Pedagogika specjalna (1)


Pedagogika specjalna

  1. Teoria i praktyka pedagogiki specjalnej oraz wyjaśnienie podstawowej terminologii. Ewolucja pedagogiki specjalnej i jej interdyscyplinarny charakter. Cele i zadania oraz obiektywny i subiektywny wymiar norm i normalności. Podmiotowość i egalitaryzm osób niepełnosprawnych. Kierunki badań i poszukiwań w pedagogice specjalnej. Pedagogika specjalna w aspekcie edukacyjnym.

Pedagogika specjalna to nauka, która swoją problematyką obejmuje osoby

niepełnosprawne. Jest ona nauka interdyscyplinarna - ściśle współpracuje z innymi naukami;

jest nauką empiryczną - bada, analizuje, porównuje prawidłowości oraz specyfikę rozwoju

procesów psychofizycznych osób niepełnosprawnych; jest nauką teoretyczną - uogólnia dane

zebrane na drodze empirii i opracowuje teorie wyjaśniające, tłumaczące wieloczynnikowe

przyczyny, charakter i skutki niepełnosprawności. Pedagogika specjalna należy do nauk humanistycznych, empirycznych, praktycznych. Bazą naukową dla działów pedagogiki specjalnej są metodologiczne i teoretyczne podstawy pedagogiki ogólnej.

Przedmiotem pedagogiki specjalnej są, świadome działania na rzecz osób niepełnosprawnych, które stanowią podmiot pedagogiki specjalnej.

Interdyscyplinarny charakter pedagogiki specjalnej - wiąże się z faktem, że wiedzy pedagogice specjalnej dostarczają różne inne nauki:

  1. wiedzy ogólnej o człowieku dostarczają takie nauki jak:

- biologia, psychologia ogólna, pedagogika ogólna, socjologia ogólna,

  1. wiedzę, dającą konkretny obraz danego przypadku, wyjaśniającą patomechanizmy, sytuację środowiskową, wiedzę skierowaną na naprawianie psychospołecznych odchyleń od normy dają takie nauki jak:

- psychologia kliniczna, psychologia rozwojowa, psychologia społeczna, patosocjologia, patofizjologia, pedagogika społeczna, socjologia edukacji, wszystkie działy medycyny,

Ewolucja pedagogiki specjalnej

Pedagogika specjalna powstała w 1861 r. (w tym roku pojawiła się pierwsza publikacja „Pedagogika lecznicza” - Durkheim, Diderot). W pierwszej fazie rozwoju pedagogika specjalna nazywana była pedagogiką leczniczą (bliższa była medycynie niż naukom społecznym; nacisk kładziono na zdrowie, a rehabilitacja była na drugim planie). Inne nazwy pedagogiki specjalnej to: psychiatria dziecięca, pedagogika rehabilitacyjna, ortopedagogika, defektologia, itd. Wokół nazwy „pedagogika specjalna” powstała opcja zwolenników i przeciwników (zwolennicy - pracujemy z osobami specjalnymi wykorzystując specjalne środki i metody; przeciwnicy - przymiotnik „specjalna” piętnuje osoby niepełnosprawne).

Praktyka pedagogiki specjalnej funkcjonuje od zarania dziejów, natomiast zorganizowana praktyka istnieje od starożytności (Sparta, Grecja, Egipt - kult ciała).

Główne działy pedagogiki specjalnej:

Niedawno powstała nowa gałąź pedagogiki specjalnej - andragogika specjalna (80% osób niepełnosprawnych to osoby, które nabyły niepełnosprawność po 20 r.ż. -„urazowość nabyta”).

Cele i zadania pedagogiki specjalnej

Upośledzenie umysłowe zaczyna się od drugiego odchylenia standardowego. Nie tylko ujemne, ale też dodatnie odchylenie od normy jest obszarem zainteresowań pedagogiki specjalnej.

Naczelnym celem pedagogiki specjalnej jest poznanie mechanizmów, prawidłowości funkcjonowania osób niepełnosprawnych, zmierzające do ich usprawnienia fizycznego i psychicznego oraz jak najpełniejsze włączenie ich w życie społeczne.

Za Marią Grzegorzewską (matką ped. specjalnej) wyróżnia się następujące cele ped. specjalnej:

1) cel humanitarny - to przede wszystkim uwzględnienie istoty społeczeństwa i poszanowanie drugiego człowieka w świetle kodeksu rodzinnego co urodziło się człowiekiem jest człowiekiem, bez względu na wygląd, zaburzenia i niepełnosprawności. Człowiek ze względu na fakt, że stanął w opozycji do świata przyrodniczego i dostosowuje ten świat do swoich potrzeb jest najwyższą wartością, bez względu na fakt czy występują u niego zaburzenia czy tez nie. Stąd w zakresie oddziaływań pedagogiczno-społecznych, a także w wytycznych teoretyczno-praktycznych tej nauki, poszanowanie człowieka, jego godności są najważniejszymi. Także wdrażanie do pozytywnej samooceny osób z niepełnosprawnościami, akceptacja tej osoby - to znaczące oddziaływania.

2) cel wychowawczy, osoby z niepełnosprawnościami wymagają szczególnych metod i form pracy by funkcjonować w miarę normalnie w otoczeniu i by nie dominowały u tych osób zachowania nieakceptowane społecznie. Zatem cel wychowawczy to pewne wytyczne z zakresu pedagogiki specjalnej wskazujące jak postępować z tymi osobami, wskazania dla osób zajmujących się takimi osobami, wskazania dla osób z niepełnosprawnościami by umieli przestrzegać ogólnych kanonów postępowania. Cel ten jest także skierowany do społeczeństwa by pomimo pewnych nieprawidłowości potrafiło zaakceptować taka osobę

3) cel ekonomiczny (utylitarny) likwidacja barier architektonicznych i społecznych. Skierowany jest do społeczeństwa, do otoczenia, by osoby z niepełnosprawnością były w jak najlepszy sposób wkomponowane w społeczeństwo i to społeczeństwo powinno pomagać. Potrzeba środków potrzebnych do funkcjonowania tych osób np. podjazdy by były w miejscach pracy.

