HERMENEUTYKA
pierwotne znaczenie - wszelkie teorie interpretacji, zwłaszcza teorie interpretacji tekstów utrwalonych w piśmie
węższe i bardziej profesjonalne znaczenie - ogólna dziedzina refleksji filozoficznej, uległa głęboko sięgającej ewolucji
F.D.E. Schleiermacher
Pojęcie interpretacji i rozumienia pozostało kluczową kategorię refleksji hermeneutycznej.
Hermeneutyka współczesna rozważa raczej pytania ontologiczne leżące u podstaw problematyki interpretacji w wąskim sensie, zwłaszcza zaś to,
co określa relację między interpretatorem a tekstem.
Polemika W. Diltheya i Schleiermachera
Źródła pojęcia „hermeneutyka“ i problematyki hermeneutycznej
Termin hermeneutyka wywodzi się od greckiego czasownika hermēneuein `interpretować' oraz odpowiadającego mu rzeczownika hermēneia `intepretacja'.
Starożytny rodowód hermeneutyki wskazuje na proces wyświetlania czy objaśniania oraz na związek tego procesu z językiem.
R.E. Palmer rozróżnia trzy sensy, w jakich starożytni posługiwali się terminem hermēneuein:
wyrażać głośno w słowach, mówić, wypowiadać;
wyjaśniać (np. wskazując na określoną sytuację;
tłumaczyć (np. z obcego języka).
Pojęcie hermēneia pojawia się u Arystotelesa i u Platona. W starożytności problem interpretacji wiązano z poszukiwaniem ukrytego sensu alegorycznego.
Nowożytne rozumienie hermeneutyki wywodzi się głównie z hermeneutyki biblijnej czy teologicznej. Tradycja metodologiczna hermeneutyki biblijnej sięga czasów Ojców Kościoła; jej podstawowym zadaniem było metodyczne opracowanie właściwej wykładni Pisma Świętego.
Punktem zwrotnym w rozwoju nowożytnej hermeneutyki biblijnej stała się reformacja z jej nieufnością do tradycyjnych sposobów interpretacji Biblii przez Kościół
i postulatem powrotu do tekstów źródłowych.
Hermeneutyka humanistyczna czy filologiczna interpretująca teksty klasyczne, starożytne i poszukująca w nich inspiracji do podważenie średniowiecznego rozumienia społeczeństwa, państwa i jednostki ludzkiej.
Współcześni przedstawiciele tego nurtu - H.G. Gadamer i P. Rocoeur - początki hermeneutyki filozoficznej wiążą z wyłonieniem się w toku pracy nad tekstami biblijnymi i klasycznymi problemów ogólnej teorii interpretacji.
Za twórcę hermeneutyki jako dyscypliny teoretycznej uważa się Schleiermachera. Jego twórczość otwiera pierwszy etap w rozwoju hermeneutyki filozoficznej wyróżniany w ich rozważaniach dotyczących własnej tradycji. Tę fazę w rozwoju hermeneutyki nazywa się romantyczną lub epistemiologiczną.
Hermeneutyka romantyczna Schleiermachera i Diltheya
Schleiermacher był pierwszym hermeneutykiem poszukującym uniwersalnych, powszechnie obowiązujących reguł rozumienia. Był teologiem protestanckim
i kaznodzieją, tłumaczem Platona. W jego rozważaniach ważna rola przypada jednostce, indywidualności.
Najbardziej bezpośrednio na dalszy rozwój hermeneutyki oddziałało dokonane przez Schleiermachera rozróżnienie dwu odmian interpretacji: gramatycznej i technicznej.
Interpretacja gramatyczna - nakierowana na własności językowe charakteryzujące daną kulturę.
Interpretacja techniczna - nakierowana na niepowtarzalność twórcy, jego przekaz.
rozbieżność celów
cele te nie mogą być realizowane jednocześnie i wymagają odmiennych kompetencji
Schleiermacher pierwszy postawił pytanie: czym jest rozumienie. Tym samym ustanowił punkt wyjścia dalszego rozwoju hermeneutyki.
