Maria Ossowska „Socjologia moralności. Zarys zagadnień”

U Durkheima - socjologia moralności jest utożsamiana z fizyką obyczajów (tak jak się bada przyrodnicze); Levy Bruhl - nauka o obyczajach; uczucia moralne są zawsze zbiorowe bo zależą od pewnych zbiorowych przedstawień, które są społecznego pochodzenia;

Wtórność hierarchii wartości wyznawanych w społ. wobec faktycznej moralności;

I/ Czynniki kształtujące moralność grup społecznych

Może być wpływem na ludzkie zachowania i postawy ze względu na pewne normy, bez naruszania norm, bądź modyfikującym same te normy;

1. Wpływ środowiska fizycznego

- pośredni wpływ klimatu i gleby na rozwój moralności - poprzez pewnego typu gospodarkę, sposób produkcji

- bezpośredni wpływ klimatu

• Arystoteles, Polityka: Europejczycy z zimnych krajów są odważni, ale mało twórczy, a Azjaci - twórczy, ale mało odważni, Grecy znajdują się „w środku” i mają dodatnie cechy i jedynych, i drugich; dobre i złe strony położenia Grecji nad morzem

• Ibn Chaldun, historyk i socjolog arabski, XIV w.- siedem typów klimatu - różnice w charakterze ludów zamieszkujących kraje z gorącym klimatem i z zimnym klimatem; tylko w klimacie umiarkowanym mogła się utworzyć cywilizacja

• Monteskiusz, O duchu praw „rozmaite potrzeby stworzyły w rozmaitych klimatach rozmaite sposoby życia, te zaś stworzyły rozmaite rodzaje praw”; wpływ klimatu na postawy ludzkie, hierarchie wartości, system zakazów i nakazów - „władza klimatu jest pierwszą ze wszystkich władz”, np. w zimnych klimatach ludzie są bardziej krzepcy i pewni siebie, w klimacie gorącym - leniwi, bierni, lękliwi, klimatach południowych duża pobudliwość erotyczna czyni z erotyki sprawę centralną

• Hipolit Taine: wpływ deszczowego, chłodnego klimatu Anglii na angielski ethos: przywiązanie do domu - home jako bezpieczna, sucha ostoja; spleen - nastrój zaprawionej nudą depresji, który próbuje się przezwyciężyć przez sport

• E. Huntington, Główne dźwignie cywilizacji- rola klimatu, który oddziałuje na ludzi poprzez glebę, roślinność, zwierzęta, dietę, sposób mieszkania i ubrania, choroby i mniejszą lub większą gotowość do pracy

• hierarchia religii - animizm (w dżunglach i puszczach) na samym dole, monoteizm (na pastwiskach i pustyniach) na szczycie, protestantyzm - najwyższa forma religii

• Marcel Mauss, Sezonowe przemiany w społeczeństwie Eskimosów zmieniające się obyczaje wraz ze zmianami pór roku - inna organizacja życia Eskimosów w lecie, inna w zimie

Klimat jest jednym z czynników współwyznaczających ethos, ale nie jedynym - gdyż można znaleźć dwie różne kultury w zupełnie podobnych środowiskach fizycznych

2. Czynniki biologiczne

- rasa - niemożliwość zbadana wpływu rasy na moralność z powodu trudności w wyliczeniu ras oraz braku cech szczególnych grup złożonych z przedstawicieli tradycyjnie rozróżnianych ras białej, czarnej, czerwonej i żółtej

- płeć - różnie rozumiany wpływ płci na moralność:

- wpływ odmiennej konstytucji biologicznej i psychologicznej mężczyzn i kobiet na postawy czy zachowania - trudny do zweryfikowania, gdyż nie wiemy, kiedy mamy do czynienia z wpływem czynnika biologicznego, a kiedy z udziałem czynnika kulturowego (np. nacisk wzorów panujących w danym środowisku)

- nie jest obojętne, kto formułuje dyrektywy moralne - kobieta czy mężczyzna - odmienne traktowanie kobiety w różnych kodeksach praw, które tworzone były przez mężczyzn i z myślą o mężczyznach (wzory osobowe kobiet - tworzone przez mężczyzn i dla mężczyzn)

- te same czyny mogą być oceniane rozmaicie w zależności od tego

• czy sprawcami są mężczyźni czy kobiety - np. pijaństwo, czystość przedmałżeńska, wierność w małżeństwie

• czy oceniającymi są mężczyźni czy kobiety

• czy obiektem czynu jest mężczyzna czy kobieta - np. zasada „kobiety nie bij nawet kwiatem”

3. Czynniki demograficzne

- gęstość zaludnienia

• Monteskiusz, O duchu praw: „Trzeba pewnych praw w narodzie, gdzie ludzie stykają się ze sobą, trzeba znowuż innych u ludu, gdzie niewiele się ze sobą obcuje”; tam, gdzie jest wysoka gęstość zaludnienia potrzeba norm uchylających tarcia; zależność między wielkością grupy a oddziaływaniem sankcji opinii publicznej

- przyrost ludności

• tam, gdzie rodzi się dużo ludzi, tam życie ludzkie jest tanie

• związek dużego przyrostu naturalnego z nędzą

• Levi-Strauss: dehumanizacja stosunków międzyludzkich w przeludnionych Indiach - patrzenie na drugiego człowieka nie po to, by nawiązać z nim kontakt, ale by coś wyłudzić

• przyzwolenie na homoseksualizm w Japonii (małe terytorium o dużym przyroście naturalnym)

• Riesman - społeczeństwa o wysokim odsetku urodzin i wielkiej śmiertelności - ustabilizowane - faworyzują typy zorientowane tradycyjnie; społeczeństwa o nadwyżce urodzin - ludzi o określonym pionie wewnętrznym; tam gdzie liczba urodzin się zmniejsza - rozwija się człowiek orientujący swoje zachowania według cudzych ocen;

- wiek

Kilka zagadnień moralność a wiek (obszary zainteresowań):

• Arystoteles, Retoryka: odmienne cechy charakteru, postawy i wartości cenione przez młodych i starych (trzy fazy - młodość, dojrzałość i starość)

• Piaget: moralność wytworzona przez grupy młodocianych rówieśników (moralność dobra - wzajemny szacunek i współdziałanie) jest inna niż moralność, która się wytwarza pod presją starszych (moralność jednostronnego szacunku i obowiązku)

• te same czyny bywają oceniane inaczej, gdy są popełnione przez dorosłych i młodocianych - prawo karne, cechy cenione u dorosłych, a nie wymagane od dzieci i na odwrót (np. odpowiedzialność, posłuszeństwo)

• te same czyny bywają oceniane inaczej, gdy odnoszą się do ludzi w różnym wieku (np. prawdomówność: mówienie nieprawdy dorosłym jest uznawane za naganne, mówienie nieprawdy dzieciom - niekoniecznie)

• kwestia przedłużenia życia ludzkiego i wzrastającej liczby osób starszych w społeczeństwie - zmiana społeczna; postulat wierności małżeńskiej przedłuża się teraz do 40 lat;

• fakt życia pod jednym dachem kilku pokoleń;

- proporcja płci

• związek z normami dot. poligamii lub monogamii - nie w pełni potwierdzony

- mobilność przestrzenna

• Talcott Parsons: wpływ mobilności na wielkość i strukturę rodziny, wartość rodziny oraz na normy dotyczące relacji wewnątrzrodzinnych; mobilna rodzina musi być mała; akcent na obowiązki rodziców wobec dzieci;