Hulek wymienia następujące cele ped, specjalnej:

* cel poznawczy - poznanie istoty niepełnosprawności i zasad funkcjonowania osób niepełnosprawnych,

* cel rewalidacyjny - odróżnia osoby niepełnosprawne od pełnosprawnych.

Klasyfikacja uwzględniająca podmiot pedagogiki specjalnej :

  1. osoby, u których procesy poznawcze przebiegają w sposób nieprawidłowy na skutek uszkodzonej aparatury zmysłowej.

  2. osoby z zaburzoną i ograniczoną lub całkowicie zniesioną możliwością autoeksprescji i komunikacji w wyniku zaburzeń natury fizycznej

  3. osoby, u których postrzegany obraz świata jest nieadekwatny do rzeczywistego w wyniku funkcjonowania osób poniżej normy intelektualnej

  4. osoby wymagające resocjalizacji a więc niedostosowane społecznie w wyniku zaburzeń wychowawczych rodziny i szkoły

  5. osoby znacznie przekraczające normy intelektualne i wymagające specjalnego traktowania i specjalnej stymulacji.

Całą problematykę ped. specjalnej można podzielić na:

- etiologię (przyczyny),

- fenomenologię (objawy),

- profilaktykę,

- terapię wychowawczą

- przygotowanie do życia mimo niepełnosprawności,

- szeroko rozumianą integrację społeczną.

Norma (zasada, reguła, standard) nie jest rzeczą stałą - determinują ją m.in.: potrzeby społeczne, środowisko, rozwój nauki, rozwój cywilizacji i techniki, uwarunkowania geograficzne, stan świadomości społecznej, zmiany ustrojowe, akceleracja (przyspieszony rozwój), itd.

W ped, specjalnej mówimy o normach, ponieważ gro osób niepełnosprawnych nie mieści się w normach

narzuconych przez osoby pełnosprawne.

W ped. specjalnej wyróżnia się następujące normy:

Podmiotowość osób upośledzonych polega na zachowaniu godności autonomiczności na miarę ich możliwości. Wg Lewowickiego podmiotowość wiąże się przede wszystkim z istnieniem jakiejś wewnętrznej struktury i organizacji człowieka wielostronnie determinowanej (np. postawami społecznymi), ale również zależnej od samej jednostki - I warunek;

warunek II - to pewna szczególna biopsychiczna i społeczna indywidualność;

warunek III - to świadomość związków z otoczeniem, gotowość do rozumienia otoczenia i zachodzących w nim sytuacji, a także umiejętność formułowania celów życiowych, planów, podejmowanie zadań i wyznaczanie sobie własnych standardów,

warunek IV- to własna hierarchia wartości i twórcza działalność.

Podmiotowość (umiejętność m.in- samostanowienia) jest różna w zależności od stopnia upośledzenia; kiedy będziemy z szacunkiem i życzliwością traktować osoby głębiej upośledzone, to będziemy podtrzymywać ich prawo do podmiotowości

Aspekty podmiotowości—zadania pedagogiki specjalnej:

  1. Niepełnosprawność - ustalenia terminologiczne. Klasyfikacja osób niepełnosprawnych. Dziecko niepełnosprawne - wyjaśnienia terminologiczne i pojęciowe .Bariery społeczne i psychologiczne wynikające z niepełnosprawności. -System orzecznictwa rentowego i pozarentowego- ustalenia legislacyjne.

Niepełnosprawność - pojęcie obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne jednostek, ludzi w każdym społeczeństwie wynikające z uszkodzenia, czy też nie zdolności wykonania jakiejś czynności uznanej za normalną, czyli typową dla zachowania ludzkiego. Normalność to powszechność, masowość, pospolitość, częstość występowania, zarówno w sensie fizycznym, psychicznym, jak i społecznym. Niepełnoprawności, ograniczenia mogą mieć charakter stały (trwały), przejściowy (okresowy), całkowity lub częściowy. Mogą te opóźnienia dotyczyć sfer:

Niepełnosprawność definicja z ustawy:

Osoby niepełnosprawne to osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności zdolności do wykonywania pracy zawodowej, jeżeli uzyskały odpowiednie orzeczenie

Często jednak jedna sfera oddziałuje na drugą, a zatem niepełnosprawności mogą występować w postaci wyizolowanej (1 sfera) bądź w określonych układach sprzężeń i powiązań. Pamiętać należy, że jednostka jest całością biopsychospołeczną. Zaburzenie jakiejś sfery rzutuje na inną sferę. Zaburzenia sprzężone to np. wada słuchu prowadzi do zaburzeń mowy.

Wg Stanisława Kowalika niepełnosprawność u człowieka wywołana jest uszkodzeniami ciała lub przewlekłą chorobą i może powodować dysfunkcjonalność organizmu; niepełnosprawność psychiczną i społeczną.

Wg Konarzewskiego osoba z niepełnosprawnością to osoba u której stan fizyczny i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia lub ogranicza albo uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi.

Niepełnosprawność utrudnia samodzielność człowieka, to ewidentnie zaburzenia, które utrudniają życie, funkcjonowanie (choć granice są bardzo płynne).

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadza następujące pojęcia niepełnosprawności, uwzględniając stan zdrowia człowieka:

Niesprawność (impariment) - każda utrata sprawności lub nieprawidłowość w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod względem psychologicznym, psychofizycznym lub anatomicznym;

Niepełnosprawność (disability) - każde ograniczenie bądź niemożność (wynikające z niesprawności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub zakresie uznawanym za typowe dla człowieka;

Ograniczenia w pełnieniu ról społecznych (handicap) - ułomność określonej osoby wynikająca z niesprawności lub niepełnosprawności, ograniczająca lub uniemożliwiająca pełną realizację roli społecznej odpowiadającej wiekowi, płci oraz zgodnej ze społecznymi i  kulturowymi uwarunkowaniami.

Dziecko niepełnosprawne - może mieć orzeczoną niepełnosprawność po 16 roku życia, o ile ten stan trwa dłużej niż 12 miesięcy, dzieci poniżej tej granicy wiekowej nie mają orzeczonego stopnia niepełnosprawności. Poniżej 16 roku życia dziecko otrzymuje zasiłek pielęgnacyjny, między 16-18 roku życia rentę socjalną, po 18 roku życia rentę.

