„Platon - teoria państwa (i duszy)
jako koncepcja idealnego
społeczeństwa”
Świat starożytnej filozofii opiewa w wielu znakomitych uczonych dążących do poznania prawdy o egzystencji ludzkiej oraz jej powstaniu a także rozwoju naszego globu i wszystkiego co go otacza. Konsekwencją zmagań z trudem poznania były liczne teorie, myśli i sentencje. Na podstawie teorii mędrca - największego i najbardziej trafnego mędrca - pragnę przedstawić namiastkę wyobrażeń ówczesnych o życiu i świecie a dokładnie koncepcję idealnego społeczeństwa.
W dziele swym „Państwo” filozof przedstawił w alegoryczny sposób życie człowieka. Powiada w niej o ludziach, którzy przytłoczeni łańcuchami do ziemi pozostają w mroku i obserwuję jedynie grę cieni na przeciwległej ścianie. Cienie rzucane są przez przedmioty, które ponad jaskinią obnoszą ludzie. Platon wyjaśnia to w taki oto sposób: „...noszą bowiem różnorodne wytwory, które sterczą ponad murek (...) jedni z tych co je noszą wydają głosy a drudzy milczą”. Po pewnym czasie niewolni ludzie zdają sobie sprawę, że mimo losu, który ich spotkał, są istotami wolnymi. Stało się tak za sprawą uznania przez nich świata cieni za prawdziwą rzeczywistość.
Człowiek żyje w świecie złudy i pozoru jego wiedza jest tylko urojeniem. Ma jednak szansę wyzwolenia jaką daje mu filozofia. Wynika z niego przekonanie, że rzeczywistość cieni nie jest prawdziwą rzeczywistością, że tkwi w niej inny, prawdziwy świat idei, prawzorów, których odbiciem są wszystkie rzeczy materialne. Jest to świat doskonały będący przedmiotem wiedzy i poznania. Takie było widzenie świata Platona. Powróćmy jednak do samych teorii geniusza obrazujących idealne państwo.
Na początek pragnę wyjaśnić znaczenie tego pojęcia.
Państwo to organizacja polityczna obejmująca zakresem swojego działania ogól członków społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium.
Platońska teoria państwa była normatywną teorią państwa „najlepszego” skonstruowaną wedle idei dobra i sprawiedliwości. Zdaniem myśliciela organizacja ta powinna dążyć do zalet najwyższych i właściwych ideom, którymi według niego były powszechność i stałość. Ma kierować się ogólnymi zasadami (program Platona nie uwzględniał różnorodnych warunków w jakich państwa żyją, oraz różnorodności temperamentów jakie mają ludy). Od obywateli wymagał stałości, w sposobie myślenia i odczuwania. W poetach zaś widział wielkie zagrożenie, ponieważ podlegają zmiennym uczuciom a przez sztukę swą mogą oddziaływać na innych obywateli. Pierwszą cechą tej teorii był więc uniwersalny charakter państwa.
Następnym wyznacznikiem systematu Platona była myśl związana z celem państwa doskonałego, który miał obowiązywać wszystkich obywateli. Nie było to dopuszczalne aby każdy człowiek samoistnie dążył do własnego dobra. Państwo ma być zbudowane jak organizm, a w nim każdy ma robić to czego odeń wymaga wspólny cel wszystkich. Tylko wtedy zapanuje ład gdy części organizacji będą zależeć od całości a nie odwrotnie.
Kolejną koncepcję myśliciela było państwo oparte na wiedzy. Uważał, on, że aby dobro czynić należy je znać. Na tronach państwa znajdować się mają przedstawiciele największej wiedzy czyli filozofowie. To intelektualistyczne hasło tej teorii.
Mimo gloryfikacji filozofów Platon dostrzegał także potrzebę innych grup społecznych - strażników państwa czyli wojska oraz wykonawców niezbędnych przedmiotów materialnych czyli rzemieślników. Każda z tych grup ma inne zadania i musi zatem żyć w odmiennych warunkach tworząc różne stany społeczne. Państwo idealne musi być zatem stanowe. Oprócz tego musi być także hierarchiczne, ponieważ każdy stan pełni inne funkcje: funkcja władców jest wyższa od funkcji strażników a tych samych wyższa od funkcji rzemieślników.
Idealne państwo jest również ascetyczne. Dąży do celu, którego osiągnięcie nie zapewnia społeczeństwu bezpośrednich korzyści. Przeciwnie wymaga wyrzeczenia się dóbr doczesnych. Dla dwóch wyższych stanów zniesiona jest własność indywidualna a stan najniższy nie bierze udziału w dążeniu do doskonałości.
Teoria ta przyznajmy była oparta na pięknych zasadach ale realizacja jej była doktrynerska a szczegóły dziwne, okrutne, nie liczące się, z wolnością i szczęściem człowieka. Przejdźmy jednak do następnej doktryny, która dawała pogląd idealnego społeczeństwa a mianowicie teorii duszy.