• A. Gerschenkron, ekonomista z Harvardu: w społeczeństwach o dużej mobilności ocenia się jednostkę nie za całość biografii, ale za to, co w danej chwili przedstawia

• specyficzny ethos nomadów

• E. Huntington: w grupach koczujących panuje równość (trudno o utworzenie stratyfikacji społecznej), gościnność jest jedną z najważniejszych wartości;

• J. Ficowski: pogarda Cyganów dla pracy

• J. Koty - bada normy dozwalające na zabijanie starców, kalek, chorych i aprobujące przerywanie ciąży; dzieli je na materialne i subiektywne;

4. Wieś - miasto

• bukoliczne ideały - miasto źródłem zepsucia;

• Redfiled - rola urbanizacji w kształtowaniu systemu norm i wartości; zarówno czynnik destrukcyjny jak i twórczy w zakresie rozwoju moralności; Powstanie miast - rewolucja także w porządku moralnym;

• Różnorodność ludzi zjednoczonych w wielkim mieście podważa wiarę w jeden słuszny styl życia;

• Indywidualizacja - zanik dawnej odpowiedzialności rodowej

• Demokratyzacja i egalitaryzm - zmniejsza się znaczenie presji opinii publicznej

• „miejski styl życia” - role społeczne związane z płcią uległy zmianie; zmniejszenie znaczenia wielkości gospodarstwa - większe znaczenia wykształcenia;

• Przejście od dyscypliny wewnętrznej na zewnętrzną (nie sięgająca jednak do wszystkich sfer życia)

• Wieś przestała być dostarczycielką taniej siły roboczej - zanik służby (powoduje też zmiany obyczajowe - np. biesiadowania)

• zmiany w charakterze więzi międzyludzkich - zanik stosunków osobistych na rzecz bezosobistych; efektem urbaniści budują samowystarczalne osiedla;

5. Czynniki ekonomiczne

Idn Chaldun - różnice w obyczajach zależą od sposobów w jaki każdy z ludów zdobywa środki utrzymania;

• podział ziemi na dwie strefy - uprawną i dziką - i jego odzwierciedlenie w dualistycznej wizji świata (pole walki Dobra ze Złem), np. w starożytnym Iranie

• stąd uzależnienie pozycji kobiety w społeczeństwie od typu gospodarki - nie całkowicie potwierdzone

• Marks: wpływ sposobu produkcji na stosunki społeczne

- UPRZEMYSŁOWIENIE

• W. E. H. Lecky:

• uprzemysłowienie kształtuje 2 typy charakterów: człowieka pracy i spekulanta; oba typy dążą do dobrobytu ale różnią się wadami i cnotami;

• rola odpowiedzialności za słowo w krajach uprzemysłowionych, gdzie ogromną wagę przywiązuje się do zobowiązań

• Weber: związek industrializacji z ethosem mieszczańsko-purytańskim

• rola innowacji technologicznych w kształtowaniu poglądów ludzi i norm, np. nowoczesna komunikacja, pigułka antykoncepcyjna, media

- rola ilości dóbr (standard życiowy) - zamożność pozostaje w związku z cnotą;

• ubóstwo prowadzi do wytworzenia swoistej subkultury (dziedziczonej z pokolenia na pokolenie); Oscar Lewis, Rodzina Sancheza - badanie nad proletariackimi rodzinami Mexico City - subkultura robotników niewykwalifikowanych żyjących na marginesie wielkiego miasta; rezygnacja i fatalizm;

- rola jakości dóbr

• żądza kumulowania mienia może się rozwijać tylko tam, gdzie dobra się nie psują

• norma gościnności w społeczeństwach, gdzie nie da się gromadzić

- rola rozdziału dóbr

• sprzedaż na raty - zmienia postawy etyki protestanckiej;

• wpływ sposobu regulowania spraw własności (prywatnej, społecznej, państwowej)

- klasowe interesy ekonomiczne jako czynnik wyznaczające opinie moralne;

Utylitaryzm w etyce - każe oceniać zachowanie na podstawie tego na ile uchyliło ono cierpienie lub przysporzyło przyjemności;

Wołanie o tolerancje religijna mogło też być wołaniem o możliwość handlowania z każdym niezależnie od jego religii;

- doniosłość podziału pracy dla kształtowania stosunków międzyludzkich

• Bernard Mandeville, Bajka o pszczołach: podział pracy, uzależniając ludzi wzajem od siebie, stal się ważnym, pozytywnym czynnikiem dla rozwoju obyczajów

• E. Durkheim

• solidarność mechaniczna - solidarność z podobieństwa; dominuje prawo poparte przez sankcje represyjne

• solidarność organiczna - podział pracy; tu sankcje prawne wymagające odszkodowania (restytucja);

Dwa efekty podziału pracy, które mogą zagrażać spójności społecznej:

- nie uwzględnia hierarchii zawodów

- nie uwzględnia formułowania różnych kodeksów etycznych (zawodowych)

• Durkheim: istnieje tyle moralności, ile zawodów i niektóre z tych moralności głoszą sprzeczne dyrektywy, np. posłuszeństwo jako obowiązek żołnierza czy zakonnika, a rzecz niewskazana dla uczonego czy artysty

• Ossowska, Podstawy nauki o moralności

• niektóre etyki zawodowe różnią się tylko rozmieszczeniem akcentów, służącym dobremu wypełnianiu danej specjalności

• są etyki zawodowe, które prowadzą do szczególnych konfliktów z regułami etycznymi, np. kodeks etyczny polityka

6. Zróżnicowania społeczne wpływające na zróżnicowanie ethosu

Kryteria, wg których w jednym i tym samym społeczeństwie kształtują się grupy odróżniające się od innych swoim ethosem:

- rola czynnika klasowego

• czynnik klasowy ujawnia się w:

• treści reguł moralnych, formułowanych z myślą o obronie interesów ekonomicznych klasy, która je głosi (moralność zalecana przez Franklina: cnoty służące bogaceniu się mieszczaństwa)

• treść reguł moralnych zmienia się w zależności od przynależności klasowej adresatów („co wolno wojewodzie, to nie tobie smrodzie”; podwójna moralność plantatorów Południa: inne normy dot. seksu dla plantatorów, a inne dla niewolników (nie obowiązywała ich wstrzemięźliwość, bo wysoka rozrodczość była panom na rękę)

- style moralności:

• moralność warstw arystokratycznych - tradycje rycerskie

• moralność drobnomieszczaństwa

• moralność wielkiego mieszczaństwa (fuzja dwóch poprzednich)

• ethos robotniczy - zróżnicowany ze względu na to, że klasa robotnicza jest niejednolita:

• J. A. Khal, The American Class Structure: robotnicy dzielą się na wykwalifikowanych (najważniejsza wartość - szanowność), na wpół wykwalifikowanych (są w pół drogi, mała nadzieja na awans - chodzi o przeżycie) i tych, którzy nic nie umieją i nie mają stałej pracy (apatia, brak energii)

• Zweig - przemiany ethosu robotniczego w Anglii; robotnik jest syty, zacierają się ekonomiczne różnice pomiędzy klasami, ale nie bariery stwarzane przez horyzonty kulturowe;

• ethos chłopski - też zróżnicowany; ziemia jako wartość, przekonanie, że uprawa roli jest czymś lepszym od handlu, że ciężki trud z nią związany i cnoty doń niezbędne są szczególnie cenne, ze umiar i trzeźwość są chwalebne, uważanie się przez chłopa za uczciwszego, pracowitszego od mieszkańców miasta i przewyższającego ich moralność seksualną - ethos budowany w oparciu o przeciwstawianie się życiu miejskiemu

