawidłowego albo ich zmiany, a należny podatek od tych czynności nie został zapłacony;

2. biorący pożyczkę, o którym mowa w art. 9 pkt 10 lit. b ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych, powołuje się na fakt zawarcia umowy pożyczki, a nie spełnił warunku udokumentowania otrzymania pieniędzy na rachunek bankowy, albo jego rachunek prowadzony przez spółdzielczą kasę oszczędnościowo-kredytową lub przekazem pocztowym.




Podatek pobiera się według stawki najwyższej:

• jeżeli podatnik dokonując czynności cywilnoprawnej, w wyniku której nastąpiło przeniesienie własności, nie wyodrębnił wartości rzeczy lub praw majątkowych, do których mają zastosowanie różne stawki - od łącznej wartości tych rzeczy lub praw majątkowych,

• jeżeli przedmiotem umowy zamiany są rzeczy lub prawa majątkowe, co do których obowiązują różne stawki.

PODATEK OD GIER

Stawki podatku od gier wynoszą dla:
1.	loterii fantowej i gry bingo fantowe	10%
2.	loterii pieniężnej	15%
3.	gry liczbowej	20%
4.	gry bingo pieniężne, gry telebingo, loterii audiotekstowej i pokera rozgrywanego w formie turnieju gry pokera	25%
5.	gry na automacie, gry cylindrycznej, gry w kości, gry w karty, z wyłączeniem pokera rozgrywanego w formie turnieju gry pokera	50%
6.	zakładów wzajemnych na sportowe współzawodnictwo zwierząt na podstawie zezwoleń udzielanych wyłącznie na ich urządzanie	2,5%
7.	zakładów wzajemnych innych niż wymienione w pkt 6	12%
8.	działalności prowadzonej w zakresie gier na automatach o niskich wygranych - w formie zryczałtowanej	2000 zł miesięcznie od gier urządzanych na każdym automacie

Podstawa opodatkowania podatkiem od gier:
loteria pieniężna, loteria fantowa i gra telebingo	suma wpływów uzyskanych ze sprzedaży losów lub innych dowodów udziału w grze
loteria audioteksowa	przychód organizatora loterii audioteksowej uzyskany z tej loterii
gra liczbowa	suma wpłaconych stawek
zakłady wzajemne	suma wpłaconych stawek
gra bingo pieniężne	wartość nominalna kartonów do gry zakupionych przez podmiot urządzający grę
gra bingo fantowe	wartość nominalna kartonów użytych do gry
gra cylindryczna, gra w kości i gra w karty, z wyjątkiem pokera rozgrywanego w formie turnieju gry pokera	kwota stanowiąca różnicę między sumą wpłat gotówkowych z tytułu wymiany żetonów w kasie i na stole gry a sumą wypłaconych z kasy kwot za zwrócone żetony
poker rozgrywany w formie turnieju gry pokera	kwota wygranej pomniejszona o kwotę wpisowego za udział w turnieju
gra na automacie	kwota stanowiąca różnicę między kwotą uzyskaną z wymiany żetonów do gry lub wpłaconą do kasy i zakredytowaną w pamięci automatu lub wpłaconą do automatu a sumą wygranych uzyskanych przez uczestników gier

PODATEK AKCYZOWY

Podatek akcyzowy, zwany popularnie akcyzą. Akcyza jest tzw. jednofazowym podatkiem od obrotu brutto pobieranym u producenta lub importera, ale ostatecznie przerzucanym na konsumenta. Oznacza to, że podatek akcyzowy zalicza się również do podatków konsumpcyjnych, czyli tych zawartych w cenach artykułów i dóbr materialnych podlegających powszechnej konsumpcji.

W Polsce ustawowo określone zostały górne granice stawek podatku akcyzowego dla poszczególnych grup wyrobów. Wykaz wyrobów akcyzowych został określony w ustawie o podatku akcyzowym, która rozróżnia wyroby akcyzowe zharmonizowane - paliwa silnikowe, oleje opałowe i gaz, napoje alkoholowe oraz wyroby tytoniowe i niezharmonizowane. Do wyrobów akcyzowych niezharmonizowanych należą wyroby akcyzowe inne niż wyroby akcyzowe zharmonizowane (np. futra, broń palna, kosmetyki, perfumy i dezodoranty, karty do gry).

Część z wyrobów akcyzowych oznaczana jest znakami akcyzy, tzw. banderolami, np. alkohole, papierosy. Wyroby zharmonizowane zostały określone przepisami unijnymi, a w określaniu wyrobów niezharmonizowanych mają dowolność państwa członkowskie.
Akcyzę płaci się zasadniczo od obrotu wyrobami akcyzowymi, a przy ich imporcie podstawą jest wartość celna powiększona o należne cło.

PODATEK VAT

Przedmiotem opodatkowania jest wartość sprzedaży towarów i usług.

Są dwa rodzaje podatku VAT:

• naliczony,

• należny.

VAT naliczony to podatek, który przedsiębiorca płaci ponosząc koszty: kupując materiały, opłacając rachunki itd. Innymi słowy jest to podatek od kosztów.

VAT należny to podatek, który obliczany jest w odniesieniu do przychodów ze sprzedaży.

 

Metodologia obliczania podatku VAT wymaga od podatnika prowadzenia specjalnych rejestrów zakupów i sprzedaży. Na ich podstawie zlicza się łączny podatek VAT naliczony oraz VAT należny. Do Urzędu Skarbowego przedsiębiorca wpłaca różnicę pomiędzy obiema kwotami.

Jeżeli podatek VAT naliczony jest wyższy od podatku VAT należnego, wówczas Urząd Skarbowy powinien zwrócić przedsiębiorcy różnicę pomiędzy obiema kwotami

Płatnikiem podatku VAT są na ogół przedsiębiorcy. Ostatecznie najbardziej obciążeni VATem są ostateczni nabywcy, czyli zwykli konsumenci, ponieważ nie mają oni możliwości jego odliczenia. Przedsiębiorcy ostatecznie płacą podatek VAT jedynie od swojej marży (tzw. wartości dodanej).

Czynności opodatkowane podatkiem podlegają następującym stawkom:

• 22% - stawka podstawowa, stosowana w razie braku stawki preferencyjnej albo zwolnienia (stawki zwolnionej);

• 7% - stawka preferencyjna VAT:

• podlegające jej towary i usługi wymieniono głównie w:

• załączniku nr 3 do ustawy o VAT;

• rozdziale nr 4 i 15 oraz w załączniku nr 1 do rozporządzeniaw sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o VAT;

• stawka należna od importu dzieł sztuki, przedmiotów kolekcjonerskich i antyków, oraz

• od dostawy i WNT dzieł sztuki oraz

• stawka przejściowa (do 31 grudnia 2007r.) od usług remontowo-budowlanych, dostawy obiektów budowlanych oraz usług gastronomicznych;
  

• 5% - stawka VAT naliczana przez nabywcę towarów od rolnika ryczałtowego (art.115 ust.2 ustawy o VAT); nie jest to w zasadzie stawka, którą są opodatkowane towary lub usług, ale zryczałtowana kwota zwrotu VAT dla rolnika ryczałtowego, który jest z VAT zwolniony;

• 3% - stawka VAT:

• na towary i usługi związane z rolnictwem, w tym produkty rolne, głównie wymienione w ząłączniku nr 6 do ustawy (okres przejściowy do 30 kwietnia 2008r.), a także

• stawka VAT należna od taksówkarzy rozliczających się VAT ryczałtowo;

• 0% - stawka stosowana głównie:

• w eksporcie, wewnątrzwspólnotowej dostawie towarów;

• do towarów i usług wymienonych w art.83 ustawy o VAT (i w związanym z tym przepisem załącznkiem nr 8 do ustawy);

• przy świadczeniu poza UE usług turystycznych przez podwykonawców;

• w eksporcie towarów przez pośrednika opodatkowanego;

• dla dostawy przez sprzedawcę towarów, w stosunku do których zwrócono kupującemu VAT (taxfree);

• a w okresie do 31 grudnia 2007r. również dla dostawy i WNT książek oraz czasopism specjalistycznych;

• przy świadczeniu usług sfinansowanych ze środków UE;

• w okresie przejściowym do czynności określonych w rozdziale 15 rozporządzenia w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o VAT;

• zwolnione - zwolnienie nie jest w zasadzie stawką podatku, po prostu część towarów i usług zostało również zwolnionych z podatku VAT przedmiotowo; zwalnia się zatem

• dostawę towarów i świadczenie usług określonych w art.43 ustawy o VAT;

• WNT towarów określonych w art.44 ustawy o VAT;

• import towarów określonych w art.45-80 ustawy o VAT;

• towary i usługi określone w załączniku nr 4 do ustawy o VAT;

• towary i usług określone w rozdziale 6 rozporządzenia w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o VAT;

• dostawę, WNT i import złota inwestycyjnego;

• w okresie przejściowym do 31 grudnia 2005r. niektóre licencje i sublicencje.

46. POJĘCIE I ELEMENTY KONSTRUKCYJNE PODATKÓW

Definicja:

Podatek to świadczenie pieniężne, powszechne, przymusowe, bezzwrotne, nieodpłatne, nakładane jednostronnie przez związek publicznoprawny (państwo, organizację samorządową) w celu sfinansowania potrzeb publicznych i społecznych.

Cechy podatków:

1. Pieniężny charakter - są pobierane w zasadzie w formie pieniężnej. Pieniężna forma wnoszenie podatku daje podatnikowi możliwość dokonania wyboru, których towarów i usług on nie kupi po to, aby móc zapłacić podatek.

2. Powszechność (ogólność, abstrakcyjność) - oznacza to, że podatki nakładane są w formie ustaw, gdzie nie uwzględnia się konkretnego podatnika tylko ogół podatników jeżeli znajdą się oni w warunkach lub dokonają czynności objętych obowiązkiem zapłaty podatku

3. Przymusowość - ustawy określają obowiązek zapłaty podatku, okoliczności, które powodują ten obowiązek oraz kary, sankcje i zagrożenia z tytułu niezapłacenia podatku.

4. Bezzwrotność - zapłacony podatek nie podlega zwrotowi (wyjątek, tylko gdy został naliczony nieprawidłowo).

5. Nieodpłatność (nieekwiwalentność) - ze strony związku publiczno-prawnego nie ma żadnego kontrświadczenia. Istnieje jedynie tzw. odpłatność zbiorowa czyli ze świadczonych dóbr społecznych lub publicznych korzysta ogół podatników (w zróżnicowanym stopniu - najbiedniejsi korzystają najwięcej).

6. Jednostronność - określany wyłącznie przez państwo lub inny uprawniony podmiot publicznoprawny. Podmioty podatkowe nie mają wpływu ani na określenie zdarzeń, z którymi wiąże się obowiązek zapłacenia podatku, ani na wysokość podatku. Ta cecha wynika z najgłębszego atrybutu władzy państwowej, jakim jest suwerenność i związane z nim władztwo podatkowe.

Zasady podatkowe Smitha:

- zasada równości - stosowanie podatków dochodowych o stałych stawkach procentowych

- zasada pewności - polega na określeniu z wyprzedzeniem reguł wymiaru podatków

- zasada dogodności - powinna polegać na tym, aby podatek był pobierany w takim czasie i w taki sposób, aby podatnikowi było go jak najdogodniej zapłacić.

- zasada taniości - ze strony władz minimalne koszty wymiaru i poboru podatku, a ze strony podatnika zmniejszanie kosztów prowadzenia działalności z tytułu płaconych podatków.

Elementy konstrukcyjne podatku

1. Podmioty podatku: mogą dotyczyć ich zwolnienia podatkowe. Istnieją dwie kategorie podmiotów

• podmioty czynne (państwo lub organizacja samorządowa, uprawnione do władztwa podatkowego czyli nakładania podatków, ustalania ich stawek, ulg i zwolnień oraz pobierania wpływów z podatków)

• podmioty bierne (podatnicy, płatnicy, inkasenci)

Podatnik: osoba fizyczna, osoba prawna , jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej podlegająca obowiązkowi ponoszenia ciężarów podatkowych.

Płatnik: podmiot zobowiązany zgodnie z przepisami prawa podatkowego obliczyć i pobrać od podatnika podatku i odprowadzenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu. Płatnik i podatnik jest tą samą osobą, gdy ktoś prowadzi własną działalność gospodarczą. A gdy ktoś pracuje jako etatowy pracownik to rozdziela się podatnika i płatnika.

Inkasent: podmiot nie odliczający podatku, zobowiązany jedynie do pobrania podatku od płatnika i wpłacenia do organu podatkowego (najczęściej sołtysi, którzy pobierają za prowizją podatek rolny od gruntów, od nieruchomości, leśny)

2. Przedmiot podatku - to każde zjawisko, stan faktyczny lub stan prawny, z którym ustawodawca wiąże obowiązek podatkowy. Mogą dotyczyć go zwolnienia podatkowe.

Ustawodawca określa albo pewną czynność jako przedmiot opodatkowania (np. uzyskiwanie dochodu), albo przedmiot tej działalności (dochód).

Ogólnie można je ująć w czterech grupach:

• Zjawiska powiązane z osiąganiem przychodu

• Zjawiska powiązane z osiąganiem dochodu i z samym dochodem

• Zjawiska dotyczące majątku (nabywanie, posiadanie, zbywanie)

• Zjawiska dotyczące dokonywania wydatków (w tym wydatków konsumpcyjnych)

3. Podstawa opodatkowania - wartościowo lub ilościowo wyrażony przedmiot podatku. Może dotyczyć jej ulga podatkowa. Mogą dotyczyć jej ulgi podatkowe.

W Polsce to:

• W podatkach dochodowych: wartość uzyskanego dochodu

• Od towarów i usług: wartość obrotu lub wartość realna towaru powiększona o cło

• Od nieruchomości: suma powierzchni użytkowej budynków lub suma powierzchni gruntów

• W leśnym: suma powierzchni lasu wyrażona w hektarach fizycznych

• W rolnym: suma wartości użytkowej ziemi, którą wyrażają współczynniki przemnożone przez hektary fizyczne

• Od spadków i darowizn: suma otrzymanej wartości

4. Stawki podatkowe - określają kwotę podatku. Mogą dotyczyć ich ulgi podatkowe. Dzielimy je na:

• Stawki kwotowe: określone z góry, uwzględniają różne okoliczności i czynniki (np. karta podatkowa zależy od liczby mieszkańców miasta, ilości pracowników i rodzaju działalności)

• Stawki mnożnikowe - wymagają przemnożenia stawki odpowiednią wielkość podstawy opodatkowania. Mogą być:

• mniejsze od jedności (stawki ułamkowe, procentowe), dzielące się na:

• stawki stałe (proporcjonalne) - niezmienne wraz ze wzrostem czy spadkiem podstawy opodatkowania

• stawki zmienne - mogą być:

• progresywne: wzrastają wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania;

W zależności od tempa wzrostu mówimy o stawkach progresywnych rosnących liniowo tj. kiedy tempo wzrostu stawki jest takie samo jak tempo wzrostu podstawy opodatkowania;

lub o progresji przyspieszonej, gdy w pierwszych przedziałach podstawy opodatkowania stawka rośnie powoli, a następnie przyspiesza.

• Regresywne: maleją wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania;

najczęściej mają postać liniową, przyspieszona lub opóźnioną

• lub większe od jedności (tzw. stawki krotnościowe, które nie są spotykane często; obowiązywały np. w powojennym podatku od wzbogacenia wojennego, a całkiem niedawno w podatku od ponadnormatywnych wypłat wynagrodzeń)

1. Zwolnienia i ulgi podatkowe

Zwolnienia podatkowe zmniejszają zakres podmiotowy podatku poprzez wyłączenie pewnych grup podmiotów oraz zakres przedmiotowy poprzez wyłączenie pewnych grup przedmiotów z ostatecznego opodatkowania. Nie mylić z wyłączeniem podatkowym.

Wyłączenia podatkowe - oznacza albo stan nieopodatkowania wskazanych podmiotów lub przedmiotów żadnym podatkiem, albo tez jest tylko zabiegiem pozwalającym opodatkować te kategorie innym podatkiem w ramach systemu podatkowego. Np. spadki i darowizny są wyłączone z opodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych po to, aby mogły być opodatkowane odrębnym podatkiem od spadków i darowizn.