Według Deklarcji Praw Osób Niepełnosprawnych (z 9.12.1975) pojęcie osoba niepełnosprawna oznacza człowieka nie mogącego samodzielnie, częściowo lub całkowicie zapewnić sobie możliwości normalnego życia, indywidualnego lub społecznego na skutek wrodzonego lub nabytego upośledzenia sprawności fizycznych lub psychicznych.

A. Hulek - za osobę niepełnosprawną „uważa się jednostkę, która z powodu fizycznych, somatycznych, umysłowych lub psychicznych właściwości i warunków napotyka na poważne trudności w życiu osobistym, w rodzinie, w szkole, w zakładzie pracy i w czasie wolnym”.

Wyróżnia się niepełnosprawność: - czasową/okresową; - wrodzoną/nabytą; - stałą/progresywną, - może wymagać opieki osoby drugiej (czasowo lub na stałe).

Klasyfikacja osób niepełnosprawnych:

  1. Klasyfikacja Hanselmana - nieaktualna

  1. Klasyfikacja Marii Grzegorzewskiej:

  1. upośledzeni umysłowo

- debile

- imbecyle

- idioci

  1. niewidomi

- niewidomi od urodzeni do 5 roku życia

- ociemniali

- z upośledzeniem umysłowym

- z dodatkowymi kalectwami

  1. głusi

- od urodzenia

- z resztkami słuchu

- z upośledzeniem umysłowym

- z dodatkowymi kalectwami

  1. niedostosowani społecznie

- z wyraźnymi zaburzeniami wyższych czynności układu nerwowego o tle psychopatycznym - neuropaci, socjopaci

- przy braku wyższych zaburzeń centralnego układu nerwowego a przy istniejących zaniedbaniach środowiskowych - młodzież moralnie zaniedbana

  1. przewlekle chorzy

  2. kalecy

  1. Klasyfikacja Zofii Sękowskiej powstała na bazie klasyfikacji M. Grzegorzewskiej

1. niewidomi i niedowidzący

• niewidomi od urodzenia lub przed 5 r.ż.,

• ociemniali,

• niewidomi i ociemniali z widocznymi uszkodzeniami,

• niewidomi i ociemniali z upośledzeniem umysłowym,

• niedowidzący,

• słabo widzący w słabym stopniu;

2.. głusi i niedosłyszący

• głusi od urodzenia,

• ogłuchli mówiący,

• głusi z upośledzeniem umysłowym,

• głusi z resztkami słuchu,

• niedosłyszący,

• głusi z dodatkowymi uszkodzeniami,

3. głucho niewidomi

4. upośledzeni umysłowo

• upośledzeni w stopniu lekkim,

• upośledzeni w stopniu umiarkowanym,

• upośledzeni w stopniu znacznym,

• upośledzeni w stopniu głębokim,

5. przewlekle chorzy

• grupa z uwagi na rodzaj schorzenia,

• grupa z uwagi na formę leczenia,

6. osoby z uszkodzonym narządem ruchu

• braki i amputacje narządu ruchu i deformacje wrodzone,

• uszkodzenia kręgosłupa i narządów ruchu,

• dysfunkcje kończyn i porażenie,

7. osoby z trudnościami w nauce wskutek dysharmonii rozwojowych i mikrouszkodzeń

8. niedostosowani społecznie

• w wyniku zaniedbania i błędów wychowawczych oraz konfliktów z normami społeczno-moralnymi,

• w wyniku zaburzeń wyższych czynności nerwowych (charakteropata, socjopata, psychopata, itd.).

Zofia Sękowska w w/w klasyfikacji uwzględniła 3 zasadnicze kryteria:

- fizyczne, psychiczne i społeczne

A także, oprócz tych trzech głównych kryteriów uwzględniła również:

Stopnie niepełnosprawności

Istnieją następujące stopnie określające niepełnosprawność:

1. Znaczny stopień niepełnosprawności: osoba z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolna do pracy albo zdolna do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagająca, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób, w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji.

Niezdolność do samodzielnej egzystencji to naruszenie sprawności organizmu, które uniemożliwia danej osobie samodzielne zaspokajanie podstawowych potrzeb życiowych bez pomocy innych osób (samoobsługa, poruszanie się, komunikacja).

2. Umiarkowany stopień niepełnosprawności: osoba z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolna do pracy albo zdolna do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagająca czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych.

3. Lekki stopień niepełnosprawności: osoba o naruszonej sprawności organizmu, która powoduje w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne.

4. Dzieci do 16 roku życia zaliczane są do osób niepełnosprawnych (bez określania stopnia niepełnosprawności), jeśli mają naruszoną sprawność fizyczną lub psychiczną, której przewidywany czas trwania będzie dłuższy niż 12 miesięcy, z powodu wady wrodzonej, długotrwałej choroby lub uszkodzenia organizmu oraz gdy istnieje konieczność zapewnienia im całkowitej opieki lub pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych w sposób przewyższający wsparcie potrzebne osobie w danym wieku. Mogą się ubiegać o wydanie dokumentu: Orzeczenie o niepełnosprawności.

Uwaga: zaliczenie do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie wyklucza zatrudnienia danej osoby na otwartym rynku pracy (poza zakładami pracy chronionej). Pracodawca chcący zatrudnić osoby o takim stopniu niepełnosprawności musi przystosować stanowisko pracy do potrzeby osoby niepełnosprawnej i uzyskać pozytywną ocenę Państwowej Inspekcji Pracy.

Fazy akceptacji niepełnosprawności:

  1. faza wystąpienia niepełnosprawności,

  2. faza uświadomienia sobie ograniczeń, ale też zachowanych potencjalnych możliwości,

  3. faza uczenia się funkcjonowania z zaistniałymi ograniczeniami wynikającymi z niepełnosprawności,

  4. faza pełnej czynnej akceptacji swego stanu-

Rentowy i pozarentowy system niepełnosprawności

W rentowym systemie o niepełnosprawności orzeka ZUS,

w pozarentowym powiatowe oraz wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności.