Hermeneutyka romantyczna uzyskała dojrzały i bardziej systematyczny kształt dopiero w twórczości Diltheya (1933-1911), na którego poglądy największy wpływ wywarli: Kant, Hegel, Schelling, Schleiermacher i empirycy brytyjscy,
tacy jak L. Ranke i J.G. Droyen.
największe osiągnięcie Diltheya: filozofia życia i związana z nią epistemologiczna analiza n nauk o duchu, tj. nauk społecznych i historycznych
motywem do podjęcia tej problematyki było dążenie do wykazania,
że badaniom humanistycznym przysługuje status naukowy porównywalny
ze statusem nauk przyrodniczych posługujących się metodami empirycznymi
odmienność metod badawczych: przyrodę wyjaśniamy, a historię rozumiemy
Podstawowe pytanie swej epistemologii Dilthey sformułował na wzór Kantowski - jak jest możliwa wiedza pewna?, jak jest możliwa wiedza historyczna?
Badania humanistyczne przebiegają przez wpasowywanie przedmiotów badań poznanych w żywym doświadczeniu w schematy sensu czy kategorie nabyte w toku wcześniejszych doświadczeń zbiorowych i indywidualnych.
Przedmiotem nauk humanistycznych jest ostatecznie inny człowiek i świat jego przeżyć. Dostęp do nich uzyskujemy dzięki ekspresji, dzięki znakom, w których człowiek się wyraża. Poznawanie innego człowieka nie stanowi dla Diltheya radykalnie odmiennego od poznawania samego siebie. Poznanie siebie jest także procesem interpretacji. Człowiek uzyskuje samowiedzę nie bezpośrednio,
lecz za pośrednictwem swych działań, przez uzewnętrznienie swego życia i jego skutki dla innych. Dochodzi do poznania siebie dzięki rozumieniu, które jest zawsze interpretacją. Wgląd w cudze życie psychiczne jest możliwy, ponieważ inny człowiek jest do nas podobny. Dzięki temu znaki, w których jego życie psychiczne się uzewnętrznia, możemy interpretować w świetle naszego osobistego doświadczenia.
Ostatecznym uzasadnieniem hermeneutyki jest tu psychologia. Interpretacja znaków, wytworów kultury stanowi dla Diltheya drogę do rozumienia innego człowieka.
jak możliwe jest zrozumienie? Dokonuje się ono dzięki wniknięciu w cudzą psychikę na podstawie naszych własnych doświadczeń życiowych.
Hermeneutyka ontologiczna: Heidegger, Gadamer, Ricouer
Filozofem, który zainicjował ten nurt w rozwoju hermeneutyki, jest Heidegger.
dzieło Sein und Zeit (1927)
analiza Dasein (jednostki ludzkiej) zwrot w dziejach hermeneutyki - przeniesienie rozważań o rozumieniu i interpretacji z płaszczyzny epistemologicznej na ontologiczną
rozumienie - esencjalny rys ludzkiej egzystencji
dla człowieka być to rozumieć siebie i swój świat
polemika z tradycją europejskiej filozofii nowożytnej - Kartezjuszem, Kantem, Husserlem
podważenie założeń metafizycznych
hermeneutyka Diltheya - istotne źródło inspiracji
koncepcja podmiotu poznania historycznego, tj. podmiotu konkretnego, zakorzenionego w życiu i historii, rozumu historycznego przeciwstawianego przez Diltheya Kantowskiemu czystemu rozumowi
samoświadomość nie jest bezpośrednia i oczywista, że osiągana jest pośrednio, w drodze interpretacji własnych działań i ekspresji
pojęcie życia i wyprowadzona z niego odmienność relacji między poznającym a przedmiotem poznania w naukach historycznych to, co poznawane, nie jest przedmiotowi obce ani w stosunku do niego zewnętrzne, jak to jest w poznawaniu natury
Heidegger: hermeneutyka Dasein; rozumienie, interpretacja
i historyczność jako kategorie ontologiczne
„bycie” - to nie klasa ani rodzaj bytów, ono przenika je wszystkie
bycie to zawsze bycie czegoś
„odsłonić Bycie przez byty”
Bycie określa postać, w jakiej pojawiają się byty
Dasein - wyróżniony, szczególny byt, egzystencja
zawsze jest Byciem w świecie
Sein und Zeit
transcendencja - kluczowe pojęcie
wykraczając poza siebie w rozumieniu, Dasein wykracza ku swym własnym możliwościom
Dasein, dopóki egzystuje, nie jest określone w swych własnościach
byty stają się dla nas uchwytne dzięki naszemu praktycznemu zainteresowaniu się nimi, które stanowi rys naszego codziennego sposobu Bycia; pierwotnie ujmujemy je nie w czystej obecności, jako coś stojącego przed nami i stanowiącego przedmiot poznania, lecz w ich poręczności
- w odniesieniu do określonego, podejmowanego przez nas działania: jako narzędzia lub tworzywo
zespół odniesień, ze względu na które odsłania się to, co poręczne, Heidegger nazywa sensem
sens określa strukturę świata, strukturę tego, w czym Dasein już jest, zanim napotka cokolwiek
sens stanowi warunek możliwości rozpoznawanie bytów napotykanych w świecie
analiza sytuacji Bycia-w-świecie ma kluczowe znaczenie
dla Heideggera poznanie nie jest relacją między Dasein i zewnętrznym wobec niego podmiotem (światem), lecz pewną odmianą Bycia-w-świecie
rozumienie nie jest tu kategorią epistemologiczną, jest kategorią ontologiczną
egzystować = rozumieć siebie jako Bycie-w-świecie
zakwestionowanie ideału poznania bezosobistego
interpretacja - rozwinięcie rozumienia i nadanie mu formy explicite
myślenie czy badanie nie startuje nigdy od zera
czasowość to nie byt, lecz proces, który „czasuje”, tj. określa znaczenie Bycia Dasein przez odniesienie do trzech kierunków, w jakich ten proces zachodzi
byt odsłania Dasein w języku
Ontologiczna hermeneutyka kultury: Gadamer i Ricoeur
przedmiotem rozumienia, na którym koncentruje się refleksja Gadamera
i Ricoeura, są wytwory kultury, teksty → byt to zawsze forma językowa
język - punkt, gdzie spotyka się Ja i świat lub raczej gdzie manifestują one swą pierwotną jedność
to, co manifestuje się w języku, nie jest uprzednio dane przedjęzykowo: byt swe pierwotne określenie otrzymuje w słowie
punkt wyjścia - sytuacja Bycia w kulturze wśród tekstów
podstawowa kategoria - rozumienie będące zawsze zarazem samorozumieniem
pytanie: w jaki sposób obcując z cudzymi tekstami, poszerzamy nasze rozumienie siebie?
Gadamer (ur. 1900) - uczeń P. Natorpa i Heideggera - postanowił opracować Heideggerowskie pojęcia rozumienia w rozmaitych dziedzinach humanistyki
rozumienie = sposób Bycia Dasein, podstawowy ruch ludzkiej egzystencji wyrastający z jej skończoności i historyczności, obejmujący całość doświadczenia świata
istotna rola Heglowskiej idei samorozwoju (Bildung) łączącej w jedno rozumienie i samorozumienie, odrzucił jednak Heglowską ideę poznania absolutnego
znaczenie przedmiotów badań humanistycznych nie istnieje samo
w sobie, istnieje jedynie wewnątrz określonej tradycji
rozumienie tekstu to nie odtwarzanie znaczenia, tylko jego wytwarzanie zdeterminowane przez horyzont, sytuację, motywację interpretującego
interpretacja = odmiana samorozumienia
rozważania poświęcone także hermeneutyce prawniczej
zastosowanie prawa jest zawsze jego interpretacją
interpretacja musi przezwyciężyć przepaść między ogólnością formuły prawnej a konkretnością osądzanego przypadku
ogólny model doświadczenia hermeneutycznego, hermeneutyczny model obcowania z tekstem kultury (jak potem Ricoeur)
Ricoeur (ur. 1913) - profesor filozofii, uczeń G. Marcela, pod silnym wpływem filozofii niemieckiej (Kant, Hegel, Dilthry, Husserl, Nietzsche, Heidegger), psychoanalizy Freuda i strukturalizmu francuskiego, zajmował się początkowo antropologią filozoficzną, fenomenologią i filozofią świadomości
podstawowy przedmiot hermeneutyki - tekst pisany oraz problem jego interpretacji
rekonstrukcja modelu interpretacji tekstu proponowanego przez hermeneutykę ontologiczną
uznawał ontologię Dasein Heideggera za zwrot zasadniczy w rozwoju hermeneutyki, tj. przyznaje rację Heideggerowi w tej mierze, w jakiej wykrył on jej ontologiczne przesłanki teorii poznania i interpretacji, jednak wyrażał zaniepokojenie tym, że hermeneutyka Heideggera
nie wskazuje drogi, która prowadziłaby z powrotem od ontologii
do czysto epistemologicznych pytań o status nauk społecznych; własna koncepcja Ricoeura stanowi w znacznej mierze próbę wypełnienia tej luki - przezwyciężenia opozycji między hermeneutyką metodologiczną a ontologiczną
Model interpretacji tekstu proponowany przez hermeneutykę ontologiczną: Gadamer i Ricoeur
nowe określenie rysów globalnych hermeneutyki - relacji między interpretującym a tekstem oraz swoiste rozumienie tego spotkania
polemiczny stosunek hermeneutyki do tradycyjnych modeli przeżycia estetycznego czy teoretycznoliterackich modeli odbioru tekstu
modele:
psychologiczny - znaczenie tekstu utożsamiane z interpretacją jego twórcy; interpretacja jest nakierowana na intencję; tekst traktowany jako ekspresja, stanowi jedynie środek umożliwiający dotarcie do jego przeżyć
estetyka Crocego
hermeneutyka Schleiermachera i Diltheya
historyczny - znaczenie utworu utożsamiane jest
ze znaczeniem, jakie miał on dla odbiorcy współczesnego powstaniu utworu; interpretacja przebiega przez rekonstrukcję pierwotnej sytuacji komunikacyjnej; tekst traktowany przede wszystkim jako źródło wiedzy o epoce, której świadectwo stanowi
interpretacje historyków literatury
immanentny - założenie autonomii tekstu; znaczenie samego tekstu jako tworu językowego odróżnia się tu od intencji twórcy oraz od znaczenia dla współczesnego jego powstaniu czy dzisiejszego czytelnika; tekst jest strukturą znaczącą,
a zadaniem interpretacji jest rekonstrukcja owej struktury; jej autonomia w tym się wyraża, że poszczególne elementy tej struktury zyskują znaczenie nie przez odniesienie do czegokolwiek poza tekstem - np. autora bądź czytelnika - lecz
w relacji do innych elementów tej samej struktury
większość klasycznych koncepcji strukturalnych
krytyka tych modeli:
tekst, zwłaszcza utrwalony pismem, uniezależnia się od autora
i pierwotnej sytuacji komunikacyjnej; przedmiotem interpretacji jest nie intencja autora, lecz znaczenie samego tekstu
historyczny - też nie najlepszy, bo historyk sytuuje się w dystansie do tekstu
w koncepcji immanentnej - element tekstowy to suma relacji między nim a innymi elementami, a znaczenie tekstu to całościowy układ opozycji i paralelizmów; tekst przecież nie tylko mówi coś, lecz mówi
o czymś
u podstaw tych modeli leży błędne rozumienie
wnioski:
nie ma interpretacji bez założeń, interpretację tekstu określa zawsze wcześniejsze rozumienie przez interpretatora tego, co stanowi jej przedmiot
Dasein jest z istoty bytem historycznym, zatem owe wnoszone
do interpretacji, wcześniejsze od niej przekonania, przesądy
i uprzedzenia są zdeterminowane do niej przekonania i uprzedzenia swoiste dla swego czasu, środowiska społecznego, generacji
teoria interpretacji popełnia błąd eliminujące wpływ badacza
na przebieg interpretacji i jeśli w osiągnięciu tego celu upatruje wartość (obiektywność) jej wyników
postawa otwartości na to, co tekst mówi, na prawdę
świat i to, co w nim napotykamy, nie jest bytem zewnętrznym
w stosunku do Dasein
samorozumienie Dasein nie jest ani bezpośrednie, ani oczywiste
Bibliografia
Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, 1998, [tu hasło] hermeneutyka,
s. 372-384.