Klasy wyodrębnione przez marksistów (stosunek do środków produkcji) i klasy wyodrębnione według kryteriów ekonomicznych nie są uważane za jedyne grupy o własnym stylu moralnym;

- M. Weber: ethos grup charakteryzowanych przez status; Uprzywilejowani - mający „swój honor”: żyją przeszłością (w odróżnieniu od klas uciskanych, które żyją przyszłością), pogardzają pracą fizyczną, określają się przede wszystkim poprzez stosunek do konsumpcji (podczas gdy klasy charakteryzowane ekonomicznie cechuje stosunek do produkcji)

- E. Dupreel, Traite de morale: „cnoty honoru” jako cnoty charakteryzujące pewną mniejszość przekonaną o swej wyższości w stosunku do jakiejś większości - mniejszość tego rodzaju czuje się zagrożona zarówno wtedy, gdy ci, których stawia niżej jej nienawidzą, jak i wtedy gdy ją admirują i usiłują przekroczyć barierę, która ich od niej dzieli - w pierwszym przypadku trzeba usprawiedliwić swoje poczucie wyższości przez jakieś noblesse oblige, przez stawiane sobie wymagania, przez cnoty trudne, mogące znaleźć uznanie także u niżej stojących. Te same cnoty, trudne do nabycia, stanowią w drugim wypadku zaporę przed infiltracją z dołu.

- rola podziału pracy - odrębne rysy moralne przypisywane np. sferom urzędniczym, cyganerii, itp.

- rola grup etnicznych wtopionych w społeczeństwo - np. Cyganie, którzy budują swój kodeks moralny na przeciwstawieniu swoich i obcych (np. obcych można okraść)

Hipotezy dot. dynamiki, jaka panuje w dziedzinie moralności w złożonych społeczeństwach:

• klasy idące do ataku, w okresie walki o władzę, głoszą i nieraz uprawiają faktycznie, ascezę, którą zwykle porzucają, gdy stabilizują się przy władzy

• klasa zwycięska narzuca swoje wzory klasom pokonanym

• klasa zwycięska przejmuje wzory tych, co w pokonanym ustroju zajmowali miejsce najwyższe

• klasy stojące niżej naśladują tych, którzy znajdują się bezpośrednio nad nimi

7. Ustrój polityczny

• Arystoteles, Polityka - charakterystyka efektu, jaki mają rządy tyrana na obywateli: cel tyranii- tępienie ludzi dostojnych i niezależnych, opieranie się na małodusznych, szerzenie wzajemnej nieufności i poczucia bezsilności;

• polaryzacja moralności w warunkach terroru - np. podczas okupacji hitlerowskiej: donosiciele i bohaterzy

• ciągły konflikt posłuszeństwa i godności tam, gdzie panuje ucisk

• tam, gdzie wgląd państwa w życie obywateli jest bardzo znaczny, system premiowania jednych i usuwania innych może mieć daleko idące efekty - np. tam, gdzie premiuje się uległość, a nie zasługi można doprowadzić do tego, że bycie zwykłym porządnym człowiekiem zaczyna wymagać heroizmu

• Monteskiusz, O duchu praw

• typy ustrojów i rodzaje moralności im odpowiadające:

• monarchia - jednowładztwo liczące się z prawami: gra na ludzkim honorze, który żąda wyróżnień i odznaczeń, w moralności ludzi, na których monarchia się wspiera kładzie nacisk na to, co wyróżnia ludzi od innych obywateli, a nie na to, co z nimi łączy; podkreśla się wielkość, niezwykłość, piękno czynów; nie wchodzą tu w grę cnoty obywatelskie, gdyż one służą innym, a tutaj myśli się o sobie samym - zdegenerowana moralność dworaków

• rząd despotyczny - jednowładztwo nie liczące się z prawami: wszyscy są niewolnikami i nie można się wywyższać, gdyż despota nie cierpi honoru, opiera się na lęku i zmierza do tego, by uczynić człowieka złym obywatelem, bo tylko ktoś taki może być dobrym niewolnikiem - moralność upadlająca ludzi

• republika - forma rządu, gdzie mogą rozwinąć cnoty obywatelskie, gdyż w tym ustroju budzi się miłość do własnego kraju i poszanowanie równości

• demokracja

• rządy arystokracji

• wpływ centralizacji i biurokratyzacji na moralność: specyficzna moralność urzędnicza: dobre wykonywanie zadań, „bezduszność”, kategoryzowanie wszystkiego

8. Reguły moralne a role społeczne

Role społeczne charakteryzują się pewnymi oczekiwaniami, narzucającymi pewne obowiązki temu, kto daną role odgrywa:

• role trwające całe życie - np. rola kobiety / mężczyzny

• role trwające dłuższy okres czasu - np. rola nauczyciela, matki, żony

• role trwające przez krótki czas, często jednorazowe - np. rola gospodarza przyjęcia, solenizanta, jubilata

9. Struktura rodziny

Wpływ struktury rodziny i stosunków uczuciowych w niej panujących na postawy ludzkie:

Od Freuda - pośród konfliktów rodzinnych kształtuje się super-ego (sumienie) - jednak badania przynoszą opis wielości układów rodzinnych; Zainteresowanie czynnikiem uczuciowym, teraz też strukturą i składem rodziny:

• osobowość autorytarna jest kształtowana w rodzinie o surowym autorytecie ojca

• M. Mead: Współpraca i współzawodnictwo pośród ludów prymitywnych: tam, gdzie układ zobowiązań rodzinnych daje każdemu poczucie bezpieczeństwa, nie obserwuje się u dzieci tendencji do indywidualnego współzawodnictwa, tam, gdzie jednostka nie ma poczucia bezpieczeństwa, tam ma się do czynienia z rywalizacją osobistą, która przyspiesza dojrzałość dzieci

• A. i M. Edelowie: tam, gdzie układ rodzinny zapewnia każdemu jakiś określony udział w podziale dóbr nie można spodziewać się powstawania haseł miłości bliźniego ani pojęcia sprawiedliwości egalitarnej, gdyż określone świadczenia obowiązują w stosunku do określonych osób

Wpływ pozycji rodziny na kształt reguł moralnych:

• rodzina nie cieszyła się uznaniem wśród arystokracji: konwencjonalne małżeństwa prowadziły do wiarołomstwa, które było całkowicie aprobowane (B. Franklin: gdzie jest małżeństwo bez miłości, tam jest miłość bez małżeństwa)

• Szczególny szacunek dla rodziny - klasa średnia;

• Dupreel: zakaz kazirodztwa stal na straży zwartości rodziny - to jaka była siła tego zakazu i zakres pokrewieństwa, w ramach którego stosunki seksualne były wzbronione mogło być traktowane jako wskaźnik pozycji rodziny w społeczeństwie (np. w społeczeństwie rzymskim, gdzie rola rodziny była zmniejszona ze względu na ogromną role państwa, normy dotyczące kazirodztwa były luźniejsze, a w średniowieczu, gdy rola rodziny się wzmogła, w 1215 roku sobór zakazał małżeństwa do ósmego stopnia pokrewieństwa)

• Waga długości trwania procesów wychowawczych w rodzinie dla kształtowania ludzkich postaw - Florian Znaniecki:

• ludzie dobrze wychowani - długo pozostawali pod kierunkiem starszych, uczyli się i bawili pod ich kontrolą, wolni od wszelkiej troski ekonomicznej; tendencja do akcentowania wartości osobistych, dążenia perfekcjonistyczne, liczenie się nie z efektami społecznymi czynów, ale z dobrymi chęciami, mały stopień przystosowania do działalności zespołowej, niski stopień innowacyjności