Ulgi podatkowe zmniejszają podstawę opodatkowania (np. przez różnego rodzaju odliczenia kosztów, nakładów, wydatków na określone cele) lub stawki (np. przez zastosowanie do całości lub części podstawy opodatkowania niższych stawek lub łagodniejszej progresji).

47. GOSPODARCZE I SPOŁECZNE SKUTKI PODATKÓW.

Źródłem dochodów budżetu państwa są m.in. podatki czyli przymusowe, bezzwrotne, nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez państwo w celu osiągnięcia dochodów na pokrycie wydatków państwa.

Skutki podatków:

• podatek jest atrybutem władzy i jego celem jest zebranie niezbędnych środków pieniężnych potrzebnych na finansowanie działalności związanej z funkcjonowaniem państwa.

• Podatek jest instrumentem dzięki któremu dokonuje się alokacji zasobów w gospodarce.

• W ujęciu mikroekonomicznym mają wpływ na kształtowanie się popytu i podaży a w konsekwencji na równowagę na rynku danego dobra ponieważ wpływają na decyzje konsumentów jak i producentów.

Wzrost podatków powoduje spadek realnego dochodu co ma wpływ na konsumpcję, która spada a tym samym maleje wielkość produkcji. Dotyczy to w znacznej mierze podatku VAT, który jest przerzucany na konsumenta.

Wzrost podatków od dochodów w części płaconej przez pracodawcę powoduje wzrost kosztów płac w przedsiębiorstwie co w znacznej mierze jest przerzucane na cenę produktu końcowego a co za tym idzie spadek konsumpcji przez klienta.

Ogólnie patrząc wzrost podatków wpływa na spadek dochodu narodowego w sposób mnożnikowy. Kwota podwyższenia podatków obniża dochód do dyspozycji, a w konsekwencji konsumpcję, co w ostateczności obniża dochód narodowy.

• Wysokie podatki od dochodów kapitałowych mają negatywny wpływ na poziom oszczędności jak również i na inwestycję.

• Za pomocą podatków korygowana jest w społeczeństwie wysoka rozpiętość dochodowa- osoby zarabiające więcej płacą większe podatki, aby „dzielić się” z mniej zamożną częścią społeczeństwa za pośrednictwem budżetu państwa.

• Podatek zmniejsza dochody gospodarstw domowych i przedsiębiorstw co ogranicza ich możliwości konsumowanie, oszczędzania i inwestowania. Jednak fakt przejmowania dochodów daje finansowe podstawy alokowania dóbr społecznych i publicznych.

• Ciężar podatkowy ma wpływ na stopień wykorzystania zasobów w gospodarce.

• Nałożenie zbyt wysokich podatków powoduje ograniczenie aktywności gospodarczej zarówno wśród osób zatrudnionych jak i prowadzących działalność gospodarczą.

• Przy zbyt wysokich podatkach następuje przerzucenie ciężaru podatkowego na inne podmioty.

• Ucieczka przed podatkami, kreatywna księgowość, oszustwa podatkowe.

• Ucieczka do szarej strefy, unikanie płacenia podatków, praca „na czarno”.

48. ŹRÓDŁA KAPITAŁU W PRZEDSIĘBIORSTWIE

Z uwagi na pochodzenie kapitałów źródła te dzieli się na własne i obce (dług).

Kapitał własny służący finansowaniu rozwoju przedsiębiorstwa może pochodzić z 2 podstawowych źródeł:

• z zysków zatrzymanych - firma dążąca do utrzymania lub wzmocnienia swojej pozycji na rynku wykorzystuje w celach inwestycyjnych całość lub część wypracowanych zysków, nie wypłacając właścicielom dywidendy.

• z wkładów wnoszonych przez właścicieli poprzez objęcie nowych akcji lub udziałów

• w spółkach akcyjnych - podwyższenie jej kapitału odbywa się drogą emisji i sprzedaży nowych akcji

• w spółkach z o.o. - pozyskanie kapitału następuje w drodze sprzedaży udziałów wspólnikom. Suma wszystkich udziałów odzwierciedla wartość kapitału zakładowego.

• w spółkach osobowych - kapitał pochodzi z wkładów właścicieli.

Najczęstszymi źródłami kapitału obcego (długu) są:

• długoterminowe i krótkoterminowe kredyty bankowe,

• emisja obligacji zwykłych i zamiennych na akcje - obligacja jest formą długookresowego finansowania przedsiębiorstw a zarazem szansą zgromadzenia dodatkowego kapitału. Obligacje zamienne na akcję są formą finansowania hybrydowego (kapitał hybrydowy łączy cechy papierów udziałowych i dłużnych)

• emisja krótkoterminowych papierów dłużnych - czyli tzw. bonów komercyjnych, których konstrukcja opiera się na prawie wekslowym.

• leasing - na podstawie umowy leasingu finansujący oddaje przedmiot leasingu korzystającemu do używania i pobierania pożytków. W zamian za to korzystający zobowiązuje się do wnoszenia opłat w okresie trwania umowy leasingu. W momencie podpisania umowy leasingu korzystający nie pozyskuje kapitału w formie pieniężnej. Otrzymuję jednak określony majątek będący przedmiotem leasingu i wykorzystuje go w prowadzonej działalności.

• kredyt kupiecki od dostawców maszyn i urządzeń - czyli kredyt odroczonej zapłaty od głównych dostawców urządzeń czy wykonawców inwestycyjnych. Odroczenie terminu zapłaty pozwala na uregulowanie zobowiązań wobec kontrahentów z wpływów osiąganych po rozpoczęciu eksploatacji nowego majątku produkcyjnego.

49. RYZYKO W DECYZJACH FINANSOWYCH A UZYSKIWANE DOCHODY

Rozumiane tradycyjnie ryzyko oznacza możliwość wystąpienia negatywnych zdarzeń (niepowodzenia).

Ryzyko można także postrzegać jako możliwość wystąpienia nieprzewidzianych zdarzeń, co oznaczałoby generowanie przepływów pieniężnych o wartości innej niż przewidywana (większą lub mniejszą niż oczekiwaliśmy).

Dochód mierzy się za pomocą stopy dochodu nazywanej też stopą zwrotu lub stopą rentowności. Ważnych jest tu pięć ogólnych zależności:

1. im wyższa stopa oprocentowania instrumentu, tym wyższa stopa dochodu z tego instrumentu,

2. im częstsza reinwestycja (czyli dołączenie zysku do wartości kapitału) lub kapitalizacja (czyli powiększenie rozmiarów kapitału w wyniku okresowego naliczania i dopisywania odsetek, podlegającego dalszemu oprocentowaniu), tym wyższa stopa dochodu,

3. im wyższa stopa reinwestycji, tym wyższa stopa dochodu,

4. stopa dochodu dla inwestycji powinna być wyższa niż stopa inflacji,

5. maksymalna możliwa wartość stopy dochodu nie jest ograniczona.

Osiągnięcie dochodu wymaga zaangażowania aktualnie pewnej kwoty pieniędzy, co pozwala uzyskać większą kwotę w przyszłości.

Najważniejsze rodzaje ryzyka związanego z inwestycjami finansowymi:







Można zdefiniować trzy oddzielne rodzaje ryzyka inwestycji:

• ryzyko wyłączne, rozumiane jako ryzyko projektu w izolacji, bez uwzględniania jego wpływu na portfel aktywów firmy; ryzyko to jest związane z niepewnością towarzyszącą prognozie środków pieniężnych netto inwestycji,

• ryzyko własne firmy (ryzyko przedsiębiorstwa), uwzględniające cały portfel projektów (aktywów) firmy; ryzyko to odzwierciedla wpływ projektu na zmienność przepływów środków pieniężnych przedsiębiorstwa,

• ryzyko rynkowe, uwzględniające fakt, że właściciele sami zdywersyfikują swoje portfele na rynku kapitałowym, ryzyko rynkowe obrazuje wpływ projektu na sytuację akcjonariuszy firmy, mających możliwość ograniczenia ponoszonego ryzyka poprzez odpowiednie konstruowanie portfela podsiadanych akcji.

W podejmowaniu decyzji strategicznych w przedsiębiorstwach jest zalecana analiza wartości dla akcjonariuszy (SVA). Jej celem jest zwiększenie całkowitej stopy zwrotu (dywidenda plus koszt kapitału) oferowanej akcjonariuszom. Inwestor może się spodziewać stopy zwrotu idącej w parze z poziomem ryzyka.

Przedsiębiorstwa powinny dokonywać oceny wszystkich decyzji strategicznych pod kątem odpowiedzi na pytanie, czy zapewniają one wyższą stopę zwrotu dla akcjonariuszy. Decyzje inwestycyjne powinny być oceniane z wykorzystaniem zdyskontowanych przepływów pieniężnych (DCF). Przepływy powinny być dyskontowane przy użyciu stopy , która jest powiązana ze stopniem ryzyka, jakie niesie ze sobą podejmowana działalność. Czynnik dyskontujący wyznacza poziom wymaganej stopy zwrotu z zainwestowanego kapitału , a wymagana stopa zwrotu zależy od ryzyka towarzyszącego danej inwestycji. Oczywiście VA jest tylko jednym z narzędzi pomagającym podejmować decyzje strategiczne.

Przeprowadzanie oceny opłacalności przedsięwzięcia inwestycyjnego na podstawie ustalonych przepływów pieniężnych wymaga zastosowania podstawowych mierników statystycznych: wartośc oczekiwana, wariancja, odchylenie standardowe, wspólczynnik zmienności.

Sposób ich wykorzystania w ocenie projektu inwestycyjnego metodą wartości bieżącej netto jest następujący.

1. Obliczamy wartośc oczekiwaną przepływów pieniężnych netto dla każdego roku funkcjonowania badanego przedsięwzięcia:







2. Ustalamy wartośc oczekiwaną NPV badanego przesiewzięcia:







3. Obliczamy wariancję przepływów pieniężnych netto dla kolejnych lat okresu eksploatacji:




4. Obliczamy odchylenie standardowe NPV:




5. obliczamy współczynnik zmienności NPV:




Zaprezentowany tryb postepowania pozwala zarówno ocenić pojedyńcze przedsięwzięcie inwestycyjne, jak i dokonać wyboru spośród badanego ich zbioru.

Pojedyńczy projekt inwestycyjny będzie opłacalny, jeśli wartośc oczekiwana NPV będzie większa od zera. O skali związanego z nim ryzyka świadczy natomiast poziom odchylenia standardowego NPV oraz obliczonego na jego podstawie wspólczynnika zmienności.

W przypadku porównania projektów inwestycyjnych mogą wystąpić dwa podstawowe przypadki:

• wyższej wartości oczekiwanej NPV towarzyszy niższe odchylenie standardowe, wybieramy wówczas przedsięwzięcie o wyższej wartości oczekiwanej NPV i niższym odchyleniu standardowym ,

• wyzszej wartości oczekiwanej NPV towarzyszy niższe odchylenie standardowe, obliczamy wówczas wspólczynnik zmienności i wybieramy przedsięwzięcie charakteryzujace się niższym wspólczynnikiem , gdyż gwarantuje ono w wyższym stopniu zrekompensowanie ryzyka przez oczekiwane korzyści.

Oczekiwaną stopa zwrotu wykorzystuje się do określenia postepownia inwstorów dla wyznaczenia przewidywanej zyskowności inwestycji (stopy dochodu) oraz wariancji (lub odchylenia standardowego) jako miar ryzyka (zmiennośc oczekiwanego dochodu).

Ryzyko jest definiowane jako zmiennośc stopy zwrotu. Oznacza to, że im szerszy rozkład prawdopodobieństwa stóp zwrotu, tym bardziej ryzykowna jest dana inwestycja.

Wariancja jest sumą odchyleń standardowych każdego prawdoodobnego wyniku od wartości oczekiwanej podniesionych do kwadratu i pomnożonych przez wartość prawdopodobieństwa uzyskania każdego wyniku.




Pierwiastek kwadratowy wariancji jest nazywany odchyleniem standardowym stopy zwrotu:




Odchylenie standardowe i wariancję można stosować zamiennie, ponieważ stanowią one równoważne mairy ryzyka całkowitego i związanego z danym papierem wartościowym.

Na podstawie analizy oczekiwanej stopy zwroyu i ryzyka są formułowane proste reguły decyzyjne. Podstawową zasadą, którą kierują się inwestorzy, jest reguła „maksimum zysku, minimum ryzyka”. Dla każdej inwestycji wyznacza się oczekiwaną stope zwrotu i ryzyko mierzone wariancja lub odchyleniem standardowym.

Dalsze postepowanie prowadzi do nastepujących ustaleń:

• spośród dwóch inwestycjio tym samym ryzyku należy wybrać tę, której odpowiada wyzsza stopa zwrotu;

• spośród dwóch inwestycji i tej samej stopie zwrotu należy wybrac tę, której odpowiada mniejsze ryzyko;

• jeśli stopy zwrotu z inwestycji A jest większa od stopy zwroyu z inwestycji B, a ryzyko inwestycji A jest mniejsze od ryzyka inwestycji B, należy wybtrać inwestycje A.

Regułę te nie zawsze można zastosować, gdyż zazwyczaj wyzszej stopie zwrotu odpowiada większe ryzyko.

Inna reguła decyzyja „minimum ryzyka względem dochodu” wynika z zastosowania wspólczynnika zmienności, równemu sosunkowi oschylenie standardowego do wartości średniej. Wybiera się inwestycje o możliwie najmniejszym wspołczynniku zmienności. O ostatecznym wyborze danej inwestycji decyduje inwestor w zalezności od swojego stosunku do ryzyka.

Wykorzsytując oczekiwana stope zwrotu, można obliczyć oczekiwaną premię za ryzyko:







Premia za ryzyko rekompensuje podejmowanie ryzyka w inwestowaniu.

Koszt kapitału, definiowany jest jako oczekiwana stopa zwrotu, jaką powinno się uzyskać ze swoich inwestycji.

Średnioważony koszt kapitału




k_i - koszt kapitału pochodzący z i-tego źródła
u_i - udział kapitału pochodzącego z i-tego źródła w kapitale ogółem

Koszt kapitału obcego




r - oprocentowanie (nominalny koszt) kapitału obcego
T - stopa podatku dochodowego

Koszt kapitału własnego - model CAPM

CAPM (Capital Asset Pricing Model) to model wyceny aktywów kapitałowych i jest najpowszechniejszym modelem rynku kapitałowego.

Według twórcy modelu W.F. Sharpe'a „ stopy zwrotu z rozmaitych papierów wartościowych są powiązane jedynie za pośrednictwem współnej relacji do jakiegoś podstawowego czynnika bazowego. Czynnikiem tym, który najbardziej odzwierciedla trebd poruszania się spólek na giełdzie, może być np. WIG. Walorem tego modelu jest uwzględnienie relacji ryzyka do oczekiwanej stopy zwrotu.

Podstawą tego modelu jest są linia rynku kapitałowego i linia rynku papierów wartościowych.

Linia rynku kapitałowego (capita market line, CML) wskazuje na zbiór portfeli efektywnych, które są analizowane ze względu na oczekiwaną stopę zwrotu i ryzyko całkowite, mierzone za pomocą odchylenia standardowego portfela. CML stosujemy, jeśli chcemy sprawdzić, czy portfel jest efektywny:







Linia rynku papierów wartościowych (security market line, SML) wskazuje zależność oczekiwanej stopy zwrotu z portfela od wspólczynnika β tego portfela. Dotyczy dowolnego portfela na rynku, który jest w równowadze, i składa się ze stopy zwrotu z papieu wolnego od ryzyka oraz ceny ryzyka. Model ten stara się odpowiedzieć na pytanie, jaki powinien być oczekiwany dochód z papierów wartościowych przy danym ryzyku. Na podstawie tego modelu można stwierdzić, że koszt kapitału własnego jest stopą zwrotu wolną od ryzyka powiększoną o premię za ryzyko związane z inwestowaniem w akcje danego przedsiębiorstwa. Oczekiwaną stopę zwrotu z i- tego portfela oblicza się według wzoru:







Oczekiwaną stopę zwrotu szacuję się w trzech krokach:

1. W pierwszym przyjmuje się , że po akcji należy oczekiwać zysku przynajmnej równej wolnej od ryzyka stopie procentowej możliwej do uzyskania z bonów skarbowych gwarantowanych przez rząd.

