14. Romantyczne postawy (bajronizm, werteryzm, reneizm). Podobieństwa, różnice, literackie egzemplifikacje.
Nazwa postawy |
Definicja |
Przykłady |
Główne cechy |
bajronizm |
Bajronizm - termin użyty po raz pierwszy przez XIX-wieczną krytykę literacką na określenie kilku charakterystycznych cech wczesnej twórczości angielskiego poety, George Gordona Byrona. W późniejszym czasie prąd społeczno-kulturowy powstały, także pojęcie opisujące pewną postawę wewnętrzną, model zachowania. Pojęcie to odnosi się głównie do literatury i związane jest ze stworzonym przez G. G. Byrona modelem bohatera romantycznego.
W Polsce model bohatera bajronicznego powielali Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i inni literaci. (z wikipedii)
Postawa manifestująca indywidualizm romantyczny, której cechy wywodzą się z życia oraz twórczości George'a Byrona i upowszechniły się w dobie romantyzmu. Skomplikowane losy osobiste poety (kazirodczy związek z przyrodnią siostrą, nieudane małżeństwo, posądzenia o związki homoseksualne), buntowniczość wobec wszelkich konwenansów i tradycyjnych autorytetów, kłótnie z krytykami literackimi, skandalizujące zachowania oraz towarzyszące temu odium ze strony arystokracji angielskiej, radykalizm polityczny, społeczny i moralny głoszonych poglądów, wreszcie przedwczesna śmierć, gdy jechał wziąć udział w niepodległościowych walkach w Grecji, otoczyły go legendą. Byron część własnych rysów udzielił swym bohaterom, kreując ich na nieprzeciętnych, ale i tragicznych, buntowniczych indywidualistów, tak jak np. w utworach „Giaur” czy „Manrfed”. Maria Janion definiuje bohatera bajronicznego następująco: „obciążony jakąś tajemniczą <<zbrodnią>> czy przewinieniem, stale nosi w sobie ich świadomość - zarzewie cierpienia i nieszczęścia. Nie jest to ani prometejski bojownik-zbawca, ani ofiarnik w imię określonych wartości moralnych. Broni swego indywidualnego prawa do namiętności, wolności i zemsty; ginie strawiony przez dumę i poczucie winy. Dwuwartościowość tej oceny moralnej buntownika byronowskiego, ta ambiwalencja <<zbrodniczość i wielkość>>, urzekała pokolenie doby wielkiego kryzysu cywilizacyjnych wartości Europy, doby zwątpień, poszukiwań i rozczarowań”, stąd szczególnie ważne są charakterystyczna niejednoznaczność moralna bohatera oraz jego buntowniczość uzewnętrzniająca się w aktywnych działaniach. I te właśnie cechy pozwalające przezwyciężyć pasywność werteryzmu i reneizmu urzekały ówczesnych. |
|
Bajronizm cechuje:
(z wikipedii)
Najbardziej charakterystyczne cechy Giaura, bohatera bajronicznego, to: - aktywność (dokonuje zemsty na Hassanie); - niezwykłość; - samotność; - bogate przeżycia duchowe; - dylematy wewnętrzne: "Jam spełnił swoje, zemścił się nad tobą / A teraz dalej - w świat jadę sam ze sobą [...] / Lecz widać było z twarzy i wejrzenia, / że go opętał duch złego sumienia"; - tajemniczość: "Umarł - nie doszedł nikt po jego zgonie / jak się nazywał, w jakiej świata stronie / Jego ojczyzna"; - bunt przeciw zniewoleniu: "Bo własne tylko upodlenie ducha / Ugina wolnych ducha do łańcucha"; - niemożność całkowitego poradzenia sobie z samym sobą: "Stać, czy uciekać, czy gonić niepewny" (http://www.bryk.pl/) |
|