• ludzie pracy - rodzice nie mieli czasu zajmować się dzieckiem, dlatego dzieci nie interesowały się szczególnie własną osobą; dzieci włączone były do rodzinnych trosk ekonomicznych, dlatego sprawy finansowe są dla nich bardzo ważne

• ludzie zabawy - urobieni pod wpływem kręgów zabawowych; akcent moralności pada na funkcje społeczne, na dobre przystosowanie się do innych; w życiu dorosłym wyżywają się w życiu towarzyskim, w grze politycznej i jako bojownicy

• dewianci

10. Wpływ zasobu wiadomości

• wpływ przekonań dotyczących związków przyczynowo skutkowych na treść ocen i norm

• np. brak wiedzy o biologicznym ojcostwie u niektórych prymitywnych plemion powodował traktowanie narodzin bliźniąt jako dowodu zdrady małżeńskiej (dwójka dzieci = dwóch ojców)

• wpływ poglądów na „naturę ludzką” na treść ocen i norm

• wysoki poziom inteligencji niekoniecznie chodzi w parze z odpowiednim rozwojem moralnym

• skojarzenie czystości moralnej z naiwnością i prostotą (candide)

11. Światopogląd a moralność

• czy światopogląd wpływa na moralność?

• tak zwany światopogląd wydaje się tak skomplikowanym zespołem opinii, że powinno się rozważyć poszczególne jego elementy, aby odpowiedzieć czy ma on wpływ na moralność czy nie

• niektóre wątki światopoglądu mogą być neutralne dla moralności (np. to, czy wszechświat jest skończony czy nieskończony w czasie i przestrzeni), inne nie są obojętne dla moralności (np. to czy ktoś wyznaje determinizm czy indeterminizm, jaki ma pogląd na naturę ludzką albo obraz przyszłości, ku której zmierza świat)

• a może to potrzeby moralne dyktują światopogląd?

12. Zależność moralności od religii

Postaci jakie może przybierać zależność moralności od religii:

• zależność genetyczna: gdy istota czczona przez wyznawców danej religii jest jednocześnie kodyfikatorem norm moralnych, przekazanych ludziom w drodze jakiegoś objawienia lub wyłożonych w osobistych kontaktach przez istotę boską, która zstąpiła na ziemię; bogowie, którzy moralność tworzą, zwykle stoją także na straży jej przestrzegania i pełnią po śmierci człowieka funkcje sędziowskie, karząc jednych i nagradzając drugich wg objawionego ludziom kodeksu

• w Oświeceniu rozważano zagadnienie, czy Bóg objawił moralność czy istnieje jakaś powszechna moralność ponadwyznaniowa

• Mandeville: moralność to twór polityków, ułatwiających sobie za ich pomocą kierowanie ludźmi albo wytwór długowiekowej ewolucji, która nauczyła ludzi reguł umożliwiających im wspólne życie

• Locke: można rządzić się słusznymi normami moralnymi nie dostąpiwszy światła prawdziwej wiary

• zależność logiczna: gdy określone dyrektywy moralne wymagają przyjęcia pewnych dogmatów wiary, przy podważeniu których normy moralne „walą się”, „zawisają w powietrzu”

• np. dyrektywa zabiegania o szczęście wiekuiste - wymaga przyjęcia istnienia Boga, istnienia duszy nieśmiertelnej, wiary, że Bóg osądzi życie człowieka po śmierci, itd. (Ossowska uważa, że to jedyna taka dyrektywa - gdyż wszystkie inne da się uzasadnić bez odwoływania się do religii)

• zależność psychologiczna: związek powstający w umysłach ludzi, którym od dziecka podawano dyrektywy moralne łącznie z prawdami wiary, ludzi, dla których rzecznikiem moralności była osoba duchowna

• zależność moralności od religii w tym sensie, że znać na ocenach czy normach moralnych wpływy religii (tym wpływom możemy podlegać zupełnie nic o tym nie wiedząc, nie wiążąc określonych dyrektyw moralnych z religią w jej formie instytucjonalnej)

• np. wpływ chrześcijaństwa na antropocentryzm, poglądy na życie płciowy i układ stosunków rodzinnych w kulturze europejskiej

• związek między religijnością a poziomem moralnym człowiek w myśl zasady, że tylko religia daje nam hamulce do opanowania tendencji wymagających poskromienia; wiara w to, ze Bóg jest twórcą ocen moralnych jako niezbędny warunek ich wysłuchiwania

13. Reguły moralne w zależności od tego, kim są osoby zaangażowane w danym stosunku społecznym i jaki on ma charakter

• wpływ miejsca, jakie zajmuje w hierarchii społecznej jedna z osób zaangażowanych w dany stosunek społeczny na ocenę danego czynu jako moralnego lub niemoralnego; przykłady reguł związanych z pozycją społeczną tego, kto działa i tego na kogo jest skierowane działanie szczególnie często tam gdzie jest związek etyki z etykietą (służy uwzględnieniu ludzkiej pozycji społecznej); Etykieta wg. Jabłońskiego jest najlepszym sposobem wyznaczania rangi społecznej; stąd reguły moralne nie mogą mieć ogólnego brzmienia;

• „Krew królewska nie plami” - usprawiedliwienie nieślubnych związków i nieślubnych dzieci zrodzonych z miłostek króla Francji z mieszczankami

• reguła zabraniająca ponownego małżeństwa wdowie po królu Anglii

• Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz: „grzeczność wszystkim należy, lecz każdemu inna (…) / trzeba się długo uczyć, ażeby nie zbłądzić / I każdemu powinną uczciwość wyrządzić.”

• wpływ tego, czy mamy do czynienia ze stosunkiem osobistym czy nieosobistym, przyjaznym czy wrogim na ocenę danego czynu jako moralnego lub niemoralnego

• Arystoteles, Etyka nikomachejska: „nie to samo jest sprawiedliwe w stosunku do przyjaciela i do obcego, i do kolegi, i do przygodnego towarzysza drogi”

14. Warianty osobowościowe w moralności

• badania J. Rettig i B. Pasamanick: ocena 50 czynów przez 489 studentów amerykańskich i 513 studentów koreańskich - ogólnie różnice niewielkie; większa różnica poglądów w ramach grup etnicznych (też głównie w przypadku czynów zabronionych przez konwencje) niż między nimi wskazuje na to, że istotny wpływ na poglądy etyczne mają jakieś czynniki osobowościowe

15. Rola indywiduów w kształtowaniu opinii moralnych

• wpływ pewnych poczytnych pisarzy na kształtowanie opinii moralnych, np. Dickensa

• wpływ pewnych charyzmatycznych przywódców, np. M. L. Kinga, Gandhiego

16. Wpływ dziejów danego społeczeństwa na jego moralne opinie

• norma wzajemnej pomocy sąsiedzkiej w krajach, gdzie w okresach pionierstwa taka pomoc była niezbędna do przetrwania, np. w USA czy Australii

• podwójna moralność Cyganów polskich, inna dla swoich, inna dla obcych - ukształtowana w wyniku całkowitego ich wyobcowania z ludności miejscowej (w XVIII w. można było Cygana całkiem bezkarnie zabić)

• szczególne silne potępienie dla donosicielstwa w Polsce jako wynik długotrwałego podlegania obcym rządom

17. Ogólne uwagi dotyczące wyróżnionych czynników

Moralność ma wpływ zarówno na treść norm i reguł, jak i na ocenę pewnych zachowań.