23 sierpnia 2003 weszło w życie rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lipca 2003 (Dz.U.03.139.1328) w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności.

Wprowadza ono m.in. konieczność dostosowania do 30 czerwca 2004 r. pomieszczeń, w których odbywają się posiedzenia składów orzekających do potrzeb osób niepełnosprawnych, umożliwia uzyskanie nowego rodzaju orzeczenia o wskazaniach do ulg i uprawnień w trybie uproszczonym, podaje dokładne kryteria kwalifikowania do danego stopnia niepełnosprawności, wprowadza także symbole przyczyn niepełnosprawności, które po wpisaniu do legitymacji, mogą ułatwić korzystanie z ulg i uprawnień.

Orzeczenia o niepełnosprawności (dla osób do 16-go roku życia)

Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności (dla osób, które ukończyły 16 lat)

Stopień niepełnosprawności osoby, która ukończyła 16 rok życia orzeka się na czas określony lub na stałe.

Niepełnosprawność dziecka orzeka się zawsze na czas określony, jednak na okres nie dłuższy niż do ukończenia przez dziecko 16 roku życia. U dzieci nie orzeka się stopnia niepełnosprawności

Nowy rodzaj orzeczeń o wskazaniach do ulg i uprawnień - procedura uproszczona

Osoby niepełnosprawne, które posiadają ważne orzeczenia o zaliczeniu do jednej z grup inwalidzkich (orzeczenia Komisji ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia) lub niezdolności do pracy (orzeczenia ZUS) mogą się także starać o wydanie (w trybie uproszczonym) nowego rodzaju orzeczenia o wskazaniach do ulg i uprawnień.

Nowe regulacje prawne ustawy o rehabilitacji zawodowej społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U.97.123.776, z późn. zm) oraz rozporządzenia dotyczącego orzekania o niepełnosprawności wprowadziły możliwość korzystania z postępowania uproszczonego.

Od orzeczenia wydanego w tym trybie nie przysługuje odwołanie. Nie można się odwołać od prawomocnej decyzji, jaką jest wydane wcześniej orzeczenie. Zespoły nie mają więc możliwości jego weryfikowania, wyznaczają tylko na jego podstawie odpowiednie wskazania z niego wynikające.


Orzeczenia dotyczące dzieci

Przy orzekaniu o niepełnosprawności osób do 16 roku życia bierze się pod uwagę:

zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia wydane przez lekarza prowadzącego i inne dokumenty, które mogą mieć wpływ na ustalenie niepełnosprawności, ocenę stanu zdrowia wystawioną po przeprowadzonym badaniu przez lekarza orzecznika. Zawiera ona opis przebiegu choroby, wyniki leczenia, rehabilitacji, rozpoznanie choroby zasadniczej i współistniejących, rokowania przebiegu choroby oraz ograniczenia, z jakimi w życiu codziennym spotyka się dane dziecko, w porównaniu z rówieśnikami o pełnej sprawności psychicznej i fizycznej organizmu  możliwości poprawy zaburzonej funkcji organizmu poprzez zaopatrzenie w przedmioty ortopedyczne, środki techniczne, środki pomocnicze

Orzeczenia dotyczące osób dorosłych

Przy orzekaniu o stopniu niepełnosprawności osoby, która ukończyła 16 rok życia, bierze się pod uwagę:

zaświadczenie wystawione przez lekarza prowadzącego opisujące stan zdrowia, rozpoznanie choroby zasadniczej i chorób współistniejących (potwierdzone aktualnymi wynikami badań diagnostycznych) oraz inne posiadane dokumenty mogące mieć wpływ na ustalenie stopnia niepełnosprawności; 

ocenę stanu zdrowia wystawioną po przeprowadzonym badaniu przez lekarza orzecznika zespołu ds. orzekania o stopniu niepełnosprawności zawierającą opis przebiegu choroby zasadniczej oraz wyniki dotychczasowego leczenia i rehabilitacji, rozpoznanie choroby zasadniczej i chorób współistniejących oraz rokowania przebiegu choroby; 

wiek, płeć, wykształcenie, zawód i posiadane kwalifikacje; 

możliwość przywrócenia zdolności do zatrudnienia - poprzez leczenie, rehabilitację lub przekwalifikowanie zawodowe;  ograniczenia danej osoby w samodzielnej egzystencji i uczestniczeniu w życiu społecznym; 

możliwość poprawy samodzielnego funkcjonowania i pełnienia ról społecznych - poprzez leczenie, rehabilitację, zaopatrzenie w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, środki techniczne, usługi opiekuńcze lub inne działania.

Rozpatrywanie wniosku

Wniosek o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności rozpatruje co najmniej dwuosobowy skład orzekający, zaś wniosek o wydanie orzeczenia o wskazaniach do ulg i uprawnień rozpatruje jednoosobowo lekarz - członek powiatowego zespołu.

Ocena stanu zdrowia i wydanie orzeczenia

Aby wydać orzeczenie o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności, lekarz orzecznik sporządza, na podstawie badania, ocenę stanu zdrowia dziecka lub osoby dorosłej.

Jeżeli dana osoba lub dziecko nie mogą uczestniczyć w posiedzeniu składu orzekającego z powodu długotrwałej i nierokującej poprawy choroby, uniemożliwiającej osobiste stawienie się na posiedzeniu składu orzekającego, co potwierdzone jest zaświadczeniem lekarskim, badanie przeprowadza się w miejscu pobytu tej osoby lub dziecka

Kodyfikacja niepełnosprawności

  1. 01-U - upośledzenie umysłowe; 

  2. 02-P - choroby psychiczne; 

  3. 03-L - zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu; 

  4. 04-O - choroby narządu wzroku; 

  5. 05-R - upośledzenie narządu ruchu; 

  6. 06-E - epilepsja; 

  7. 07-S - choroby układu oddechowego i krążenia; 

  8. 08-T - choroby układu pokarmowego; 

  9. 09-M - choroby układu moczowo-płciowego; 

  10. 10-N - choroby neurologiczne; 

  11. 11-I - inne, w tym schorzenia: endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia enzymatyczne,

  12. choroby zakaźne i odzwierzęce, zeszpecenia, choroby układu krwiotwórczego.