2. W drugim zakłada się, że akcje są papierami ryzykownymi, a cały rynek powinien dawać premię w postaci zysku przekraczającego wolna od ryzyka stopę procentową.

3. W trzecim stosunek zmienności akcji poszczególnych spólek od zmienności całego portfela akcji (wspólczynnik β) decyduje o tym, o ile wyższa lub niższa będzie oczekiwana stopa zwrotu od tego, czego można się spodziwać po rynku jako całości.

Wspólczynnik β jest miarą tego, do jakiego stopnia dana akcja porusza się zgodnie z „dominującą kombinacją”, którą jest portfel rynkowy (jest miara ryzyka systematycznego) i wskazuje , o ile procent w przybliżeniu wzrośnie stopa zwrotu akcji, jeżeli stopa zwrotu indeksu rynku (portfela rynkowego) wzrośnie o 1%. Wspólczynnik ten może przyjmować różne wartości:

• β=1 oznacza pozytywną korelacji spółki z rynkiem, tj. 1% wzrostu /spadku wartości stopy zwrotu indeksu przekłada się na 1% wzrostu/ spadku wartości stopy zwrotu z akcji;

• β>1 oznacza ponadprzeciętną reakcję ztopy zwrotu z akcji na zmiany na rynku, a akcję taką nazywa się agresywną;

• β=[0;1] oznacza, że stopy zwroyu z akcji w amłym stopniu reaguja na zmiany zachodzace na rynku, a akcję taka nazywa się defensywną;

• β= 0 oznacza, że stopa zwrotu z akcji nie reaguje na zmiany rynku;

• β<1 oznacza, że stopa zwrotu z akcji reaguje na zmiany odwrotnie niż rynek.

W parktyce model CAPM służy do wyznaczania kosztu kapitału własnego, który w tym ujęciu jest funkcją indywidualnego indeksu ryzyka, opisującego wrażliwość stóp zwrotu z akcji konkretnej spólki względem stopy zwrotu z rynku kapitałowego.

Duże prezdsiębiorstwa dużo częściej wykorzystuja modl wyceny aktywów kapitałowych (CAPM) do oszacownia kosztu kapitału w przypadku oceny projektu niż małe przedsiębiorstwa, które częściej wykorzystują kryterium okresu zwrotu.

50. MODEL WYCENY AKTYWÓW BILANSOWYCH

Metody stosowane do określania wartości składników majątku i kapitałów:

• Metoda ceny (kosztu) historycznej (historical cost) - Cena (koszt) historyczna może być zdefiniowana jako łączna kwota aktywów pieniężnych lub jej ekwiwalent, jaką podmiot gospodarczy musi zapłacić za pozyskanie aktywów tak, aby móc spowodować kontrolę nad nimi, w celu uzyskania przyszłych korzyści ekonomicznych. Łączna kwota do zapłacenia obejmuje zazwyczaj szereg elementów, a jej głównym elementem jest cena nabycia, Niewątpliwie wadą wyceny bilansowej po koszcie historycznym jest to, że w miarę upływu czasu ta wartość ulega zmianie i w po dłuższym okresie może stracić na znaczeniu przy wycenie zasobów przedsiębiorstwa, jako przeliczniki występują ceny z dnia dokonania danej operacji, bądź koszty wytworzenia skumulowane na dzień zakończenia produkcji wyrobu. Zaletą jest to, że są one cenami, które rzeczywiście zapłaciliśmy, bądź kosztami wytworzenia, które , które faktycznie ponieśliśmy.

• Metoda ceny (kosztu) odtworzenia (current cost) - cena bieżąca zastąpienia dotychczasowego składnika aktywów składnikiem identycznym; niezbędna do poniesienia kwota kosztów w celu zastąpienia składników aktywów, które stanowią przedmiot wyceny, składnikami o identycznych parametrach i właściwościach ekonomicznych, w rachunkowości ceny te nie są stosowane.

• Metoda ceny (kosztu) realizacji (sprzedaży)- według zasady tej ceny aktywa wycenia się w wartości równej kwocie pieniężnej, jaką można by w chwili obecnej uzyskać zbywając dany składnik aktywów w normalnej zaplanowanej transakcji.

• Metoda ceny (kosztu) bieżącej- cena, po której zawierane są transakcje kupna-sprzedaży na rynku. Według zasady wartości bieżącej aktywa wycenia się w zdyskontowanej wartości bieżącej przyszłych wpływów środków pieniężnych netto, które dana pozycja wypracuje w toku działalności gospodarczej.

Podstawowymi cenami w rachunkowości służącymi wycenie składników majątkowych są:

• Cena nabycia- rzeczywista cena zakupu składników aktywów, obejmująca kwotę należną sprzedającemu, bez podlegających odliczeniu podatku od towarów i usług oraz podatku akcyzowego, a w przypadku importu powiększona o obciążenia o charakterze publicznoprawnym oraz powiększona o koszty bezpośrednio związane z zakupem i przystosowaniem składnika aktywów do stanu zdatnego do używania, łącznie z kosztami transportu, jak też załadunku i wyładunku, a obniżona o rabaty, opusty, inne podobne zmniejszenia i odzyski.

• Koszt wytworzenia produktów-obejmuje koszty dające się bezpośrednio przypisać do danego produktu oraz uzasadnioną część pośrednio związanych z danym produktem. Do uzasadnionej, odpowiedniej do okresu wytwarzania części kosztów pośrednich zalicza się zmienne pośrednie koszty produkcji oraz tę część kosztów stałych, pośrednich kosztów produkcji, które odpowiadają poziomowi tych kosztów przy normalnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych.

• Cena sprzedaży netto składników aktywów- to cena możliwa do uzyskania na dzień bilansowy cena jego sprzedaży, bez podatku od towarów i usług i podatku akcyzowego, pomniejszona o rabaty, opusty i inne podobne zmniejszenia oraz koszty związane z przystosowaniem danego składnika aktywów do sprzedaży i dokonaniem tej sprzedaży, a powiększona o należną dotację przedmiotową.

• Wartość godziwa- to kwota za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, na warunkach transakcji rynkowych pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami.

• Trwała utrata wartości- zachodzi wtedy, gdy istnieje duże prawdopodobieństwo, że kontrolowany przez jednostkę składnik aktywów nie przyniesie w przyszłości w znaczącej części lub całości przewidywanych korzyści ekonomicznych. Uzasadnia to wówczas dokonanie odpisu aktualizującego doprowadzającego wartość danego składnika majątku do wartości w cenie sprzedaży netto, lub w inny sposób ustalonej wartości godziwej.

• Wartość nominalna

• Kwota wymagająca zapłaty- kwota należności wraz z należnymi odsetkami, jakiej jednostka oczekuje na dzień bilansowy od kontrahenta,

• Średni kurs- wycena składników wyrażonych w walutach obcych,

Wycena poszczególnych składników majątku

• Wartości niematerialne i prawne są wyceniane według cen nabycia lub kosztów wytworzenia pomniejszona o odpisy amortyzacyjne, a także odpisy z tytułu trwałej utraty wartości,

• Środki trwałe są wyceniane według cen nabycia lub kosztów wytworzenia pomniejszona o odpisy amortyzacyjne, a także odpisy z tytułu trwałej utraty wartości,

• Plantacje wieloletnie wycenia się według poniesionych zwaloryzowanych kosztów ich wytworzenia pomniejszone o skumulowaną amortyzację,

• Grunty, według cen sprzedaży (na aktywnym rynku)

• Inwestycje ( w nieruchomości), według cen nabycia lub kosztów wytworzenia lub według wartości godziwej,

• Udziały, według cen nabycia pomniejszonych o odpisy spowodowane trwałą utratą ich wartości, lub według wartości godziwej,

• Inwestycje krótkoterminowe wycenia się według ceny nabycia.

• Papiery wartościowe, według cen sprzedaży

• Należności długoterminowe, wycenia się w kwocie wymagającej zapłaty,

• Inwentarz żywy, według ceny sprzedaży ( na aktywnym rynku) w odniesieniu odpowiednio do sztuk lub wagi,

• Zapasy rzeczowych składników majątku obrotowego, według cen nabycia lub kosztów wytworzenia nie wyższych od ich cen sprzedaży w dniu wyceny,

• Produkcja niezakończona według rzeczywistych kosztów wytworzenia,

• Środki pieniężne według wartości nominalnej,

• Środki trwałe w budowie są wyceniane według cen nabycia lub kosztów wytworzenia, pomniejszonych o trwałą utratę wartości.

51. ZARZĄDZANIE ŚRODKAMI PIENIĘŻNYMI W PRZEDSIĘBIORSTWIE

Zarządzanie środkami pieniężnymi (jako element zarządzania kapitałem obrotowym w jednostce, obok zarządzania zobowiązaniami i należnościami, zarządzania zapasami)-

ma na celu:
- przyśpieszenie dyspozycyjności wpływów gotówkowych, poprzez skrócenie czasu ich obiegu,
- lokowanie przejściowych nadwyżek środków pieniężnych w sposób zapewniający odpowiednie korzyści,
- pozyskiwanie najtańszych źródeł finansowania niedoborów gotówki w przedsiębiorstwie,

Środki pieniężne

• Suma depozytów na żądanie i gotówka

• Często nazywane „niepracującymi aktywami”

Środki pieniężne wywołują w jednostce określone koszty:

• KUM - utraconych możliwości

• KBG - braku gotówki

Koszt utrzymania gotówki przez spółkę - rysunek




Przyczyny utrzymywania środków pieniężnych w przedsiębiorstwie

1. Transakcje

Zasoby środków pieniężnych są konieczne w działalności operacyjnej firmy. Potrzebne są one do dokonywania płatności, a przychody są lokowane na koncie środków pieniężnych.

2. Rekompensata dla banków za udzielone kredyty i świadczone usługi

3. Przezorność

- Są to „zasoby na wszelki wypadek”

- Im mniej przewidywalne są przepływy pieniężne danej firmy, tym wyższe powinny być jej tego typu zasoby

4. Spekulacje

Pewne zasoby pieniężne mogą być utrzymywane w celu umożliwienia firmie okazyjnych zakupów, jakich szansa może się nadarzyć

Zarządzanie kapitałem obrotowym wymaga utrzymywania wystarczających środków pieniężnych

- Ważne jest, aby firma posiadała odpowiednie zasoby środków pieniężnych, aby umożliwić sobie korzystanie z rabatów.

- Właściwe zasoby środków pieniężnych mogą pomóc firmie w utrzymaniu jej zdolności kredytowej dzięki temu, że wartości jej współczynników bieżącej i szybkiej płynności są bliskie wartościom tych współczynników w innych firmach z tej samej branży

- Środki pieniężne są pożyteczne przy korzystaniu z nadarzających się okazji do robienia interesów, takich jak specjalne oferty dostawców lub szansa nabycia innej firmy

- Firma musi mieć wystarczającą ilość środków pieniężnych, aby móc radzić sobie z takimi nagłymi przypadkami, jak strajki, pożary lub kampanie reklamowe konkurencji oraz w celu przetrwania sezonowych lub cyklicznych spadków koniunktury.

Metody zarządzania środkami pieniężnymi

• Minimalizacja gotówki bieżącej w przedsiębiorstwie i maksymalizację korzyści płynących z jej posiadania

• Umożliwienie jak najszybszego przepływu gotówki przez przedsiębiorstwo

• Minimalizacja posiadanej gotówki wymaga przede wszystkim zapewnienia synchronizacji wpływów i wydatków

• Minimalizacja stanu gotówki oznacza możliwość takiego zaangażowania jej pozostałej wolnej kwoty, aby zmaksymalizować dochody z jej posiadania.

Przyspieszenie tempa przepływu gotówki jest oparte na:

• Przyspieszeniu inkasowania należności od odbiorców, które można osiągnąć przede wszystkim poprzez staranny dobór płatności

• Opóźnieniu regulowania zobowiązań wobec dostawców

Rola banku w zarządzaniu środkami pieniężnymi

1. Makroekonomiczna rola banków

• funkcje transakcyjne - usługi związane z przyjmowaniem bądź udostępnianiem środków pieniężnych

• funkcje transformacyjne - transformacja środków pieniężnych zachodzi w wymiarze wielkości tych środków, w wymiarze czasowym i wymiarze przestrzennym; - transformacja ryzyka pomiędzy dysponującymi wolnym kapitałem a potrzebującymi go

2. Mikroekonomiczna rola banków

Główne operacje banku:
- deponowanie środków pieniężnych
- udostępnianie zasobów finansowych
- rozliczenia pieniężne (transfer)
- operacje na rynku kapitałowo-pieniężnym
- wymiana walut.

Od 1994 roku podmiot gospodarczy ma obowiązek posiadania rachunku bankowego i zawiadomienia o tym właściwego urzędu skarbowego.

„Zarządzanie finansami nie polega na ograniczeniu wydatków firmy, tylko na wydawaniu pieniędzy efektywny sposób”.

Przyczynami niskiej płynności mogą być m.in.

• błędne zaplanowanie przychodów i rozchodów,

• opóźnienie produkcji,

• osłabienie popytu na produkty,

• nierzetelność odbiorców w zakresie płatności,

• zaniechanie przez banki finansowania przedsiębiorstwa,

• wzrost stóp procentowych,

• zmiany kursów walutowych.

Preliminarz przepływów gotówkowych

• Instrument wykorzystywany do zarządzania gotówką; plan finansowy przychodów i rozchodów pieniężnych

• określa z góry działania podejmowane dla zapewnienia dodatkowych źródeł finansowania lub zmierzające do odpowiedniego przesunięcia płatności,

• wyznacza przedsięwzięcia pozwalające na najkorzystniejsze lokowanie nawet krótkoterminowych nadwyżek finansowych.

Preliminarz obrotów gotówkowych pozwala w praktyce na racjonalne podejmowanie decyzji:

• dotyczących zarówno wpływów, np. skracania lub wydłużania terminów płatności dla odbiorców, stosowania opustów ceny w celu przyspieszenia wpływu gotówki

• wydatków, np. wydłużania terminów płatności zobowiązań, szerszego korzystania z kredytów handlowych, renegocjowania warunków umów kredytowych

• Wykorzystanie preliminarza obrotów gotówkowych wymusza bieżącą kontrolę zgodności faktycznie uzyskanych wpływów i dokonanych wydatków z wielkościami założonymi w preliminarzu.

• Eliminowanie przyczyn odchyleń od przyjętego planu pozwala na obniżenie kosztów kapitału, a szybkie zagospodarowywanie wolnej gotówki zapobiega powstawaniu kosztów utraconych korzyści.

• Ogranicza ryzyko utraty płynności finansowej, równowagi finansowej

Strategie zarządzania aktywami bieżącymi:

• konserwatywna - utrzymywanie na wysokim poziomie najbardziej płynnych aktywów (gotówka i papiery wartościowe), nadpłynność finansowa, oraz niższy potencjalny zysk. Często powstają dodatkowe koszty wynikające z utrzymania nadmiernego poziomu zapasów. Przy tej strategii wskaźnik zwrotu z kapitału (własnego) jest niski, stosunkowo małe jest również ryzyko finansowe

• agresywna - utrzymywanie na min poziomie najbardziej płynnych aktywów, a w skrajnych przypadkach, także należności. Wyraża się wysoką rentownością aktywów obrotowych, wyższym potencjalnie zwrotem z kapitału i zwiększonym poziomem ryzyka finansowego (zysk bez przełożenia na środki pieniężne w zależności od ilości należności). Też zagrożone utratą płynności finansowej, przyczyna bankructwa (ok.3/4 wszystkich upadków)

Strategie zarządzania pasywami bieżącymi:

• konserwatywna - min zadłużenia krótkoterminowego, eliminacja kredytu długoterminowego, finansowanie działalności kapitałami własnymi. Ogranicza on utratę wypłacalności, ogranicza ryzyko, ale wymaga wysokiej stopy zwrotu. Firmy autarkiczne.

• Agresywna - max długu krótkoterminowego, kosztem kapitału stałego. Zwiększa się ryzyko straty płynności finansowej, wzrasta koszt kapitału obrotowego. Zobowiązanie długoterminowe - bardziej stabilne, mniejsza agresywność. Duże ryzyko utraty płynności i wypłacalności.