18. Moralność jako czynnik warunkujący

Czasem między moralnością a innymi czynnikami, zwłaszcza kulturowymi, tworzą się oddziaływania wzajemne i trudno określić, co jest zmienną zależną, a co niezależną (Ranulf: spór o to, czy jajko wcześniejsze od kury czy kura od jajka).

• Moralność jako zmienna niezależna - zależności między moralnością a życiem ekonomicznym

• Weber: świadomość określa byt - etos purytański przyczynił się do rozwoju kapitalizmu

• Marks: byt określa świadomość - etos purytański jest wytworem kapitalizmu jako pewnej formy życia ekonomicznego

• przypisywanie etyce purytańskiej wielkiej dynamiki dodatkowo dzięki temu, że stwarzała ona tzw. kulturę winy w odróżnieniu od tzw. kultury wstydu (R. Benedict, Chryzantema i miecz):

• kultura winy - społeczeństwo, które wdraża ludziom absolutne reguły moralne i liczy na rozwijające się w ludziach sumienie (sankcja wewnętrzna), choć człowiek żyjący w takiej kulturze może dodatkowo cierpieć z powodu wstydu, kiedy wyrzuca sobie niezręczności nie będące grzechem

• kultura wstydu - oparte na sankcjach zewnętrznych, na opinii innych, w tego typu kulturach nie ma spowiedzi

• M. Singer - krytyka:

• rozróżnienia kultury winy i kultury wstydu,

• badań, na podstawie których zalicza się pewne kultury do kultur wstydu, a inne do kultur winy

• efektów dla rozwoju technicznego, które przypisuje poczuciu winy

• krytyka uznawania większości kultur prymitywnych za kultury wstydu: w społeczeństwach prymitywnych każde niepowodzenie interpretowane jest jako kara za winę, np. susza, nieudane polowanie, choroba, śmierć; wina spływa nieraz na całą grupę

• B. Mandeville: Nie cnoty, ale wady człowieka przyczyniają się do rozkwitu społeczeństw. Wcale nie przestawanie na małym, zalecane przez moralistów, ale wyszukiwanie coraz to nowszych potrzeb i aspiracje do luksusu podniecają wytwórczość i dają ludziom pracę. Zadowolenie z tego, co się posiada, jest wrogiem wysiłku. Coraz to nowe wymagania oraz pycha podtrzymują wysiłek. Porównując społeczeństwo do ula autor głosi, że: „Głupców to jest rzecz usiłować, aby ul wielki wysanować” i „Tam gdzie mocarstwowe dążenia, tam grzech konieczny bez wątpienia”. Ta cywilizacyjna rola zła zakłada pewien ustrój społeczny, w którym kaprysy bogatych mają dostarczyć pracy rzeszom ubogich.

• wpływ moralności na sytuację polityczną: wiązanie upadku mocarstw z rozprzężeniem obyczajów

19. Moralność i sztuka

• ścisła zależność między moralnością i sztuką:

• przypisywanie sztuce właściwości demoralizujących, obawa przed niebezpieczeństwami, jakie sztuka stwarza dla moralności:

• Platon: postulat wygonienia poetów z państwa (wprowadzają ludzi w błąd i deprawują) - sztuka musi być podporządkowana moralności;

• posługiwanie się sztuką jako środkiem oddziaływania na moralność

• postulat pełnego oddzielenia sztuki od moralizowania

• Młoda Polska: sztuka dla sztuki

• Mann, Durkheim - konflikt między sztuką i moralnością; szczególny rozwój estetyczny jakiegoś społeczeństwa wydaje się symptomem dla jego moralności niebezpiecznym - sztuka buntuje się przeciwko powinnościom i przymusom, zaś moralność jest przymusem;

20. Moralność i prawo

Moralność jest niewątpliwie w większym stopniu czynnikiem wpływającym na prawo niż czynnikiem uwarunkowanym przez prawo

• J. Wróblewski, Oceny i normy moralne w wykładni prawa:

• bezpośrednie odwoływanie się do „zasad współżycia”, „zasad słuszności”, „ważnych powodów”

• wpływ ocen moralnych na tworzenie prawa, zasad nie wyłożonych explicite

• oceny moralne w procesie stosowania prawa, np. powoływanie się na tzw. okoliczności łagodzące

Prawem w jego najbardziej technicznej części rządzi prawo moralne; Wpływy wychowawcze i trwałe skutki moralne prawa również są nie do zaprzeczenia:

• ustawy nierealne, zmuszające człowieka do ich przekraczania, skutecznie oduczają szacunku dla prawa

• ustawy bardzo surowe zaczynają wywoływać niepożądane skutki w postaci sympatyzowania z przestępcą

Czasem ustawy wyprzedzają poczucia moralne, innym razem pewne moralne odczucia muszą poczekać na ramy prawne.

II/ Funkcjonowanie norm w życiu społecznym

1. Powstanie norm i ich rozwój

Geneza norm:

- według jednych miały służyć samoobronie słabszych i obezwładnieniu tych którzy mogli im zagrażać (Kallikles, Nietzsche);

- według innych to rządzący propagowali pewne idee żeby było im łatwiej zarządzać z ich pomocą (Trazymach, Mandeville);

Obie pewnie orientacje zawierają ziarno prawdy;

Marksiści - teoria interesów - wyraz interesów ekonomicznych klasy panującej;

Aktualnie pełne uznanie teorie genetyczne uwzględniające dynamikę społeczną i dające się przetłumaczyć na język uwarunkowań:

Teoria Marksistów - uzależnia przemiany moralne od zmian w strukturze klasowej danego społ.

Rozwój norm: rozwój traktowany jako postęp:

1. Ewolucja jest traktowana jako rozwój jednopienny;

2. Zarysowaniem tego rozwoju kierował etnocentryzm badaczy;

3. Mieszanie opisu faktów z postulatami;

4. Nieprecyzyjność pojęcia moralności - przedstawiana albo jako pewna sfera zjawisk prawnych czy estetycznych (stąd rozwój moralności jest przedstawiany jako rozwój zjawisk pewnego typu), lub jako przeciwstawienie niemoralności (lub rozwój zjawisk chwalonych lub ganionych)

Redfiled - Rozwój moralności (wolny od jednopiennego schematu) - pierwotnie ludzie żyli w skupiskach nie przekraczających 200-400 osób - stosunki osobiste; Układ w grupie nadawała struktura pokrewieństwa; Porządek moralny stoi na pierwszym planie w stosunku do technicznego; Pierwsza rewolucją - opanowanie umiejętności produkowania żywności, drugą - powstanie miast - tu dopiero powstaje cywilizacja a porządek techniczny zyskuje prymat nad moralnym;

Jednocześnie konflikty dochodzące do głosu w mieście - pozwalają na krystalizację wielkich idei moralnych;

Lecky - wierzy, że istnieje jakaś historia naturalna moralności i jakiś porządek w zjawianiu się pewnych zespołów cnót w pewnych warunkach;

Zmiany w moralności zachodzą bardzo szybko - badania Kłoskowskiej przemian modeli rodziny;

Dyfuzja norm - możliwa gdy dana norma odpowiada jakimś potrzebom, które potrafi zaspokoić;

2. Sposoby wdrażania norm i sposób ich przyswojenia;

Uznanie normy - niekoniecznie znaczy jej przestrzegać

Przyswojenie normy - postępować zgodnie z nią; Stopniowalne - norma jest dobrze przyswojona gdy:

- jest przestrzegana nawet gdy się nie jest obserwowanym;

- lub gdy konieczność podporządkowania się normom jest postrzegana tak jak konieczność przyrodnicza;

- lub gdy nie ma odczuwania żadnych pokus, żeby ją przekroczyć;