O niepełnosprawności można mówić w różnych kategoriach:

a) przebieg - może być np. ustabilizowany, może mieć charakter progresywny i regresywny

b) przyczyna - czynnik, który wywołuje niepełnosprawność

przyczyny te różnią się momentem pojawienia się, przekaźnikiem (wrodzone - po zapłodnieniu), są to także przyczyny wynikające z chorób matki np. przebyta różyczka w okresie ciąży, konflikt serologiczny. (różnice między dziedzicznymi a genetycznymi przyczynami polegają na tym, że w przyczynach dziedzicznych wady przenoszą się w genach z pokoleń), przyczyny prenatalne - powstają w trakcie porodu do o doby życia (np. poród kleszczowy, vacum, zachłyśnięcie wodami płodowymi)

  1. rodzaj niepełnosprawności

0x08 graphic
0x08 graphic
 uraz niepełnosprawność upośledzenie (niesprawność)

defekt może być (kategoria, rodzaj) * intelektualna

*mechaniczny *motoryczna * społeczna

*termiczny *umysłowa

*psychiczny *psychiczna

*chemiczny *sensoryczna

*wrodzony *społeczna

*nabyty *fizyczna

*złożona

Według UE niepełnosprawność jest wynikiem barier społecznych. Według ONZ niepełnosprawność może dotknąć każdego człowieka, tzn. że jest to zjawisko powszechne, bez względu na rodzaj skóry, kulturę.

Niepełnosprawność w sensie subiektywnym i obiektywnym:

    1. niepełnosprawność w sensie obiektywnym-zost. stwierdz. na podstawie rzetelnych badań

    2. niepełnosprawność w sen. subiekt. - należy rozdzielić to czy osoba niepełnosprawna uznaje się za taką osobę, czy społeczeństwo patrząc na osobę niepełnosprawną, mimo, że nie ma orzeczenia mogą ją zagrupować do osób niepełnosprawnych, bądź osoba niepełnosprawna mimo, że nie ma orzecznictwa czyjej się niepełnosprawna.

Bariery społecznej integracji

1/ architektoniczne (konstrukcja tras komunikacyjnych, w obiektach architektonicznych, w środkach komunikacji oraz różnych urządzeniach technicznych),

2/ społeczne (negat. postawy oraz przesądy w stos. do osób niepeł.),

3/ kulturowe (oddziaływania kulturowe, którym od wczesnych lat życia podlegają dzieci w swoim środowisku),

4/ edukacyjne (tkwią w proc. dydaktycznym tradycyjnej szkoły oraz w stosowanych przez nauczycieli zabiegach organizacyjno-wychowawczych; stosowana w szkole strategia motywowania uczniów do osiągnięć nie sprzyja kształtowaniu pozyt. więzi między dziećmi pełnospr. i niepeł., a raczej deprecjonuje w społeczności szkolnej do dzieci niepełnosprawnych. Podobnie jest ze strategią oceniania uczniów.

  1. Rewalidacja i rehabilitacja - wyjaśnienie pojęć. Kierunki ,drogi i zasady w rewalidacji . Autorewalidacja. Dyrektywy pracy rewalidacyjnej. Podstawowe założenia procesu rewalidacyjnego. Cele i zadania rehabilitacji. Rodzaje i formy rehabilitacji. Wybrane metody rehabilitacyjne w pracy z osobami niepełnosprawnymi. Polski Model Rehabilitacji. Zasady rewalidacji indywidualnej. Terapia kreatywna w rewalidacji. Fazy i formy terapii kreatywnej. Proces adaptacji i readaptacji w rewalidacji.

Rewalidacja -( z gr. re - ponownie, walidus - silny, mocny) - termin ten odnosił się nie tylko do osób chorych, niepełnosprawnych, którzy są chorzy czasowo (nie jesteśmy w stanie całkowicie przywrócić sił , możemy tylko zniwelować skutki niepełnosprawności) Po II wojnie światowej, w wyniku działań wojennych powstał duży odsetek ludzi poszkodowanych. Powstał wtedy termin rehabilitacja. Te pojęcia różniły się między sobą grupą do których miały być skierowane działania. I tak rehabilitacja odnosiła się do ludzi dorosłych, a rewalidacja do dzieci i młodzieży.

rewalidacja - usprawnianie, nauczanie i wychowanie niepełnosprawnych dzieci i młodzieży.

rehabilitacja - usprawnianie fizyczne i przekwalifikowanie zawodowe (reorientacja zawodowa) niepełnosprawnych osób dorosłych,

Współcześnie (trend Unii Europejskiej) w Polsce dokonała się transformacja terminologiczna, a mianowicie termin „rehabilitacja” używany jest zamiennie z terminem „rewalidacja”. Są to terminy jednoznaczne. Obecnie rewalidacja cechuje się działaniami skierowanymi na wszystkie sfery dziecka.

Kierunki rewalidacji według Ottona Lipkowskiego:

    1. maksymalne usprawnianie tych sił, cech i zadatków biologicznych, które są w organizmie najmniej uszkodzone,

    2. fortioryzacja (=wzmacnianie) sfer psychicznych i fizycznych,

    3. wyrównywanie (=kompensacja) i substytucja (=zastępowanie) deficytów biologicznych, psychicznych i fizycznych.

Działania te musza być indywidualnie dobrane do rewalidowanej jednostki.

Drogi oddziaływań rewalidacyjnych (wg M. Grzegorzewskiej):

1. droga o charakterze kompensacyjnym (=wyrównawczym); można wyróżnić:

2. droga o charakterze korekcyjnym, np. korekta wad postawy, zaburzeń słuchu, mowy, wzroku;

zaczyna się od korektury samooceny i oceny świata (osoby niepełnosprawne mają bardzo zaburzoną samoocenę - im młodsze dziecko, tym samoocena jest bardziej zaniżona, a im starsza jednostka tym samoocena jest bardziej nieadekwatna do stanu faktycznego),

3. droga o charakterze usprawniania - wyćwiczenie pewnych dysfunkcji i niedomagań organizmu, motywacji do działania, rozwijania się; usprawnianie jest pierwszym krokiem wszystkich oddziaływań rewalidacyjnych, usprawnianie - podnoszenie na wyższy poziom funkcjonowania organizmu, zmysłów.