Bajronizm, będąc wypadkową cech związanych z biografią poety i stworzonych przez niego postaci, stanowił jedną z głównych kreacji bohatera romantycznego. Inspirował - obok prometeizmu, reneizmu, schilleryzmu, tyrteizmu, werteryzmu - najbardziej charakterystyczne postawy, wzorce i style romantycznych zachowań. Właściwy szczególnie dla wczesnego romantyzmu uwidaczniał się zarówno w sferze literacko-ideowej, jak na płaszczyźnie obyczaju i mody. Adam Mickiewicz w [Przedmowie] do własnego tłumaczenia „Giaura” wskazywał, że w odbiorze czytelniczym nastąpiło zjawisko „identyfikowanie bohatera z autorem. poruszył on zasadnicze pytania moralne i filozoficzne, pasował się ze wszystkimi trudnościami dogmatów i tradycji”. Natomiast Juliusz Słowacki w liście do matki z 16 IV 1844 uzasadniał konieczność bajronicznej edukacji w swojej biografii literackiej pisząc: „Pomyśl, że to już nie mały Julo - nie to nudzące się dziecko, prowadzone na pasku przez Byrona i innych, ale teraz człowiek prowadzący dalej […] z tego punktu, do którego inni mnie rozpaczą i pięknością ducha dowiedli […] chcąc bowiem iść za mną, trzeba być i tam, gdzie ja byłem […], albo zupełnie żadnej goryczy świata się nie napić i siąść teraz jak do gotowego stołu… najwyżsi więc i najniżsi zrozumieją… śrzedni zostaną długo jeszcze, gapiąc się na różne strony”. Był więc bajronizm złożonym literacko-socjologicznym zjawiskiem. W twórczości wybitnych poetów miał pogłębioną, uzasadnioną estetycznie i ideowo recepcję (np., „Maria” Antoniego Malczewskiego, powieści poetyckie Słowackiego, walenrodyzm Mickiewicza), a w innych przypadkach (nader licznych) stawał się przejawem płytkiej mody literacko-obyczajowej, kopiującej czy nieudolnie naśladującej zewnętrzne wyznaczniki. Z tak rozumianego i zawężonego bajronizmu pokpiwał np. Słowacki w „Beniowskim”. (z Leksykonu M. Ursela) |
|
bohater bajroniczny : - nieprzeciętny indywidualista - zagubiony we współczesnym świecie, poszukujący właściwego miejsca - zbuntowany przeciw porządkowi społecznemu i przyjętym normom moralnym - tajemniczy i skryty - nie rozumiany i odrzucony przez tłumy - pełen pogardy dla świata i mieszczańskiego trybu życia (ostentacyjnie demonstruje swoją niechęć wobec panującego porządku) - pełen wewnętrznych rozterek, kryjący jakąś niezbadaną tajemnicę - bohater działający (w odróżnieniu od bohatera werterycznego)- czynnie przeciwstawia się siłom i zjawiskom - poddany działaniu silnych, często przeciwstawnych emocji - czuły, opiekuńczy, wierny, a gdy trzeba mściwy i okrutny (dla dobra sprawy) - m.in. „Giaur” Byrona (http://pl.shvoong.com/) |
prometeizm |
Prometeizm lub postawa prometejska - postawa etyczna, dla której ideałem moralnym jest dobrowolne podporządkowanie działań jednostki dobru większych grup społecznych lub nawet całej ludzkości. Nawiązuje do mitycznej postaci Prometeusza. Oznacza także bunt przeciwko boskim wyrokom i siłom natury oraz cierpienie własne w imię szczęścia ogółu.
Przykładami z literatury mogą być dr Rieux z Dżumy Alberta Camusa, Kordian z dramatu romantycznego Juliusza Słowackiego oraz Konrad w III części Dziadów Mickiewicza - jego prometejska postawa ukazana jest w Wielkiej Improwizacji, postać doktora Judyma z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego oraz biblijny Adam w utworze Dies irae Jana Kasprowicza.