- lub gdy ma silne poparcie emocjonalne

Typy sankcji za przekroczenie norm:

- albo obiecywanie czegoś dobrego - Królestwo Niebieskie, powodzenie na ziemi, miłość i szacunek;

- albo kary - Pozimskie, konsekwencje prawne, utrata szacunku, miłości

są społeczeństwa w których dominuje jeden rodzaj sankcji;

Sposoby obchodzenia norm, które mają postać zinstytucjonalizowaną - Lasswell i Kplan - pojęcie przeciwobyczaju (np. zasada udzielania rozwodów tylko w przypadku przyłapania na gorącym uczynku - prowadzi do inscenizowania takich sytuacji);

3. Typologia moralności

Typologia etyki to nie to samo co typologia moralności;

Typologia etyki może stać się typologią moralności gdy dyrektywy moralności wsiąkły głęboko w życie społeczne i ich akceptacja stała się masowa;

A. Rapoport - trzy typy etyki:

- etyka rezygnacji - kształtowanie samego siebie nie świata, aby przystosować do świata swoje pragnienia;

- etyka aktywistyczna - chce zmienić świat - stawia sobie cel i bierze pod uwagę skuteczność środków do jego realizacji

- etyka retrybucji - pilnuje utrzymania status quo

Gurvitch - osiem rodzajów moralności:

- moralność tradycyjna - oparta na wpływie zwyczaju i tradycji (rezultat szacunku dla tradycji) - kultury patriarchalne

- moralność finalistyczna - wynik przeświadczenia, iż pewne dobra są dobrami autotelicznymi i mogą stanowić cele dążeń ludzkich; Wysiłek ludzki powinien być ukierunkowany na osiągnięcie tych dóbr. - moralność klas średnich kapitalizmu wolnokonkurencyjnego;

- moralność cnoty - inspirowana gloryfikacją pewnych cech charakteru; Wysiłek zmierza do kształtowania charakteru indywidualnego oraz życia społecznego tak aby można było mu przypisać te walory; - charakteryzuje społeczeństwa spokojne bez wielkich przemian;

- moralność „osądów po fakcie” - wysiłek zmierza ku temu aby realizować postępowania zasługujące na aprobatę społeczną unikając tego co zasługuje na dezaprobatę;

Czynnikiem wyzwalającym ten wysiłek jest opinia otoczenia - wysiłek musi być też skierowany na przewidywanie tego co pomyśli otoczenie; społeczeństwa w stanie przejściowym

- moralność imperatywna i normatywna - wysiłek jest skierowany na realizację obowiązków - obowiązek ma wyraźnie treść określoną i jest traktowany jako wartość ponadczasowa, bytowa; inspirowana jest nie tyle admiracją dobra co potępieniem zła, funkcjonuje niezależnie o doraźnych osób społecznych; społeczeństwo Francji po WRF

- moralność symbolicznych obrazów - ideałów; oparta na wzniosłych przykładach; Budzą ponętę dla postaw moralnych. Są to znaki substytuty - społeczeństwa okresów niepokojów społecznych

- moralność demiurgiczna - twórcza, czynna; wysiłek jest tu twórczą dynamiką jednostek i grup ludzkich ku kształtowaniu treści i sytuacji dotychczas nieznanych; wielkie społeczeństwa planujące

- moralność aspiracji - wysiłek jest inspirowany przez szczególny blask wartości kierunkowych - wyprawy krzyżowe, wojny religijne;

Formy moralności: ten sam rodzaj moralności może przejawić się w różnych formach, każdą formę moralności określa parą opozycyjnych pojęć:

1. mistycyzm-racjonalizm; mistyczna forma moralności - gdy czynnik inspirujący doświadczenie moralne jest traktowany jako wartość otoczeni czcią rzeczy nadprzyrodzonej - traktują wysiłek i gotowość do walki jako sacrum - wartość odświętną; (tu często moralność obrazów symbolicznych); racjonalizm - odmienne traktowanie można traktować jako racjonalne (tu moralności finalistyczna i cnoty

2. intuicja - refleksja; refleksja wówczas gdy czynowi moralnemu towarzyszy namysł i świadomość wyboru (moralność osądów po fakcie, finalistyczna i imperatywna); Gdy czyny są podejmowane w porywie - intuicja (moralność tradycji, aspiracji, twórczości);

3. rygoryzm - skłonności naturalne; rygorystyczna - akcentuje się rozbieżność między imperatywem moralnymi a naturalnymi skłonności człowieka - przezwyciężanie siebie. (moralność tradycyjna, osądów po fakcie, moralność imperatywna, cnoty) Skłonności naturalnych zakłada aprobatę tendencji tkwiących w naturze - pełna ekspresja (moralność symbolicznych obrazów idealnych i moralność aspiracji, twórcza).

4. rozszerzenie - zawężenie; forma rozszerzająca - ujmuje się ja jako ogólną ideę realizującą się w wielu dziedzinach kultury; symbolach zbiorowych, obyczajach, sztuce itp. zawężająca - jako zjawiska moralne traktuje się tylko te, które odpowiadają przyjętym kryteriom moralnym w ścisłym tego słowa znaczeniu (moralność imperatywna);

5. ścisłe przestrzeganie - osłabienie życia moralnego; ścisłe przestrzeganie (moralność tradycyjna, obrazów symbolicznych, aspiracji, twórczości); osłabienie (moralność imperatywna, cnoty, osądów po fakcie, finalistyczna)

6. indywidualizm - kolektywizm; aktach działania zespołowych (tradycyjna, osądów po fakcie, obrazów symbolicznych) i indywidualnie (normatywna, cnoty); (łączą: aspiracji i twórcza)

Z tendencji poszukiwania powtarzalnych etosów wyrosła praca Benedict o modelach kultury, gdzie mamy do czynienia z:

- moralnością apollińską - umiar,

- moralnością dionizyjską - przeciwnie;

4. Zagadnienie powszechnie uznanych norm moralnych

Powszechność uznania norm moralnych - Locke - zwalcza istnienie powszechnie uznanych norm moralnych (zaprzeczenie ich wrodzoności - umysł to tabula rasa; powszechność jest warunkiem niezbędnym wrodzoności - jej zaprzeczenie jest zaprzeczeniem wrodzoności)

Ale wg. niego - moralność wyprzedza religię - dogmaty religijne nie są niezbędne do wyznawania pewnych praw moralnych; Oba te zagadnienia są skierowane przeciwko religii chrześcijańskiej;

Obecnie powrót do zagadnień powszechności norm:

1. w epoce pogwałcenia zakazów, pragnie się potwierdzenia, że nie są wzięte z powietrza

2. odwołanie się do powszechnie obowiązujących norm (prawa naturalnego) stanowił podstawę w orzekaniu w trakcie procesu norymberskiego;

3. wykazywanie powszechności norm stanowi protest przeciw poczytywanie norm moralnych za twory interesów klasy będącej u władzy

4. dyskusje na temat charakteru logicznego ocen i norm; odmienność postawy wobec oceny moralnej i estetycznej - mimo, że logicznie nie widać specjalnej różnicy:

- brak powszechności gustów estetycznych

- brak zainteresowania powszechnością norm estetycznych (różnorodność, różnorodność służąca podkreślaniu własnej wyższości)

- rozmaitość gustów jest przydatna w dystrybucji dóbr

Tymczasem spójność norm moralnych służy grupie, sam stopień upowszechnienie stanowi warunek obowiązywania norm moralnych;

Czy istnieją normy moralne powszechnie uznane?

