Rozdział 1II

KRYZYS POWOJENNYCH STOSUNKÓW W AZJI (1945- 1949)

1. Zakończenie wojny z Japonią i jej konsekwencje

Nagły, skuteczny militarnie atak Japończyków na Pearl-Harbour 7 grudnia 1941 r. stanowił upokonenie USA, którego politycy amerykańscy nie zapomną do końca wojny. Jednocześnie przesądził o wejściu tego mocarstwa do wojny i przekształcenie jej w wojnę ogólnoświatową W cztery dni po ataku na wielką bazę floty amerykańskiej, faszystowskie Niemcy i Włochy wypowiedziały wojnę Stanom Zjednoczonym.

Pamięć o Pearl-Harbour oraz wielkość strat poniesionych podczas walk na Pacyfiku wzmagały negatywny stosunek Waszyngtonu do Japonii w końcowym okresie wojny oraz pnyczyniały się do przedlużenia jej na Dalekim Wschodzie. Prezydent Roosevelt nalegał nie tylko na rozciągnię­cie na Japonię zasady bezwarunkowej kapitulacji (uzgodnionej z Churchillem na konferencji w Casablance i proklamowanej 24 stycznia 1943 r.), lecz później podtnymywał także tezę o jednakowym traktowaniu Niemiec i Japonii. Prezydent Truman mógł wcześniej zakończyć wojnę, gdyby przyjąl kapitulację wojskowąna wzór włoski i nie nalegał na jej formulę wymie­rzonąprzeciwko cesarzowi na Dalekim Wschodzie, doprowadzając do użycia bomb atomowych wobec Hiroshimy i Nagasaki.

Związek Radziecki był szczególnie zainteresowany wypędzeniem Japończyków z północnych Chin, okupowanych pr-aez Armię Kwantuńską. Już 30 października 1943 r., podczas obiadu wydanego na zamknięcie konferencji ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Trójki, Stalin powiedział Cordellowi Hullowi, że ZSRR w odpowiednim momencie wypowie wojnę Japonii. Na konferencji teherańskiej szef pądu radzieckiego zaakceptował treść opublikowanego 1 gru­dnia 1943 r, komunikatu konferencji kairskiej, w którym Roosevelt, C7ang Kai-stek i Churchill zapowiadali pozbawienie Japonii po wojnie wszystkich wysp na Pacyfiku, które zdobyła po 1914 r., jak również Mandżurii, Pormozy i Wysp Rybackich. Korea miała uzyskać niepodległość. Ze swej strony Stalin w rozmowie z prezydentem T 1SA wyrazi( zainteresowanie Wyspami Kurylski­mi, poludniowym Sachalinem, koleją mandżwską oraz portami Dairen i Port Artur.

III. Kryrys powojennych stosunków w Azji (1945 - l 949) 55

Związek Radziecki unikał wojny na dwa fronty. W wojnie na Dalekim Wschodzie zachowywał neutralność i wymagal jej uznawania od Japonii. Polityka neutralności nie miała natomiast za­stosowania wobec Chin. W kraju tym toczyły się bowiem i splatały dwie wojny: przxciwko Ja­pończykom, w której kuomintangowcy od 1937 r, zobowiązali się współdziałać z komunistami, oraz wojna domowa między tymi dwiema silami wznowiona w 1941 r. Od tego czasu Waszyng­ton udzielał siłom Czang Kai-sieka pomocy przeciwko komunistom, którzy stworzyli swoje rejony autonomiczne w północno-zachodnich Chinach. Siłom, którym przewodził Mao Tse­dun, udzielal z kolei pomocy Związek Radziecki. W przyszlości miało się okazać, że zakres pomocy radzieckiej Mao uważał za odbiegający od możliwości ZSRR, a arogancję doradców radzieckich traktował jako wyraz planów ograniczania suwerenności Chin.

Stany Zjednoczone nie chciały w swej polityce dalekowschodniej zrażać sobie Moskwy. Prowa­dząc długotrwałą, krwawą i kos-rtownąwojnę z Japoniąbyly zainteresowane przystąpieniem do niej Związku Radzieckiego oraz konsolidacją wszystkich sii antyjapońskich. Dlatego od lata 1944 r. usiłowały pojednać pod swoim patronatem nacjonalistów i komunistów chińskich. Zada­nie to prezydent Roosevelt powierzył gen. Patrickowi Hurleyowi, który - jak dosadnie określil George Kennan - „znał dokładnie okrzyki bojowe różnych plemion indiańskich, lecz nie mial pojęcia o Chinach".

Dalekowschodnie motywacje amerykańskie ujawniły się jeszcze silniej na konferencji jałtań­skiej, zwlaszczaw toku rozmów Roosevelt-Stalin. Porozumienie między nimi nie byto trudne, chociaż prezydent USA początkowo wątpił w celowość rychłego inforn~owania o jego treści Czang Kai-siaka. Ostatecznie protokół jałtański przewidywał, że Związek Rad-r_iecki przystąpi do wojny przeciwko Japonii w dwa lub trzy miesiące po kapitulacji Niemiec i zakończaniu wojny w Europie. W zamian Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zgodziły się na utrzymanie status guo Mongolskiej Republiki Ludowej, zwrot przez Japonię południowego Sachalinu i przyle­głych wysp Związkowi Radzieckiemu, umiędzynarodowienie portu Dairen, stworzenie radziec­kiej bazy morskiej w Port Artur, zapewnienie współwłasności ZSRR na wschodniochińskiej i poludniowomandżurskiej liniach kolejowych, jak również pnekazanie ZSRR Wysp Kurylskich. Strona amerykańska zobowiązała się uzyskać zgodę Czang Kai-sieka na dokonanie powyższych znuan; strona radziecka wyraziła gotowość zawarcia z rządem narodowym Chin paktu przyjaźni i przymierza, aby „dopomóc im w uwolnieniu się z jarzma japońskiego".

Po kapitulacji Niemiec zobowiązania dalekowschodnie Wielkiej Trójki byty w zasadzie realizo­wane, aczkolwiek nierównomiernie. 5 kwietnia 1945 r. Moskwa wypowiedziała radziecko-ja­poński pakt o neutralności (z 13 1V 1941 r.). Zawarty na pięć lat mógł on być wypowiedziany na rok przed wygaśnięciem tego terminu. Podczas wizyty Harry Hopkinsa w Moskwie na przełomie maja i czerwca, Stalin powtórzyl zapewnienie o przystąpieniu do wojny zgodnie z zobowiąza­niem jałtańskim. Trwata już koncentracja wojsk radzieckich na przyszłym froncie dalekowscho­dnim. Ze swej strony w czerwcu USA poinformowaly Czang Kai-sieka o uzgodnieniach krym­skich i nakloniły go do podjęcia rokowań z Moskwą. Szef rządu narodowego proponował, aby zaniienony pakt mial charakter czterostronny, a nie dwustronny. W czasie pierwszej fazy roz­mów w Moskwie ministra spraw zagranicznych Sung Tsi-wena (30 VI - 15 VII) nie doszlo do uzgodnienia tej koncepcji.

Konferencja poczdaniska nie wprowadziła do dawnych ustaleń w sprawach Dalekiego Wschodu niczego nowego, aczkolwiek doradcy Trumana liczyli, że Stalina uda się przekonać do ustępstw na rzecz tez chińskich. W czasie drugiej rundy rozmów Sung Tsi-wena w Moskwie (7 - 14 VIII) doszło do porozunuenia, ponieważ 9 sierpnia Związek Radziecki wypowiedział Japonii wojnę

56

i rozpoczął działania wojenne na wielką skalę. Podpisany ostatecznie 14 sierpnia 1945 r. ra­dziecko-chiński traktat o przyjaźni i sojuszu pr7xwidywał wzajemnąpomoc w wojnie przeciwko Japonii, zobowiązywal strony do unikania separatystycznych rozmów i porozumień pokojowych z Japonią oraz do zapobiegania powtórzeniu się agresji z jej strony. Jednocześnie zostały podpi­sane porozumienia w sprawie wspólnej eksploatacji Chińskiej Czangczuńskiej Drogi 7.elaznej, wspólnego wykorzystania bazy morskiej w Port-Arturze (administracja miala pozostać w rękach chińskich, a obrona w radzieckich) i uznania Dairenu za wolny port, w którym ZSRR będzie mial oddaną w dzier7awę część przystani i magazynów portowych. Ponadto Chiny uznały nie­podlegiość Mongolskiej Republiki Ludowej, natonuast Związek Radziecki potwierdził suweren­ność Chin nad Mandżurią.

Wojna z Japonią szybko wchodziła w końcową fazę. Dyplomacja tego kraju coraz dotkliwiej odczuwała izolację międzynarodową. Minister Mamoru Shigemitsu, który byl dawniej ambasa­dorem w ZSRR i w Wielkiej Brytanii, już wcześniej zwątpił w zwycięstwo. W czerwcu dwukrot­nie sondował Moskwę w sprawie ceny, 7a którą ZSRR nie przystąpilby do wojny lub pomógł Japonii wyjść z wojny. Sondaże te okazały się owocne, ponieważ Związek Radziecki nie miał zamiaru naruszać koalicyjnych zobowiązań w kwestiach dotyczących Japonii. Dodatkowątrud­ność, którą mieli do pokonania japońscy zwolennicy wycofania się z wojny, stanowilo żądanie bezwarunkowej kapitulacji, wysuwane od dwóch lat przez mocarstwa koalicji. Żądanie to zagra­żalo monarchii, co przy kulcie Mikado w spoleczeństwie Japonii sprzyjalo kolom wojskowym, które bez względu na ofiary i straty dążyły do przedłużenia wojny aż do rezygnacji aliantów z owego żądania.

W tej sytuacji sztabowcy amerykańscy zakladali, że wojna z Japonią może przedtużyć się do końca 1946 r. Tuż przed konferencjąpoczdamskąw Waszyngtonie wahano sig czy w warunkach pokojunie oszrzeędzvć ,; rstyt~eji impeiialrej", czyli cwana, aby zakończyć wojnębez uażta3u ZSRR. 7, Poczdamu Amerykanie i Anglicy - za wiedzą Stalina i akceptacją Chin - wydali 26 lipca do Japonii psoklan~ację domagającąsię kapitulacji „wszystkich sil zbrojnych", której alter­natywąmiało być „szybkie i caikowite Mszczenie" tego kraju. Nadto sojusznicy żądali likwida­cji military~nu japońskiego i praemyslu wojennego oraz demokratyzacji życia społec~ego, a także zapowiadali całkowite rozbrojenie japońskich sił zbrojnych, ukaranie pr~xstępców wojennych oraz okupację terytorium (uszczuplonego do wysp Honsiu, Hokkaido, Kiusiu, Sikoku i kilku mniejszych).

~_ądanie demokratyzacji oraz wzmianka o ewentualnej zmianie formy ustrojowej były nie do przyjęcia nie tylko dla militarystów, lecz także dla innych japońskich zwolenników szybszego zakończenia wojny. W dwa dni później premier Kantaro Suzuki odpowiedzial na proklamację, że Japonia będzie prowadzić wojnę aż do osiągnięcia honorowych warunków. Spowodowalo to przyspieszenie przez Amerykanów przygotowań do zrzucenia bomby atomowej na Hiroszimę w dniu 6 sierpnia. Kola militarystyczne zareagowały na tę tragedię jedynie pogróżkami. Mini­ster spraw zagranicznych Shigenori Togo w porozumieniu ze zwolennikami kapitulacji posta­nowi) jednak ~aiądać wyjaśnień na temat losu cesarza po kapitulacji. Czas uplywał. Druga ame­rykańska bomba atomowa spadla 9 sierpnia na Nagasaki. Związek Radziecki rozpocząl dzialania przeciwko Arn~ii Kwantuńskiej, która mula stanowić trzon obrony na kontynencie nawet po opanowaniu wysp japońskich.

W tej sytuacj i cesarz Hirohito, który od czerwca podzielał poglądy zwolenników wyjścia z wojny, przeforsował 10 sierpnia wniosek, aby minister Togo zawiadomi) koalicję, iż Japonia przyjmie proklamację poczdamską, o ile prerogatywy cesarra nie zostaną naruszone. Wiadomość przeka­zano do Waszyngtonu za pośrednictwem Szwajcarii. Amerykanie doszli do wniosku, że cesarz

IIL Kryrys powojennych stosunków w Azji (1945 - 1949) 57

może być potrzebny w prowadzeniu okupacji. 11 sierpnia sekretarz stanu Byrnes odpowiedzial w imieniu soj ustników, że obowiązkiem cesarza będzie wydanie rozkazów w sprawie kapitulacji wszystkich japońskich sil zbrojnych i zadbanie o wykonanie tych rozkazów.

Po dwóch dniach ostrych sporów w lonie rządu japońskiego, a także groźbach puczu general­skiego, ponownie przeważylo stanowisko Hirohito. 14 sierpnia w Tokio uroczyście oświadczyl, że prryjmuje proklamację poczdamską, a cesarz wydal wszystkim silom zbrojnym rozkaz kapi­tulacji. Na wieść o tym kilku nieprzęjednanych ekstremistów popetniło samobójstwo przed paia­cem cesarskim. Rozkaz cesarski nie wszędzie dotarl i w niektórych obszarach filipińskiej dżu.­gli i na poszczególnych wysepkach Pacyfiku walki trwaiy nadal. Prawie do końca sierpnia trwaly one również w Mandżurii, Korei i na Korytach, ponieważ Japończycy nie chcieli kapitulować przed dowództwem radzieckim. Ofensywa radziecka doprowadziia do rozbicia Armii Kwantuń­skiej. 19 sierpnia zlikwidowano marionetkowe cesarstwo Mandżukuo i aresztowano marionet­kowego cesarza Kang Teh. Na mocy traktatu radziecko--chińskiego z 14 sierpnia Mandżuria po 11 latach japońskiego panowania wróciia do Chin; Armia Ludowa przy radzieckiej pomocy dotarta tam szybciej niż wojska kuomintangowskie.

Japończycy chętniej kapitulowali przed oddzialami amerykańskimi. 30 sierpnia zajęły one główne wyspy terytorium japońskiego. Natomiast Armia Radziecka zajmowala kolejno Port Artur (23 VIII), Sachalin (18 VII1) i Kuryle (1 IX). Oficjalne podpisanie aktu kapitulacji Japonii nastąpilo 2 września 1945 r. na pancerniku „Missouri" w Zatoce Tokijskiej. Przyjąl jąglównodowodtący wojsk amerykańskich na Dalekim Wschodnie gen. Douglas MacArthur w towarzystwie przed­stawicieli mocarstw sojuszniczych. Podpisali ją: minister spraw zagranicznych Shigemitsu oraz przedstawiciel Kwatery Cesarskiej gen. Yoshijiro Umitsu. Cesarz i rząd japoński stali się odtąd wykonawcami zarządzeń wiadz okupacyjnych. W ciągu następnych dni poszczególne dowódz­twa japońskie podpisywały lokalne kapitulacje (w Singapurze kapitulację dla lndochin podpisa­no dopiero 12 września).

Tak oto rozbieżności między mocarstwami Wielkiej Koalicji były na Dalekim Wschodzie znacz­nie mnięjste niż w Europie. Pośrednio świadczyly o tym próby Stanów Zjednoczonych uzyska­nia pomocy 7_wiątku Radzieckiego w celu umocnienia pozycji rządu Czang Kai-szeka w Chi­nach. Jednakże i na tym obszarze równolegle do rozpadu koalicji w Europie narastaiy sprzeczności i spory. Jednym z przejawów, a zarazem prryczynątego procesu byto daleko idące ograniczenie uprawnień i faktycznej roli ZSRR w kontroli nad systemem okupacji Japonii.

Polistrategia amerykańska wobec Japonii bezpośrednio po kapitulacji - jak wskazująówczesne dokumenty amerykańskie - polegała na uksttaitowaniu takiego systemu władcy, który odpo­wiadalby celom i interesom Stanów Zjednoczonych. Dlatego USA nie tgodzily się na utworzenie stref okupacyjnych i nalegały, aby politykę wobec pokonanego wspólnie kraju realizowalo jedy­nie dowództwo amerykańskie. Ze swej strony Związek Radziecki nie zgodzil się postać swojego kontyngentu wojsk pod dowództwo amerykańskie (uczyniły to tylko Nowa Zelandia i Australia). Gen MacArthur był formalnie dowódcą naczelnym wojsk sojuszniczych, działał jednak z inspi­racji wyłącznie rządu amerykańskiego. Dyplomacja amerykańska dążyla do usankcjonowania tego stanu rzeczy. Na konferencji ministrów spraw zagranicznych w Londynie we wrześniu 1945 r. Anglosasi zaproponowali utworzenie Dalekowschodniej Komisji Konsultatywnej, która mialaby jedynie prawo przedstawiania zaleceń MacArthurowi, podczas gdy Mototow propono­wal stworzyć rzeczywisty mechanizm kontroli te strony 10 państw (USA, ZSRR; Wielka Bryta­nia, Chiny, Francja, Kanada, Australia, Holandia, Nowa Zelandia i Filipiny) pod nazwą Soju­szniczej Rady Kontroli Japonii. Po licznych polemikach i wymianie not ministrowie Wielkiej Trójki znaleźli 17111 1940 r. na konferencji w Moskwie formułę kompromisowąw postaci utwo­

58

nenia Komisji Dalekowschodniej, która miala obradować w Waszyngtonie lub Tokio w składzie wymienionych 10 państw, jak również Sojuszniczej Rady do Spraw Japonii, która miala funk­cjonować w Tokio pod przewodnictwem gen. MacArthura lub jego przedstawiciela z udzialem przedstawicieli ZSRR, Chin i wspólnego przedstawiciela Wielkiej Brytanii, Australii, Nowej Zelandii i Indii. Komisja Dalekowschodnia miala formulować politykę wobec Japonii, gdy Soju­sznicza Rada - dorad-nać naczelnemu dowódcy w sprawach stosowania postanowień aktu kapi­tulacyjnego. Dowódca naczelny mial stanowić jedyną władzę wykonawcza, faktycznie jednak sprawowal wladzą nieograniczoną. Na forum obydwu organów sojuszniczych od początku ich d-r~iałalności (w lutym i w kwietniu 1946 r.), dochodulo na tym tle do licznych sporów dyploma­tycznych. Często MacArthura popieral tylko delegat amerykański, zaś general pomijai postano­wienia Komisji Dalekowschodniej i zalecenia Sojuszniczej Rady do Spraw Japonii. Efektywność prac i postanowień tych organów była niska.

W takich okolic7.nościach gen. MacArihur skutecznie kształtował w Japonii władzę państwową, która rzeczywiście popierala „cele Ameryki". Przy udziale Komisji Dalekowschodniej doszło (6 III 1946 r.) do uchwalenia przez parlament japoński konstytucji, która weszła w życie 3 maja 1947 r. Zlikwidowala ona system rządów absolutystycznych i uczyniła Japonię państwem libe­ralno-parlamentarnym; wladza cesarska pozostala jedynie „symbolem państwa i jedności naro­du". W art. 9 konstytucja proklamowala rezygnację z sił zbrojnych i wojny jako instrumentów polityki Japonii. W 1946 r. przyjęto także ustawę o reformie rolnej, która likwidowała pólfeudal­ne władanie ziemią. Pod wpływem delegacji radzieckiej Komisja Dalekowschodnia opracowala ponadto zasady organizacji japońskich związków zawodowych (6 XII 1946 r.), a następnie zasa­dy otwarcia Japonii dla światowej nauki, literatury i sztuki (27 III 1947 r.).

Więcej sporów międzyalianckich wywotywały problemy demilitaryzacji Japonii oraz międzyna­rodowych konsekwencji jej kapitulacji. Najwcześniej Komisja Dalekowschodnia zdołała podjąć decyzję w sprawie ukarania japońskich przestępców wojennych (3 IV 1946 r.) i restytucji zagra­bionej wlasności (18 V1I i 10 X 1946 r.). Niemal w rok później uchwaliła dokument pt. „Podsta­wowa polityka wobec Japonii po kapitulacji" (19 VI 1947 r.), w którym określone zostały naj­ważniejsze problemy demilitaryzacji i demokratyzacji, co w konsekwencji prowadziło do zredukowania potencjału wojskowo-przemyslowego Japonii (14 VIII 1947 r.). Na końcu tej listy postanowień znalazl się dokument pt. „Zakaz dzialalności wojskowej w Japonii i dysponowanie japońskim sprzętem wojskowym" (12 II 1948 r.). Praktycznie ostatnim posunięciem byto skaza­nie 4 listopada 1948 r. 25 przestępców wojennych przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu po procesie tokijskim (który trwał z przerwami od 3 V 1946 r.). Zapadło siedem wyroków śmierci (sześciu generałów - Hiedeli Tojo, Kenyi Daibahra, Ivano Matsui, Saiskaro Itagoki, Atiro Muto, Hitaro Kimura oraz minister spraw zagranicznych w początko­wym okresie wojny na Pacyfiku i Dalekim Wschodzie, Koki Hirota).

„Zimna wojna" ogarniała stopniowo Daleki Wschód także dlatego, że Stany Zjednoczone coraz aktywniej stosowały „doktrynę powstrzymywania" również wobec rewolucji chińskiej. Podejmo­wanie przez dotychczasowych sojuszników uzgodnionych decyzji stawało się coraz trudniejsze, a od wiosny 1948 r. wręcz niemożliwe. W drugim póiroczu 1948 r. gen. MacArthur nie wysłu­chiwał już opinii innych państw. Poprzednio sprzeciwił się pociągnięciu do odpowiedzialności karnej przed Międzynarodowym Trybunałem glównych szefów największych monopoli (Mitsui, Mitsubishi i Sumitomo). Teraz sprzeciwił się splacaniu reparacji japońskich ich kosztem, a także odrrucil (11 XI 1948 r.) propozycję radziecką w sprawie międzynarodowej kontroli nad japoń­skim przemyslem wojennym. Realizując koncepcję „stabilizacji ekonomicznej" Japonii, dowód­ca amerykański starsi się pozyskać kola gospodarcze i polityczne tego kraju. W dniu stracenia

III. Kryzvs powojennych stosunków w Azji (1945 - 1949) 59

skazanych na śmierć głównych przestępców wojennych (22 XII 1948 r.) ogłosił amnestię dla pozostalych oskarżonych lub skazanych.

Walka dyplomatyczna w Komisji Dalekowschodniej nie ominęia traktatu pokoju z Japonią. W lipcu 1947 r. Stany Zjednoczone proponowały zwolanie konferencji pokojowej w skladzie 11 państw czionkowskich tej Komisji oraz przyjęcie zasady decydowania większościądwóch trze­cich glosów. Fornmia ta nie byla dogodna dla ZSRR, który nie mial szans na uzyskanie choćby zwyklej większości, toteż zaproponowal przygotowanie traktatu przez Radę Ministrów Spraw Zagranicznych, która podejmowałaby decyzje na zasadzie jednomyślności. Żadna zx stron nie chciała ustąpić, co spowodowało impas w rozmowach. Z uplywem czasu doświadczenia ewopej­skie i sukcesy rewolucji chińskiej skloniły Waszyngton do jawnie separatystycznych poczynań wobec Japonii. Gen. MacArthw popierał prawicowe koncerny japońskie, przygotowując w ten sposób grunt pod separatystyczny traktat pokojowy odpowiadający amerykańskim preferencjom.

2. Yrobłem koreański

Na konferencjach Wielkiej Trójki w Jakie i Poczdanue uzgodniono, że po wyzwoleniu spod japońskiego panowania Korea uzyska niepodlegiość. Wojska radzieckie mialy okupować pół­nocną amerykańskie potudniowączęść półwyspu. Przedstawiciele sztabów generalnych obydwu krajów uzgodnili podczas konferencji poczdamskiej, że linia demarkacyjna będzie przebiegała wzdluż 38 równoleżnika. Armia Czerwona okupowala wyznaczony obszar do 12 sierpnia. Ame­rykanie proyjęli kapitulację sil japońskich w Korei dopiero 8 września 1945 r., gdyż nie wylądo­wali tam wcześniej.

Linia 38 równoleżnika zaczęła rozgraniczać przeciwstawne polityki wobec tego kraju. Pod oku­pacjąradzieckątworzono „komitety ludowe" i przygotowywano rewolucyjne refornry społeczno­gospodarcze.Amerykanie sprowadzili niebawem ze Stanów Zjednoczonych przxbywającego tam od czasu okupacji japońskiej w 1910 r. Li Syng-Mana, potomka ostatniej dynastii koreańskiej, a zarazem szefa Tymczasowego Rządu Korei na emigracji. Okupacyjne władze amerykańskie popieraly obóz tego prawicowego polityka oraz walkę z powstającymi w południowej części Korei komitetami ludowymi. Pod koniec 1945 r. wiadze amerykańskie nakazały ich rozwiąza­nie.

Na konferencji moskiewskiej ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Trójki w grudniu 1945 r. delegacja amerykańska proponowala utworzenie dla całej Korei jednolitej administracji wojsko­wej, ale z zachowaniem dwóch dowództw. Jej zadaniem byloby zajmowanie się sprawami gospo­darczymi oraz pr-iygotowanie gruntu pod czterostronne powiernictwo (USA, ZSRR, Wielka Bry­tania i Chiny) potączone z wsadzą wykonawczą, prawodawczą i sądową czterech mocarstw sprawowaną przez pięć lat oraz z. możliwością przediużenia tego okresu. Delegacja radziecka przeciwstawila się temu projektowi i przedstawna swój własny, który zostai ostatecznie przyjęty z niewielkimi poprawkami.

Ustalenia te przewidywały: 1) powoianie, złożonej z przedstawicieli dwóch państw, radziecko­amerykańskiej Komisji Mieszanej mającej za zadanie prowadzenie konsultacji z demokratycz­nymi partiami i organizacjami spolecznymi w sprawie utworzenia przyszłego rządu i ustanowie­nia powiernictwa czterech mocarstw nad Koreą; 2) utworzenie tymczasowego rządu koreańskiego, który zająiby się sprawami rozwoju przemysłu, rolnictwa, transportu i kultury w catym kraju; 3) polecenie Komisji Mieszanej, aby w porozumieniu z rządem tymczasowym i partiami demo­

60

kratycznymi przygotowała środki realizacji powiernictwa na okres pięciu lat, po którym cały kraj mial uzyskać niepodległość państwową.

Komisja Mieszana, która składala się z 10 osób (po 5 z obu stron) rozpoczęła prace w Seulu w marcu 1946 r. Już w toku ustalania trybu prac ujawniiy się sprzeczności. Strona radziecka proponowala konsultowanie w sprawie utworzenia przyszlego rządu jedynie partii lewicowo­demokratycznych, gdy strona amerykańska proponowała uwzględniać wszystkie partie nie uspo­sobione wrogo wobec Komisji Mieszanej (na liście amerykańskiej znalazło się 20 partii i organi­zacji, w tym 17, które potępily porozumienie moskiewskie, natomiast nie znalazly się na niej organizacje lewicowe). Uzgodniono (17 IV 1946 r.) branie pod uwagę w toku konsultacji tylko tych partii, które podpisząoświadczenie popierające moskiewskie porozumienie w sprawie Ko­rei. W toku realizacji powyźszej decyzji partie popierające Li Syng--Mana otrzymały od niego dyrektywę, aby takie oświadczenie podpisały, zastrzegając sobie prawo do wystąpienia przeciw­ko jakiejś części porozumienia moskiewskiego. Gdy strona radziecka przeciwstawiła się dopu­szczeniu tych partii do konsultacji, Amerykanie zażądali przerwania prac Komisji Mieszanej (6 V 1946 r.) i wzmogli poparcie dla partii popierających Li Syng-Mana, określając je na wyrost mianem „demokratycznych".

Komisja Mieszana nie zbierala się ponad rok. W tym okresie pod okupacją amerykańską nastę­powala konsolidacja sil prozachodnich, postępowal odwrót od zainicjowanych początkowo re­forn~. Li Syng--Man utworzył tzw. izbę demokratyczną, która zaczęła spelniać funkcje doradcze przy dowództwie amerykańskim. Natomiast pod okupacjąradzieckąrozpoczęla dzialalność Ko­munistyczna Partia Korei (10 X 1945 r.), która po połączeniu się z Nową Partią Ludową utwo­rzyla w 1946 r. Partię Pracy Korei (to ostatnie slowo dodano w 1949 r.). W lutym 1946 r. na zjeździe komitetów ludowych wybrano Tymczasowy Komitet Ludowy Korei Północnej, a nieba­wem wszystkie partie demokratyczne utworzyly zjednoczony Demokratyczny Front Narodowy. Ciała te prowadzily reformy rolne i dokonały nacjonalizacji przemyslu, który stanowil glównie wiasność japońską. Doprowadzily też do uchwalenia kilku postępowych ustaw (m.in. 0 8-go­dzinnym dniu pracy).

Częsta wymiana korespondencji między dowódcami wojsk okupacyjnych nie zdołała doprowa­dzić do wznowienia pracy Komisji Mieszanej. Dopiero w rezultacie wymiany not między szefa­mi dyplomacji obu mocarstw doszlo 21 maja 1947 r. do wznowienia posiedzeń Komisji w Seulu. Do 10 czerwca zdołaia ona uzgodnić tryb konsultacji z demokratycznymi partiami i organizacja­mi w obu częściach Korei. Dokument na ten temat był dyskutowany w calym kraju. Wbrew uzgodnieniomAmerykanie starali się nadal przyciągnąć do konsultacji partie przeciwne porozu­mieniu moskiewskiemu, a także małe organizacje liczące poniżej 10 tys. czlonków. Brak zgody w tej kwestii uniemożliwił rozpoczęcie konsultacji z partiami, co do których obie strony nie wniosiy zastrzeżeń.

Waszyngton (26 VIII 1947 r.) zaproponował rozpatrzenie przez ministrów spraw zagranicznych kwestii przeprowadzenia w obu częściach Korei pod nadzorem ON7. wyborów do zgromadzeń ustawodawczych, aby na ich podstawie utworzyć ogólnokrajowe zgromadzenie ustawodawcze i powolać rząd zjednoczonej Korei. Rząd radziecki propozycję tę odrzucit twierdząc, że Komisja Mieszana może spelnić wyznaczone jej zadanie. Niebawem (26 IX 1947 r.) delegacja radziecka przedstawiła na forum Komisji Mieszanej wniosek o jednoczesne wycofanie wojsk okupacyj­nych z obu części Korei na początku 1948 r. i pozostawienia samym Koreańczykom możliwości sformułowania rządu. Amerykanie wniosek radziecki odrzucili, obawiając się wespół z Li Syng­Manem i jego partiami porażki w toku realizacji takiego rozwiązania. Z,e swej strony wnieśli przy pomocy przychylnej im większości „problem koreańskiej niezale7a~ości" na porządek dzienny

IIl. Kryrys powojennych stosunków w Azji (1945 - 1949) 61

II sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ (17 IX 1947 r.) i pod tym pretekstem przerwali następnie (18 X 1947 r.) dyskusję w Komisji Mieszanej w Seulu.

W toku obrad nad kwestiąkoreańskąw ONZ delegacja radziecka ponowila propozycję wycofa­nia wojsk okupacyjnych z Korei, postulując zaproszenie przedstawicieli obu części Korei do udziatu w dyskusji na sesji Zgromadzenia Ogólnego. Proamerykańska większość oba wnioski odrzucila, a następnie (14 XI 1947 r.) uchwalila rezolucję w sprawie powoiania Tymczasowej Komisji ONZ do Spraw Korei i zorganizowania pod jej nadzorem do 31 marca 1948 r. wyborów w tym kraju, aby następnie powolać - takżx pod nadzorem Tymczasowej Komisji - rząd koreański. Delegacja radziecka w glosowaniu nie uczestniczyla, twierdząc, iż zgodnie z wcze­śniejszymi zobowiązaniami problem koreański należał do kompetencji czterech mocarstw i Ko­misji Mieszanej, toteż przekazanie go do ONZ byto nielegalne. Przedstawiciele Związku Ra­dzieckiego określali manewr amerykański jako parawan osłaniający jednostrome posunięcia USA w Korei Poludniowej.

Z początkiem 1948 r. przybyta do Seulu Tymczasowa Komisja, złożona z przedstawicieli ośmiu państw (Australii, Francji, Filipin, Indii, Kanady, Salwadoru, Syrii i Chin). Sity lewicowe od­niosły się do niej wrogo, pojawil się nawet zwalczający ją ruch partyzancki. Komisja postanowi­la zorganizować wybory wylącznie pod okupacją amerykańską i przesunęla ich termin na 10 maja. W odpowiedzi w Phenianie odbyta się inspirowana przez Moskwę narada partii politycz­nych i organizacji spolecznych z całej Korei, która skierowała 23 kwietnia protest do obu mo­carstw okupacyjnych przeciwko organizowaniu separatystycznych wyborów, domagaly się szyb­kiego odwolania Komisji jako wykorzystującej ONZ do poglębiania rozbicia kraju i poprosily oba rządy o wycofanie ich wojsk z Korei. USA nie odpowiedzialy, natomiast ZSRR wyraził gotowość wycofania swych wojsk, o ile uczyniąto Stany Zjednoczone.

Pod presją skierowaną przeciwko lewicy i przy pomocy Tymczasowej Komisji ONZ blok Li Syng-Mana w wyborach z 10 maja uzyskat większość i utworzył rząd. Jego szef zostal prezyden­tem Republiki Koreańskiej. W odpowiedzi Zjednoczony Demokratyczny Front Narodowy zorga­nizowal 25 sierpnia wybory do Najwy-'r_szego Zgromadzenia Ludowego Korei w obu częściach kraju (w części poiudniowej odbyły się one nielegalnie). 8 września 1948 r. Zgromadzenie pro­klamowało utworzenie Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej i uchwaliło jej konsty­tucję. W rządzie, na którego czele stanąl Kim 1r Sen, znaleźli się przedstawiciele obu części Korei. 10 września Najwyższe Zgromadzenie Ludowe Korei zwróciio się do dwóch mocarstw o jednoczesne wycofanie wojsk okupacyjnych. Tym razem również tylko Związek Rad-niecki od­powiedzial pozytywnie i wycofał swe wojska do końca 1948 r. Większość wojsk amerykańskich zostata wycofana w czerwcu 1949 r.

Pod-r_ial Korei na dwa państwa stal się usankcjonowaniem przeciwstawnych kierunków trzylet­niego rozwoju politycznego i spoleczno-ekonomicznego obu części pólwyspu. F3yło to odejściem od uzgodnień międzysojuszniczych z końcowego okresu II wojny światowej i wyrazem rozprze­strrenienia „zimnej wojny" na Daleki Wschód. ZSRR i państwa demokracji ludowej uznały KoreańskąRepublikę Demokratycznąoraz nawiązały z niąstosunki dyplomatyczne; USA i znacz­na część państw zachodnich uznaly Republikę Koreańską.

Wbrew twierdzeniom obu stron, utworzenie i uznanie dwóch państw koreańskich problemu nie tylko nie zamknęlo, lecz jeszcze bardziej go skomplikowało i zaostrcyło. Komisja proponowala przyjąć do ONZ Republikę Koreańską, natomiast ZSRR popieral przyjęcie KRLD. Na początku 1949 r. Rada Bezpieczeństwa odrzucita kolejno oba wnioski wskutek zastosowania veta radziec­kiego, a następnie amerykańskiego. W grudniu Zgromadzenie Ogólne N7, utworzylo Stałą Ko­

G2

misję NZ do Spraw Korei (ze składu Tymczasowej Komisji nie weszła do niej jedynie Kanada), która nie byla uznawana przez państwa bloku radzieckiego.

Od połowy 1949 r., kiedy powstał ogólnokrajowy Zjednoczony Demokratyczny Front Patriotycz­ny, który wysunąl plan pokojowego zjednoczenia Korei w drodze powszechnych wyborów, rząd KRLD i powiązane z nim organizacje obu państw koreańskich kilkakrotnie ponawiały propozy­cje zjednoczenia kraju. Wszystkie one napotykaiy wrogi stosunek rządu w Seulu i niechęć Wa­szyngtonu. Rozbudowa sil zbrojnych na poiudniu i póinocy uczyniła 38 równoleżnik pilnie strze­żoną granicą, wzdłuż której mnożyły się prowokacje przypisywane drugiej stronie i przez Seul, i przez Phenian.

3. Zwycięstwo rewolucji chińskiej i podzial Chin

Rozbicie głównej japońskiej sity lądowej - Armii Kwantuńskiej - mialo duża znaczenie za­równo dla przyspieszenia zakończenia wojny na Dalekim Wschodzie, jak i dla stosunków mię­dzy komunistami a kuomintangowcami w Chinach. Chiny reprezentowane przez rząd Czang Kai-sieka uzyskały czionkostwo w Radzie Bezpieczeństwa ONZ i status wielkiego mocarstwa. Jednocześnie wraz z wkroczeniem do Mandurii przezArmię Czerwonąkomuniści chińscy roz­ciągnęli swoje wpływy na pótnocną, bardziej uprzemyslowioną, część kraju.

Kuomintang od dluższego czasu korzystal z poparcia i pomocy Stanów Zjednoczonych. Byto to naturalne w warunkach wspólnej walki z Japonią, ale po jej klęsce miało już odmienne cele ­obronę ustrojowego i politycznego oblicza Chin przed naporem komunistów i ideami rewolucji spoiecznej. 7.arazem dyplomacja amerykańska nadal starała się pośredniczyć między rządem Czang Kai-sieka a Komunistyczną Partią Chin. Pod koniec sierpnia 1945 r. an~basador amery­kański pny pądzie narodowym z siedzibąw Czungcingu zorganizował przewiezienie Mao Tse­duna i Czou En-laja do kuomintangowskiej stolicy oraz zapewnił im ochronę. Podczas 43 dni ­tyle trwaiy rozmowy-rząd czangkaiszekowski nadal przygotowywał operacje wojskowe prze­ciwko sitom ludowym. Rozmowy zakończyiy się 10 października wspólnym komunikatem, w którym obie strony zadeklarowaly unikanie wojny domowej i wspólpracę w rozwoju niezależ­nych Chin.

W połowie września 1945 r. zaproszony do USA kuomintangowski premier Sung Tsi-wen otrzy­mal od prezydenta przyrzeczenie szerokiej i dlugotrwałej pomocy w rozwoju i uzbrojeniu sil zbrojnych (mowa byla o 39 dywizjach). Truman zapowiedział wysłanie do Chin specjalnej misji wojskowej. Po 30 września amerykańskie jednostki zaczęty lądować w Tiencinie i do końca roku liczyly one już ponad 100 tys. żolnierzy. Fakt utrcymywania wojska w Chinach po zakończeniu wojny budzit sprzeciw wielu kręgów spoleczeństwa amerykańskiego.

Po tak szerokich przygotowaniach Kuomintang tuż po ogloszeniu komunikatu z rozmów w Czung­cingu z przywódcami komunistycznymi wznowił wojnę domowąw kilku prowincjach. Ale sity ludowe także rody i umacniały się, otrzymując od Rosjan znacznączęść uzbrojenia zdobytego na Arnui Kwantuńskiej oraz niemale dostawy radzieckie. W Mandżurii komuniści tworayli lokalne organy wladzy ludowej na wsi, a w pólnocnej części tego obszaru także w mieście.

Zgodnie z traktatem z 14 sierpnia Związek Radziecki traktowal Mandżurię jako integralnączęść Chin, sprzyjając zarazem ksztaltowaniu się tam autonomicznych wladz ludoworewolucyjnych. Na mocy tegoż traktatu rząd radziecki nie dopuścił do wykorzystania przez dowództwo amery­kańsko-kuomintangowskie Dairenu i Port Artur do operacji wojskowych. Moskwa odrzuciła

lll. Kryzvs powojennych stosunków w Azji (1945 -1949) 63

amerykański projekt ustanowienia powiernictwa wielkich mocarstw nad Mandżurią do czasu umocnienia pozycji pądu centralnego. Waszyngton nie zdecydowal się jednak na zaostrzenie sporu i zdymisjonowal (27 XI) ambasadora Hurleya, którego bezowocne zabiegi zraziły Depar­tament Stanu i zawiodly kola wojskowe. Następnym przedstawicielem prezydenta w Chinach mianowano późniejszego autora slynnego planu gen. George'a Marshalla, któremu polecono popierać Czang Kai-szeka przy zachowaniu „taktu i ostrożności, cierpliwości i umiarkowania". Dokumenty świadczą, że już w tym czasie niektórzy politycy i eksperci amerykańscy kierowali się prognozą dotyczącą nieuchronnego konfliktu chińsko-radzieckiego po ewentualnym sukce­sie sil ludowych kierowanych przez Mao Tse-dana. Wywoływało to w politycznych gremiach amerykańskich zróżnicowany stosunek do poszczególnych posunięć wobec Chin.

Na moskiewskiej konferencj i ministrów spraw zagranicznych w grudniu 1945 r. Byrnes poinfor­mował, że celem prezydenta Trumana w Chinach jest pojednanie stron walczących i doprowa­dzanie do utwonenia rządu na zasadzie wielopartyjnej, tz_n. również z udzialem komunistów. Kiedy delegacja radziecka podniosta kwestię obecności wojsk amerykańskich, sekretarz stanu tlumaczyt ją koniecznością udzielenia pomocy rządowi w Czungcingu w rozbrajaniu wojsk ja­pońskich. Trzej ministrowie wspólnie uznali za pożądane, aby obce wojska zostały możliwie szybko wycofane z Chin oraz aby pod kierownictwem rządu narodowego zostały one zjednoczo­ne i zdemokratyzowane. Wypowiedzieli się przeciwko wszxlkiej ingerencji zewnętrznej w spra­wy wewnętrzne Chin i za przerwaniem wojny domowej.

Misja powierzona w Chinach gen. Marshallowi była formalnie zgodna z powyższym porozu­mieniem . W istocie miał on jedynie ztagodzić monopartyjny system władzy Kuomintangu i przeksztalcić go w wielopartyjny system liberalno-burżuazyjny. Miało to zapobiec procesowi rewolucyjnemu i stworzyć grunt dla zniesienia odrębności ludowych sit zbrojnych. Za tę cenę komuniści mieli uzyskać legalizację i prawo do dziafania oraz wejść w skład pądu centralnego. George Marshall przybył do Czungcing po koniec grudnia 1945 r. i natychmiast przystąpił do rozmów z obu stronami. Z, jego inicjatywy powstał Komitet Trzech (Czan Czi-czung, Czou En­laj i G. Marshall), który po tygodniu obrad (3 - 10 I 1946 r.) doprowadził do przerwania wojny domowej we wszystkich prowincjach prócz Mandżurii. Następnie rozpoczęta obrady Polityczna Rada Konsultacyjna, złożona z przedstawicieli różnych partii politycznych i bezpartyjnych. Rada postanowiła wprowadzić system konstytucyjny, zwołać Zgromadzenie Narodowe, utworzyć rząd koalicyjny i ujednolicić sity zbrojne. Zasady owego ujednolicenia zostały opracowane pod ko­niec obrad przez specjalny podkomitet wojskowy (przedstawiciel rządu, przedstawiciel KPCh i gen. Marshall), który prredlożyl (25 II 1946 r.) plan reorganizacji sił zbrojnych. Przewidywał on ogólną redukcję wojsk rządowych i ludowowyzwoleńczych oraz dyslokację tych ostatnich. Późniejsza enuncjacje przywódców sił ludowych oceniały, że miały one prowadzić do ich roz­cztonkowania i okrążenia.

W obozie Czang Kai-szeka ujawnił się silny opór przeciwko redukcji armii. Narastały obawy, że nie powiedzie się likwidacja sil ludowowyzwoleńczych. Rząd chcial najpierw pneprowadzić nakreślonąreorganizację sil zbrojnych, odkładając reformę systemu politycznego Chin na później. Glosząc odwrotną kolejność, KPCh u7ależnita reorganizację sil zbrojnych od wcześniejszego przeprowadzenia reformy systemu politycanego. Sama przystąpila też do likwidacji majątków obs-rarniczych i podziału ziemi między chłopów (4 V 1946 r.) na zajmowanych terenach.

4 lipca kuomintangowski rząd centralny postanowi) rozpocząć generalną ofensywę przeciwko sitom ludowowyzwoleńczym (1 V11 1946 r.), aby siląurzeczywistnić swe zamierzenie. Rozpo­czyna) się nowy etap wojny domowej. Waszyngton, który wy~.nawał „terapię wojny i pokoju"', polecił gen. Marshallowi podejmować nadal próby mediacji. Na jego wniosek mianował amba­

64

sadorem nadzwyczajnymi petnomocnym w Chinach znawcę tego kraju Leightona Stuarta, uwa­żanego za osobistego przyjaciela Czang Kai-siaka. W warunkach toczących się znów działań wojennych wznowiono rozmowy między rządem a KPCh nad realizacją uzgodnień w sprawie reformy systemu politycznego. Staiy się one swoistym parawanem, za którym Czang Kai-szek, Mar3hall i Stuart, wbrew stanowisku KPCh, przygotowali zwołanie na 15 listopada 1946 r. Zgromadzenia Narodowego i przyjęcie konstytucji, która weszia w życie I stycznia 1947 r. Taki był glówny efekt „mediacji" Marshalla, który 7 stycznia 1947 r. otrzymal nominację na sekreta­rza stanu USA.

Zreformowanie systemu politycznego pod hegemoniąKuomintangu prowadzilo do ostatecznego zerwania przez Czang Kai-sieka z komunistami i rozszerzenia wojny domowej. Stany Zjedno­czone zwiększyły pomoc wojskową dla sił Czang Kai-sieka, którym udalo się nawet w marcu 1947 r. zdobyć stolicę okręgu autonomicznego Junan.

Odpowiedziąbylo zwiększenie radzieckiej pomocy dyplomatycznej i wojskowej dla komunistów chińskich. Na fonuu ONZ dyplomacja radziecka obciążała politykę amerykań skąwiną za skom­plikowanie wewnętrznej i międzynarodowej sytuacji Chin. Na sesji moskiewskiej Rady Mini­strówSpruw7.<t~r~miccnych (mariec-kwiecieri i9~i%T:,Z.Ś~ l%Oi1T?~?tSlę22f717,eS18771817?fB1­

wencji i przedstawienia inforn~acji na temat realizacji porozumie.ia moskiewskiego trzech mocarstw z grudnia 1945 r. w sprawie Chin, co uczestnicy porozumienia byli zobowiązani uczy­nić do 1 IV 1947 r.. Podczas wymiany takich informacji na początku kwietnia rząd ZSRR przy­pominal, że wycofanie wojsk było jednym z zobowiązań owego porozumienia, które wykonal jedynie Związek Radziecki już przed rokiem (ostatnie oddzialy radzieckie opuścily Chiny 3 V 194E r.). W odpowiedzi rząd Czang Kai-sieka zaprotestował przeciwko rozpatrywaniu kwestii wycofania wojsk amerykańskich przez Radę Ministrów Spraw Zagranicznych i oskarżył Zwią zek Radziecki o ingerencję w wewnętrzne sprawy Chin.

W 1948 r. wojna domowa przybrala obrót jawnie niekorzystny dla kuomintangowców. Armia Ludowa wiosną odzyskala Junan i utworzyła rząd ludowy Chin Pólnocnych. Pod koniec paź­dziernika sity ludowe opanowaly całą Mandżurię. 21 stycznia 1949 r. kuomintangowski generał Fu Two ji poddał Pekin i przeszedł na stronę zwycięzców, którzy (8 I 1949 r.) zwrócili się do Związku Radzieckiego z prośbą o pośrednictwo w rozmowach z kierownictwem KPCh. Rząd radziecki odmówil także dlatego, że nie chciai dzialać wbrew stanowisku KPCh. Mao Tse-dun twierdzil teraz, że rewolucja nie może zatrzymać się w polowie drogi i należy odrzucać wszelkie próby jej hamowania przy pomocy czyjejkolwiek mediacji. Mimo to wczesną wiosną 1949 r. Czang Kai-stek zdołal ponownie nawiązać kontakty z komunistami. Zażądali oni poddania wojsk kuomintangowskiej Armii Ludowo-Rewolucyjnej, co mialo być ceną i gwarancją ostatecznego zakończania wojny domowej. Po odrzuceniu owego żądania siły ludowe dokonały bezpreceden­sowego przekroczenia rzeki Jangcy na froncie dwustukilometrowej szerokości (do czego przy­gotowywaly się trzy miesiące). 23 kwietnia zajęty Nankin, który był siedzibą rządu kuomintan­gowskiego: Czang Kai-stek i prezydent Chin uciekii w ostatniej chwili. Dalsza ofensywa doprowadzila do zdobycia Hangczou (16 V) i Szanghaju (27 V), a po letniej przerwie deszczowej Kantonu (14 X) i kolejnych prowincji południowych (w grudniu 1949 r.). Rząd kuomintangow­ski oraz resztki jego armii w poplochu przeniosły się na Tajwan.

We wrześniu z inicjatywy KPCh w palacu cesarskim w Pekinie odbyła się pierwsza sesja Ludo­wej Politycznej Rady Konsultatywnej. Uchwaliła ona Ogólny Program, który zacząi spelniać funkcje konstytucji i ustawę o organizacji Centralnego Rządu Ludowego, jak również proklamo­

. wal 1 października 1949 r. utworzenie Chińskiej Republiki Ludowej. Następnego dnia została ona uznana przez Związek Radziecki, który jednocześnie zerwał stosunki dyplomatyczne z rzą­

Ill. Kryzvs powojennych stosunków w Azji (1945 -1949) 65

dem Kuomintangu. Następnie stosunki dyplomatyczne z ChRL nawią7aly kolejno: Bułgaria (3 X), Polska, Czechoslowacja, Rumunia i Węgry (4 X), KRLD (5 X), Mongolska Republika Ludowa (7 X) i Albania (21 XI).

Przebieg wydarzeń w Chinach zostat u7.nany za wielki sukces ruchu komunistycznego i jego strategii „światowego procesu rewolucyjnego". USA poniosły bolesnąporażkę. Daremna okaza­la się duża pomoc finansowa (400 mln dolarów w 1947 r.) i zbrojeniowa USA dla kuomintan­gowców. W ich rękach pozostał Tajwan, który przez dlugie lata służy) jako amerykańska baza u wybrzeży ChRL. Również Chiny zostaly w efekcie podzielone.

4. Początki dekolonizacji wAzji

Druga wojna światowa doprowad zila do osłabienia mocarstw kolonialnych, do ożywienia ruchu narodowo-wyzwoleńczego w ich posiadłościach na Dalekim Wschodzie, w Indochinach, na sub­kontynencie indyjskim i na Bliskim Wschodzie. Geneza tego procesu sięga specyfiki samej woj­ny w tym rejonie świata oraz jej konsekwencji politycznych. Brytyjczycy, Francuzi i Holendrzy, a także Amerykanie ponosili w pierwszej fazie wojny sromotne klęski i, w większości kolonii azjatyckich zostali zastąpieni przez zwycięzców japońskich. Ci zręcznie operowali hasłem soli­darności ludów azjatyckich przeciwko Europejczykom i Amerykanom, dzięki czemu w okupo­wanych krajach przyciągnęli do wspótpracy również pewne kręgi burżuazji nacjonalistycznej. Równocześnie wolnościowe i demokratyczne hasła Wielkiej Koalicji i znajdujące wyraz w jej istnieniu uznanie światowej roli ZSRR, a następnie powstanie pod radykalnymi haslami spo­łecznymi państw „światowego systemu socjalistycznego" - wszystko to pobudzalo aspiracje i dążenia narodów zależnych do niepodległości.

W krajach Azji szerokie sity polityczne i spoleczne uważały za pożyteczne przepędzenie daw­nych kolonizatorów przez Japończyków, przeciwstawiając się zarazem wprowadzeniu przez nich nowych fornl ucisku. Tak byto w Wietnamie, Laosie, Kambodży, Tajlandii, Indonezji i w Singa­purze. Nawet w sąsiadującej z Indiami Birmie, w której Japończycy jeszcze 1 sierpnia 1943 r. zgodzili się na proklamowanie niepodleglości, aby w ten sposób podważyć panowanie brytyjskie na sąsiednim subkontynencie indyjskim, w marcu 1945 r. wybuchlo antyjapońskie powstanie ludowe. Skorzystali z niego Anglicy. Już latem tegoż roku wojska japońskie w tym kraju zostaly rozbite i została przywrócona brytyjska administracja kolonialna. Przeciwko niej musial teraz zwrócić się ruch narodowowyzwoleńczy. Podobnie było na Filipinach. W istocie mialy one sto­sunkowo tatwą drogę do niepodleglości. Panujący tam (od 1901 r.) Amerykanie już w 1934 r. przyznali autonomię wewnętrzną i dopuścili w roku następnym do uchwalenia konstytucji. Rów­nież tam Japończycy oglosili fikcyjnąniepodleglość (IX 1943 r.). Przeciwko nowym zaborcom wystąpila ludowa partyzantka inspirowanej przez komunistów organizacji Hukbalahap, która po opanowaniu archipelagu przez Amerykanów latem 1945 r. domagala się pelnej niepodległości kraj u.

Wladze filipińskie i amerykańskie rozpoczęty zwalczanie partyzantów, którzy obok żądań naro­dowych wysuwali żądania społeczne (m.in. reformy rolnej). W celu umocnienia uległego, kon­serwatywnego rządu, Waszyngton już w 1944 r. zapowiedział przyznanie Filipinon niepodleglo­ści i doprowadzi) do uznania ich za cztonka pierwotnego ONZ (24 X 1945 r.), zaś 4 VII 1946 r. doprowadzi) do proklamowania niepodległej Republiki Filipin. Tegoż dnia zawarto układ, na mocy którego USA uzyskaly prawo utrzymywania na obszarze Filipin swoich baz wojskowych . - lotniczych i morskich. Za pomocą następnych ukladów (1946, 1947, 1948 r.) Amerykanie

66

zapewnili sobie dominującą pozycję gospodarczą i polityczną 21 marca 1947 r. został zawarty amerykańsko-filipiński pakt wzajemnej obrony. Niezadowoleni z takiego rozwoju wydarzeń dawni hukbalahapiści, wśród których wielką rolę odgrywała radykalna orientacja propekińska, rozpo­częli wojnę domową, która na dlugie lata zaciążyła na życiu Filipin.

s

Znacznie większą cenę pochłonęła niepodległość Indonezji. Królowa holenderska Wilhelmina już 6 grudnia 1942 r. zapowiedziala utworzenie „Wspólnoty Holenderskiej", w skład której mia­ły wejść w przyszłości Holandia, Indonezja, Gujana i Curaęao. Metropolia nie miała jednak sił, aby Indonezję wyzwolić. Na jej prośbę uczyniły to wojska brytyjskie, które pozostały tam do 30 listopada 1946 r. Tymczasem utworzony za panowania japońskiego rządAhmeda Sukarno, który pnxwodzif Indonezyjskiemu Ruchowi Ludowemu, zwrócił się pneciwko Japończykom i 17 sierp­nia 1945 r. proklamował w Batawii-Djakarcie utwonxnie niepodległej Republiki Indonezji. Holandia i wkraczający Anglicy nie uznali tej proklamacji. Doprowadzili oni do utworzenia rządu suitana Sjahrira (14 X1 1945 r.), który przygotowywał powrót administracji holenderskiej. Siły wyzwoleńcze podjęty zbrojnąwalkę z obcymi siłami i posłusznym im rządem. W toku tych zmagań sily wewnętrzne Indonezji konsolidowały się, a Holandia nie zyskiwala poparcia swych kolonialnych poczynań na arenie międzynarodowej (m.in. Ukraina zaproponowala 26 I 1946 r. rozpatrzenie sprawy pnxz Radę Bezpieczeństwa ONZ). Prezydent Sukarno apelował do opinii światowej o uznanie Republiki Indonezyjskiej de iure i de facto. Postępowe nurty wielu krajów solidaryzowały się z dążeniami narodu indonezyjskiego.

10 lutego 1946 r. nąd holenderski zaproponował utworzenie „Wspólnoty Indonezyjskiej", zło­żonej z terytoriów mających różny stopień autonomii i za pośrednictwem ciaia pnedstawiciel­skiego wylaniającej nąd, którego szxfbylby reprezentantem korony. Siły wyzwoleńcze odrzuci­ły ten plan, domagając się uznania Republiki Indonezji jako jednolitego i suwerennego państwa. Jego zasięg ograniczal się na razie do dwóch, co prawda, najbardziej zaludnionych wysp Jawy i Sumatry. Na pozostałych wyspach przywrócili swoją władzę kolonizatorzy holenderscy. Gu­bernator Hubertus van Mook zacząl przy pomocy pnedstawicieli tych wysp organizować uległy sobie rząd federalny. W sierpniu 1946 r. nąd holenderski wydał do Dżakarty trzyosobową ko­misję w celu pneprowadzenia rozmów z rządem republikańskim. Komisji przewodniczył brytyj­ski komisarz lord Killearn. W rezultacie 15 listopada 1946 r. doszło do podpisania w Linggadja­ti porozumień, które pnewidywaty utworzenie przez dotychczasowąRepublikę Indonezji (Jawa, Madura i Sumatra), Borneo i „Wielki Wschód" Stanów Zjednoczonych Indonezji. Wybrani przed­stawiciele tych obszarów mieli utworzyć Zgromadzenie Konstytucyjne i poprzez nie uchwalić konstytucję państwa. Stany Zjednoczone Indonezji miały następnie wejść w skład szerszej fede­racji pod nazwą Unia Holendersko-Indonezyjska, która migla objąć także Gujanę i Curaęao. Kompetencje Unii rozciągałyby się na politykę zagraniczną, obronę, finanse, gospodarkę i kul­turę.

Porozumienia linggadjackie wymagaly ratyfikacji. W Holandii napotkały one jednak silną opo­zycję, a na wyspach Indonezji po wycofaniu sięAnglików nasilały się walki z Holendrami. Osta­teczne podpisanie porozumień nastąpiło w Dżakarcie 25 marca 1947 r. Po tym dniu walki nasi­lisy się jednak, ponieważ Holendrry szybko zwiększali kontyngenty wojskowe, chcąc „roztopić" Republikę Indonezji w szerokim i hierarchicznym związku, zmuszając jądo ograniczenia samo­dzielności. W lipcu wojska holenderskie podjęły ofensywę na szerokąskalę.

Dyplomacja polska podjęta wówczas w Radzie Bezpieczeństwa ONZ inicjatywę zmierzającądo zaprzestania walk. Indie nazwały działania wojenne Holandii w Indonezji „agresją zagrażającą

III. Kryzys powojennych stosunków w Azji (1945 -1949) 67

pokojowi i bezpieczeństwu świata". 1 sierpnia Rada Bezpieczeństwa wezwała obie strony do uregulowania konfliktu w drodze pokojowej. 7 sierpnia rząd indonezyjski zwrócił się do Rady Be-rpieczeństwa z prośbą o utworzenie komisji arbitrażowej, która pomoglaby uregulować kon­flikt zgodnie z jej wezwaniem. Państwa zachodnie usilowały zalatwić sprawę poprzez komisję „dobrych usług", zlożoną z przedstawicieli konsularnych USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Au­stralii, Belgii i Chin w Djakarcie. Państwa demokracji ludowej obstawały jednak przy rozpatry­waniu sprawy przez samą Radę Bezpieczeństwa przy udziale przedstawiciela Indonezji. Po diuż­szych debatach państwa zachodnie przeforsowały utworzenie Komisji Konsularnej (25 VIII 1947 r.) oraz Komitetu Dobrych Uslug, zlożonego z przedstawicieli USA, Australii i Belgii, pod przewodnictwem Amerykanina Franka Grahama. Następnego dnia Rada przyjęła również rezo­lucję polską w sprawie pnerwania działań wojennych w Indonezji. Holandia rezolucji Rady Bezpieczeństwa nie honorowala i prowadziła nadal operacje wojskowe.

W tym okresie na debaty w ON7_ i jej organach rzutowa) *uż klimat „zimnej wojny", dawaio znać o sobie mechaniczne funkcjonowanie proamerykańskiej „maszynki do głosowania". Komiteto­wi Dobrych Uslug udalo się narzucić Indonezji porozumienie z Holandią, podpisane 17 stycznia 1948 r. na pokładzie amerykańskiego okrętu wojennego „Renville". Akt ten rewidowal porozu­mienie linggadjackie na korzyść Holandii. Zostaio to poprzedzone akcjągubernatora van Moo­ka. Zdolal on zebrać w Djakarcie przedstawicieli dziesięciu terytoriów indonezyjskich (4 I 1948 r.). Uchwalili oni wniosek w sprawie szybkiego utwonenia Stanów Zjednoczonych Indonezji, do których mula być zaproszona Republika Indonezyjska (a raczej to, co z niej pozostalo). Guber­nator doprowadzi) także do utworzenia w Djakarcie (13 I) Tymczasowej Rady Indonezji, która po 17 stycznia zmienila nazwę na Radę Federalną Jej funkcjonowanie pod przewodnictwem gubernatora przewidziano do 10 stycznia 1949 r., kiedy mialo ostatecznie powstać suwerenne państwo pod nazwą Stanów Zjednoczonych Indonezji, oparte na konstytucji z 20 września 1948 r.

Tymczasem Republika Indonezji nie rezygnowała z samodzielnej polityki, mimo holenderskiej blokady wojskowo-politycznej. We wrześniu 1947 r. utworayla ona swój ośrodek informacyjny w Pradze i ra jego pośrednictwem nawiązala kontakty z państwami Europy Wschodniej. Nawią­zane zostaly stosunki konsularne z Czechoslowacją, a następnie 7x Związkiem Radzieckim (22 V 1948.), polączone z uznaniem Republiki Indonezji de iure, co wywołało protesty Holandii i niezadowolenie USA. Ten kierunek dzialalności wynika) nie tylko z dążeń prezydenta Sukar­no, lecz -r~dobyl również poparcie prawicowego premiera Mohameda Hatty, który uzasadnia) konieczność reakcji na ofensywę wojskowąHolendrów jesienią 1947 r.

Holendrzy nie zamierzali szanować również porozumień z „Renville", chociaż Hatta oświad­czył, że jego rząd będzie ich przestrzega). W celu stworzenia rozbitego wewnętrznie, słabego i uległego tworu państwowego dokonali oni 18 grudnia 1948 r. desantu na Djakartę, tymczaso­wąstolicę okrojonej Republiki Indonezyj3kiej, która odmówila uznania narzuconej sobie konsty­tucji. Aresztowano prezydenta Sukarno, premiera Hattę i ministrów jego rządu. Bylo to szokiem nawet dla tych państw, które popierały dotąd Holandię na forum ONZ. Komisja Dobrych Uslug obciąiyla caląodpowiedzialnościąrząd holenderski. Kongres panazjatycki w Delhi zażąda) wy­cofania obcych wojsk z Indonezji. Rada Bezpieczeństwa ONZ na kolejnych posiedzeniach w styczniu 1949 r. zaproponowata kalendarz postępowania mającego na celu ostateczne uznanie suwerenności Indonezji, zwolnienie więźniów politycznych i zaprzestanie dziaiań wojskowych. Pod tym naciskiem Holandia musiała ugiąć się i podjąć negocjacje. Pogodziła się z przywróce­niem istnienia Republiki Indonezji i uwolniła jej przywódców. Ci zgodzili się uczestniczyć w konferencji „okrąglego stolu" w Hadze (25 VIII - 2 Xl 1949 r.). W czasie konferencji udalo im się pozyskać poparcie 15 innych terytoriów i obszarów autonomicznych.

G8

Uzgodniono, że suwerenna Republika Stanów Zjednoczonych Indonezji obejmie obs:ar byiych Indii Holenderskich (prócz Irianu Zachodniego) z dniem 17 grudnia 1949 r. Postanowiono też utworzyć Unię Holendersko-Indonezyjską, w ramach której obie strony będą uzgadniać swoją politykę zagraniczną i obronną oraz utrzymywać unię gospodarczą. Wojska holenderskie mialy zostać wycofane. 27 grudnia królowa Juliana podpisata akt przekazania suwerenności Indonezji. Ten formalny akt ulatwit przyjęcie nowego państwa do ONZ (28 IX 1950 r.). Nie przekreśli) jednak potrzeby dalszej walki o pelną suwerenność i integralność terytorialną. Piez-wszymi kro­kami na tej drodze byto odrzucenie narzuconej łederalnej struktury państwa (sierpień 1950 r.), przekreślenie Unii Holendersko-Indonezyjskiej i przyjęcie nowej konstytucji (15 VIII 1950 r.), na mocy której powstała zjednoczona Republika Indonezji.

Jeszcze trudniejsza i bardziej krwawa była droga do niepodległości Wietnamu. Po klęsce Francji w 1940 r. Japończycy narzucili gubernatorowi francuskiemu Indochin admiralowi Jeanowi De­coux swojąobecność, a od rządu Vichy uzyskali zgodę na prawo wykorzystywania dróg tranzy­towych i stacjonowania 6 tys. żołnierzy japońskich. Zastąpili również dawną metropolię pod względem ekonomicznym, -zakupując m.in. duże ilości ryżu. Nie usunęli jednak administracji kolonialnej, która jako jedyna w tej części Azji przetrwata aż do 1945 r. Gubernator Decoux kontrolowat sytuację w Laosie i Kambodży (w tej ostatniej doprowadzi) nawet w 1944 r. do koronacji młodego księcia Norodoma Sihanouka, licząc na jego profrancuskie nastawienie). Inaczej rozwijala się sytuacja w Tonkinie, gdzie działalności komunistów pr-rewodzil wychowa­nek partii francuskiej Nguyen Ai Quoc, znany pod nazwiskiem Ho Chi Minh, który utworzył Front Niepodległości Wietnamu (Viel Minh). Od października 1944 r. Front rozpocząl dziala­nia zbrojne w górnym Tonkinie. Był to okres, kiedy większość Francji byta już wyzwolona i Japończycy obawiali się przejścia Francuzów indochińskich na stronę de Gaulle'a. W marcu 1945 r. Japończycy pnejęli catą wladzę w Indochinach i internowali gtównych funkcjonariuszy francuskich. Oddziaty francuskie stawiały jednak opór, ich część schroniła się pod opiekę wojsk Kuomintangu za granicąchińską. Poszukując popularności, 10 marca 1945 r. Japończycy oglo­sili zniesienie statusu kolonialnego w Indochinach. Popierany przez nich marionetkowy cesarz Annamu, Bao Dai, oglosił zniesienie protektoratu francuskiego, opublikował deklarację nie­podlegiości oraz powolal nowy rząd. Podobnie uczynili królowie Laosu i Kambodży.

Do wiosny arn~ia wyzwoleńcza Viet Minhu opanowała znacznączęść pólnocnych terenów kraju, walcząc przeciwko Japończykom i wladzy Bao Daia. Na wiadomość o wypowiedzeniu wojny Japończykom przez Związek Radziecki, Front Niepodległości Wietnamu postanowił wywołać 16 sierpnia powszechne powstanie, zwolać kongres narodowy i proklamować niepodlegtąrepu­blikę. Sity wyzwoleńcze zdobyty szybko Hanoi (19 VIII) i Sajgon (25 VIII), gdzie Bao Dai abdykowal i zglosii gotowość siużenia Frontowi Niepodlegtości jako doradca. 2 września Ho Chi Minh proklamował w Hanoi utworzenie Demokratycznej Republiki Wietnamu.

Tymczasem na mocy porozumień dotyczących kapitulacj i Japonii Indochiny zostały okupowane przez wojska chińskie na póinoc od 16. równoleżnika i przez oddziaty brytyjskie na poludnie od tej linii. Chińczycy tolerowali aktywność Frontu Niepodleglości, natomiast rozpoczęli jego zwal­czanie Francuzi, którzy zaczęli szybko zastępować Brytyjczyków. Paryż przygotowat 70--tysięczny korpus ekspedycyjny i wraz z silną eskadrą floty wojennej wysłal do Wietnamu (podzielonego przez Francuzów na dwa protektoraty - Tonkin i Annam, oraz kolonię Kochinchinę). Od 12 września oddziały francuskie zaczęły lądować w Wietnamie oraz obsadzać główne porty i węzły komunikacyjne. Mnożyly się krwawe starcia z silami Frontu Niepodległości.

Ill. Kryrys powojennych stosunków w Azji (1945 - 1949) 69

Francuzom udało się względnie łatwo podpisać modus vivendi z Laosem (27 VII1 1946 r.) i Kambodżą (7 I 1946 r.), które mialy otrzymać autonomię w ramach Unii Francuskiej i Federa­cji Indochińskiej. Nie udalo się jednak podporządkować Demokratycznej Republiki Wietnamu, która w styczniu 1946 r. przeprowadzita wybory do Zgromadzenia Narodowego, powołala nowy rząd (w marcu 1946 r.), ustanowila ludowe organy władzy i wprowadziła reformy społeczno­gospodarcze. 6 marca zostało zawarte francusko-wietnamskie porozumienie w sprawie uznania DRW za wolne państwo, które wraz z Laosem i Kambodżąmialo utworzyć „Federację Indochiń­ską" i węjść w sklad Unii Francuskiej. DRW zgodzila się przy tym, by oddziały francuskie stopniowo zastępowaly oddzialy chińskie, natomiast Francuzi zobowiązali się korpus ekspedy­cyjny na poludniu redukować, a następnie wycofać go w oznaczonym terminie.

Paryż nie dotrzymał jednak porozumienia. Niebawem Francuzi zaczęli organizować w Sajgonie autonomiczny rząd Kochinchiny i podjęli działania celem zdobycia silą kontroli nad póinocną częścią Wietnamu. Latem 1946 r. Ho Chi Minh przyjechał do Francji, aby uzyskać pokojowe uznanie niepodleglości DRW, ale strona francuska zgodzila się jedynie podpisać 14 września modus vivendi w Fontainebleau. DRW uzyskała w nim prawo wysyłania przedstawicielstw konsularnych do krajów sąsiednich. Postanowiono też utworzyć w lndochinach unię walutową i celną. W tym okresie wzmagaly się jednak francusko-wietnamskie starcia zbrojne. W listopa­dzie Francuzi zbombardowali Hajfong, a następnie okupowali go. Oznac~alo to rozpoczęcie otwartej wojny kolonialnego typu.

W końcu listopada Stały Komitet Zgromadzenia Narodowego DRW zwrócił się do parlamentu francuskiego z apelem o pokojowe rozstrzygnięcie konfliktu. Z podobnym apelem prezydent Ho Chi Minh zwrócił się do rządu francuskiego na początku grudnia. Jedyną odpowiedzią Francu­zów bylo nasilenie dzialań wojennych. Otwarty atak rozpoczął się 19 grudnia 1946 r. Tegoż dnia Front Niepodległości postanowit podjąć wyzwanie kolonizatorów i rozciągnąć działania na po­łudnie, nadając im charakter wojny ludowej przeciwko kolonizatorom i ich kolaborantom.

W „brudnej wojnie" Francuzi z trudem zdobywali nowe obszary. Chociaż rząd Czang Kai-szeka uzna) suwerenność francuską nad Wietnamem (28 II 1946 r.), a następnie pod wplywem prze­biegu wojny domowej w Chinach zmuszony był wycofać wojska z tego kraju, Francuzi nie mogli łatwo wejść na ich miejsce. Nie mogli też zadać decydującego ciosu silom wietnamskim, które -rastosowaly taktykę wojny partyzanckiej. Rząd DRW po 8-tygodniowej obronie opuścił Hanoi w lutym 1947 r. i przeszedł do konspiracji. Glówną bazą oporu stal się górski rejon Viet Bac, który Francuzi daremnie usiłowali zdobyć jesienią 1947 r. W roku następnym korpus francuski rozproszy) siły, starając się umocnić na terenach już zajętych i opanować deltę Rzeki Czerwonej. Wskutek tego wystawiał się na nagłe ataki partyzantów Viet Minh. Od wiosny 1947 r. wojna antyfrancuska zaczęla obejmować Laos i Kambodżę, gdzie przy wietnamskiej pomocy tworzono ludowe sity zbrojne i zakladano bazy oporu.

Wobec braku sukcesów militarnych Paryż od września 1947 r. ponowił wspólpracę z Bao Da­iem, z którym prowadzono rozmowy na temat „niepodlegiości" i utworzenia „armii narodowej" w Sajgonie. 8 marca 1949 r, podpisane zostały porozumienia, które przewidywały, że państwo Bao Daia będzie mieć wlasną armię, finanse oraz ograniczoną reprezentację dyplomatyczną. Analogiczne porozumienia zosta(y zawarte przez Francję z Kambodżą i Laosem. Stany Zjedno­ezone, których polityka w Chinach doznawaia fiaska, te porozumienia popierały, licząc na na­wiązanie samodzielnych stosunków z marionetkowymi reżimami, o co nie potrzebowały już pytać Francji.

Paryż uznał suwerenność państwa wietnamskiego, Kambodży i Laosu po ratyfikacji wspomnia­nych umów przez t~ancuskie Zgromadzenie Narodowe (29 I 1950 r.). Ze swej strony ZSRR

70

i ChRL uznały de iure rząd Ho Chi Minha, podczas gdy USA i Wielka Brytania uznały nieba­wem rząd w Sajgonie. Wojna francusko-wietnamska w coraz większej mierze stawała się wojną domową Dzieląc Wietnam stanowila ona jeden z przejawów „zimnej wojny" na Dalekim Wscho­dzie.

t . .

Odmiennie pnxbiegała dekolonizacja Birmy. Nacjonaliści tego kraju raz już zdobyli niepodle­głość (1 sierpnia 1943 r.), której patronowali Japończycy. W obliczu ich klęski powstałaAntyfa­szystowska Liga Wolności Ludu, jednocząca dziesięć formacji politycznych. Zgodziia się ona na powrót Brytyjczyków, a jeden z jej przywódców, Aung-San, został wicegubernatorem i mini­strem obrony (wrzesień 1946 r.). Niebawem doprowadził on do usunięcia z Ligi komunistów, zaś 27 stycznia 1947 r. podpisał w Londynie z premierem Clementem Attlee porozumienia, które przewidywały zorganizowanie wyborów do Zgromadzenia Konstytucyjnego oraz nadanie Radzie Wykonawczej uprawnień rządu tymczasowego, a Birmie - statusu dominionu.

Wybory z 9 kwietnia 1947 r. przyniosły sukces Lidze. 16 czerwca Zgromadzenie proklamowało niepodleglość Republiki Birmy, odrzucając tym samym przynależność do Wspólnoty Brytyj­skiej. Mimo zamordowania Aung-Sana i sześciu ministrów (ł9 VII) doszło do uchwalenia kon­stytucji (25 IX) i podpisania traktatu brytyjsko-birmańskiego (17 X), który uznawał petnąnie­podleglość Birn~y. Wkrótce potem między Londynem a Rangunem został podpisany ukiad wojskowy (6 I 1948 r.), na mocy którego wojska brytyjskie miały być wycofane w najbliższej przyszłości, a brytyjscy instruktorzy mieli szkolić armię birmańską. Wkrótce jednak wybuchło powstanie mniejszości Karen. Premier U Nu, który objął urząd po zamordowanym Aung-Sanie, zaczął głosić marksizm i buddyzm, aby uspokoić zarówno komunistów, jak i buntujące się prrx­ciwko wtadzy centralnej, wyznające ortodoksyjny buddyzm mniejszości.

Model dekolonizacji birmańskiej był bliski temu, który Brytyjczycy starali się zastosować w Indiach, aczkolwiek z innym skutkiem. Dwa wieki panowania brytyjskiego w Indiach pozo­stawily trudną i skomplikowaną spuściznę. Indyjski Kongres Narodowy (zalożony w 1885 r.) pod wplywem haseł Mahatmy Gandhiego o nieposłuszeństwie cywilnym coraz szerzej skupiał nastroje spoleczne przeciwko panowaniu brytyjskiemu. Kiedy w Ewopie wybuchla druga wojna światowa, gubernator brytyjski natychmiast zadeklarowal udział w niej Indii, nie zasięgając opinii społeczności tego ogromnego kraju. Oburzony tym Kongres odmówif poparcia dla wojny. Po upadku Singapuru i zajęciu Birmy przez Japończyków, Brytyjczycy rozpoczęli negocjacje z przywódcanti indyjskimi. W sierpniu 1942 r. Kongres wezwał Brytyjczyków do przyznania Indiom autonomii lub opuszczenia Indii. Chwchill nakazał aresztować Gandhiego, przywódcę Kongresu, Jawaharla Nehru oraz 60 tys. członków tej rosnącej szybko partii. Dochodziło do starć z policją i wojskiem oraz licznych represji, które tylko na krótko zdołaly zahamować eks­pansję sił wyzwoleńczych. Równolegle już od 1940 r. Liga Muzułmańska wysuwala postulat utworzenia na północy subkontynentu niezależnego państwa muzułmańskiego. Idea Pakistanu („czystego kraju") odpowiadaia Anglikom, którzy kierując się zasadą „dzieli rządź" pozwalali swobodnie glosić hasła muzułmańskie wtedy, gdy wobec Kongresu stosowali swowe represje. Pod koniec wojny sytuacja ekonomiczna w Indiach bardzo się pogorszyła, nastroje spoieczne nabraly wybuchowego charakteru. Zaostrzyły je procesy wytoczone oficerom inspirowanej przez Japończyków Indian National Army, która walczyla przeciwko Brytyjczykom, a więc w oczach wielu patriotów zasłużyła się dla Indii. W całym kraju rozwijał się ruch strajkowy, który również wysuwał hasła antybrytyjskie. W lutym 1946 r. zbuntowała się w Bombaju marynarka wojenna,

III. Kryrys powojeu»ych slosurtków w Azji (1945 -1949) 71

z którą solidaryzowali się marynarze i mieszkańcy innych portów indyjskich. Anglicy zostali zmuszeni zwolnić z więzienia przywódców Indyjskiego Kongresu Narodowego, który znowu stal się glówną si lą pot ityczną w kraj u.

Zmuszeni do negocjacji Brytyjczycy starali się zaostrzyć antagonizm muzulmanów i hinduistów na tle religijnym. W marcu rząd laburzystowski wysłal do Indii misję trzech ministrów, która­w porozumieniu z wicekrólem gen. Archibaldem Wevellem - postanowiła utworzyć rząd tym­czasowy i zorganizować wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego. Odbyły się one w lipcu 1946 r., przynosząc Kongresowi Narodowemu 209 mandatów, Lidze Muzułmańskiej -75 man­datów i mniejszym partiom - 14 mandatów.

Indyjski Kongres Narodowy stal na stanowisku jednolitego państwa, podczas gdy Liga domaga­1a się utworzenia niepodległego Pakistanu. Przywódca Ligi Mohammed Jinnah wykluczył moż­liwość polubownego załatwienia sporu. Muzuimanie zaczęli organizować gwaitowne demon­stracje, które w lipcu i sierpniu doprowadziły do licznych ofiar (tylko w Kalkucie było ich ponad tysiąc). 25 sierpnia lord Wavell stanąf na czele rządu tymczasowego, do którego weszli przedsta­wiciele hinduizmu (5), murulmanie (3) i przedstawiciele innych religii (4), a wicepremierem został Nehru. Liga i fanatycznie nastawieni „nietykalni" hinduiści zaprotestowali przeciwko kompromisowi. Wybuchly krwawe zamieszki w Delhi i Bombaju. Chociaż 13 października Liga zgodzili się być reprezentowana w rządzie przez 5 ministrów, wojna religijna nie ustawała. W Bengalu muzulmanie dokonali masakry wielu tysięcy wyznawców hinduizmu. Jednocześnie deputowani Ligi odmówili udziału w pracach Zgromadzenia Konstytucyjnego, które zebrało się w Delhi 9 grudnia 1946 r.

Pod naciskiem tych faktów Kongres Narodowy zgodził się przyjąć brytyjski projekt podziału kraju na prowincje z wlasnymi konstytucjami. 22 stycznia 1947 r. Zgromadzanie uchwaliło utworzenie Unii Niezależnych Indii. Jednak nawet wtedy Liga nie przystąpiła do wspóipracy. Nehru zażądał więc dymisji muzuimańskich ministrów z rządu. Londyn zapowiedział (20 II 1947 r.) wycofanie się z Indii do polowy 1948 r. W tej sytuacji Kongres Narodowy przyjął projekt podziału kraju na Indie i Pakistan, zakładając opracowanie odrębnych konstytucji i po­kojowe rozwiązania trudnych problemów granicznych.

Nowy wicekról Indii, lord Louis Mountbatten przyjął w przygotowaniach do podziału subkonty­nentu indyjskiego rolę arbitra. Ostatecznie jego plan podzialu został przyjęty przez „konferencję okrąglego stołu" w Delhi (3 czerwca 1947 r.), przez Kongres Narodowy, Ligę Muzułmańską i Sikhów. Indie i Pakistan miaty mieć status dominionów.

15 sierpnia 1947 r. proklamowano niepodległość Indii i wycofanie wojsk brytyjskich. Lord Mo­untbatten został pierwszym gubernatorem generalnym dominionu Indii. Pakistan otrzymał gu­bernatora w osobie Mohammeda Jinnaha. Premierem rządu indyjskiego został Jawaharlal Neh­ru. Lato 1947 r. byio okresem wielkiej wędrówki muzułmanów opuszczających tereny przypadające Indiom i wyznawców hinduizm, którzy przenosili się do Indii z obu części Pakistanu. Na obsza­rze Indii pozostalo jednak około 30 mln muzulmanów. 12 mln hinduistów pozostało w Pakista­nie. Ponadto między obu państwami musiał dokonać się podział wojska, aparatu administracyj­nego, dokwuentów, kapitaiów i dóbr. Nie obeszło się bez kolejnych walk i masakr. Szacuje się, że na subkontynencie indyjskim zginęło wówczas blisko milion osób.

Poprzednia formuła niepodleglości Związku Indyjskiego nie odpowiadali dążaniom Kongresu Narodowego. Rozwiną) się ruch na rzecz zniesienia statusu dominionu i ogtoszenia republiki. Postulaty te zostały przyjęte przez konferencję premierów Brytyjskiej Wspólnoty Narodów w kwietniu 1948 r. Następnie Zgromadzenie Konstytucyjne postanowiło, że Indie pozostaną

72

jednak ze względów ekonomicznych we Wspólnocie i uznająkróla Jerzego VI jako symbol sto­warzyszenia, lecz funkcja gubernatora generalnego zostanie zniesiona. 26 listopada 1949 r. Zgro­madzenie Konstytucyjne uchwaliio konstytucję Republiki Indii. Wejście konstytucji w życie i uroczyste proklamowanie Republiki Indii nastąpiło w Delhi 26 stycznia 1950 r. Dzień ten, obchodzony jako Dzień Republiki, jest świętem państwowym.

Do rozwiązania pozostały sprawy obcych enklaw na obszarze Indii oraz problem Kaszmiru. Obce enklawy należały do Portugalii i Francji. Portugalska Goa miała ponad 600 tys. mieszkań­ców, w większości chrześcijan; rząd portugalski odmówil na razie dyskusji na temat zmiany statusu swej enklawy. Francja miala pięć malych enklaw: Chandernagor, Pondichery, Yanaon, Karikal i Mahe. Chandernagor zwrócono Indiom po wyborach municypalnych z 1948 r., które wygrala tam większość proindyjska. W pozostałych enklawach miał być zorganizowany plebi­scyt pod nadzorem obserwatorów mianowanych przez prezesa Międzynarodowego Trybunatu Sprawiedliwości. Obserwatorzy tacy przybyli do Indii w kwietniu 1959 r., ale rząd indyjski nie dopuścił ich do pelnienia funkcji, ponieważ nie byto wśród nich przedstawicieli Azji. Wybory parlamentarne w enklawach francuskich w czerwcu 1951 r. wykazaly znaczną większość pro­francuską, co spowodowalo zwlokę w rozwiązaniu problemu. Dopiero po klęsce w Wietnamie w 1954 r. Francja zgodziła się przekazać Indiom swe enklawy.

Kwestia Kaszmiru pojawiia się z chwiląpodziału subkontynentu indyjskiego na Indie i Pakistan w sierpniu 1947 r. Oba państwa zglaszaly pretensje do tego księstewka, jednakże począwszy od 22 października na obszar Kaszmiru zaczęły wkraczać zbrojne oddziały Patanów, którzy mieli poparcie rządu pakistańskiego. Wówczas maharadża Hari Singh, który jako wyznawca hindui­zmu reprezentowal 77% ludności Kaszmiru, zwrócil się o pomoc do Indii. 27 października pod­pisano akt przyłączenia Kaszmiru do Indii. Na pomoc przybyty indyjskie oddziały wojskowe i między Indiami a Pakistanem rozpoczęta się nie wypowiedziana wojna. W końcu grudnia In­die wniosly do Rady Bezpieczeństwa ONZ skargę na Pakistan za dokonanie aktu agresji. W połowie stycznia 1948 r. z podobną skargąprzeciwko Indiom wystąpił Pakistan.

Pierwotną propozycję Rady Bezpieczeństwa, aby wycofać wszystkie oddziały zbrojne i zorgani­zować plebiscyt, odrzuciły obie strony. Następnie powolano mediacyjnąkomisję, która w lipcu 1948 r. odwiedziła Karachi i Delhi. Po długich rokowaniach z dniem 1 stycznia 1949 r. udało jej się doprowadzić do zawieszenia broni. Uzgodniono, że ustalona linia demarkacyjna będzie mia­ła charakter prowizoryczny i o przyszlej granicy zadecyduje dopiero plebiscyt. Faktycznie linia ta ustalona 27 VII 1949 r. stawałw się stopniowo granicą, gdyż porozumienie między maharadżą Kaszmiru a rządem delhijskim z lipca 1952 r. potwierdzało wejście tego obszaru w skład Indii na prawach sta~~u (Dżammu i Kaszmir).

Nieco inaczej została rozwiązana sprawa Hajderabadu - księstwa o dwumilionowej ludności muzulmańskiej, otoczonego zewsząd przez terytorium Indii. Nizam Hajderabadu ogłosił się nie­podległym na równi z Indiami i Pakistanem, rozpoc-r~ąl jednak rokowania z rządem delhijskim. W porozumieniu (27 XI 1947 r.) postanowiono utrzymać status quo w ciągu najbliższego roku. Wobec rozwiązania w państwie hajdarabadzkim partii kongresowej i mnożących się zamieszek, rząd indyjski zażądal jego inkorporacji i zmiany rządu, a także ustanowił jego blokadę. Po odrzu­ceniu przez Nizania żądań Delhi na obszar Hajderabadu wkroczyły wojska indyjskie. Ostateczna jego inkorporacja w sklad Indii dokonala się w styczniu 1950 r.

Rozwój wydarzeń na Półwyspie Indyjskim nie pozostał bez wpływu na dekolonizację Cejlonu. Najstarsza partia polityczna tego kraju nazwala się, na wzór indyjski, Cejlońskim Kongresem

lll. Kryzys powojennych s~osunkńw w Azji (1945 - 1949) 73

Narodowym (1919 r.). Następnie powstała Partia Socjalistyczna (1935 r.) i Komunistyczna Par­tia Cejlonu (1943 r.). Partie te wystąpiły po wojnie z żądaniami niepodległościowymi. Pod ich naciskiem brytyjskie wladze kolonialne zostały niebawem zmuszone do proeprowadzenia na Cejlonie reforn~ konstytucyjnych. 4 lutego 1948 r. Wielka $rytania uznaia niepodległość wyspy w charakterze dominionu, który powrócił do historycznej nazwy jako Republika Sri Lanka.

s * .

Proces dekolonizacj i krajów Bliskiego Wschodu rozpoczął się już w latach drugiej wojny świato­wej. 8 czerwca 1941 r. francuskie terytoria mandatowe Syria i Liban, które podlegały dotąd rządowi Pćtaina i zaczęły być wykorzystywane przez hitlerowców do dziatań militarnych na Bliskim Wschodzie, zostaly zaatakowane przez wojska brytyjskie. W imieniu Wolnej Francji towarzyszyl im oddzial pod dowództwem gen. Georges'a Catroux, który zapowiedział rychłe zniesienie statusu mandatowego. Wielka Brytania tę zapowiedż poparla, walki z wojskami Vi­chy trwaly jednak do 14 lipca. Niepodleglość Syrii została proklamowana 27 września, niepod­leglość hibanu dopiero 21 listopada 1941 r. Jednakże wladze francuskie nie śpieszyły się z przekazaniem nowym państwom wszystkich atrybutów suwerenności. Wybory odbyły się po dwóch latach, przynosząc zwycięstwo radykalnym zwolennikom niepodległości. 8 listopada 1943 r. parlament libański jednomyślnie anulował te artykuły konstytucji, które rapewnialy Francji uprzy­wilejowaną pozycję. Wywołalo to kryzys w stosunkach francusko-libańskich.

Delegat generalny Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego zareagował brutalnie 7.a­wieszając konstytucję, aresztując rząd, rozwiązując parlament i oglas7ając stan wojenny. W od­powiedzi w Bejrucie wybuchły zamieszki. Irak i Egipt zaprotestowaly przeciwko tym posunię­ciom, Londyn i Waszyngton zażądały ich cotńięcia. 23 listopada władze Wolnej Francji odwołały dotychczasowego delegata generalnego i posłaly nowego w osobie gen. Catroux, który przy­wrócil parlament i uwolnil ministrów. W rezultacie 22 grudnia nowy delegat podpisal porozu­mienia z rządami Syrii i Libanu w sprawie przekazania im wszystkich uprawnień r-r~du francu­skiego z dniem 1 stycznia 1944 r., z zachowaniem jednak francuskich interesów gospodarczych, kulturalnych i strategicznych. Kola niepodleglościowe Syrii i Libanu obawialy się, że owe za­strzeżenia francuskie oraz pozostawanie wojsk francuskich na ich obszarze zmierzają jedynie do zmiany formy patronatu. Odegraly też swą rolę inspiracje niemieckie; wpływy hitlerowskie na skrajne nurty nacjonalizmu arabskiego byty, zwfaszcza w Syrii i Iraku, niemale. Napięcie zaczę­ło rosnąć, kiedy w kwietniu 1945 r. kolejny francuski delegat generalny gen. Paul Beynet prze­kazai rządom Syrii i Libanu projekty nowych ukladów i rozpocząi z nimi pertraktacje. W maju pod pozorem przygotowań do udziału Francji w wojnie przeciwko Japonii zaczęły przybywać nowe oddzialy francuskie. W Bejrucie doszło do starć między wojskiem francuskim a manife­stantami; wielu z nich zostało zabitych. W Syrii i Libanie ogłoszono wówczas strajk generalny, a rządy obu krajów przerwały pertraktacje z delegatem francuskim i zwrócily się z apelem do innych rządów. W Syrii doszlo do otwartych walk z Francuzami. zgłoszono żądania wycofania wszystkich obcych wojsk.

W tej fazie konflikt przestał już być sprawą wewnętrzną. W wielu krajach opinia publiczna potępiła postępowanie Francuzów. Londyn chciał skorzystać z okazji, aby wyrugować z tego obszaru konkurentów, zająć ich miejsce i wzmocnić swoje panowanie w całym regionie. 31 maja Churchill skierowal do de Gaulle'a ultimatum, w którym zażądal wycofania oddziałów francu­skich do koszar oraz zgody na przejęcie odpowiedzialności przez liczniejsze oddziały brytyjskie. Francuzom nie udaio się uregulować problemu ani popnez inicjatywę zwolania specjalnej kon­ferencji międzynarodowej (z udziałem USA, Wielkiej Brytanii, Francji, 7_SRR i Chin), ani po­

74

przez projekt zwrócenia się do konferencji Narodów Zjednoczonych w San Francisco, ponieważ Anglosasi byli przeciwni obu propozycjom.

21 czerwca rządy Syrii i Libanu opublikowały w Damaszku wspólny komunikat, w którym do­magaly się odwołania wszystkich funkcjonariuszy francuskich, wycofania oddziałów francu­skich oraz rozciągnięcia przez siebie kontroli nad „oddziałami specjalnymi", które składały się z miejscowych ochotników. W tydzień później Foreign Office oświadczył, że obecność wojsk brytyjskich w Syrii i Libanie jest konieczna, aby zapobiegać zamieszkom i ochraniać „wojenny wysilek sojuszników", ale nie ma ona na celu wyparcia Francuzów. 8 lipca rząd Ićancuski zapo­wiedzial przekazanie „oddziałów specjalnych" rządom Syrii i Libanu w ciągu 45 dni.

Francusko-brytyjskie sprzeczności na tle Bliskiego Wschodu zaczęły zmniejszać się po dojściu do władzy w Londynie laburzystów. 7~warte 13 grudnia 1945 r. brytyjsko-francuskie porozu­mienie zapowiadalo jedynie przegrupowanie obcych wojsk, zwłaszcza w Libanie, aż do czasu zapewnienia przez ONZ bezpieczxństwa zbiorowego w regionie. Ewakuacja miała być stopnio­wa i odległa w czasie. Porozumienie to, zawarte bez konsultacji z Bejrutem i Damaszkiem, wywołalo w obu krajach falę protestów, demonstracji i strajków. 5 lutego 1946 r. rządy Syrii i Libanu przekazały sprawę Radzie Bezpieczeństwa ONZ i poprosily jąo podjęcie uchwały na­kazującej wycofanie z ich terytoriów obcych wojsk. Wniosek zyskał poparcie Ligi PaństwArab­skich oraz państw bloku radzieckiego. Ze względu na sprzeciw trzech mocarstw zachodnich Rada Bezpieczeństwa nie była jednak w stanie podjąć pozytywnej uchwaiy.

W marcu 1946 r. zawarte zostalo nowe porozumienie francusko-brytyjskie przewidujące wycofa­nie wojsk obu państw z Syrii i Libanu do końca 1946 r. Ostatecznie wojska brytyjskie zostały wycofane do 30 czerwca, a wojska francuskie do 31 sierpnia 1946 r. W ten sposób zakończony został trudny proces politycznej dekolonizacji Syrii i Libanu.

W tymfix roku rozpoczęła się tak3x dekolonizacja Transjordanii. Ów emirat - po klęsce Turcji w 1921 r. utworzony z części Palestyny położonej na wschodnim brzegu Jordanu przez Wielką Brytanię, która sprawowala mandat Ligi Narodów nad całą Palestyną-byl najspokojniejszym terytorium mandatowym pod zwierichnictwem brytyjskim. Dysponowat dobrze wyszkolonąar­mią, zorganizowanąprzezAnglików i dowodzonąprzez oficera brytyjskiego Johna Bogata, zna­nego jako Glubb Pasza. Londyn nie obawiał się, że likwidacja systemu mandatowego (która nastąpiła 15 III 1946 r.) podważy wpiywy brytyjskie w tym kraju. Dlatego minister Bevin już w styczniu 1946 r. zapowiedzial na forum ONZ rychłe przyznanie Transjordanii pelnej nie­podległości. 22 marca tegoż roku emir Abdullah i premier rządu jordańskiego Ibrahim Pasza Hashim podpisali w hondynie traktat przymierza z Wielką Brytanią na lat 25. W Lraktacie rząd brytyjski uznał niepodleglość Transjordanii, zarazem wojska brytyjskie zachowały prawo dal­szego stacjonowania w tym kraju, zaś oba rządy zobowiązaly się do konsultowania się we wszy­stkich problemach międzynarodowych objętych wspólnym zainteresowaniem. Po powrocie do kraju Abdullah prayjąl tytui króla (25 IV 1946 r.).

W atmosferze „zimnej wojny" i radykalnych nastrojów nacjonalistycznych na Bliskim Wscho­dzie doszło do podpisania między obu krajami (15 III 1948 r.) nowego traktatu, na mocy którego utworzono Biuro Wspólnej Obrony Anglo-Transjordańskiej oraz zagwarantowano brytyjskie subsydia na utrzymanie olbrzymiej - jak na możliwości małego i biednego kraju - arn~ii transjordańskiej. W następnym roku (24 1 1949 r.) nazwę kraju zmieniono na Haszymidzkie Królestwo Jordanii.

Najbardziej skomplikowanąbyla sprawa likwidacji mandatu brytyjskiego w zachodniej części Palestyny. Wynikalo to ze splotu dawnych zobowiązań brytyjskich i polityki bigi Narodów oraz

III. Kn~rys powojennych stosunków w Azji (1945 - 1949) 75

skutków energicznej dzialalności organizacji syjonistycznych, dążących do utworzenia na tym terytorium państwa żydowskiego. Londyn jeszcze w deklaracji ministra spraw zagranicznych Arihura Balfoura, ziożonej lordowi Rotszyldowi (2 XI 1917), zobowią7al się popierać syjoni­styczne dążenia do ugania Palestyny jako „narodowej siedziby ludności żydowskiej". Deklara­cję tę syjoniści prexdstawiali jako swój prawny tytul do kolonizacji Palestyny, którą wespół z deklaracjąi3alfouraArabowie odrLUCali. Protestowali także przeciwko uchwale Ligi Narodów z 1925 r., która powierzała Wielkiej Brytanii misję stworzenia w Palestynie warunków dla po­wstania narodowego skupiska Żydów.

W latach 1919 - 1939 syjonistyczna kolonizacja Palestyny spowodowaia wzrost ludności ży­dowskiej z 8,3% do 30% ogółu mieszkańców. W latach drugiej wojny światowej na obszarze tym - nie bez infiltracji zx strony wywiadu hitlerowskiego - szybko rozwijał się radykalny nacjo­nalizm arabski. Przy okazji podpisania Paktu Ligi Państw Arabskich przyjęto rezolucję, która uznawala Palestynę za jeden z glównych krajów arabskich i zapowiadała, że wszelkie naruszanie narodowych praw Arabów palestyńskich będzie przynosić szkodę sprawie pokoju i stabilizacji stosunków w regionie.

Na fali sympatii dla Żydów po ich okrutnych masakrach przez hitlerowców organizacje syjoni­styc~ne rozpoczęły ofensywę w Palestynie. Działaly organizacje paramilitarne i zbrojne ugrupo­wania konspiracyjne. Agencja Żydowska wzmagała masową imigrację Żydów ewopejskich do Palestyny. W listopadzie 1944 r. grupa „Stern" dokonała zamachu na ministra brytyjskiego w Kairze. Jednocześnie coraz większe zainteresowanie Bliskim Wschodem przejawiały finanso­we i rządowe kręgi USA. W listopadzie 1945 r. powstał anglo-amerykański komitet badania problemu palestyńskiego. W kwietniu następnego roku zlożył on raport, w którym wypowiadał się przeciwko podziałowi Palestyny, za utrzymaniem mandatu brytyjskiego i swobodną imigra­cjąŻydów.

Sytuacja zaostrzała się z miesiąca na miesiąc. Dążąc do przeforsowania swych postulatów terro­ryści żydowscy wysadzili w Jerozolimie (2 VII 1946 r.) hotel „King David", w którym mieściła się administracja mandatowa i dowództwo wojsk brytyjskich. Przywódcy Agencji Żydowskiej odżegnywali się oficjalnie od aktów terrorystycznych. Wyrażali także gotowość utrzymania bry­tyjskich i amerykańskich baz wojskowych na obszarze Palestyny po utworzeniu państwa żydow­skiego. Akty terroru mieścily się w ramach ogólnej strategii zmierzającej do utworzxnia państwa ŻydOWSklegO.

Rząd brytyjski nie byt w stanie oprzeć się naciskom arabskim (niezależności calej Palestyny i „zepchnięcia Żydów do mora"), syjonistycznym (utworzenia państwa żydowskiego) i amery­kańskim (zezwolenia dla kolejnych 100 łys. Żydów na osiedlenie się w Palestynie). Opublikował więc (31 VII 1946 r.) plan utworzenia państwa palestyńskiego, zlożonego z czterech autono­micznych stref (prowincja arabska, prowincja żydowska, Negew i umiędzynarodowiona Jerozo­lima). Następnie zwołał do Londynu konferencję przedstawicieli państw arabskich, Agencji Ży­dowskiej i administracji mandatu brytyjskiego (wrzesień 1946 r., styczeń - luty 1947 r.). Przedstawiciele Arabów i Żydów odmówili jednak uczestnictwa w charakterze oficjalnym i za­ciągania na konferencji jakichkolwiek zobowiązań.

Wobec niepowodzenia swoich zabiegów Londyn zwrócił się (2 IV 1947 r.) do ONZ z prośbą o zwołanie specjalnej sesji Zgromadzenia Ogólnego. Sesja taka zebrała się pod koniec kwietnia i dokonała wyboru Specjalnej Komisji NZ do Spraw Palestyny, złożonej z przedstawicieli 11 państw (Australia, Czxchosłowacja, Gwatemala, Holandia, Indie, Iran, Jugosławia, Kanada, Peru, Szwecja, Urugwaj). Przygotowany przez nią raport proponował (3 IX 1947 r.) dwa warianty

76

rozwiązania problemu palestyńskiego: 1) większość Komisji proponowała podzial palestyny na trzy jednostki - państwo żydowskie, państwo arabskie i umiędzynarodowioną Jerozolimę ­polączone unią gospodarczą; 2) mniejszość Komisji (Indie, Iran, Jugoslawia) proponowala utwo­rzenie państwa federacyjnego ze stolicą w Jerozolimie. Projekt większości, który przewidywał zakończenie mandatu brytyjskiego za dwa lata, był dyskutowany na II sesji Zgromadzenia Ogól­nego NZ (16 IX - 29 XI 1947 r.). Zostal przyjęty większością glosów (33:13 i 10 wstrzymują­cych się) 29 listopada 1947 r. Za projektem podziału glosowały m.in. USA, ZSRR i Francja, przeciwko - państwa arabskie i muzułmańskie oraz Indie, Kuba i Grecja; wśród wstrzymują cych się była m.in. Wielka Brytania.

Uchwalony plan podziału Palestyny przewidywal, że państwo żydowskie obejmie 46% obszaru (14,3 tys. km2) oraz 498 tys. Żydów i 407 tys. Arabów, państwo arabskie zaś 54% obszaru (15,1 tys. kmz) z 725 tys. Arabów i 10 tys. Żydów. W Jerozolimie miało pozostać po 100 tys. Arabów i Żydów. Wojska brytyjskie mialy zostać wycofane z Palestyny do 1 sierpnia 1948 r. Po dwóch miesiącach mula być proklamowana niepodległość obu państw oraz wprowadzony międzynaro­dowy status Jerozolimy i lącząca trzy jednostki unia gospodarcza.

Tuż po 29 listopada wzmogły się jednak walki między ~ydami a Arabami. Oddziały syjonistycz­ne (w tym „Haganah", „Irgun" i „Stern") liczyły już łącznie ponad 70 tys. ludzi, byty uzbrojone w broń amerykańską i czechosłowacką. Sity arabskie - prócz „Legionu Arabskiego" w Trans­jordanii - były slabsze i w dodatku podzielone wewnętrznie. Kiedy Londyn 15 maja 1948 r. zrealizował zapowiedziane zakończenie mandatu, natychmiast proklamowano niepodległość Izraela (uznaną bezzwlocznie przez USA i ZSRR). Rozpoczęła się pierwsza wojna izraelsko­arabska (16 V 1948 - 25 I 1949). Zwycięstwa z reguły odnosiły oddzialy izraelskie (m.in. 3000 żołnierzy egipskich zostało odciętych na pustyni Negew). Jedynie dobrze zorganizowana armia transjordańska zdołala utrzymać znaczną część obszarów Palestyny planowanych dla państwa arabskiego i starą część Jerozolimy. Pod naporem wydarzeń ONZ wyznaczyła mediatora w oso­bie hr. Folke Bernadotte, który miał doprowadzić do zakończenia walk. Zginąl on jednak w zamachu, ponieważ radykalny odłam syjonistów zmierzał do podboju terenów nie objętych decyzją ONZ. Z obszaru zawladniętego przez Izrael w latach 1948 - 1949 uciekło lub zostało wypędzonych blisko 900 tys. Arabów. W ten sposób powstał problem uchodźców palestyńskich, którzy osiedli w licznych obozach w okręgu Gazy i w Jordanii. W sumie Izrael zagarnąl 6,7 tys. kmz ponad obszar pierwotnie przyznany pnxz ONZ.

Wojna izraelsko-arabska zakończyla się serią rozejmów z Egiptem (24 1I), Jordanią (3 IV), Libanem (23 I1I) i z Syrią (20 VII 1949 r.). Irak, Arabia Saudyjska i Jemen rozejmu nie zawarły, ponieważ nie miały wspólnych granic z Izraelem. Do zawarcia tych rozejmów walnie przyczynił się mediator z ramienia ONZ Ralph Bunch, który dzialał na podstawie uchwał Rady Bezpie­czeństwa z 4 i 16 listopada 1948 r. W rezultacie utworzono linie demarkacyjne, strefy zdemilita­ryzowane i mieszane komisje kontrolne. Jerozolima została podzielona między Izrael i Jordanię (przy czym 14 XI1 1949 r. Izrael ogłosił jej zachodniączęść swojąstolicą).

Problem palestyński nie został jednak rozwiązany. Pojawił się dodatkowo dramatyczny problem uchod-i_ców. Rezolucją 194/III z 11 grudnia 1948 r. Zgromadzenie Ogólne N7_ zastrzegło ich prawo do powrotu do swoich domostw lub do kompensaty za swój majątek. Izrael tych postano­wień nie zrealizował i kwestia uchodźców pozostala problemem najbardziej różniącym Izrael i państwa arabskie. Ponadto problem arabskiego państwa w Palestynie tylko pozornie zniknął po jej aneksji przez jordańskiego króla Abdullaha, dokonanej 16 grudnia 1949 r, w porozumieniu się z Izraelem, przy akceptacji Londynu i przy sprzeciwie Ligi PaństwArabskich. Bliski Wschód na pięćdziesiąt lat pozostal regionem niepokoju i napięcia.

---