W celu optymalizacji strategii zarządzania kapitałem obrotowym powinno się stosować kombinację strategii konserwatywnej aktywów i agresywnej pasywów lub odwrotnie.

Wybór jest uzależniony od wymaganej przez przedsiębiorstwo stopy zwrotu oraz poziomu podejmowanego ryzyka finansowego.

52. STRUKTURA KAPITAŁU A WARTOŚĆ FIRMY

Czekaj „Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa”

Rozpatrywanie kapitału jako wszystkich elementów, które występują po stronie pasywów w bilansie przedsiębiorstwa i stanowią źródło finansowania składników majątkowych zgromadzonych w przedsiębiorstwie. Natomiast struktury kapitału jako procentowy udział poszczególnych składników pasywów w pasywach ogółem. Z tego powodu utożsamiane ze sobą będą pojęcia źródeł finansowania i źródeł kapitału.

Jeżeli przyjmujemy, że pomiędzy strukturą kapitału, jego kosztem i wartością firmy istnieją określone związki, to zachodzi konieczność wyboru takiej struktury, która minimalizując koszt kapitału maksymalizowałaby wartość firmy. I jednocześnie powinna tak kształtować strukturę kapitału, aby w każdym dowolnym momencie były dla niej dostępne dodatkowe źródła kapitału.

1. TRADYCYJNY POGLĄD NA STRUKTURĘ KAPITAŁU

twórca David Duranda

Uznał on, iż w miarę zwiększania udziału długu w pasywach firmy rośnie jej wartość rynkowa i maleje przeciętny wazony koszt kapitału. Po osiągnięciu pewnego poziomu długu rynkowa wartość firmy maleje, a jednocześnie jej koszt kapitału rośnie. Istnieje więc optymalna struktura kapitału, przy której wartość firmy jest maksymalna, a koszt kapitału minimalny.

Słabością teorii Duranda był brak naukowego uzasadnienia, a rozważania uznano za intuicyjne.




Zakłada on, że ze względu na różnice w kosztach poszczególnych składników struktury kapitału, średni ważony koszt kapitału jest zależny od jego struktury. Z założenia tego wynika, że dla każdej firmy istnieje optymalna struktura kapitału, przy której jego koszt jest najniższy, a w konsekwencji wartość firmy osiąga maksymalny poziom.

Spadek średniego ważonego kosztu kapitału wraz ze wzrostem udziału długu(kapitału obcego) w strukturze pasywów firmy spowodowany jest tym, że koszt długu jest niższy niż koszt kapitału własnego, co wynika głównie z różnic w poziomie ryzyka związanego z różnymi formami inwestowania(nabywanie przez inwestorów akcji firmy jest bardziej ryzykowne niż inwestowanie w obligacje tej firmy). Równocześnie można zauważyć, że w sytuacji, gdy udział długu w strukturze pasywów firmy nie przekracza pewnej granicy, ryzyko akcjonariuszy oraz żądane przez nich stopy dochodu nie wzrastają. Oczekiwany strumień dochodów pieniężnych dyskontowany jest pomocą niższej(średniej ważonej) stopy dyskontowej, co inaczej mówiąc oznacza, że wzrost udziału długu w strukturze kapitału powoduje wzrost wartości firmy.

Z drugiej jednak strony po przekroczeniu pewnej, różnej dla różnych firm, granicy udziału długu w strukturze źródeł finansowania wzrasta ryzyko akcjonariuszy, toteż będą domagać się wyżej stopy dochodu(strumień oczekiwanych dochodów będą kapitalizować za pomocą wyższej stopy kapitalizacji), co spowoduje zmniejszenie rynkowej wartości firmy. Toteż wierzyciele firmy o wysokim stopniu zadłużenia będą postrzegali udzielanie jej pożyczek jako najbardziej ryzykowne, toteż będą domagali się wyższego oprocentowania, co spowoduje wzrost średniego ważonego kosztu kapitału, a w konsekwencji także spadek wartości firmy.

2. WSPÓŁCZESNE - TWIERDZENIE MODIGLIANIEGO I MILLERA (MM)

Budując modelowe ujęcie kształtowania się struktury kapitału, przyjęli oni następujące upraszczając założenia:

1. Rynki kapitałowe są doskonałe. Nie występują koszty transakcji i koszty emisji papierów wartościowych, informacje są bezpłatne i powszechnie dostępne, papiery wartościowe są nieskończenie podzielne, a inwestorzy postępują w sposób racjonalny.

2. Przeciętne oczekiwane, przyszłe wartości zysków operacyjnych są subiektywnymi zmiennymi losowymi, przy czym wszyscy inwestorzy mają takie same oczekiwania co do rozkładu prawdopodobieństw tych wartości.

3. Firma jest zerowego wzrostu, a więc zysk operacyjny ma postać renty dożywotniej.

• Akcjonariusze nie ignorują nawet nieznacznych wielkości kapitału obcego i domagają się wyższych zysków, na każdy przyrost ponoszonego ryzyka finansowego

• Wraz ze wzrostem ryzyka finansowego i operacyjnego zwiększa się wymagana stopa zwrotu.

Model MM w gospodarce bez podatków

W modelu tym Modigliani i Miller założyli, że brak jest podatków dochodowych zarówno od firm, jak i osobistych, lub jak kto woli, obie stopy podatkowe są zerowe.

Twierdzenie I: W warunkach doskonale konkurencyjnego rynku kapitałowego wartość firmy jest niezależna od struktury kapitału. O wartości firmy decyduje strumień dochodów pieniężnych(wielkość zysku przed spłatą odsetek i opodatkowania), jakie ta firma generuje, skapitalizowany stopą właściwą dla klasy ryzyka, do której firma należy.

Dla uzasadnienia twierdzenia posłużono się „dowodem arbitrażu”. MM dowiedli, iż w sytuacji, gdy spełnione są przez nich założenia, istnienie dwóch firm identycznych pod każdym względem, ale różniących się strukturą kapitału, będzie przejawem nierównowagi rynku kapitałowego. Sytuacja ta uruchomi proces arbitrażowy, który polega na sprzedawaniu akcji przewartościowanych oraz nabywaniu akcji niedowartościowanych, aż do momentu, w którym nastąpi zrównanie średniego ważonego kosztu kapitału i wartości obu firm.

Istotę problemu można wyrazić:




V_L - wartość firmy wykorzystującej kapitał obcy

V_U - wartość firmy bez kapitałów obcych

EBIT - zysk przed spłatą odsetek i opodatkowania

WACC- przeciętny ważony koszt kapitału

Twierdzenie II: W warunkach doskonale konkurencyjnego rynku koszt kapitału własnego firmy korzystającej z długu jest równy kosztowi kapitału własnego firmy należącej do tej samej klasy ryzyka i nie korzystającej z długu, powiększonemu o premię za ryzyko.

W firmie korzystającej z długu, wielkość zysku na jedną akcję wzrasta wraz ze wzrostem udziału długu w strukturze źródeł finansowania. Jednak, w związku na wzrost ryzyka związanego z inwestowaniem w akcje firmy, której udział długu w strukturze kapitału wzrasta, wzrasta także żądana przez inwestorów stopa zwrotu. Wpływ wzrostu oczekiwanego strumienia dochodu inwestorów na wartość akcji jest dokładnie zrównoważony wzrostem stopy dyskontowej, służącej kapitalizacji tych dochodów.




Istotę problemu można wyrazić:




k_SL - koszt kapitału własnego firmy angażującej kapitały obce

k_SU - koszt kapitału własnego firmy bez kapitałów obcych

k_d - koszt kapitału obcego

D- kapitał obcy

S- kapitał własny

Model MM w gospodarce z podatkami przedsiębiorstw




Twierdzenie I: Wartość firmy nie korzystającej z długu równa jest kwocie zysku po opodatkowaniu skapitalizowanej za pomocą stopy kapitalizacji właściwej dla firm należących do danej klasy ryzyka.

Opodatkowanie zysku powoduje, że wzrost wartości firmy korzystającej z długu jest większa niż wartość firmy nie korzystającej długu, na skutek występowania zjawiska „tarczy podatkowej” czyli innego oprocentowania długu i dywidendy. Wartość firmy wykorzystującej kapitał obcy jest równa wartości firmy bez kapitału obcego, powiększonej o oszczędności podatku, wynikające ze spłaty odsetek od zaciągniętego długu.




T- tarcza podatkowa

Twierdzenie II: Koszt kapitału własnego firmy korzystającej z długu jest równy kosztowi kapitału własnego firmy nie korzystającej z długu, należącej do tej samej klasy ryzyka, powiększonemu o premię za ryzyko, która zależy zarówno od stopnia zadłużenia, jak i stopy opodatkowania zysku podatkiem dochodowym.

Koszt kapitału własnego firmy angażującej kapitały zwiększa się wolniej, gdy firma płaci podatki.

Istotę problemu można wyrazić:




Reasumując, rozważania MM po uwzględnieniu opodatkowania zysku przedsiębiorstw, należałoby stwierdzić, iż ich wartość będzie wzrastać wraz ze wzrostem udziału długu w strukturze kapitału. Oznaczałoby to, że osiągnie maksymalną wartość, gdy udział kapitału obcego w strukturze kapitału wyniesie 100%. Czy jednak istnieją granice bezpiecznego zadłużania przedsiębiorstwa?

Rozważania dotyczące problemu opodatkowania zysków dotyczyły również uwzględnienia opodatkowania dochodów inwestorów z tytułu posiadanych akcji i obligacji. Po korekcie, wartość firmy nie korzystającej z kapitałów obcych można oszacować z wykorzystaniem formuły :




T_S - stopa podatku inwestora z dochodów z akcji

T_C - stopa podatkowa firmy

V_U- wartość firmy nie korzystającej z kapitałów obcych, ale po opodatkowaniu inwestorów(podatek od dochodów z akcji)

Natomiast wartość firmy wykorzystującej kapitały obce można oszacować za pomocą formuły:




3. Modele wymiany

Mając na uwadze jak największe przybliżenie modeli do rzeczywistości, uwzględniono w aspekcie kształtowania struktury kapitału dodatkowe czynniki. Modele wymiany zakładają wprowadzenie kosztów trudności finansowych oraz kosztów „przedstawicielstwa”

Koszty bankructwa- koncepcja ryzyka finansowego

Ryzyko finansowe wynika stąd, że wraz ze wzrostem zadłużenia wzrasta niebezpieczeństwo bankructwa firmy. Jest to skutkiem większego obciążenia płatnościami z tytułu obsługi kredytu, które stanowią płatności stałe i których terminowe regulowanie warunkuje dalsze funkcjonowanie firmy (w przypadku nie uregulowania zobowiązań wierzyciele mogą wszcząć proces postępowania upadłościowego).

Z ewentualnym bankructwem firmy wiążą się następujące koszty (financial distress):

• Przeprowadzenie postępowania upadłościowego pociąga za sobą koszty wynagrodzenia syndyka, administracyjnego postępowania upadłościowego, opłaty sądowe itd.,

• Proces postępowania upadłościowego jest długotrwały i powoduje(poprzez odsunięcie w czasie możliwości upłynnienia) utratę wartości aktywów trwałych oraz ich dewastacji,

• Kontrahenci przedsiębiorstwa mogą wprowadzić restrykcje we współpracy, co może dodatkowo wpłynąć na zmniejszenie wyniku finansowego,

• Kredytodawcy przedsiębiorstwa zagrożonego bankructwem będą się domagali wyższej stopy procentowej, aby rekompensować większe ryzyko,

• Koszty nieoptymalnych decyzji zarządu m.in. w celu utrzymania miejsca pracy.

Koszty trudności finansowych dotyczą przedsiębiorstw współfinansujących działalność środkami obcymi. Im większe zadłużenie i obciążenie odsetkami, tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia kosztów trudności finansowych związane jest z sytuacją, gdy dochodzi do obniżenia zysków firmy.

Wartość firmy po obniżeniu kosztów trudności finansowych można oszacować za pomocą formuły:




F_d - zaktualizowana wartość oczekiwanych kosztów trudności finansowych

Model struktury kapitału z uwzględnieniem kosztów trudności finansowych




Model struktury kapitału z uwzględnieniem kosztów trudności finansowych i kosztów „przedstawicielstwa”

Koszty „przedstawicielstwa” (agency costs) to koszty, które są wynikiem występowania szczególnego rodzaju zależności między akcjonariuszami a obligacjonariuszami.

W celu wyeliminowania „ponoszenia ryzyka” na obligacjonariuszy bez zwiększonej stopy zwrotu stosują oni zabezpieczenia z postaci ustalania maksymalnego poziomu zadłużenia firmy. Z tego tytułu powstają koszty monitoringu dokonywanego przez pracowników banku oraz koszty wynikające z ograniczenia swobody postępowania przy zaciąganiu przez przedsiębiorstwo długu. Dodatkowo mogą również ulec zwiększeniu koszty odsetek (wraz ze wzrostem zadłużenia). Są to tzw. koszty przedstawicielstwa, które powodują zmniejszenie wartości rynkowej firmy.

Wartość firmy korzystającej z zadłużenia, po uwzględnieniu kosztów przedstawicielstwa, można oszacować za pomocą formuły:




A_C - zaktualizowana wartość oczekiwana kosztów przedstawicielstwa.

Model struktury kapitału z uwzględnieniem kosztów trudności finansowych i kosztów „przedstawicielstwa”




4. Model asymetrii informacji

Na poziomie optymalnej struktury kapitału ma wpływ asymetria informacji, która wynika ze zróżnicowania informacji menadżerów i inwestorów. Zazwyczaj inwestorzy dysponują mniej dokładnymi informacjami o rzeczywistej sytuacji przedsiębiorstwa lub uzyskują te informacje z opóźnieniem. W tej koncepcji modelu menadżerowie preferują finansowanie rozwoju ze środków własnych (zysk zatrzymany +amortyzacja), a dopiero po wyczerpaniu środków własnych następuje wykorzystanie środków obcych. Ta kolejność pozyskiwania środków finansowych nazywa się „wydziobywaną kolejnością finansowania” (packing order of financing), a przedsiębiorstwo dąży do utrzymania zdolności do zaciągania długu.

Model asymetrii informacji zawiera dodatkowy czynnik termo mierzalny, co utrudnia jego zastosowanie, a wartość firmy można oszacować przez zastosowanie formuły:




A_i - zaktualizowana wartość asymetrii informacji.

5. Podział zysku a struktura kapitału-problem dywidendy

Z punktu widzenia kształtowania się struktury kapitału należy zwrócić uwagę na podział zysku. Reinwestując zysk (przy pozostałych czynnikach constans), następuje zwiększenie udziału kapitałów własnych w strukturze pasywów. Zwiększenia udziału kapitałów własnych można dokonać również poprzez emisję dodatkowych akcji (w warunkach doskonale konkurencyjnego rynku kapitałowego).

Zdaniem MM w warunkach doskonale konkurencyjnego rynku kapitałowego podział zysku na część reinwestowaną oraz na część wypłaconą w formie dywidend jest obojętne z punktu widzenia wartości przedsiębiorstwa. O wartości jednostki decyduje zdolność aktywów do generowania zysku, a nie sposób jego podziału.

W przypadku gdy mamy do czynienia z praktyką, zagadnienie to należy rozpatrywać trochę szerzej. Jeśli, np. akcjonariusze będą preferowali dochody czerpane w formie dywidendy niż te w formie zysku kapitałowego, nie będzie funkcjonowało stwierdzenie, iż akcjonariusze mogą zyskiwać korzyści z tytułu posiadania akcji bądź to w formie dywidendy bądź zysku kapitałowego i jest im obojętne, w jakiej formie otrzymają te korzyści.

Dodatkowo duży udział reinwestowanej części zysku oznacza niski poziom dywidend. Może to powodować powstanie niedoborów finansowych u akcjonariuszy, a więc konieczność zaciągania przez nich długu. MM uważają, że dług spółki może być doskonale substytuowny przez dług akcjonariuszy. W rzeczywistości jednak tak nie jest. W przypadku bankructwa firmy akcjonariusze mogą stracić posiadane akcje. W sytuacji osobistego bankructwa akcjonariusza może on utracić cały osobisty majątek. Wskutek tego kierownictwo przedsiębiorstwa nie może stosować dowolnej polityki podziału zysku.