- powszechny - tu i teraz, ci którzy mogą je zrozumieć;

- uznany - normę uznaje ten kto reaguje oburzeniem na jej przekroczenie;

Powszechność norm moralnych ocena przez:

- odwołanie się do powszechności ludzkich potrzeb - jednak normy moralność często są w sprzeczności najbardziej elementarnym potrzebom;

- oparcie się na pojęciu oczywistości - istnieją normy powszechne bo istnieją oczywiste; rozróżnienie na oczywistość pozorną (charakter ogólnikowych wypowiedzi) i autentyczną (ta zawdzięczana jest tautologiczności wypowiedzi; lub oczywistość pozamoralnego charakteru)

Pytanie o istnienie powszechnie uznanych norm moralnych może być sprawdzone jedynie w doświadczeniu; Trudno jest znaleźć powszechność norm najbardziej ogólnych - zawężenie normy może uzyskania zgody (nie zabijaj własnego ojca vs. nie zabijaj);

Czynniki wpływające na niedocenianie powszechności norm::

- nieumiejętność wyodrębnienia co jest w danej różnicy opinii różnicą opinii dotyczącą faktów, a co różnicą opinii w zakresie wartości;

- branie różnorodnych objawów za różnorodność leżących u jej podstaw ocen

- nienależyta czujność, na to że niewysłuchanie normy nie może być brane za objaw jej nieuznawania

- niedostrzeganie norm wspólnych dlatego, ze napotykają mało oporu w ich nieprzestrzeganiu (zapominanie o normach powszechnie obowiązujących - np. kazirodztwa)

Czynniki wpływające na przecenianie powszechności norm:

- tendencja do maskowania własnych odmiennych ocen z obawy przed deprecjacja

- trudność wyjścia poza swój zasób pojęć

- operowanie ogólnikami i tautologiami

Badacze twierdzący że nie da się zestawić systemów wartości - Boas, Sumer;

Badacze mniej sceptyczni: Linton, Kroeber - wiara w powszechność pewnych ocen w całym ludzkim gatunku;

Linton - odróżnia wartości podstawowe (związane z ogólnym pojęciem) i wartości instrumentalne (szczególne odmiany tego pojęcia) - ludzie są bardziej przywiązani do instrumentalnych;

II/ O pewnych przemianach etyki walki

Przekonanie, że walki, które toczą się aktualnie są bardziej brutalne niż te które toczyły się wcześniej;

Czynniki ideologiczne mogące przyczynić się do przemian w kierunku łagodzenia walki:

- motywacja współczująca, humanitarna - humanitaryzm szuka po wojnie 30letniej form instytucjonalnych; 1864 po wojnie krymskiej - konwencja genewska - powstanie organizacji czerwonego krzyża

- szacunek dla przeciwnika - postulat czasów rycerskości

- szacunek do samego siebie (własna godność) - aby nie rozpoczynać walki ze słabszym przeciwnikiem

- motywacja zabawowa - bez trudności nie ma zabawy

- lęk przed odwzajemnieniem

W kodeksie walki europejskiego feudalizmu odgrywały znaczenie przede wszystkim - szacunek dla wroga, poczcie własnego dostojeństwa, postawa zabawowa, humanitaryzm nie odgrywał tu większej roli; W kodeksie samurajów japońskich - inaczej; ale podobnie do europejskiego kodeksu rycerskiego;

Zbieżność bierze się z istnienia klasy wolnej od trosk ekonomicznych - zawodowo zajmującej się walką; istnieje więź klasowa elity;

Fair play jest dzieckiem tej klasowej solidarności i walki - te zasady nie obowiązywały w stosunku do plebsu;

Pozycja elitarna rycerza zachęca go do szukania sławy - szukania zadań trudnych, atakowanie nieuzbrojonych w takich walce nie mogło mieć miejsca; Brak troski ekonomicznej pozwalał na traktowanie zabawowo walki; gdy motyw zysku zaczął dominować (odbierając charakter zabawowy) ideologia rycerska zaczęła chylić się ku upadkowi; Sparta nie wytworzyła ideologii fair play - tam nacisk na posłuszeństwo i poczucie własnej wyższości;

Dalsze losy czynników łagodzących przebieg walki:

1. Humanitaryzm - hitleryzm uznaje humanitaryzm za wynalazek masoński; Wcześniej M. Scheler - wydaje książkę w której głosi pochwałę wojny i jej zgodność z chrześcijaństwem; Narody bardziej wartościowe winny rządzić narodami mniej wartościowymi; Podobnie ideolog hitleryzmu Rosenberg; Autobiografia Hessa - daje przykłady tresury SS-manów;

Generalnie - klimat jest aby kształcić młodzież gwałtowną bez wyższych uczuć;

2. Szacunek dla wroga - wróg dla hitleryzmu jest całkowicie negatywny;

3. Dbałość o własną godność - teraz raczej kształtowanie postawy bezosobistej - podporządkowanej idei wyższej; Dbałość o własną godność jest przeciwstawiona dbałości o zwycięstwo, które musi mieć na względzie w pierwszym rzędzie władca;

4. Postawa zabawowa - teraz raczej klimat wielkich zadań;

5. Liczenie się odwzajemnieniem - przemiany w środkach technicznych;

***

Maria Ossowska „O pewnych przemianach etyki walki”

Istnieje potoczne przekonanie, że walki, które toczą się w naszych czasach są bardziej brutalne niże te z XIX wieku. Walor moralny ustępuje skuteczności, co nadaje walce szczególną bezwzględność.

W drugiej połowie XIX stulecia zaczęto wierzyć w postęp nie tylko w zakresie techniki, ale i w zakresie układania się stosunków międzyludzkich. Tymczasem ostatnie dekady naszego wieku nasunęły wątpliwości, czy ta wiara nie była złudzeniem. W tym to bowiem czasie powrócono do rzekomo definitywnie odrzuconych metod walki, nadając nowemu okrucieństwu nieporównanie większą skalę.

Według Tadeusza Kotarbińskiego „Jan walczy z Piotrem, ilekroć dążą oni do celów niezgodnych, wiedzą o tym i dlatego w działaniach swych liczą się z działaniami przeciwnikami”. W tym sensie mamy do czynienia z walką nie tylko na polu bitwy, ale i na boisku albo przy partii szachów, i przy starciu adwokatów broniących sprzecznych interesów swoich klientów.”

Prawo Manu głosi, że można nacierać tylko na kogoś, kto nam się w ogóle odwzajemnia, by walczyć tylko z tym, kto ma równe z nami szanse i nie wyzyskiwać słabości przeciwnika.

Czynniki motywacyjne, z których wypływają powyższe ograniczenia to:

1. Motywacja współczująca, humanitarna - na przestrzeni wieków humanitaryzm stawał się na tyle silny, że szukał sobie dróg dla przybrania jakichś form instytucjonalnych. Konwencja genewska z 1864 roku powołuje do życia instytucję Czerwonego Krzyża. Konwencje londyńska z 1871 roku i haskie z 1899 i 1907 roku przyjmują uchwały dotyczące właściwego traktowania chorych, rannych i jeńców, zapewniają należyte uszanowanie ciał zabitych, respektowanie życia i mienia ludności cywilnej na zdobytych terenach.

2. Szacunek dla przeciwnika - czynnikiem stale akcentowanym był należny wrogowi szacunek. Ważne było rozpoczynanie walki od dowodów wzajemnego szacunku.