Pomysłem Platona była koncepcja proegzystencji duszy jednostkowej, którą zaczerpnął prawdopodobnie z mitów wschodnich. Był to umiłowany wątek przez późniejsze szkoły hellenistyczne i kierunki filozofii chrześcijańskiej. Dawał on bowiem teoretyczne przesłanki dla uzasadnienia koncepcji grzechu pierworodnego.
Platoński dualizm ciała i duszy wyrażał się w stwierdzeniach takich jak ten, iż dusza jest niematerialna. Jest ona niezależna, oddzielna od ciała mimo zespolenia w człowieku. Jednak złączenie to nie jest niezbędne dla duszy.
Także w przeciwieństwie do ciała duch jest niezłożony jednak tylko w węższym rozumieniu Platona. W szerszym znaczeniu mędrzec dzielił ją na trzy części: zmysłową, rozumną i pośredniczącą między nimi - impulsywną. Człowiek stanowi jedność tylko dzięki duszy a nie ciału.
Ciało nie może być uważane za równoważne duszy. Jest ono jej podległe a duch stanowi istotę człowieka. Człowiek to dusza władająca ciałem. Według Platona rozumna dusza jest doskonalsza od ciała. Poznaje ona idee i upodabnia się do nich przez co jest źródłem prawdy, dobra i wszystkiego co cenne w człowieku.
W rozumieniu Ateńczyka człowiek również jest duszą lecz wtrąconą do ciała - więzienia. Ciało jest źródłem wszelkiego zła. Przez nie staje się on niewolnikiem ciała a jego cytuję: „dusza nie może patrzeć sama przez się i w całej ciemnocie swej wije się i widzi jak straszne to więzienie, w którym ją żądzę trzymają a sam więzień pomaga własne zacieśniać kajdany” (Fajdros).
Platon przekonany był również o nieśmiertelności duszy. Mimo rozkładowi, któremu po śmierci poddaje się ciało, dusza jako niezależna odeń, może trwać dalej a nawet trwa wiecznie. Jest odwieczna, nie mająca w swej istocie ni początku ni końca. Argumentując powyższe stwierdzenie Ateńczyk poświęcał niższe części duszy.
Nieśmiertelność ducha rozumnego dokumentował pojęciem życia związanym w sposób konieczny z pojęciem duszy a ponieważ życie wyklucza śmierć więc i dusza ją wyklucza. W pojęciu tym duch pojęty był biologicznie jako zasada życia. Platon uważał też, że dusza posiada wiedzę wrodzoną - pojęta jako podmiot poznania. Dusza jako zasada etyczno-religijna była tłumaczona poprzez zło. Złem duszy jest niesprawiedliwość, tchórzostwo, ciemnota lecz doświadczenie uczy, że zła te nie przyprawiają ją o śmierć.
Powróćmy jednak trochę do istoty ludzkiej. Zdaniem Platona w zależności od tego, jaka cząstka duszy przeważa, pojawiają się trzy rodzaje ludzi. Tam gdzie przeważa rozum występują filozofowie - ludzie niewątpliwie najlepsi. Tam gdzie do głosu dochodzi ambicja pojawiają się wojownicy. Ostatni rodzaj ludzi daje folgę własnym namiętnościom.
Zwróćmy uwagę, że Platon w apoteozie państwa wykorzystywał również zarysowaną koncepcję duszy. W ten sposób idealizował kastrowy ustrój Egiptu, na którym się wzorował. Filozof wierzył w możliwość praktycznej realizacji idealnego państwa rządzonego przez arystokrację intelektualną. Idea ta wynikała zapewne z jego przekonań antydemokratycznych, uważał bowiem opierając się na własnych obserwacjach nieskuteczności tego systemu rządów w Atenach, że demokracja musi prowadzić do społecznej anarchii i rozkładu. Jako konserwatysta życzliwy był rządom silnym i „społecznościom zamkniętym”.
Dla Platona rzeczywistość była pojmowana monistycznie, sprowadzała się do świata duchowego. Państwo jest już strukturą nadrzędną niezależną od indywiduów, których interesy partykularne muszą być podporządkowane interesom państwa. Celem wysiłków nie jest szczęście jednostek ale szczęście państwa. Dodam, że jako jeden z teoretyków państwa Platon zwrócił uwagę na konieczność działania cenzury prewencyjnej. Ta konserwatywna koncepcja państwa stanowiła także o popularności poglądów Platona w późniejszych wiekach. Łącząc obie wyżej przedstawione przeze mnie teorie powstaje wspaniała, wręcz doskonała koncepcja idealnego społeczeństwa.
Bibliografia
1. Ryszard Palacz, „Klasycy filozofii”, Krajowa Agencja Wydawnicza 1988 r.
2. Władysław Tatarkiewicz, „Historia filozofii” t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 r.
3. Jarosław Mikołajewicz, „Wiedza o życiu w społeczeństwie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Poznań-Warszawa 1993 r.