W warunkach rzeczywistego funkcjonowania przedsiębiorstw struktura kapitału wpływa na wartość firmy. Fakt ten nie jest w literaturze kwestionowany, jednak brak jest precyzyjnych reguł, które pozwoliłyby określić, jaka struktura kapitału jest optymalna dla poszczególnych jednostek.

6. Modele oparte na teorii free cash flow

• Metoda zdyskontowanych przepływów pieniężnych

Metoda zdyskontowanych przepływów pieniężnych pozwala na oszacowanie wartości przedsiębiorstwa jako sumy dwóch wartości:

• Zdyskontowanej wartości przepływów pieniężnych generowanych przez przedsiębiorstwo w okresie, na który przygotowana jest prognoza (discounted cash flow- VCF)

• Zdyskontowanej wartości rezydualnej(końcowej) przedsiębiorstwa na koniec założonego okresu prognozy(discounted residua value-RV)

Za pomocą metody zdyskontowanych przepływów pieniężnych wartość firmy oszacować można według formuły:




FCF_t - wolne przepływy pieniężne w roku t

RV- wartość rezydualna przedsiębiorstwa

r- stopa dyskontowa

• Metoda mnożnikowa

Metoda mnożnikowa pozwala na oszacowanie wartości przedsiębiorstwa na podstawie wskaźników rynku kapitałowego, obliczonych dla porównywalnych przedsiębiorstw notowanych na giełdzie. W metodzie tej wykorzystywane są następujące wskaźniki:

• Cena akcji do zysku na jedną akcję
  

• Cena akcji do wartości księgowej przedsiębiorstwa na jedna akcję
  

• Cena akcji do przychodów na jedną akcję
  

Wartość oszacowana przedsiębiorstwa określana jest na podstawie iloczynu wartości danego wskaźnika obliczonego dla porównywalnego przedsiębiorstwa(lub średniej wartości dla grupy przedsiębiorstw) oraz wartości odpowiedniego parametru, np. zysku netto, wartości księgowej, wartości przychodów, zysku operacyjnego, osiągniętej przez wyceniane przedsiębiorstwo lub stanowiące prognozę dla tego przedsiębiorstwa.

• Metoda wartości księgowej

W metodzie tej wartość firmy uzależniona jest od sumarycznej wartości jej aktywów pomniejszonej o wartość zobowiązań (długoterminowych lub krótkoterminowych). Wartość aktywów mogą również pomniejszać rezerwy oraz rozliczenia między okresowe bierne i przychody przyszłych okresów( jest to uzależnione od ich charakteru i precyzyjnej analizy). Podstawą szacowania wartości księgowej aktywów netto jest sporządzany w przedsiębiorstwie bilans, a wartość księgową aktywów netto można wyrazić za pomocą formuły:




• Metoda skorygowanej wartości aktywów netto

W metodzie tej wartość firmy szacuje się na podstawie wartości aktywów netto przedsiębiorstwa, z uwzględnieniem korekt wartości aktywów i pasywów wykazanych w bilansie majątkowym, na podstawie którego dokonywana jest wycena.

Wartość firmy oszacowaną metodą skorygowanej wartości aktywów netto można wyrazić przy pomocy formuły:


)

K_VU - korekty wartości aktywów w bilansie majątkowym

K_D - korekty wartości kapitałów obcych w bilansie majątkowym

7. PRAKTYCZNE ASPEKTY KSZTAŁTOWANIA STRUKTURY KAPITAŁU

Z punktu widzenia praktycznego funkcjonowania podmiotów gospodarczych, w kontekście kształtowania struktury kapitału należałoby zwrócić uwagę na takie czynniki jak:

1. Zdolność do funkcjonowania w długim okresie - związana ze specyfiką funkcjonowania podmiotów. Firmy użyteczności publicznej, jak np. energetyka, nie mogą zbankrutować, mogą więc w bardziej swobodny sposób kształtować strukturę kapitału.

2. Stabilność sprzedaży - w tych jednostkach, które cechuje stabilna sprzedaż możliwe jest korzystanie z kapitałów obcych w większym wymiarze, gdyż pozwala to na terminowe wywiązanie się z zobowiązań związanych z obsługą długu publicznego(zakładając, że w konsekwencji wpływy ze sprzedaży charakteryzują się stabilnością).

3. Struktura aktywów - w większym zakresie mogą korzystać z kredytów te przedsiębiorstwa, które posiadają w grupie aktywów środki, mogące stanowić zabezpieczenie długu.

4. Dynamika wzrostu przedsiębiorstwa - jednostki charakteryzujące się dużą dynamiką wzrostu częściej posiadają większy udział długu w strukturze kapitału, gdyż generowany zysk nie wystarcza na sfinansowanie szerokiego programu inwestycyjnego.

5. Rentowność produkcji - przedsiębiorstwa uzyskujące wysoką rentowność produkcji są mniej zadłużone, gdyż wysokie zyski umożliwiają sfinansowanie inwestycji bez konieczności posiłkowania się środkami obcymi.

6. Sprawowanie kontroli nad przedsiębiorstwem - jednym z najważniejszych, czynnikiem wpływającym na podejmowane decyzje są interesy różnych grup osób zarządzających finansami. Jeśli istnieje grupa akcjonariuszy posiadająca pakiet kontrolny, to emisja dodatkowych akcji może zmienić ten układ. Jeśli nie będą zainteresowani kupnem dodatkowych akcji, będą preferowali kredyt, jako dodatkowe źródło kapitału, zachowując jednocześnie pakiet kontrolny.

7. Stanowisko kierownictwa firmy - brak jednoznacznych reguł świadczących o możliwościach zoptymalizowania struktury kapitału powoduje, iż wybór źródeł finansowania uzależniony jest od preferencji kierownictwa, skłonności do podejmowania ryzyka.

8. Zachowawcze postawy menedżerów - związane z partycypacją w przyszłych zyskach. Jeśli wraz ze wzrostem zysku wzrastają profity menedżerów, będą oni bardziej skłonni do podejmowania ryzyka finansowego.

9. Sytuacja wewnątrz przedsiębiorstwa - na skutek asymetrii informacji, gdy właściciele przedsiębiorstwa wiedzą, że w niedalekiej przyszłości firma będzie generować większe zyski (np. po zakończeniu realizacji projektu inwestycyjnego), będą zainteresowani pozyskaniem kredytu, a nie emisja akcji. W ten sposób skorzystają z dodatkowych zysków. W przypadku emisji akcji, po rozpoznaniu sytuacji przez uczestników rynku kapitałowego, część przyszłych zysków otrzymaliby nowi akcjonariusze.

10. Nastawienie pożyczkodawców i instytucji określających wartość firmy - silna pozycja rynkowa oraz dobra opinia wśród kontrahentów rynkowych ułatwia dostęp do obcych źródeł finansowania działalności co umożliwia pozyskanie tańszych środków.

11. Rezerwy w możliwościach zaciągania długów - przedsiębiorstwo powinno dążyć do stanu pozwalającego w dowolnej sytuacji na zaciągnięcie długu, powinno posiadać możliwość tworzeni rezerw kredytowych.

12. Podatki - podatek dochodowy płacony od wypracowanego zysku może działać mobilizująco, powoduje powstanie zjawiska „tarczy podatkowej”, w przypadku współfinansowania działalności środkami obcymi.

53. PODSTAWY INSTYTUCJONALNO - PRAWNE FUNKCJONOWANIA BANKÓW

Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie

zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających

ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.

Przez prawo bankowe należy rozumieć całokształt norm prawnych regulujących strukturę, organizację i działalność banków.

Przedmiotem regulacji prawa bankowego jest zatem tworzenie, działalność, likwidacja i upadłość banków oraz nadzór bankowy, a także ustrój i kompetencje NBP jako centralnego banku państwa. Adresatem prawa bankowego są banki (zakres podmiotowy), natomiast przedmiotem regulacji prawnej (zakres przedmiotowy) - działalność bankowa.

Prawo bankowe akceptuje podział na publiczne i prywatne prawo bankowe.

1. Publiczne prawo bankowe obejmuje normy prawne dotyczące tworzenia, organizacji, likwidacji i upadłości banków, nadzoru bankowego, statusu banku centralnego i jego relacji z bankami oraz powiązania z europejską bankowością centralną np. działanie Europejskiego Systemu Banków Centralnych, harmonizacja z prawem wspólnotowym. Wszystko to ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa działalności bankowej.

2. Prywatne prawo bankowe reguluje stosunki banków z ich klientami, w szczególności problematykę czynności bankowych. Zagadnienia znajdują się Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks handlowy.

Źródła powszechnie obowiązującego prawa:

• Konstytucja (określająca NBP jako centralny bank państwa, zasady działania NBP i jego organy wraz z sposobem ich powoływania)

• Ustawy (np. Prawo bankowe, o NBP, o Banku Gospodarstwa Krajowego, o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, o nadzorze nad rynkiem finansowym, o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszeniu się i bankach zrzeszających, o listach zastawnych i bankach hipotecznych)

• Notyfikowane umowy międzynarodowe

• Rozporządzenia (np. w sprawie sposobu tworzenia utrwalania, przechowywania i zabezpieczania dokumentów związanych z czynnościami bankowymi, sporządzanymi na elektronicznych nośnikach informacji, w sprawie szczególnych zasad rachunkowości banków)

Uchwały i zarządzeni (prezesa NBP, zarządu NBP, Rady Polityki Pieniężnej oraz Komisji Nadzoru Finansowego) nie można uznać zakwalifikować do źródeł prawa powszechnie obowiązującego lecz do aktów prawa wewnętrznego.

Dostosowanie polskiego prawa bankowego do dyrektyw i zaleceń Unii Europejskiej

Powinności harmonizacyjne wynikały z „Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską, z jej stronami, a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi, z drugiej strony” sporządzonego w Brukseli 16 grudnia 1991roku (wszedł w życie 1 lutego 1994r.) oraz z formalnie rozpoczętych starań o uzyskanie członkostwa w Unii Europejskiej.

Regulacje bankowe w UE dzieli się na pięć grup, określających łącznie warunki legislacyjne działalności banków w UE:

1. Regulacje o charakterze podstawowym - dyrektywa Parlamentu Europejskiego Rady w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe

2. Regulacje dotyczące firm inwestycyjnych i banków podejmujących działalność polegająca na świadczeniu usług inwestycyjnych, ubezpieczeniowych itp.

3. Regulacje dostosowujące ogólne zasady sprawozdawczości finansowej przedsiębiorstw do specyfiki sektora finansowego

4. Regulacje nakładające na instytucje kredytowe obowiązek przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz w sprawie zwalczania terroryzmu

5. Regulacje dotyczące ujednolicania zasad opodatkowania dochodów uzyskiwanych z oprocentowania oszczędności ulokowanych w instytucjach kredytowych

Na kształt polskiego publicznego prawa bankowego mają wpływ standardy określone przez Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego.

Instytucja ta powstała pod koniec 1974 roku przy Banku Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei, utworzona przez prezesów banków centralnych państw należących do Grupy Dziesięciu (G10). Dokumenty wydawane przez komitet wprowadzane są nie tylko przez państwa będące jego członkami, lecz także przez państwa, w których funkcjonują banki międzynarodowe. W 1997 r. Komitet opublikował dokument konsultacyjny dotyczący Nowej Umowy Kapitałowej (NUK) - zbiór najlepszych praktyk rynkowych w zakresie zarządzania ryzykiem finansowym w sektorze bankowym oraz utrzymywania bezpiecznego poziomu kapitałów przez banki. Te postanowienia tzw. Umowy Bazylejskiej II zostały przeniesione za pośrednictwem dyrektyw do prawodawstwa UE.

Do polskiego porządku prawnego Nową Umowę Kapitałową transponują Uchwały Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 17 grudnia 2008 r.

Ogólna koncepcja funkcjonowania systemu bankowego w Polsce sformułowana w obowiązującym dzisiaj prawie bankowym określa kilkanaście podstawowych zasad prawnych działania banków na terenie naszego kraju.

1. Dopuszczalność tworzenia banku jedynie w formie spółki akcyjnej, banku państwowego lub banku spółdzielczego.

2. Wymagane posiadanie zezwolenia na wykonywanie czynności bankowych od KNF

3. Kapitał wnoszony przez założycieli nie może być niższy niż równowartość 5.000.000 ECU.

4. Obowiązek posiadania przez bank statutu.

5. Obowiązek zapewnienia ochrony środków obcych zdeponowanych w banku.

6. Obowiązek zapewnienia płynności finansowej.

7. Obowiązek zachowania tajemnicy dotyczącej faktu posiadania rachunku, obrotów na rachunkach, wynajmowania sejfów, skrytek itp. Od tej zasady istnieją wyjątki związane z współpracą z innymi bankami, nadzorem bankowym, postępowaniem sądowym lub skarbowym, kontrolą prowadzoną przez Najwyższą Izbę Kontroli.

8. Brak odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania innych banków. Istniejący do 31.12.1999 roku wyjątek od tej reguły dotyczy wkładów oszczędnościowych w PKO BP, PeKaO S.A. i BGŻ, w zakresie przekraczającym gwarancję ustawowego gwarantowania środków pieniężnych w ramach Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, wkładów zgromadzonych na książeczkach mieszkaniowych wystawionych do 23.10.1990 r., imiennych rachunkach oszczędnościowo kredytowych w bankach prowadzących kasy mieszkaniowe (wg odrębnych zasad).

9. Księgi i dokumenty banków mają moc dokumentów urzędowych co oznacza, że istnieje domniemanie ich zgodności ze stanem faktycznym, a więc roszczenia w nich zawarte mają moc tytułów wykonawczych bez konieczności uzyskania dla nich sądowych klauzul wykonalności. Na ich podstawie można dokonywać wpisów w księgach wieczystych i rejestrach publicznych.

10. Zasada minimalizacji ryzyka wiążącego się z kredytowaniem, utratą płynności, stratami w obrocie papierami wartościowymi, zmianami stóp procentowych, ruchem kursów walut, rozliczeniami zagranicznymi oraz z niesprawnością organizacyjną i techniczną. Dla ograniczenia tych ryzyk stosuje się różne formy zabezpieczeń kredytów, bada się zdolność kredytową, stosuje normy określające koncentrację kredytu i wskaźniki wypłacalności, tworzy się rezerwy, a także prowadzi nadzór.

Ze względu na kryterium miejsca siedziby banku wyróżniamy:

• Banki krajowe (mające siedzibę na terenie RP)

• Banki zagraniczne (mające siedzibę za granicą RP, na terytorium państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej)

• Instytucje kredytowe (podmiot mający swoją siedzibę za granica RP na terytorium jednego z państw członkowskich UE, prowadzący we własnym imieniu i na własny rachunek, na podstawie zezwolenia właściwych władz nadzorczych, działalność polegającą na przyjmowaniu depozytów lub innych środków powierzonych pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym i udzielaniu kredytów lub wydawaniu pieniądza elektronicznego.

Ze względu na zakres prowadzonej działalności banki dzielimy na:

• Uniwersalne - dokonujący w ramach świadczonych usług wszystkich lub większości dozwolonych prawem czynności bankowych i którego działalność nie jest w żaden sposób profilowana

• Wyspecjalizowane - wykonują tylko niektóre czynności bankowe i najczęściej świadczą swe usługi określonej grupie klientów

Obowiązujące prawo bankowe nie rozpoznaje tej klasyfikacji banków.

Opierając się na kryterium formy organizacyjno - prawnej, polskie prawo bankowe wyróżnia:

• Banki państwowe

• Banki spółdzielcze

• Banki w formie spółek akcyjnych

Działalność bankowa jest działalnością licencjonowaną. Od 2008r. organem powołanym do wykonywania funkcji licencyjnej jest Komisją Nadzoru Finansowego (poprzednio Komisja Nadzoru Bankowego).

Bank państwowy

• Jest tworzony w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, na wniosek Ministra Skarbu Państwa, zaopiniowany przez Komisję Nadzoru Finansowego.

• Co do zasady w tym samym trybie następuje likwidacja banku państwowego.

• Bank państwowy nie podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych.

• Treścią rozporządzenia Rady Ministrów jest określenie nazwy, siedziby, przedmiotu i zakresu działania banku, jego funduszy statutowych, w tym środków wydzielonych z majątku Skarbu Państwa, które stają się majątkiem banku.