4. dynamizacja - podnoszenie motywacji, wyzwolenie, zachęcenie, przekonanie do tego, że warto.

Wszystkie te drogi wzajemnie się uzupełniają (są względem siebie komplementarne).

Początkiem działań rewalidacyjnych jest diagnoza. 8 dyrektyw pracy rewaildatora:

  1. gruntowne poznanie każdej jednostki, historii jej życia, poznanie charakteru i stopnia niepełnosprawności, i o ile jest to możliwe, dotarcie do czynników sprawczych,

  2. zorientowanie się w zahamowanych przez upośledzenie potrzebach,

  3. uwzględnienie w metodzie pracy typu układu nerwowego,

  4. zorientowanie się w charakterze oddziaływania środowiska na osobę niepełnosprawną,

  5. organizowanie sytuacji podnoszących próg tolerancji na frustrację,

  6. organizowanie i kreowanie sytuacji, które otworzą nowe perspektywy i możliwości dziecku rewalidowanemu

  7. dostosowanie pracy do sił i możliwości jednostki,

  8. uwzględnienie i stosowanie w całej pełni metod kompensacyjnych, korekcyjnych, usprawniających i dynamizujących.

Zasady rewalidacji:

metody:

    1. obdarzanie dziecka uwagą i poświęcanie mu dużo czasu

    2. zapewnianie możliwości rozwoju różnych sfer stosownie do potrzeb

    3. ułatwianie kontaktów z innymi dziećmi

    4. nie ogranicza się jego samodzielności

    5. zaspokajanie potrzeby bycia akceptowanym, bezpiecznym i zdolnym do zrobienia czegoś dobrego

Wg Doroszewskiej w rewalidacji można wyróżnić dwa etapy:

  1. wstępne oddziaływanie rewalidatora (najważniejsze działanie); od tego, w jakim stopniu przygotujemy warsztat pracy (wstępna diagnoza), taka będzie efektywność rewalidacji właściwej; w ramach tego etapu opracowuje się indywidualny program pracy z dzieckiem,

  2. rewalidacja właściwa czyli konkretna praca, a więc sprawdzenie przyjętej strategii i jeśli popełniliśmy błąd w etapie l, to rewalidacja właściwa nie będzie prawidłowa.

Autorewalidacja to podejmowanie działań zmierzających do usprawnienia funkcjonowania w różnych sferach; ściśle jest ona związana z drogami rewalidacji (jednak najściślej łączy się z drogą o charakterze dynamizującym, bo jest to wyrabianie/wzmacnianie motywacji do ich postępowania.

W 1997r. powstał program opieki zdrowotnej mającej na celu usprawnienie systemu orzecznictwa niepełnosprawności i kierowania dzieci z upośledzeniem do placówek wychowawczo-oświatowych;

przeprowadzane są bilanse zdrowia (l badanie - 2 r.ż., lI - 4 r.ż., III - 6 r.ż., IV - 10 r.ż., V - 14-15 r.ż., VI - 18 r.ż.) - w tych bilansach (przeprowadzanych w przychodniach rejonowych) brana jest pod uwagę norma biopsychofizyczna osób niepełnosprawnych.

Polski model rehabilitacji

Polski model rehabilitacji, którego twórcami są profesorowie Wiktor Dega, Aleksander Hulek i Marian Weiss, potwierdzony wieloletnimi doświadczeniami i to w różnych warunkach zakłada, iż rehabilitacja powinna być:

Przez powszechność należy rozumieć pełną dostępność do wszystkich form rehabilitacji dla każdego potrzebującego jej pacjenta w czasie, kiedy zostanie przez leczącego lekarza zlecona. Nie można pozwolić aby pacjent oczekiwał na rehabilitację szpitalną czy zabiegową (ambulatoryjną) przez kilka dni, tygodni czy nawet miesięcy. Inna sytuacja jest w chorobach przewlekłych, gdy cykle rehabilitacyjne powinny być planowane i realizowane w odpowiednich odstępach czasowych, zarówno w warunkach ambulatoryjnych, jak też szpitalnych czy uzdrowiskowych. W każdym przypadku program rehabilitacji powinien być zlecony przez kompetentnego lekarza specjalistę lub lekarza rodzinnego z uwzględnieniem konsultacji specjalisty w zakresie rehabilitacji medycznej i prowadzony w zależności od stopnia referencyjności przez fizjoterapeutę z wykształceniem średnim (technikfizjoterapii), wyższym licencjackim, bądź magistra fizjoterapii. W klinikach, oddziałach, ośrodkach rehabilitacyjnych czy uzdrowiskach program rehabilitacji powinien być ustalany przez partnerski zespół rehabilitacyjny kierowany przez specjalistę w rehabilitacji medycznej.

Korzystne pierwsze doświadczenia dotyczące powszechności rehabilitacji należy zdecydowanie kontynuować i rozwijać, tak aby dostępność do rehabilitacji na poziomie podstawowym (rehabilitacji zabiegowej) rzeczywiście była powszechna. Z drugiej strony niezmiernie istotne jest rozwijanie wysoko specjalistycznej rehabilitacji na poziomie szpitali wojewódzkich i klinik, gdyż jest to kierunek zalecany i realizowany już wcześniej w Polsce oraz w krajach wysoko rozwiniętych.