Pojęciem, które wiąże się z postawą Prometeusza, jest tzw. kompleks Prometeusza, czyli dążenie do uzyskania przewagi nad własnym ojcem. (z wikipedii) |
|
Prometeizm - bunt przeciw naturze, Bogu i ograniczającym człowieka regułom życia społecznego, poświęcenie życia dla dobra ogółu -wywiedziony od postawy Prometeusza (gr. ”przewidujący”)- tytana z filozofii greckiej, który wykradł niebu ogień i oddał go ludziom aby poprawić ich nędzny byt, za co został przez bogów przykuty do skały na Kaukazie, gdzie orzeł przez setki lat wyjadał mu stale odrastającą wątrobę. - Konrad z III cz. „Dziadów” A. Mickiewicza (http://pl.shvoong.com/) |
|
Postawa, która ma swój rodowód w micie o Prometeuszu. Jego bunt przeciwko boskim prawom i nakazom w imię szczęścia i wolności ogółu był bardzo bliski romantyzmowi i głoszonej idei indywidualizmu romantycznego. Literacką apoteozę Prometeusza dali m.in. J.W. Goethe w dramacie „Prometeusz” (1774) i Percy B. Shelley w słynnym „Prometeuszu rozpętanym” (1820), najgłośniejszym romantycznym manifeście prometeizmu. W romantyzmie polskim postawa prometejska wyrażała się głównie przez działanie patriotyczne. Mit prometejski najpełniej wpisany jest w twórczość Adama Mickiewicza, a szczególnie w „Improwizację” Konrada z „Dziadów” cz. III. O specyfice ujęcia stanowi to, że Konrad jest buntującym się przeciwko Bogu artystą, a powodem buntu - panujące zło, które najokrutniej wyraża się w zniewoleniu własnego narodu. Jest to zatem prometeizm głównie narodowowyzwoleńczy. Juliusz Słowacki prometeizm w mistycznym okresie swojej twórczości odnosił do towiańczyków, których poglądy po wystąpieniu z Koła Sprawy Bożej zdecydowanie atakował. Odmiennie wykorzystał motyw prometejski Cyprian Kamil Norwid w „Promethidionie” (1851). (z Leksykonu M. Ursela) |
|
|
reneizm |
Reneizm - postawa życiowa, której modelowym reprezentantem jest tytułowy bohater powieści François-René de Chateaubrianda René (1802). Jest ona - obok werteryzmu, schilleryzmu i bajronizmu - przejawem romantycznego indywidualizmu, który we wczesnej fazie epoki manifestował się głównie na płaszczyźnie egzystencjalnej, z czasem dopiero uzyskując zabarwienie i nacechowanie patriotyczno-ideowe w takich kreacjach, jak walenrodyzm czy prometeizm.
Reneizm, podobnie jak werteryzm, jest przejawem buntu wobec rzeczywistości otaczającej wybitną jednostkę o rozbudowanej i nadwrażliwej osobowości, reagującej niezwykle emocjonalnie. Protest ten przeżywany jest - w odróżnieniu od postawy bajronicznej - w sposób bierny, w psychice, marzeniach, myślach i uczuciach bohatera. Ten przejaw bólu istnienia spowodowany jest niemożnością przystosowania się do realiów świata, jego merkantylizmu, praktycyzmu, hipokryzji czy różnego rodzaju niesprawiedliwości. Niezgoda na owe prawa i warunki oraz świadomość własnej inności skłaniają do egotycznych wynurzeń. samoizolacji, melancholijnego odczuwania i przeżywania, ucieczki na łono natury, aby w ten sposób odgrodzić się od wrogiej i bolesnej rzeczywistości. Jest to swoista choroba wieku, określana czasami jako Weltschmerz, która zawładnęła młodymi w początkach XIX w.
Bohater to młodzieniec o wybujałej wyobraźni, samotnik przeżywający rozterki i niepokoje, niezdolny do jakiejkolwiek aktywności, zniechęcony do życia, przepełniony cierpieniem, myślący o samobójstwie.
|
|
Reneizm, sposób ukształtowania bohatera literackiego upowszechniony w literaturze romantycznej zgodnie z pierwowzorem tytułowej postaci opowiadania F.R. de Chateaubrianda René (1802). Młodzieniec:
osobowość, której cechy ma bohater dramatu J. Słowackiego Kordian we wczesnym okresie młodzieńczym. |
|
Z pogłosami reneizmu spotykamy się m.in. w kreacjach Gustawa z Adama Mickiewicza Dziadów cz. II czy bohatera Godziny myśli lub Kordiana z dramatu Juliusza Słowackiego.
Bibliografia
1. M. Ursel, Romantyzm, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2000. 2. Słownik Encyklopedyczny - Język polski Wydawnictwa Europa. Autorzy: Elżbieta Olinkiewicz, Katarzyna Radzymińska, Halina Styś , 1999. (z wikipedii) |
|
|
schilleryzm |
Jedna z postaw romantycznego indywidualizmu, manifestująca się w wymiarze egzystencjonalnym, która bierze swój początek z twórczości Friedricha Schillera, przede wszystkim zaś z koncepcji „szlachetnego zbójcy” rodem z jego dramatu „Zbójcy” (1781). Wyraża się w niej bunt przeciwko niesprawiedliwości świata i rządzących nim praw. Działania jednostki płyną z umiłowania do wolności i sprawiedliwości, choć często ucieka się ona do metod, które nie są społecznie akceptowane. Schilleryzm oddala się od pasywności popularnych ówcześnie postaw reneizmu czy werteryzmu, zbliża zaś do bajronizmu, choć w odróżnieniu do niego uzyskać może nie tylko egzystencjonalne, ale i społeczne umotywowanie. Schiller ukazywał różne aspekty i efekty wolności oraz rodzące się z tego dylematy. Oprócz bowiem Karola Moora, „szlachetnego zbójcy”, który sam postanawia być sędzią i wykonawcą sprawiedliwości, a chore prawo uzdrawiać bezprawiem, jest i drugi bohater dramatu, buntujący się Franciszek, brat Karola. Wykorzystuje on jednak wolność do własnych, egoistycznych celów, a wszystkich oraz wszystko traktuje instrumentalnie. Schilleryzm spotkał się z licznymi zastrzeżeniami moralnymi romantyków, skłaniał - taki też był cel Schillera - do dyskusji na temat istoty oraz granic wolności. Echa Schilleryzmu odnaleźć można w np. powieści poetyckiej Seweryna Goszczyńskiego „Zamek kaniowski” czy w haśle z „Ody do młodości”: „Gwałt niech się gwałtem odciska”, a także w późniejszej balladzie A. Mickiewicza „Powrót taty”, gdzie poruszony modlitwami i prośbami dzieci zbójca uwalnia ich ojca. Wprowadzony przez Schillera motyw fascynował ówczesnych złożonością i ambiwalencją oceny moralnej postaci bohatera, łączącego w swej postawie i działaniach szlachetne pobudki z niejednokrotnie występnymi czynami. Ważne było odejście w tym względzie od typowych wcześniej ujęć stereotypowych (zbójca zawsze zły), schematycznego podziału na postacie pozytywne i negatywne, wprowadzenie bogatej sylwetki psychologicznej. Schiller szczególnie bliski był Zygmuntowi Krasińskiemu, który odwracając się od własnej wcześniejszej fascynacji Szekspirem (szekspiryzm) pisał: „Szekspir rozumiał duszę ludzką, Szyller ducha ludzkości […] W Szekspirze stąd prawda codzienna, wyrwana szczerzej niż gdziekolwiek indziej, na jaśnię [tzn. na jawie]; w Szyllerze prawda wiekuista, idealna, drga i brzmi, i |
|
W postawie tej wyraża się:
|
|
Jaśnieje”. Zmiana opinii wynikała z tego, że w latach 30. wchodził Krasiński w nową fazę twórczości. Bliskie stawały mu się koncepcje schrystianizowania tragedii jako gatunku (głoszone właśnie przez niemieckiego dramaturga), rozwijał poeta swe poglądy historiozoficzne i dlatego realizm Szekspira był już nie do przyjęcia. Krasiński uznawał wizję świata i zdarzeń przynoszonych przez dramaty Schillera za najpełniejszą, całościową, bo uwzględniającą motyw nie tylko realistyczny, ale i wpływ czynników wyższych, istnienie planu Bożego. Filozofia Schillera, jego rozumienie tragizmu jako związku części z całością inspirowała i przekonywała autora „Nie-Boskiej komedii”, który starał się dawać w swojej dojrzałej twórczości ujęcia i wizje historiozoficzne. (z Leksykonu M. Ursela) |
|
|
szekspiryzm |
Szekspiryzm - nawiązanie do twórczości Williama Shakespeare'a i teatru elżbietańskiego, charakterystyczne dla literatury romantyzmu, zwłaszcza dla dramatu romantycznego.
Utwory Shakspeare'a nie były zgodne z wieloma zasadami poetyki klasycystycznej. Ich kompozycję cechuje duża swoboda. Łączą one też w sobie cechy różnych gatunków dramatycznych. Wszystkie te cechy stały się inspiracją dla poetyki romantyzmu.
W literaturze polskiej elementy szekspiryzmu obecne są zwłaszcza w twórczości Juliusza Słowackiego. (z wikipedii)
Twórczość W. Szekspira silnie oddziałała na romantyzm i sztukę romantyczną. Szekspir był prekursorem dramatu romantycznego (także tragedii romantycznej). Jego dokonania artystyczne, tworząc podwaliny nowoczesnej formuły dramatu miały charakter przełomowy i w zasadniczy sposób wpłynęły na dalszy rozwój gatunku w dobie romantyzmu. Dramaturdzy tego okresu byli twórczymi dziedzicami tradycji szekspirowskiej, przyjmując z niej za swoje wszystkie najważniejsze reformy wprowadzone przez autora „Hamleta”. Zerwanie z zasadą trzech jedności tragedii antycznej, łączenie kategorii estetycznych: patosu, tragizmu i komizmu, uznawanych według norm klasycznych za przeciwstawne i tym samym wykluczające swą równoczesną obecność w ramach jednego utworu, czy mieszanie różnorodnych koncepcji stylistycznych to ważniejsze z przyjętych cech formalnych, które wpływały na kształt dramatu romantycznego (synkretyzm rodzajowy i gatunkowy).
|
|
Zespół nawiązań do twórczości W. Szekspira (i teatru elżbietańskiego), charakterystyczny dla literatury dramatycznej preromantyzmu i romantyzmu. Szekspir:
Romantycy przeciwstawili szekspirowski model dramatu tragedii klasycznej, szczególnie dziełom Racine'a, traktując Szekspira jako swego mistrza.
W literaturze polskiej znalazło to odbicie m.in. w dramatach J. Słowackiego (Maria Stuart, Mazepa, Balladyna, Lilla Weneda). hamletyzm |
|
W sferze tematyczno-problemowej koneksje dramatu romantycznego z Szekspirem były jeszcze obfitsze. Uwidaczniały się w odwołaniach do specyficznych kreacji bohaterów (Hamlet, Makbet), ambiwalencji ich oceny moralnej (indywidualizm), sposobów kształtowania fabuły dramatycznej, łączenia i ukazywania wzajemnego przenikania się świata realnego oraz fantastycznego, przedstawienia ludzkiej psychiki i namiętności, posługiwania się kategorią ironii losu, chwytem „teatru w teatrze” czy wprowadzenia koncepcji teatralności świata i życia ludzkiego. Związki z tradycją szekspirowską widoczne są u większości polskich twórców okresu romantyzmu i mają walor określonych manifestacji artystycznych, ideowych, światopoglądowych, filozoficznych. Na przykład tragifarsowość i groteskowość Snu Senatora z „Dziadów” cz. III lub niektórych scen z „Balladyny” (konfrontacja postaci Goplany i Grabca); motta czerpane przez A. Mickiewicza z Szekspira, wyrażające światopogląd romantyczny; koncepcja „teatru w teatrze” w komedii „Pan Jowialski” A. Fredry; reminiscencje Szekspira w „Marii” A. Malczewskiego czy „Zamku kaniowskim” S. Goszczyńskiego. Złożony był stosunek Z. Krasińskiego do Szekspira. Po początkowym okresie fascynacji zaczął w jego dziełach dostrzegać to, że ukazują „tylko zewnętrzny mechanizm życia”. Zdecydowanie przeciwstawiał angielskiemu dramaturgowi wyżej przez siebie cenionego F. Schillera (schilleryzm). Najwięcej różnorodnych szekspirowskich wpływów odnajdujemy w utworach J. Słowackiego. Polskim Hamletem jest Szczęsny z dramatu „Horsztyński”. Twórczo przekształconymi i wykorzystywanymi aluzjami słownymi oraz motywami z Szekspira nasycony jest „Kordian”, pojawiają się też one w „Beniowskim”. Popis artystycznych umiejętności Słowackiego stanowi „Balladyna”, w której szekspiryzm jest szczególnie widoczny (choćby przez odwołania m.in. do „Makbeta” i „Snu nocy letniej”), a przez poetę wykorzystany w różnych celach estetyczno-ideowych. (z Leksykonu M. Ursela) |
|
|
walenrodyzm |
Wallenrodyzm jest postawą, której nazwa wywodzi się od nazwiska tytułowego bohatera powieści poetyckiej Adama Mickiewicza Konrada Wallenroda. Bohater ten poświęca całe swoje życie i honor walce z wrogiem ojczyzny. Ukazuje w swoich działaniach moralnie naganne metody postępowania, gdyż dopuszcza się zdrady. Miał on jednak świadomość, że nie ma innej metody, którą można by pokonać wroga. Powoduje to konflikt wewnętrzny bohatera i jego klęskę. Zasadność i dopuszczalność takiego postępowania była często przedmiotem dyskusji.
Trzeba walczyć dwojako: trzeba być lisem i lwem... dobra walka nie opiera się tylko na sile, mocy, trzeba być na tyle sprytnym, żeby móc swojego przeciwnika przechytrzyć.
Pogląd ten stanowi motto Konrada Wallenroda. Pochodzi ono z dzieła szesnastowiecznego pisarza Niccolò Machiavellego, Książę. |
|
Charakterystyczne cechy bohatera walenrodycznego to: - tajemniczość, ukrywanie swojego prawdziwego imienia; - samotny bunt przeciwko wrogom ojczyzny; - wrażliwość; - silne i wyniszczające konflikty wewnętrzne; - tragiczna, niespełniona miłość; - popełnienie czynu niemoralnego, złamanie nakazów etyki w imię wyższych celów: "Wolnym rycerzom - powiadał - wolno wybierać oręże, / I na polu otwartym bić się równymi siłami, / Tyś niewolnik, jedna broń niewolników - podstępy" |
|
Trzeba jednak pamiętać, że Konrad tak naprawdę nie reprezentuje makiawelizmu: "dwulicowego" działania nie traktuje jako moralnie neutralnego, wręcz przeciwnie: przeżywa dramat, że zmuszony jest podeptać rycerskie wartości, poświęca się dla ojczyzny i cierpi z powodu takiej konieczności. Gdyby tylko mógł, wybrałby inną drogę. (z wikipedii)
Postawa patriotyczna, której literackim wzorcem stał się tytułowy bohater powieści poetyckiej A. Mickiewicza „Konrad Wallenrod”. Jest ona wyrazem nowej formy romantycznego indywidualizmu, który w kreacjach reneizmu i werteryzmu manifestował się biernym protestem egzystencjonalnym, natomiast w przypadku schilleryzmu oraz bajronizmu przybierał formę aktywnego buntu. Postawa walenrodyczna odnosi się do sfery życia polityczno-patriotycznego, jest wyrazem strategii walki niepodległościowej za pomocą środków i metody niezgodnych z etyką. Bajroniczna samotność oraz prometeizm idei są tylko niektórymi wyznacznikami. Podstęp i zdrada, do których musi uciec się bohater, by ocalić zagrożoną ojczyznę, są natomiast jedynymi skutecznymi środkami. Tragizm tej postawy polega właśnie na konieczności posługiwania się amoralną strategią, którą bohater się brzydzi, lecz nie może z niej zrezygnować, jeśli chce zrealizować swój patriotyczny plan. Zniszczenie podstępem wrogów ojczyzny nie jest przy tym szczęśliwym finałem dla bohatera, świadomy stosowania przez siebie nieetycznych metod walki decyduje się na akt samounicestwienia, w ten sposób jakby wyzwalając się z tego tragicznego konfliktu własnego sumienia. Utwór Mickiewicza o Konradzie Wallenrodzie przyjęty został bardzo różnie przez ówczesnych. Młodzi odczytali powieść poetycką jako swoisty „podręcznik konspiratora” (podobnie jak carski senator Nikołaj Nowosilcow, który widział w nim zagrożenie dla imperialnych interesów Rosji), zachętę do podjęcia walki niepodległościowej (tyrteizm). Ale widziano też w utworze określone niebezpieczeństwa, zarzucano Mickiewiczowi - czynili to nie tylko klasycy, ale i romantycy - iż jest apologią zdrady (nasiliły się one po klęsce powstania listopadowego), Juliusz Słowacki nazwał postawę walenrodyczną „metodyzmem zdrady” („Beniowski”). Interpretacje te płynęły jednak z dość powierzchownego odczytania. Mickiewicz będąc na zesłaniu, miał możność zobaczyć potęgę Rosji i uświadomić sobie, jak trudna będzie przyszła walka z nią oraz na jakie tragiczne rozterki moralne narażeni będą patrioci polscy podejmujący walkę z owym „imperium zła”, któremu obce są wszelkie zasady etyczne. (z Leksykonu M. Ursela) |
|
- tragizm - konieczność wyboru między dwiema równymi wartościami (ojczyzna a honor, ojczyzna a miłość), który nigdy nie przyniesie szczęścia, skazuje na klęskę: "Ja to sprawiłem, jakem wielki, dumny, / Tyły głów hydry jednym ściąć zamachem. / Jak Samson jednym wstrząśnięciem kolumny / Zburzyć gmach cały i runąć pod gmachem" (http://www.bryk.pl/)
Wallenrodyzm - polska odmiana bajronizmu stworzona przez Adama Mickiewicza na potrzebę powieści poetyckiej pt. „Konrad Wallenrod” (już samo motto utworu zaczerpnięte z „Księcia” Machiavellego- „trzeba być lisem i lwem...”- podpowiada z jakim bohaterem mamy do czynienia) - tak samo jak bohater bajroniczny Konrad jest wrażliwy i samotny pośród zła tego świata, a dla słusznej sprawy gotów jest popełnić zbrodnię. - dla osiągnięcia celu używa metod nieetycznych i działa wbrew przyjętym zasadom honorowej walki - szaleńczo odważny i gotowy na wyrzeczenia w imię dobra Kraju - poświęci honor, miłość życia, rodzinę dla ratowania Ojczyzny - Wallenrod to ojciec polskiej konspiracji, pierwszy szpieg naszej literatury - postać kontrowersyjna- doprowadza do klęski Zakonu Krzyżackiego wnikając w jego struktury: prowadzi krzyżacką wojnę z Litwą nieudolnie i wyraźnie na szkodę Zakonu. Na polu walki pozostaje jedynie garstka jego żołnierzy. Zdemaskowany przez tajny trybunał zostaje skazany za „fałsz, zabójstwo, herezję, zdradę”. Bez nadziei na powrót do Ojczyzny, złamany życiem - popełnia samobójstwo. (http://pl.shvoong.com/) |
werteryzm |
Werteryzm - model postawy bohatera literackiego, utrwalony w literaturze końca XVIII wieku i w pierwszej ćwierci XIX wieku, za sprawą powieści Johanna Wolfganga von Goethego „Cierpienia młodego Wertera”.
|
|
Obejmuje i określa takie cechy osobowości i postawy jak:
|
|
Bohatera werterycznego cechowały: wybujała wyobraźnia, uczuciowość, brak zdecydowanego działania, dążenie do samozagłady, widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji, niezgoda na konwencje obyczajowe i normy moralne, której towarzyszy pesymistyczne poczucie bezcelowości życia. Wyraża się to w tak zwanym Weltschmerz, kulminującym się najczęściej w geście samobójczym. Utwór Goethego oddziaływał na ukształtowanie się swoistego stylu życia. Wśród młodzieży romantyczej zapanowała moda na ubiór werterowski, czyli żółtą kamizelkę i niebieski frak. Wiele osób, które przyjęły w życiu postawę werteryczną, tak jak główny bohater powieści Goethego, popełniło samobójstwo. (z wikipedii)
Postawa wywodząca się od nazwiska głównego bohatera powieści epistolarnej J. W. Goethego „Cierpienia młodego Wertera”. Obejmuje i określa takie cechy osobowości i postawy jak: wybujała uczuciowość, skłonność do patrzenia na świat przez pryzmat marzeń i poezji (panpoetyzm) , pesymizm, zniechęcenie, poczucie bezcelowości życia, niezgoda na panujący porządek społeczny, obyczajowy i konwenanse towarzyskie. Towarzyszy temu skłonność do wynurzeń na temat własnych stanów duchowych, psychicznych (egzotyzm). Cechą charakterystyczną werteryzmu była pasywność, kontestacja wyzbyta znamion aktywności (tak jak jest w przypadku schilleryzmu czy bajronizmu), skłaniająca bohatera do aktu samounicestwienia. Powieść Goethego, prekursorsko wprowadzając i realizując koncepcję indywidualizmu jako jednej z kluczowych wartości mającego się dopiero rozwinąć romantyzmu, wywołała liczne naśladownictwa literackie, przeniknęła również do ówczesnego obyczaju, wywołując m.in. falę samobójstw wśród tych, którzy podobnie jak Werter naznaczeni byli chorobą wieku, Weltschmerzem. Znalazła się w kręgu „książek zbójeckich”, inspirujących marzenia młodych, ale też wystawiających ich na niewysłowione katusze, gdyż otaczająca rzeczywistość była diametralnie różna od tej „idealnej”, literackiej. W sferze mody utwór znalazł swój wyraz w charakterystycznych elementach ówczesnego stroju: młodzi mężczyźni ubierali się - wzorem Wertera - w słynne niebieskie fraki i żółte kamizelki oraz przywdziewali buty z palonej skóry. W literaturze europejskiej i polskiej werteryzm rozwijał się również w postaci tzw. werteriad, czyli utworów powielających schemat fabularny i kształt formalny powieści Goethego (niekiedy także w postaci parodystycznej). Do bardziej znanych należą w Niemczech - „Waldemar” Friedricha Jacobiego, „Siegwart” Johanna M. Millera, „Radości młodego Wertera” Philippa Nicolai (pastisz z 1775r., co uświadamia olbrzymią już wtedy popularność powieści Goethego); we Francji „Oberman” Etienne'a Pivert deSenancoura; we Włoszech - „Listy Jakuba Ortis” Ugo Fascola, w Polsce zaś: „Emmelina i Arnolf” (1821) Łucji Rautenstrauchowej, „Cierpienia Albina” (1822) Adama |
W romantyzmie polskim werteryzm wyraźnie wpłynął m.in. na kreację Mickiewiczowskiego Gustawa z „Dziadów” cz. III i cz. IV czy tytułowego bohatera dramatu „Kordian” J. Słowackiego. Z czasem w zbanalizowanej postaci stał się jednym ze schematycznych motywów literatury popularnej. Jego pierwiastkowe ślady odnaleźć można także np. w biografii Mickiewicza czy Aleksandra Fredry. |
Towarzyszy temu:
Cechą charakterystyczną werteryzmu była:
|
|
Kasperowskiego lub „Julia i Adolf” (1824) Ludwika Kropińskiego. W romantyzmie polskim werteryzm wyraźnie wpłynął m.in. na kreację Mickiewiczowskiego Gustawa z „Dziadów” cz. III i cz. IV czy tytułowego bohatera dramatu „Kordian” J. Słowackiego. Z czasem w zbanalizowanej postaci stał się jednym ze schematycznych motywów literatury popularnej. Jego pierwiastkowe ślady odnaleźć można także np. w biografii Mickiewicza czy Aleksandra Fredry. (z Leksykonu M. Ursela) |
|
|
Faustyzm - nazwa pojęcia pochodzi od imienia tytułowego bohatera Fausta, arcydzielnego dramatu Johanna Wolfganga Goethego. Bohater faustowski to człowiek, dążący do pełni poznania, pragnący odkryć tajemnice istnienia świata i człowieka, buntujący się przeciwko wszelkim ograniczeniom stającym na drodze do odkrycia zagadek wszechświata. Bohater faustowski, by spełnić swoje ambicje poznawcze, jest gotowy nawet na zawarcie paktu ze złem i jego reprezentantami. W literaturze polskiej motywy faustowskie pojawiają się np. w Dziadach cz. III.
(klp.pl)