• Organami banki państwowego są rada nadzorcza i zarząd.

• Radę nadzorcza powołuje się na okres 3 lat.

• Członkowie rady są powoływani i odwoływani przez ministra skarbu, natomiast przewodniczącego rady nadzorczej powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek Ministra Skarbu.

• Prezesa zarządu banku państwowego powołuje i odwołuje rada nadzorcza; powołania prezesa i jednego członka zarządu wymaga zgody KNF. Brak tej zgody pociąga za sobą nieważność aktu powołania.

• Minister Skarbu Państwa w porozumieniu z ministrem finansów i po zasięgnięciu opinii KNF nadaje w drodze rozporządzenia statut bankowi państwowemu. Opinia KNF nie ma charakteru wiążącego.

Bank spółdzielczy

• Jest spółdzielnią

• Podstawowymi aktami prawnymi regulującymi ustrój i funkcjonowanie banków spółdzielczych są: ustawa o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach spółdzielczych oraz Prawo bankowe i Prawo Spółdzielcze

• Założycielami banku spółdzielczego mogą być wyłącznie osoby fizyczne, w liczbie nie mniejszej niż 10 osób

Bank w formie spółki akcyjnej

• Jego podstawą prawną są przepisy Kodeksu spółek handlowych oraz Prawo bankowe

• Założycielami banku w tej formie moa być osoby fizyczne i osoby prawne; obowiązuje wymóg, by liczba założycieli wynosiła co najmniej 3 osoby.

• W przypadku gdy założycielami są: Skarb Państwa, bank krajowy, bank zagraniczny, instytucja kredytowa, krajowy lub zagraniczny zakład ubezpieczeń lub międzynarodowa instytucja finansowa - ograniczenie minimalnej ilości założycieli nie znajduje zastosowania.

• Organami banku jest rada nadzorcza i zarząd.

• Członkowie rady nadzorczej (co najmniej 5 osób fizycznych) powołuje i odwołuje walne zgromadzenie.

• Członkowie zarządu banku w liczbie co najmniej 3 osób są powoływani i odwoływani przez radę nadzorczą, z tym że powołanie dwóch członków (w tym prezesa) następuje za zgodą KNF.

• KNF jest informowana o składzie rady nadzorczej i zarządu oraz zmianach w składzie obu organów.

Przepisy prawa bankowego wyznaczają podstawowe wymogi, od których spełnienia zależy uzyskanie zezwolenia na utworzenie banku. Dotyczą one:

• Kapitału

Kapitał założycielski nie może być niższy od równowartości w złotych 5mln euro przeliczonych według kursu średniego ogłaszanego przez NBP, obowiązującego w dniu wydania zezwolenia na utworzenie banku. W przypadku banków spółdzielczych wysokość minimalnego kapitału założycielskiego wynosi 1mln euro; dotyczy to jednak tylko nowo zawiązywanych banków spółdzielczych. Dla pozostałych wyznaczono okres na dostosowanie wysokości kapitałów.

Kapitał założycielski nie może pochodzić z pożyczki lub kredytu ani tez ze źródeł nieudokumentowanych.

• Założycieli oraz kadry kierowniczej banku.

Prawo bankowe wymaga, aby dawali oni rękojmię ostrożnego i stabilnego zarządzania bankiem, a ponad to co najmniej dwie osoby z zarządu mają posiadać wykształcenie i doświadczenie zawodowe niezbędne do kierowania bankiem oraz udowodnioną znajomość języka polskiego.

• Wyposażenia

(bank ma mieć zapewnione wyposażenie w pomieszczenia posiadające odpowiednie urządzenia techniczne, należycie zabezpieczające przechowywane w banku wartości, w sposób uwzględniający zakres i tryb prowadzonej działalności bankowej.

• Planu działalności

• Powinien on obejmować co najmniej okres 3 lat i wskazywać, że działalność banku będzie bezpieczna dla środków pieniężnych w nim gromadzonych.

System bankowy

To całokształt instytucji bankowych i finansowych oraz normy, które określają ich wzajemne powiązania i stosunki z otoczeniem. Za podstawę określenia systemu bankowego uznaje się powstanie układu złożonego z banku centralnego i banków komercyjnych.

Podstawowymi elementami systemu bankowego w Polsce są:

• Narodowy Bank Polski, będącym bankiem centralnym

• Komisja Nadzoru Finansowego

• Bankowy Fundusz Gwarancyjny

To instytucja gwarantująca depozyty polskich banków. Realizuje także działalność pomocniczą w stosunku do instytucji bankowych zagrożonych upadłością. Powstała na mocy ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym z dnia 14 grudnia 1994 r.

Zadania Funduszu:

• Gwarantowanie środków pieniężnych zgromadzonych w bankach objętych obowiązkowym systemem gwarantowania do wysokości określonej ustawą.

• Udzielanie pomocy finansowej bankom, które znalazły się w obliczu utraty wypłacalności oraz wspieranie procesów łączenia się banków zagrożonych z silnymi jednostkami bankowymi.

• Gromadzenie i analizowanie informacji o bankach objętych systemem gwarantowania.

Celem działalności gwarancyjnej jest zapewnienie deponentom wypłaty, do wysokości określonej ustawą, środków gwarantowanych w razie ich niedostępności.

Od 28 listopada 2008, BFG gwarantuje w 100% środki do 50 000 EUR.

• sektor bankowy obejmujący banki komercyjne i banki spółdzielcze.

54. ROLA BANKU CENTRALNEGO W KREOWANIU POLITYKI PIENIĘŻNEJ

55. ZADANIA I ORGANIZACJA NADZORU BANKOWEGO W POLSCE

Do podstawowych zadań nadzoru bankowego należą:

1. niedopuszczenie do:

• naruszenia prawa bankowego oraz innych przepisów prawnych obowiązujących banki

• utraty płynności przez bank

• takiego pogorszenia się rentowności banku, które groziłoby jego likwidacją

2. określenie zasad bezpiecznego funkcjonowania banków poprzez tworzenie tzw. regulacji ostrożnościowych, w tym:

• równoważenie ryzyka bankowego (poprzez tworzenie rezerw celowych)

• ustalanie norm dopuszczalnego ryzyka walutowego, pokrycia funduszami własnymi aktywów oraz kontrolowania kredytów i pożyczek dla kierownictwa banku

• zasad ogłaszania zweryfikowanych sprawozdań finansowych

3. określanie zasad systemu licencjonowania banków

4. analiza danych przekazywanych przez banki

5. bezpośrednia kontrola (inspekcja) w bankach.

Organizacja nadzoru bankowego w Polsce:

Od dnia 1 stycznia 2008r., zgodnie z ustawą z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym, nadzór bankowy jest sprawowany przez Komisję Nadzoru Finansowego (KNF).

Celem nadzoru nad sektorem bankowym jest zapewnienie prawidłowego jego funkcjonowania, stabilności, bezpieczeństwa oraz przejrzystości, zaufania do sektora bankowego, a także zapewnienie ochrony interesów uczestników tego rynku.

Komisja Nadzoru Finansowego sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich banków w Polsce.

Do zadań Komisji Nadzoru Finansowego należy w szczególności:

• określanie zasad działania banków zapewniających bezpieczeństwo środków pieniężnych zgromadzonych przez klientów w bankach,

• nadzorowanie banków w zakresie przestrzegania przepisów prawa oraz obowiązujących je norm finansowych,

• zapewnienie prawidłowego funkcjonowania sektora bankowego (stabilności, bezpieczeństwa i przejrzystości oraz zaufania do rynku finansowego),

• dokonywanie oceny sytuacji finansowej banków, w tym badanie wypłacalności, jakości aktywów, płynności płatniczej, wyniku finansowego banków,

• badanie jakości systemu zarządzania bankiem, w szczególności systemu zarządzania ryzykiem oraz systemu kontroli wewnętrznej,

• badanie zgodności udzielanych kredytów, pożyczek pieniężnych, akredytyw, gwarancji bankowych i poręczeń oraz emitowanych bankowych papierów wartościowych z obowiązującymi w tym zakresie przepisami,

• badanie zabezpieczenia i terminowości spłaty kredytów i pożyczek pieniężnych,

• badanie przestrzegania przez bank, określonych przez Komisję Nadzoru Finansowego norm dopuszczalnego ryzyka w działalności banków,

• dokonywanie oceny szacowania, utrzymywania i przeglądu kapitału wewnętrznego.

56. ELEMENTY STRATEGII MARKETINGOWEJ BANKU

Marketing bankowy- obejmuje całokształt problematyki związanej zarówno z przyciąganiem klienteli i dążeniem do stałego powiązania jej z bankiem, jaki i z przystosowaniem tej klienteli do zmieniającej się sytuacji rynkowej i zmieniających się celów działalności banku, a także odpowiednią propagandę tej działalności. Zatem marketing bankowy jest kompleksowa koncepcją, która obejmuje całokształt stosunków banku z otoczeniem zewnętrznym oraz klientami w zakresie działalności kredytowej, depozytowej i usługowej.

Rodzaje strategii marketingowej:

• Strategia agregacyjna: opiera się na jednolitym programie działania, oferowaniu standardowych produktów praz zunifikowanych kanałów promocji i dystrybucji;

• Strategia innowacyjna: ma charakter agresywny i polega na wprowadzaniu ciągle nowych produktów, może ona mieć charakter ofensywny ( wyprzedzanie potrzeb klientów) lub defensywny (adaptacja do potrzeb rynku), imitacyjny ( szybkie zmiany w zależności od zmian w postępie technicznym) i tradycyjny (stały postęp przy małych zmianach);

• Strategia deferencyjna: polega na zróżnicowaniu już istniejących produktów (udoskonalenia);

• Strategia segmentacji rynku: polega na wyodrębnieniu jednorodnych grup konsumentów i opracowaniu dla nich zróżnicowanych strategii.

Strategia marketingowa banku obejmuje decyzje i sposoby realizacji celów marketingowych banku. Strategia ta wykorzystuje „mieszankę marketingową” (marketing-mix), stanowiącą zbór środków, którymi bank oddziałuje na docelowy rynek.

Do elementów strategii marketingowej banków zalicza się następujące rozwiązania i instrumenty:

• Lokalizacja banku

• Produkt

• Cena

• Dystrybucja

• Promocja.

Polityka lokalizacji banku określa zakres terytorialny działania banku, charakter banku oraz środki na podjęcie i prowadzenie działalności. Czynniki decydujące o lokalizacji maja charakter zarówno zewnętrzny (ocena środowiska, w którym będzie działał bank), jak i wewnętrzny 9okreslenie typu banku: uniwersalny czy wyspecjalizowany, koszt budowy banku, personel).


Bank uniwersalny powinien brać pod uwagę: konieczność odpowiedniego wyposażenie hal bankowych w nowoczesne urządzenia, pomieszczenia do gromadzenia depozytów, skarbce oraz skrytki dla klientów.
W przypadku banku wyspecjalizowanego dużą rolę odgrywa potencjał gospodarczy danej branży i stan infrastruktury. Banki wyspecjalizowane rezygnują z klasycznego wyposażenie banku uniwersalnego, a skupiają się na przyspieszeniu i usprawnieniu obsługi operacji finansowych klientów (głównie podmiotów gospodarczych).
Przy określaniu wysokości środków na zakup terenu pod budowę budynków banku, wynajęcie pomieszczeń i wyposażenie banku należy brać pod uwagę wymóg maksymalnego zbliżenia klientów do banku i jego pracowników. Ma to służyć usprawnieniu i ułatwieniu obsługi oraz podniesieniu jakości usług. Duże znaczenie AM wystrój hali bankowej, rozplanowanie punktów obsługi klienta, wyposażenie banków w urządzenia samoobsługowe. Wszystkie te elementy mają służyć dobremu samopoczuciu klientów podczas ich wizyty w banku.

Produktem w ujęciu marketingowym banku jest każda rzecz materialna, usługa, czynność zaspokajająca jakiekolwiek potrzeby nabywców. Podstawowymi funkcjami produktu są: funkcjonalność, wydajność i jakość.

Produkty oferowane przez banki można podzielić na 3 grupy:

• wszystkie formy i rodzaje kredytów, które powinny odpowiadać zapotrzebowaniom klientów na środki finansowe w celu realizacji określonych przedsięwzięć;

• wszelkie formy lokowania środków finansowych zaspokajające potrzebę oszczędzania, zabezpieczania przyszłości i efektywnego gospodarowania wolnymi środkami finansowymi;

• obsługa bieżącej działalności podmiotów gospodarczych i osób fizycznych oraz cała gama innych usług bankowych.

Pięć poziomów produktów ( podział wg. P. Kotlera):

1. zaakceptowanie prze klienta faktu uczestnictwa banku w jego gospodarce finansowej;

2. produkt w formie podstawowej oznacza wykorzystanie banku jako pośrednika na rynku finansowym kredyty, lokaty);

3. produkt oczekiwany to dostosowanie usługi bankowej do potrzeb klienta, określenie warunków i formy usługi,

4. produkt ulepszony to danie dodatkowych korzyści dla klientów w celu zabezpieczenia sobie ich lojalności i lepszej pozycji w konkurencji z innymi bankami;

5. produkt potencjalny to dostosowanie produktu do zmian na runku finansowym i zachowań konkurencji.

Produkty bankowe powinny być stale kontrolowane z potrzebami klientów, a wyniki tej kontroli powinny Stanowic podstawę do następujących posunięć:

• utrzymanie produktu (brak produktów komercyjnych an rynku, nie zmieniające się potrzeby klientów);

• usprawnieni produktu (dostosowanie do potrzeb klientów niektórych elementów produktu, np. uproszczenie procedury wpłat i wypłat, poprawa estetyki hal);

• uproszczenie produktu (przez minimalizacje kosztów jego oferowania, np. wprowadzenie urządzeń samoobsługowych w bankach);

• wycofanie produktu z rynku (na podstawie analizy produktu, produktów konkurencyjnych, kierunku rozwoju rynku);

• wprowadzenie nowego produktu (zaspokajanie nowych potrzeb lub lepsze zaspokajanie potrzeb już istniejących, które jednocześnie powinny być konfrontowane z celami i możliwościami finansowo-technicznymi banku) .

Polityka cenowa banku ma na celu ustalenie takich cen usług bankowych, które z jednej strony sprzyjałyby osiągnięciu ustalonych zadań w zakresie rentowności banku, a z drugiej strony przyczyniały się do poprawy ich pozycjo wobec konkurencji. Politykę cenową w coraz węższym stopniu mogą prowadzić mniejsze banki. Muszą się one opierać na ustaleniach wielkich międzynarodowych banków, które dyktują ceny pozostałym bankom.

Z punktu widzenia marketingu ceny ustala się na podstawie:

• popytu na dany produkt (konieczność określenia wielkości popytu i jego zmian w czasie na podstawie informacji o liczbie klientów, dochodach, obrotach, przewidywanych nakładach inwestycyjnych, skłonności do oszczędzania, elastyczności dochodowej i cenowej);

• kosztów wytworzenia i zaoferowania produktów (rentowność oraz skala sieci oddziałów banku wraz z organizacja i wyposażeniem);

• cen produktów konkurencyjnych (w zależności od pozycji banku na rynku można zróżnicować cenę lub ustalić ja na poziomie cen produktów konkurencyjnych).

Na cenę usługi bankowej składa się cały szereg elementów:

• odsetki od kredytów, czyli cena jaką klient musi zapłacić bankowi za możliwość korzystania ze środków należących do banku;

• prowizja - kwota obliczona procentowo od wysokości usługi bankowej, płacona przez klienta za otrzymanie usługi;

• opłata - wynagrodzenie za określone usługi prowadzone przez bank w obrocie płatniczym,

• oprocentowanie wkładów - odsetki wypłacane przez bank za powierzenie mu wkładów pieniężnych;

• terminy składania kredytów; ich czasookres to także element ceny usługi;

• karencja spłat kredytów - czasookres odroczenia s[płaty kredytu oraz odsetki od niego.