Wczesność rehabilitacji odnosi się głównie do tzw. ostrych przypadków i jak wykazały doświadczenia ostatnich lat wczesna rehabilitacja przy-łóżkowa powinna być wprowadzana od pierwszej doby hospitalizacji. Znamienne w tym zakresie są doświadczenia ostatniej dekady XX wieku dotyczące leczenia chorych z udarem mózgu. Okazało się bowiem, iż nie ma skutecznych leków w udarze dokonanym, natomiast prowadzona od pierwszej doby rehabilitacja zmniejsza liczbę powikłań, korzystnie wpływa na przeżycie ostrej fazy udaru i jakość życia pacjentów po przebytym udarze. Znalazło to odbicie w zaleceniach europejskiej Deklaracji Helsingborgskiej i Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Udaru Mózgu. Dynamiczny rozwój nauk podstawowych, wielokierunkowych i nowoczesnych metod diagnostycznych, leczenia zachowawczego, operacyjnego i wcześnie wprowadzanej rehabilitacji oraz możliwości kontroli efektów leczenia pozwalają na ograniczenie skutków wczesnych i późnych choroby (urazu). Aktualnie rozwój medycyny ratującej najbardziej zagrożone życie, niezależnie od wieku, jeszcze bardziej zwiększa zapotrzebowanie na rehabilitację medyczną. W wielu dziedzinach odgrywa ona podstawową, często niezastąpioną rolę i decyduje zarówno o przeżyciu pacjenta w ostrym okresie jak też o jakości jego dalszego życia. Prowadzone coraz częściej analizy kosztów leczenia wykazują, że wskaźnik koszt/efekt/zysk jest najbardziej korzystny przyjał najwcześniejszym rozpoczynaniu rehabilitacji. Znamienne są tu zasadnicze, polegające na wczesnym podjęciu rehabilitacji zmiany w rehabilitacji chorych z zawałem serca, po urazach narządu ruchu, czy po urazach rdzenia kręgowego. Czasy, gdy pacjent z zawałem serca obowiązkowo leżał w szpitalu 6 tygodni a po urazie rdzenia kręgowego wiele miesięcy odeszły już do historii.

Kompleksowość rehabilitacji dotyczy wszechstronnego, jak to tylko możliwe podejścia do pacjenta zawsze postrzeganego jako podmiot, wokół którego potrzeb i problemów skupia się wysiłek całego zespołu rehabilitacyjnego i niezbędnych konsultantów. Z drugiej zaś strony potrzeby i problemy pacjenta winny być również oceniane i zaspokajane w aspekcie odzyskania możliwie pełnego powrotu do aktywnego życia społecznego (rodzina, szkoła, uczelnia, środowisko, praca zawodowa, aktywność społeczna). Problemy pacjenta muszą być rozwiązywane pod kątem leczniczym, psychologicznym, zawodowym i społecznym. Warto podkreślić, że kompleksowość rehabilitacji może być zapewniona tylko przy zapewnieniu na każdym poziomie udzielania świadczeń przez odpowiednią kadrę specjalistów. Obserwowane w naszym kraju tendencje są korzystne, gdyż zwiększa się stale liczba specjalistów w zakresie rehabilitacji medycznej oraz obserwuje się duże zainteresowanie młodych lekarzy specjalizowaniem się w zakresie rehabilitacji medycznej. Niezmiernie korzystnym zjawiskiem jest też szerokie szkolenie fizjoterapeutów na poziomie studiów wyższych licen-cjackich i studiów wyższych magisterskich oraz stworzenie im możliwości specjalizacji (podobnie jak dla lekarzy) w rehabilitacji ruchowej a obecnie w fizjoterapii. Ta grupa fachowców medycznych, która jest podstawową dla rehabilitacji umożliwi w najbliższej przyszłości, zwłaszcza w miarę rozwoju ekonomicznego, zapewnienie rehabilitacji na wszystkich poziomach. Również, korzystne jest szkolenie niezmiernie potrzebnych specjalistów na studiach podyplomowych, czego przykładem są neurologopedzi, neurop-sycholodzy ergoterapeuci, czy hipoterapeuci.

Zapewnienie ciągłości rehabilitacji, zwłaszcza w schorzeniach ostrych pozwala na odzyskanie optymalnych efektów, łącznie z powrotem do czynnego życia zawodowego i społecznego. W wielu schorzeniach przewlekłych, wrodzonych, po uszkodzeniach ośrodkowego układu nerwowego rehabilitacja pozostaje jedyną uznaną formą leczenia mającą dodatkowo istotną rolę w profilaktyce dalszego postępu choroby, powikłań oraz znaczenie psychoterapeutyczne. Ciągłość rehabilitacji może być zrealizowana w pełni tylko przez prowadzenie rehabilitacji w środowisku pacjenta, czyli tzw. rehabilitacji środowiskowej. Powinna ona zapewnić świadczenia na dobrym poziomie w 70% potrzeb.

Rodzaje i formy rehabilitacji

Terapia kreatywna - arteterapia

Oddziaływanie za pomocą różnych rodzajów sztuki dla celów terapeutycznych, a także diagnostycznych, wychowawczych oraz do uspołeczniania i rehabilitacji chorych.

Cele:

formy terapii kreatywnej:

  1. Pedagogika osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ewolucja podejścia do niepełnosprawności umysłowej. Zasadnicze różnice pomiędzy upośledzeniem umysłowym a chorobą psychiczną. Zmiana z podejścia statycznego na dynamiczne. Etiologia i fenomenologia niepełnosprawności intelektualnej. Nieorganiczny Zespół Opóźnienia Rozwojowego. Warunki i jakość życia osób upośledzonych umysłowo. Kreowanie tożsamości osób upośledzonych umysłowo. Funkcjonowanie osób upośledzonych umysłowo w rolach społecznych.

Oligofrenopedagogika - oligos - to mało, niewiele; fren - umysł, intelekt, rozum; - dział pedagogiki specjalnej zajmujący się opieką, kształceniem, wychowaniem i usprawnianiem osób z niepełnosprawnością intelektualną

Przedmiotem oligofrenopedagogiki jest jednostka upośl. umysł., a zadaniem olig. jest ustalenie takich metod i form rewalidacji, które jednostce upośl. umysł, zapewniłyby optymalny wszechstronny rozwój i maksymalne przystosowanie do warunków społecznych.

Pojęcie upośl. umysł, nie jest jednoznaczne. Obejmuje nie tylko szeroki zakres upośl. intelektualnego, od

głębokiego upośl. aż do pogranicza normy (ociężałość umysłowa), ale także zaburzenia i zahamowania

motywacyjne, emocjonalne, zab. w rozwoju społecznym, a często i osłabienie sprawności fizycznej. Upośl. umysł. odnosi się więc nie tylko do sfery poznawczej, ale obejmuje całą osobowość.