3. Szacunek dla samego siebie, dbałość o własną godność - nie należy podejmować walki z przeciwnikiem mającym gorsze szanse. Zasada ta dyktowana jest nie tylko przez miękkie uczucia, które z walki nie chcą czynić rzezi. Dyktuje ją także godność walczącego szacunek, jaki żywi sam dla siebie. Godność osobista wojownika chce ryzyka i gardzi zadaniem zbyt łatwym. Rycerskość, łącząca się z tendencją do osobistego wyróżnienia, może o nie zabiegać tylko w walce z silniejszym lub równym sobie.

4. Motywacja zabawowa - bez trudności nie ma zabawy, a zabawa wymaga równego partnera.

5. Lęk przed odwzajemnieniem - ludzie na ogół wypowiadają wojnę, bo nie mają ochoty być sami zaskoczeni, wstrzymują się od stosowania gazów trujących, bo ich działania na sobie doznać nie chcą. To liczenie się z wzajemnością zakłada przekonanie, że aktualny bój nie będzie ostatni. Odwzajemnienie uchodzi w opinii publicznej za moralnie usprawiedliwione. Może to być zatem nie tylko lęk przed odwetem, ale i przed odwetem uprawnionym.

Czynniki te nie są równorzędne, występują nieraz w połączeniu. Wszystkie te czynniki wpływają łagodząco na przebieg walki.

Wzbudzanie w sobie współczujących uczuć dla przeciwnika na ogół nie służy walce. Szacunek dla przeciwnika może prowadzić do zachowań szalonych z punktu widzenia skuteczności walki. Uznanie zaś we wrogu szlachetności to w każdym wypadku argument na jego korzyść. Dbałość o godność własną gra rolę obosieczną, zarówno ze względu na łagodzenie walki, jak i na jej skuteczność. Motywacja zabawowa działa hamująco na ludzką zapalczywość i nieraz utrudnia zwycięstwo. Liczenie na wzajemność jest czynnikiem łagodzącym walkę.

Rycerski kodeks walki europejskiego feudalizmu ukształtowany został, jak się zdaje, przede wszystkim przez szacunek dla wroga, poczucie własnego dostojeństwa i postawę zabawową. Humanitaryzm nie odgrywał w niej większej roli, a miłosierne uczucia w stosunku do przeciwnika nie wchodziły w rachubę. Wielkoduszność rycerska była raczej przejawem dumy niż humanitaryzmu.

Co mogłoby sprzyjać szerzeniu się takiej ideologii w feudalizmie? Istnienie klasy wolnej od troski ekonomicznej, klasy zawodowo zajmującej się walką, klasy o pozycji elity, której członkowie zaabsorbowani byli osobistym wyróżnieniem. W takiej klasie krzewić się mogły trzy wymienione wyżej motywacje, które sprzyjały kształtowaniu się zasad fair play. Fair play jest dzieckiem walki połączonej z tą właśnie klasową solidarnością.

Pozycja elitarna rycerza zachęcała go do szukania sławy, do wyróżniania się cnotami, które przystoją jego pozycji. A naturalną formą wyróżniania się dla klasy robotniczej było wyróżnianie się w walce. Brak troski ekonomicznej pozwalał na traktowanie zabawowo walki, w której granica między walką na serio a turniejem ulegała zatarciu. Gdy motyw zysku zaczął coraz częściej wkradać się do walki, odbierając jej charakter zabawowy, ideologia rycerska zaczęła chylić się ku swemu zmierzchowi.

Aspirowanie do osobistego wyróżnienia, dbałość o pewien określony obraz własny w cudzych oczach jest czynnikiem nader istotnym dla rozwoju zasad walki rycerskiej.

W walce orężnej wypracowały się pewne wzory dla wszelkiej walki, wzory o niezmiernej doniosłości wychowawczej. Niejednych idealizacja walki orężnej prowadziła nawet do obrony wojny ze względu na jej rzekomo uszlachetniającą rolę.

Dalsze losy czynników motywacyjnych:

1. Motywacja współczująca, humanitarna - w 1915 roku Max Scheler wydał książkę Der Genius des Krieges, która głosi najwyższą pochwałę wojny i jej zgodność z chrześcijaństwem. Twierdzi w niej, że narody bardziej wartościowe, do których zalicza wojowniczy naród panów, jakimi są Germanowie, winny rządzić narodami mniej wartościowymi. Hitleryzm uznał humanitaryzm za wynalazek masoński i potępił go jako mazgajstwo. Autobiografia Rudolfa Hoessa zawiera różne szczegóły dotyczące tresury SS-manów, tresury zmierzającej do wytrzebienia w nich uczuć miękkich. Podobne dyrektywy zawierały mowy Goebbelsa. Rosenberg nazywał ludzkie uczucia masońskim wynalazkiem.

2. Szacunek dla przeciwnika - Hitler przyjmował pewną hierarchię pośród swoich wrogów. Anglosasi mieli, zgodnie z nią, lepszą pozycję niż narody Europy wschodniej, które traktował jako podludzi i w stosunku do których nie obowiązywały żadne skrupuły. Dla totalizmu racjonalnego wróg musi być jednolicie negatywny. W społeczeństwie, gdzie się propagowało całkowite upolitycznienie życia, humanitaryzm w stosunku do wroga i szacunek dla jego osoby nie mogły liczyć na poparcie.

3. Szacunek dla samego siebie, dbałość o własną godność - ten typ orientacji etycznej zalecają ci, którzy każą zajmować w stosunku do swojej osoby postawę historyczną i mierzyć własną wartość skutecznością swoich poczynań dla realizacji jakiegoś wielkiego zbiorowego celu. Dbałość o godność własną jest kwestionowana nie tylko przez etykę zalecającą w starciach postawę bezosobistą, ale i przez etykę regulującą stosunki między ludźmi, którzy występują w obronie cudzych interesów. W tej chwili mało kto występuje w jakichkolwiek walkach, nawet sportowych, jako indywiduum. Bywa zwykle reprezentantem cudzych interesów. Władca także stanowi indywiduum, ale obarczone obowiązkiem opieki i troską o cudze dobro. Dbałość o własną godność bywa obecnie dwojako kwestionowana: po pierwsze podważają ją dyrektywy etyki roztapiającej indywiduum w zbiorowym wysiłku zmierzającym do realizacji wspólnych celów. Ta etyka wysuwa na pierwszy plan walory solidarności i posłuszeństwa wbrew rycerskiej etyce osobistych wyróżnień. Po drugie, dbałości o własną godność przeciwstawia się dbałość o zwycięstwo, które musi mieć przede wszystkim na względzie ten, kto walczy nie jako indywiduum, lecz jako obrońca tych, którzy mu powierzyli swoje losy.

4. Motywacja zabawowa - w świecie zaostrzonych antagonizmów i grozy bomby atomowej trudno życie traktować jak grę, której się nie bierze nazbyt serio. Huizinga w „Homo ludens” widzi w walce zabawę wszędzie tam, gdzie obowiązują jakieś reguły. Mimo tak szerokiej koncepcji zabawy stwierdza on z ubolewaniem zanik postawy zabawowej z naszej współczesnej kulturze. Mimo zmierzchu elementów zabawowych w sporcie, w nim jeszcze przede wszystkim kodeks walki rycerskiej znajduje zastosowanie.

5. Lęk przed odwzajemnieniem - liczenie się z tym czynnikiem przypisywano niestosowaniu gazów w czasie ostatniej wojny czy przestrzeganie przez Niemców konwencji międzynarodowych. Jeżeli idzie o walkę orężną, sytuacja tego czynnika jest szczególnie uzależniona od wynalezienia nowych narzędzi walki o sile niszczącej dotąd nieznanej. Liczenie się z możliwością odwetu może wpływać na odraczanie agresji.

---