Na kształtowanie się ceny kredytu wpływają różnorodne czynniki;

• bank dąży do wysokiego oprocentowania, które zapewni mu rentowność oraz wynagrodzenie za przyjęte ryzyko;

• cena kredytu musi uwzględniać możliwości jej spłaty przez klienta;

• cena ta nie może być z byt wysoka, gdyż klient może zwrócić się do innego banku;

• wraz ze zwiększaniem się poziomu konkurencji pożyczkodawcy muszą akceptową cenę rynkową i nie mogą w pełni samodzielnie ustalić ceny kredytu.

Metody ustalania ceny kredytu:

1. Metoda narzutu kosztów, oznacza, że bank ustalając cenę kredytu bierze pod uwagę następujące komponenty tej ceny: koszt pozyskiwania funduszy przez bank, narzut kosztów operacyjnych banku, wynagrodzenie banku za ryzyko, marża banku.

2. Metoda lidera cenowego polega na wypracowaniu przez banki jednolitych cen udzielania pożyczek (prime rate). Jest to najniższe oprocentowanie pobierane od pożyczek udzielanych klientom najbardziej godnym zaufania, na finansowanie kapitału obrotowego. Przy tej metodzie stopa procentowa pożyczki będzie sumą: prime rate, premii za ryzyko oraz premii za czas, na jaki została udzielona pożyczka.

3. W latach 70' tych zamiast prime rate - jako podstawy obliczania oprocentowania kredytów dla firm - zaczęto coraz szerzej stosować stopę LIBOR, czyli stopę oprocentowania krótkoterminowego depozytów eurodolarowych na rynku londyńskim.

4. W wyniku konkurenci wiele banków zaczęło stosować metodę oprocentowania kredytu poniżej prime rate. Następowało to zwykle w stosunku do wielkich przedsiębiorstw.

5. Przy stosowaniu metody maksymalnej stopy procentowej, bez względu na przyszły poziom stóp procentowych, w wyniku umowy, ustalana jest maksymalna stopa procentowa.

6. Metoda analizy rentowności klienta wychodzi z założenia, że przy ustalaniu ceny pożyczki należy wziąć pod uwagę całokształt relacji klienta z bankiem.

Przy ustalaniu oprocentowania depozytów należy brać pod uwagę koszty ponoszone przez bank przy świadczeniu usługi depozytowej, na które składają się następujące elementy: jednostkowy koszt operacyjny usługi, uzdała w kosztach ogólnych banku, planowany zysk z każdej usługi. Do tego należy doliczyć koszt rezerwy obowiązkowej oraz ubezpieczenie depozytu.
Wymienione koszty wraz z kosztem pozyskania depozytu w postaci odsetek określają faktyczny koszt usługi depozytowej.

Celem polityki dystrybucji jest dostarczanie produktów bankowych klientom zgodnie z ich potrzebami, a więc w odpowiedniej formie, właściwym miejscu i czasie.

Instrumentem polityki dystrybucji są kanały dystrybucji . na wybór kanału ma wpływ wiele czynników, np. segmenty klientów, którym oferowane są określone produkty banku, produkt i jego funkcje , system dystrybucji firm konkurencyjnych, charakter produktu. Wybór kanału zależy również od bazy technicznej banku, jego zasobów kadrowych, poziomu wykształcenia personelu, a także od zasobów finansowych podmiotów gospodarczych będących klientami banku.




Polityka promocji ma na celu umocnienie pozycji banku i jego produktów na rynku oraz aktywizacje sprzedaży tych produktów. Polityka ta spełnia przeze wszystkim funkcje informacyjną o produkcie,, jego cenie, formach sprzedaży itd.

Cele polityki informacyjnej banku jest:

• Zapoznanie otoczenia z usługami banku oraz ich ceną (bank informuje o stopniu gotowości do wykonywania czynności bankowych, o programie działalności oraz o kryteriach jakościowych czynności bankowych).

• Informowanie o standingu banku (bank udziela informacji o swojej działalności jako pewnej całości i jako cel formułuje poprawę zaspokajania oczekiwań klientów. Z jednej strony eksponowana jest solidność - ostrożność, dokładność, precyzyjność, oszczędność, konserwatyzm, z drugiej zaś przedsiębiorczość - dynamizm, ekspansywność, szybkie podejmowanie decyzji, elastyczność.

Środkami polityki promocji są także: dostosowanie do potrzeb klienta czas otwarcia banków , wyposażenie banku ułatwiające obsługę klienta.

Narzędzia komunikacji banku z otoczeniem można usystematyzować w kilka grup:

1. oddziaływanie na klienta przez odpowiednią reklamę banku i jego produktów;

2. wykorzystanie produktów sprzedaży co ma miejsce przede wszystkim przed odpowiednią lokalizację punktu sprzedaży, wystrój wnętrza, fachową obsługę klienta, lokalny sponsoring;

3. działanie centrali, która powinna dbać o wizerunek banku jako całości, public relations, a także sponsorów centrali.

57. POJĘCIE I FUNKCJE UBEZPIECZEŃ W GOSPODARCE

• Ubezpieczenie jest instytucją, która ma znieść lub przynajmniej ograniczyć ciężar pewnych zdarzeń losowych, których ryzyko nastąpienia towarzyszy człowiekowi na każdym etapie jego życia,

• Ubezpieczenie jest operacją, przez którą jedna ze stron, ubezpieczony w zamian za opłaconą przez niego składkę ubezpieczeniową, zapewnia sobie lub osobie trzeciej (na którą dane ubezpieczenie zostało zawarte), świadczenie strony drugiej, czyli ubezpieczyciela, w przypadku zaistnienia zdarzenia określonego w umowie ubezpieczeniowej.

• Ubezpieczenie jest urządzeniem gospodarczym, które pozwala zakładowi ubezpieczeń, dzięki opłacie składki, przejąć od ubezpieczającego ryzyko negatywnych, ekonomicznych skutków określonego zdarzenia losowego.

Działalność ubezpieczeniowa jest szczególnym rodzajem działalności gospodarczej i może być prowadzona wyłącznie przez zakład ubezpieczeń. Przez działalność ubezpieczeniową rozumie się wykonywanie czynności ubezpieczeniowych związanych z oferowaniem i udzielaniem ochrony na wypadek ryzyka wystąpienia skutków zdarzeń losowych.

Ubezpieczenia jako celowo skonstruowane urządzenia, mają służyć zaspokajaniu pewnych określonych potrzeb zarówno klienta indywidualnego, jak i instytucjonalnego.

Funkcje ubezpieczeń:

• Ochronna,

• Prewencyjna

• Finansowa

• Wychowawcza

Funkcja ochronna polega na zapewnieniu przez ubezpieczyciela ochrony ubezpieczeniowej. Zakład ubezpieczeń powinien zapewnić warunki i gotowość do wypłaty świadczenia na skutek zajścia wypadku ubezpieczeniowego. Nie oznacza to jednak, że funkcja ta ogranicza się wyłącznie do wypłaty świadczenia. Zakład musi dopilnować ciągłości opłaty składek, dbać o gotowość osób zarządzających procesem likwidacji szkód, a przede wszystkim realizacją świadczeń oraz zapewnić środki na wypłaty.

Funkcja prewencyjna ( zapobiegawcza) polega na czynnościach zmierzających do zmniejszenia rozmiarów, liczby i ekonomicznych skutków szkód losowych. Prewencję wspomagają środki:

• Techniczne, czyli techniczne zabezpieczenia przed wystąpieniem wypadku ubezpieczeniowego takie jak: ognioodporne konstrukcje, szczepienia.

• Ekonomiczne środki prewencji to środki finansowe skłaniające do lepszego zabezpieczenia majątku. Najpopularniejsze są zwyżki i zniżki.

• Franczyzna redukcyjna polega na każdorazowym pomniejszeniu odszkodowania o określoną w polisie kwotę.

• Franczyzna integralna to wartość, do wysokości której ubezpieczyciel nie wypłaca odszkodowania, ale w momencie gdy rozmiar szkody przekroczy tę wartość, wypłata odszkodowania następuje w całości.

• Prawne środki prewencji to normy prawne nakładające obowiązek stosowania środków ochrony mienia, życia i zdrowia. (np. przepisy BHP)

Funkcja finansowa to istotny czynnik wpływający na stabilność i rozwój zakładów ubezpieczeń. Część pieniędzy ze składek jest inwestowana. Najczęściej zakłady inwestują w bezpieczne instrumenty finansowe, tj. papiery skarbowe czy lokaty bankowe.

Funkcja wychowawcza (edukacyjna) przejawia się w działaniach na rzecz podnoszenia świadomości ubezpieczeniowej e społeczeństwie. Osoba, która decyduje się na zakup ubezpieczenia, ma świadomość wystąpienia zagrożenia. Ubezpieczyciele coraz częściej organizują różne akcje skierowane do poszczególnych grup społecznych, mające na celu uświadomienie ryzyka wystąpienia niebezpieczeństwa oraz prezentację sposobów jego uniknięcia.

58. Klasyfikacja ubezpieczeń

1. Kryterium sfery działania

 Społeczne,

 Gospodarcze.

Ubezpieczenia społeczne należą do sektora publicznego, są ściśle związane z pracownikiem i jego stosunkiem pracy - nie mają samodzielnego bytu; zapewniają pomoc w przypadku śmierci, choroby pracownika lub członka rodziny, macierzyństwa, utarty zdolności do pracy na skutek starości lub inwalidztwa. Ubezpieczenie zawsze są ubezpieczeniami osobowymi. Są też instrumentem polityki socjalnej państwa.

Ubezpieczenie gospodarcze to urządzenie, którego wyłącznym zadaniem jest łagodzenie lub

całkowite likwidowanie negatywnych skutków zdarzeń losowych poprzez rozłożenie ciężaru

tego łagodzenia na wiele jednostek, którym takie zagrożenia zagrażają. W tym sensie

ubezpieczenia są w stanie poprzez dostarczenie niezbędnych środków finansowych

przywrócić jednostce gospodarującej ekonomiczną pozycję, jaką miała ona przed powstaniem

szkody, a także zabezpieczyć, w miarę równomierny i stabilny sposób funkcjonowania całej

gospodarki narodowej.

Ubezpieczenia gospodarcze ze względu na przedmiot ubezpieczenia (kryterium przedmiotu) dzielą się na:

• Ubezpieczenia majątkowe - przedmiotem ubezpieczenia może być mienie, jak też mogąca powstać odpowiedzialność cywilna ubezpieczającego;

• Ubezpieczenia osobowe - przedmiotem ubezpieczenia jest śmieć ubezpieczonego bądź dożycie przez niego określonego wieku

2. Według kryterium stopnia swobody w zakresie nawiązywania stosunku ubezpieczenia, ubezpieczenia dzielą się na:

• Ubezpieczenia obowiązkowe - w przypadku których ustawodawca nakłada na pewne podmioty obowiązek (przymus) zawarcia umowy ubezpieczenia,

• Ubezpieczenia dobrowolne - zawarcie umowy ubezpieczenia zależy od woli ubezpieczającego

Według ustawy o działalności ubezpieczeniowej, do ubezpieczeń obowiązkowych należą;

• ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej [OC] posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów,

• ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa ro1nego od ognia i innych zdarzeń losowych,

• ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego,

• inne ubezpieczenia przewidziane na mocy dotychczas obowiązujących lub ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych”.

Do ubezpieczeń obowiązkowych należą ubezpieczenia OC doradców podatkowych.

3. Ze względu na liczbę podmiotów objętych ochroną ubezpieczeniową dzieli się na:

• ubezpieczenia indywidualne — jedna umowa ubezpieczeniowa chroni określonego ryzyka jedną osobę lub jeden przedmiot,

• ubezpieczenia zbiorowe przy których te same rodzaje ryzyka są pokryte przez objęcie większej liczby podmiotów lub osób jedną umową ubezpieczenia.

4. Ubezpieczenia można podzielić również ze względu na cel zakładu ubezpieczeń na:

• ubezpieczenia komercyjne — oferowane przez zakłady ubezpieczeń w formie spółki akcyjnej,

• ubezpieczenia wzajemne — zawierane przez podmioty działające w formie towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, na zasadzie ‚„non profit”.

5. Urzędowa klasyfikacja ubezpieczeń (wg Ustawy)

Dział 1 - ubezpieczenia na życie - life - 5 grup ubezpieczeń

Dział 2 - pozostałe ubezpieczenia osobowe i majątkowe - non life - 18 grup

59. ZASADY FUNKCJONOWANIA UBEZPIECZEŃ GOSPODARCZYCH - ELEMENTY STOSUNKU UBEZPIECZENIA

„Ubezpieczenia gospodarcze i społeczne” pod redakcją Elżbiety Kuckiej, Olsztyn 2009

Działalność każdego zakładu ubezpieczeń opiera się na podobnych rozwiązaniach. Głównym narzędziem stosowanym przez ubezpieczycieli jest ubezpieczenie. Pozwala ono na transfer ryzyka z jednostki, czyli ubezpieczonego, na instytucję(zakład ubezpieczeń). Mechanizm ten funkcjonuje zgodnie z zasadami ochrony ubezpieczeniowej.

Wyróżniamy dwie podstawowe zasady:

• Zasadę realności ubezpieczenia

• Zasadę pełności ochrony ubezpieczeniowej.

REALNOŚCI OCHRONY UBEZPIECZENIOWEJ to pewność ubezpieczonego, że w zamian za opłaconą składkę po wystąpieniu określonych w umowie zdarzeń otrzyma odszkodowanie. Zasada realności, a w szczególności jej realizacja wspomagana jest gwarancjami prawnymi i ekonomicznymi. Istniejące postanowienia prawne mają moc ochrony ubezpieczeniowej przed nieuzasadnioną odmową wypłaty świadczenia ubezpieczeniowego, zaniżaniem świadczenia oraz zwłoki w jego wypłacie. Nie mniej istotne są gwarancje ekonomiczne. Ubezpieczenie spełnia zasadę realności wtedy, gdy w majątku ubezpieczyciela istnieją środki na pokrycie potencjalnych zobowiązań związanych z wypłatą odszkodowania. Do gwarancji ekonomicznych zalicza się zwykle: niezbędny kapitał i rezerwy, bezpieczeństwo lokat, płynność aktywów, reasekurację i gwarancje systemowe oraz profesjonalizm kalkulacji składki. Składka powinna być skalkulowana dobrze i rzetelnie. Jest ona bowiem głównym zasileniem funduszy ubezpieczeniowych. Pieniądze ze składek mają zagwarantować wypłatę odszkodowania. Rezerwy muszą być tworzone odpowiednio do posiadanego portfela polis, przyjętych ryzyk i szeroko rozumianego zarządzania ryzykiem.

ZASADA PEŁNOŚCI OCHRONY UBEZPIECZENIOWEJ dotyczy ubezpieczeń majątkowych i jest głównym elementem ich konstrukcji. Tam, gdzie przedmiotem ubezpieczenia jest majątek lub prawa majątkowe, istnieje określona wartość majątku, która może zostać utracona. Oferowane warunki ubezpieczenia muszą proponować takie odszkodowanie, które w istotny sposób zrekompensuje poniesione straty.

Niekiedy wymienia się również zasadę szybkości wypłaty odszkodowań i świadczeń ubezpieczeniowych prze zakład ubezpieczeń, których szybkość wypłaty wpływa na ocenę efektywności ochrony ubezpieczeniowej danego zakładu ubezpieczeń.

1. ZARZĄDZANIE RYZYKIEM W INSTYTUCJACH UBEZPIECZENIOWYCH

Ubezpieczenie jest metoda zarządzania ryzykiem poprzez transfer ryzyka z jednostki na wyspecjalizowany podmiot zwany zakładem ubezpieczeń, organizujący dystrybucję tego składnika pomiędzy większą liczbę podmiotów, którym podobne ryzyko zagraża. Organizacja ta polega na stworzeniu scentralizowanego funduszu z wpłat odpowiednio dużej grupy podmiotów w formie składek ubezpieczeniowych i pokrywaniu z tego funduszu strat doznanych przez wpłacających. Wysokość tych wpłat zakład ubezpieczeń kalkuluje na własne ryzyko w taki sposób, aby zapewnić pokrycie ewentualnych strat grupie oraz stosowne wynagrodzenie dla siebie.

Ubezpieczenie jako metoda zarządzania ryzykiem jest instrumentem złożonym i łączy w sobie takie elementy, jak:

• Kontrola ryzyka - w procesie decyzji o ubezpieczeniu i na etapie wykonania obowiązków umownych (prewencja)

• Transfer ryzyka - na wyspecjalizowany podmiot

• Dywersyfikacja ryzyka - poprzez rozłożenie na grupę podmiotów zagrożonych podobnym ryzykiem

• Finansowanie ryzyka - za ceną składki ubezpieczeniowej

• Retencja (zatrzymanie) ryzyka - poprzez pozostawienie części ryzyka na udziale własnym

Jest to ryzyko UBEZPIECZENIOWE - związane z przedmiotem ubezpieczenia, utożsamiane z ryzykiem ubezpieczenia.

Na problem ryzyka w działalności ubezpieczeniowej należy także spojrzeć z innej strony, ponieważ działalność ubezpieczeniową prowadzą zakłady ubezpieczeń, które są uczestnikami rynku ubezpieczeniowego, a ich funkcjonowaniu również towarzyszy ryzyko. Jest to ryzyko UBEZPIECZYCIELA.

Istnieje też trzecie ryzyko, ryzyko ubezpieczającego, gdyż ubezpieczenie jest zawarte w formie kontraktu pomiędzy zakładem ubezpieczeń i ubezpieczającym, co oznacza że pojawia się ryzyko również drugiej strony kontraktu, które może być związane z niewypłacalnością zakładu ubezpieczeń oraz niespełnieniem wszystkich warunków umowy ubezpieczenia przez zakład ubezpieczeń. Jest to ryzyko UBEZPIECZAJĄCEGO.

RYZYKO ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ - UBEZPIECZYCIELA

Przez ryzyko zakładu ubezpieczeń rozumie się takie zdarzenia, które mogą, ale nie muszą wystąpić w przyszłości, jednak jeśli się zrealizują, to wygenerują straty finansowe lub wyniki inne niż wszystkie.

Te ryzyko ogólnie można podzielić na:

• Ryzyko zewnętrzne (systematyczne) - nie podlega kontroli podmiotu, związane z siłami przyrody, warunkami ekonomicznymi danego rynku lub rynku globalnego

• Ryzyko wewnętrzne (niesystematyczne) - obejmuje obszar działania danego podmiotu, może być przez niego kontrolowane, jego najważniejsze obszary to zarządzanie firmą, działania marketingowe, płynność, wypłacalność oraz upadłość firmy

Rodzaje ryzyka zakładu ubezpieczeń:

1. Ryzyko ubezpieczenia (ryzyko procesu selekcji ryzyka, konstrukcji produktu, przebiegu szkód, otoczenia ekonomicznego, poziomu udziału własnego, zachowanie klientów, tworzenia rezerw techniczno - ubezpieczeniowych).

Jest ono utożsamiane z ryzykiem ubezpieczeniowym, związanym z przedmiotem ubezpieczenia i postępowaniem zakładu ubezpieczeń w stosunku do ryzyka ubezpieczeniowego.

2. Ryzyko kredytowe (ryzyko niewypłacalności, obniżenia kondycji finansowej, rozliczeń, kraju, koncentracji, kontrahenta).

Związane jest z niedotrzymaniem warunków umowy ubezpieczeniowej lub umowy reasekuracyjnej.

3. Ryzyko rynkowe (ryzyko stóp procentowych, związane z akcjami i pozostałym majątkiem, walutowe, reinwestycji, niedopasowania aktywów i zobowiązań, pozabilansowe).

Występuje w obszarze działań lokacyjnych, czyli dotyczy zmian stóp procentowych, kursów walut, zmian cen akcji itp.

4. Ryzyko operacyjne (ryzyko zasobów ludzkich, zarządzania i kontroli, systemów informatycznych, strategii działania, reputacji, prawno - regulacyjne)

5. Ryzyko płynności

Zarządzanie ryzykiem ubezpieczyciela

Jest pewnym procesem postępowania z różnego rodzajami ryzyka, które towarzyszą działalności przedsiębiorstwa ubezpieczeniowego, i które - jeśli się zrealizują - narażą przedsiębiorstwo na stratę finansową.

Cele, którym służy zarządzanie ryzykiem:

• Minimalizacja możliwych strat pochodzących z różnych obszarów działalności

• W przypadku spółek akcyjnych maksymalizacja wartości firmy ubezpieczeniowej

• Minimalizacja możliwych strat pochodzących z różnych elementów strumienia przepływów pieniężnych (utrata płynności finansowej i wypłacalności)

Etapy zarządzania ryzykiem:

1. Identyfikacja i klasyfikacja ryzyka

W tym etapie bierze się pod uwagę specyfikę firmy, czyli np. jej formę organizacyjną, rodzaj prowadzonej działalności, okres funkcjonowania firmy na rynku, struktura i pochodzenia kapitału założycielskiego, współpraca z reasekuratorami.

2. Ocena i pomiar ryzyka

Trzeba podkreślić, że część ryzyka, związanego z zachowaniami pracowników, klientów czy zmiany przepisów prawnych jest niemierzalna - wtedy dokonujemy jego oceny. Dla innych rodzajów ryzyka możemy określić miary. Np. miarę ryzyka straty określa się poprzez sumę możliwych strat pomnożona przez prawdopodobieństwo zajścia tych strat.

3. Podjęcie metody postępowania (np. kontrola, unikanie, transfer)

W celu kontroli ryzyka zalecane jest stosowanie list kontrolnych, zawierających wszystkie możliwe rodzaje ryzyka towarzyszce tej działalności, kwestionariusze analizy ryzyka, ekspertyzy, analizę strumieni przepływów pieniężnych, prognozy gospodarcze.

Bardzo często stosuje się transfer ryzyka poprzez zastosowanie reasekuracji.

Istnieją dwa obszary zarządzania ryzykiem w zakładzie ubezpieczeń:

• Działalność techniczno - ubezpieczeniowa

• Underwriting (ocena ryzyka przed podpisaniem umowy) i taryfy to m. in. dostęp do danych, analiza elastyczności cenowe, dostęp do rynków reasekuracyjnych

• Sprzedaż czyli zarządzanie relacjami z klientem, kanałami dystrybucji

• Likwidacja szkód czyli automatyzacja procesu likwidacji tych szkód, zapobieganie nadpłatom

• Zarządzanie finansami zakładu ubezpieczeń

• Przestrzeganie wymagań ustawowych czyli pokrycie marginesu wypłacalności środkami własnymi

• Planowanie dopływu składek ubezpieczeniowych w relacji do posiadanych kapitałów

• Proces tworzenia i rozwiązywania rezerw techniczno - ubezpieczeniowych

• Proces zarządzania działalnością inwestycyjną zakładu ubezpieczeń czyli wybór instrumentów finansowych, ocena ryzyka kredytowego i rynkowego, tworzenie portfeli inwestycyjnych

• Decyzje reasekuracyjne - analiza uczestnictwa w reasekuracji biernej lub czynnej, wybór reasekuratorów, analiza jej wpływu na bezpieczeństwo finansowe

• Kontrolowanie kondycji finansowej zakładu ubezpieczeń tj. analiza wskaźnikowa, badanie rentowności produktów

W obszarze zarządzania finansami w zakładzie ubezpieczeń jako najważniejsze można przyjąć:

• Ryzyko utraty płynności - koncentruje się głównie na konstrukcji odpowiednich portfeli inwestycyjnych, które dla ubezpieczeń majątkowych powinny zawierać przede wszystkim inwestycje krótkoterminowe, a dla ubezpieczeń na życie inwestycje długoterminowe.

• Ryzyko niewypłacalności - do zarządzania nim wykorzystuje się podstawowe narzędzia: reasekurację oraz rezerwy techniczno - ubezpieczeniowe.

Reasekuracja:

Zakład ubezpieczeń może uczestniczyć w reasekuracji zarówno czynnej jak i biernej. Gdy uczestniczy w reasekuracji czynnej, to przyjmuje od innego ubezpieczyciela ryzyko ubezpieczeniowe i staje się reasekuratorem. Natomiast uczestnictwo w reasekuracji biernej polega na oddawaniu ryzyka ubezpieczeniowego do innego ubezpieczyciela, zwanego reasekuratorem.

Zarządzanie poszczególnymi rodzajami ryzyka ubezpieczyciela

Ryzyko ubezpieczeniowe

Proces zarządzania tym ryzykiem:

1. Identyfikacja i klasyfikacja ryzyka

Do najważniejszych ryzyk należą:

(przyjmując, że jest związane z przedmiotem ubezpieczenia)

• Ryzyko osobowe - powoduje straty w dobra osobistych, takich jak życie zdrowie, starzenie się i zdolność do pracy

• Ryzyko majątkowe - powoduje różne straty wynikające z posiadania nieruchomości i mienia ruchomego, prowadzenia działalności gospodarczej oraz wykonywania różnych zawodów, korzystania z różnych usług finansowych itp.

(przyjmując, że ryzyko ubezpieczeniowe jest przedmiotem kontraktu ubezpieczeniowego)

• Ryzyko czyste - jego realizacja przynosi tylko stratę, a brak realizacji nie przynosi ani starty ani zysku

• Ryzyko spekulacyjne - jego realizacja może mieć trzy możliwości: stratę, zysk, brak straty i zysku

2. Ocena i pomiar ryzyka

Stwarza się modele zmniejszające złożoność rozpatrywanych zjawisk, co pozwala na zrozumienie zjawisk przeszłych i przywidywanie przyszłych zjawisk. Dobrymi miarami ryzyka ubezpieczeniowego są także miary średnie, miary zmienności i asymetrii.

3. Kalkulacja składki ubezpieczeniowej jako podstawa finansowania ryzyka ubezpieczeniowego

4. Transfer ryzyka ubezpieczeniowego poprzez stosowanie reasekuracji

Ryzyko kredytowe

Związane jest przede wszystkim z niedotrzymaniem warunków umowy przez kontrahentów, z którymi współpracuje ubezpieczyciel. Jego podstawowym źródłem jest współpraca z reasekuratorami. Umowy reasekuracji dzielimy na:

• Fakultatywne - to indywidualna transakcja dotycząca jednego ryzyka lub grupy jednego ryzyka jednorodnego, która pozostawia obu stronom pełną swobodę decyzji: asekuratorowi - co do wysokości oferowanego udziału w danym ryzyku, a reasekuratorowi - co do przyjęcia oferowanego mu udziału.

• Obligatoryjne - zobowiązuje asekuratora do przekazania określonych udziałów we wszystkich rodzajach ryzyka danego typu, których wartość przekracza kwoty ustalone jako udział własny asekuratora, oraz zobowiązuje go do przyjęcia tych udziałów. Przy tych umowach ryzyko może pojawić się, gdy zakład uczestniczy w reasekuracji czynnej.

• Fakultatywno - obligatoryjne - asekurator ma swobodę decyzji, jakie rodzaje ryzyka i w jakiej wysokości zamierza zdać na reasekuratora, natomiast reasekurator jest zobowiązany przyjąć je na warunkach umówionych z góry. Pojawia się, gdy zakład uczestniczy w reasekuracji czynnej.

Gdy zakład uczestniczy w reasekuracji biernej, istotny jest wybór reasekuratora. W tym celu korzysta się z ratingu ubezpieczeniowego. Jest to ocena lub wynik oceny dokonanej przez agencje ratingowe. Poszczególni reasekuratorzy są kwalifikowani do odpowiednich klas na podstawie m. in. wypłacalności, czynników makroekonomicznych, politycznych, międzynarodowych. Wyniki ratingu prezentowane są za pomocą symboli nieliczbowych (np. A, a)

Ryzyko rynkowe

Powstaje w wyniku zmienności cen obarczonych ryzykiem instrumentów finansowych, nieruchomości, kursów walut, indeksów giełdowych lub w przypadku stosowania instrumentów pochodnych - w wyniku zmienności aktywów bazowych. Wyróżniamy więc w tej grupie: ryzyko stopy procentowej, ryzyko cen akcji, cen nieruchomości i kursu walutowego.

Ryzyko rynkowe ma ścisły związek z działalnością lokacyjna zakładów ubezpieczeń, która jest uregulowana ustawowo. Zgodnie z ustawa o działalności ubezpieczeniowej zakład ubezpieczeń obowiązany jest posiadać aktywa w wysokości nie niższej niż wartość rezerw techniczno - ubezpieczeniowych w ujęciu brutto.

Do zarządzania ryzykiem rynkowym w zakładzie ubezpieczeń wykorzystywana jest metoda oparta na zarządzaniu aktywami i pasywami (ALM). Polega ona na precyzyjnym skonstruowaniu aktywów i pasywów zakładu, czyli na skoordynowaniu wszelkich decyzji po stronie zobowiązań z działaniami w zakresie aktywów, i na odwrót. Oznacza to, że zapadalność lokat stanowiących pokrycie rezerw techniczno - ubezpieczeniowych powinna być zgodna z przewidywanymi terminami wypłaty odszkodowań i świadczeń. Brak takiego dopasowania może spowodować utratę płynności zakładu ubezpieczeń lub konieczność odsprzedaży pewnej części lokat, a co za tym idzie - zmniejszenie ich rentowności. Należy dodać, że struktura aktywów odpowiednio dostosowana do struktury pasywów pozwala na uzyskanie wyższych stóp zwrotu przy tym samym poziomie ryzyka.

Druga metoda zarządzania tym ryzykiem jest hedging. Polega ona na zabezpieczeniu się przed niepożądanymi zmianami cen na rynku finansowym. Hedging jest to przenoszenie ryzyka przez podmiot wykazujący awersję do ryzyka na inne podmioty, które są skłonne przejąć te ryzyko w zamiarze osiągnięcia zysku (podobne do reasekuracji, tylko że dotyczy ryzyka inwestycyjnego).

Zakład ubezpieczeń tworzy portfel inwestycyjny, który powinien być zdywersyfikowany w ten sposób, aby ograniczyć ryzyko związane z koncentracją kapitału w jednym rodzaju aktywów lub związane z jednym podmiotem. Jednak ustawodawca narzuca pewne limity, jakich nie mogą przekroczyć poszczególne aktywa wybrane na pokrycie rezerw techniczno - ubezpieczeniowych. Np. 40% techniczno - ubezpieczeniowych w papierach wartościowych, 5% w pożyczkach hipotecznych.

Ryzyko operacyjne

• Może pojawić się w takich sektorach jak:

• zarządzanie zasobami ludzkimi,

• jakość kadry kierowniczej i zachowania władz statutowych,

• systemy informatyczne, przepływ informacji i automatyzacja działalności,

• strategia zakładu ubezpieczeń i wizerunek firmy,

• otoczenie regulacyjne.

Jednym z kluczowych zadań w zarządzaniu zakładem ubezpieczeń jest dobór, szkolenie i ocena pracowników, gdyż dużym zagrożeniem dla firmy są ich nieodpowiednie kwalifikacje. Związane jest to z underwritingiem, sprzedażą polis oraz z przestępczością wśród pracowników.
Podobnie jest z zarządem, ważna jest uczciwość i kompetencje.

Niesprawność systemów informatycznych, ich zła obsługa, zła konstrukcja lub niewłaściwe zastosowanie mogą być bardzo niebezpieczne w skutkach dla zakładów ubezpieczeń. Dlatego należy przywiązywać dużą wagę do nowych technologii informatycznych oraz do kompetencji i doświadczenia osób prowadzących projekty informatyczne.

Ryzyko niewypłacalności i utarty płynności

Złe zarządzanie ryzykiem ubezpieczeniowym, kredytowym, rynkowym i operacyjnym może doprowadzić do niewypłacalności i utraty płynności.

Podstawowym instrumentem, który poprawia wypłacalność jest reasekuracja bierna. Zakład ubezpieczeń kontroluje ją różnymi wskaźnikami i innymi badaniami.
































































• Budżet państwa

• Budżety publiczne

• Budżety funduszy celowych

• Budżety gmin

• Budżety powiatów

• Budżety województw

Rynek pierwotny

Rynek wtórny

Rynek kasowy

Rynek giełdowy

RYNEK FINANSOWY

Rynek terminowy

Rynek pozagiełdowy

Rynek nieregulowany

Rynek regulowany

Zadania własne

Zadania zlecone

Obligatoryjne wynikające z ustawy

Fakultatywne wynikające z uchwał Rady

Fakultatywne mające źródło w porozumieniach gminy z innymi organami administracji publicznej







---