M. Grzegorzewska wyróżnia dwa terminy dot. upośl. umysł.: oligofrenia i otępienie (wyraźnie je rozgranicza).

Subdyscypliny oligofrenopedagogiki:

1/ teoria specjalnego nauczania,

2/ teoria specjalnego wychowania,

3/ oddziaływanie interwencyjne na odchylenia dodatnie oraz ujemne.

Definicja upośledzenia umysłowego - niepełnosprawności umysłowej WEDŁG HEBERA

Niższa od przeciętnej ogólna sprawność intelektualna która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania.

W historii zarysowały się 2 podejścia

podejście statyczne

E. Kraeplin, psychiatra, jako pierwszy użył słowa oligofrenia na opisanie zaburzenia rozwoju intelektualnego(1919).

Zinterpretował oligofrenię jako zaburzenie ogólnego rozwoju psychicznego, uwarunkowanie czynnikami organicznymi.

Jako swoiste cechy podał następujące właściwości tego zaburzenia:

- wczesność wystąpienia,

- zmniejszone możliwości rozwojowe

- globalny charakter,

- nieodwracalność.

Zapoczątkował on podejście statyczne. Uważał, że tylko specjaliści mogą mieć dostęp do chorych dzieci, osoby upośledzone umysłowo powinny być w specjalnych zakładach. Wyróżnił cechy osoby upośledzonej :

- totalnie rozlany charakter - dysfunkcja wszystkich sfer

- niedostępny poziom myślenia abstrakcyjnego tylko konkretno obrazowe

- zaburzenia w funkcjonowaniu w życiu codziennym

- zmniejszona emocjonalność w stopniu wyższym

- ograniczone motywacje

Nie wzięto pod uwagę zdolności osoby upośledzonej. Takie podejście generowało metody pracy, Uważano, że jest to stan stały, nic nie uda się zmienić.

Podejście dynamiczne

Podejście to zaczęło się zmieniać, w latach 60 tych został powołany zespół do badań na upośledzeniem umysłowym, którego członkiem był R. Herber. Stworzyli oni 4 stopniową klasyfikację upośledzenia umysłowego odrzucając przy tym starą (debil, imbecyl itd.) W Polsce obowiązywała od 1968

    1. upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim

    2. umiarkowanym

    3. znacznym

    4. głębokim

Podejście to zaważyło na kierunku badań. Sucbariewa zawęziła wczesne występowanie do 3 r.ż.; (Clarc) podważył jej definicję przesuwając granicę do 6 roku życia

H. Grosmann (przewodniczący kolejnej grupy badań) ułożył definicję i wprowadził odchylenia standardowe

W 8 rewizji podręcznika uwzględniającego badania komisji ustalono granicę rozpoznania upośledzenia do 16 roku życia

W 9 rewizji podręcznika w 2000r wprowadzono 3 kryteria w definicji upośledzenia umysłowego

W 10 rewizji podręcznika podważyli tezy z 9 rewizji.

Definicja upośledzenia umysłowego - upośledzenie umysłowe charakteryzuje się

    1. obniżeniem sprawności intelektualnej

    2. współwystępujące trudności przystosowawcze w poniższymi sferami

- troska o siebie

- troska o innych

- dbanie o własne bezpieczeństwo

- życie rodzinne

- życie szkolne

- życie społeczne

- komunikacja werbalna

- umiejętność korzystania z zabezpieczeń społecznych

- praca zawodowa i czas wolny

    1. stan ten musi zaistnieć przed 18 rokiem życia (później jest to już demencja)

Dynamiczne podejście zapoczątkował Grossmann. Dynamicy przyjęli dewizę: Koniec z segregacją, czas wprowadzić integrację a przede wszystkim normalizację. Dynamiczne podejście daje władzę rodzicom ale co za tym idzie i ponoszenie odpowiedzialności. Twierdzą, że upośledzenie umysłowe jest na tą chwilę niezmienne.

Zmianie ze statycznego na dynamiczne przyczyniło się:

1/ odkrycie i rozszerzenie zakresu czynników sprawczych, etiologicznych upośl. umysł.,

2/ dynamiczne ujęcie rozwoju i przystosowawczych możliwości i przystosowania społecznego osób upośl. umysł.,

3/ dostrzeżenie indywidualnych różnic w osobowości osób upośl. umysł, poza różnicami wynikającymi ze stopnia upośl. umysł.,

4/ przyjęcie nowej, bardzo wnikliwej klasyfikacji z jednoczesnym odrzuceniem starych, pejoratywnych terminów,

5/ szeroko rozwijająca się idea integracji.

NZOR - Nieorganiczny Zespół Opóźnienia Rozwojowego; są to jednostki pochodzące z rodzin o zaburzonej strukturze, żyjące poniżej minimum socjalnego, z rodzin wielodzietnych gdzie panuje bieda, niski poziom wykształcenia, słabe lub żadne zaangażowanie w życie rodzinne.

składają się nań sytuacje:

1/deficytu,

2/ deprawacji,

3/ dewiacji (pozyt. i negat.) - prowadzi do ubóstwa materialnego i duchowego.

Oligofrenia - czynniki przed urodzeniem (stan stały).

Demencja - w trakcie życia (wylewy krwi do mózgu, zapal. opon mózg., niedotlenienie, alzheimer, choroby zakaźne).

Upośledzenia wyleczyć nie można. Demencji również, jednak możliwe jest jej przyhamowanie poprzez

rehabilitację.

3 ogólne grupy oligofrenii:

1/ oligofrenia pierwotna uwarunkowana czynnikami genetycznymi/dziedzicznymi,

2/ oligofrenia wtórna:

- spowodowana przez czynniki wrodzone,

- spowodowane przez czynniki nabyte.

3/ oligofrenia uwarunkowana czynnikami endogennymi i egzogennymi.

Etiologia upośledzenia umysłowego.

Przyczyny ze względu na okres działania:

    1. czynniki działające przed poczęciem: