„Formy organizacyjne prowadzenia lekcji dotyczą strony organizacyjnej lekcji w czasie i przestrzeni i są w pewnym stopniu związane z metodami realizacji zadań ruchowych”
(K. Górna, W.Garbaciak)
Dobra organizacja lekcji pozwala zintensyfikować proces dydaktyczno-wychowawczy, stwarza warunki do skutecznego uczenia się i usprawniania oraz ma przemożny wpływ na zdyscyplinowanie ćwiczących i ich bezpieczeństwo.
Podstawą i istotą dobrej organizacji zajęć ruchowych jest umiejętność posługiwania się swoistymi normami i regułami, zwanymi formami organizacyjnymi.
Proces nauczania-uczenia się może przebiegać w różnorodnych formach organizacyjnych, Dlatego określa się zakres formy. W dydaktyce na formę nauczania składa się wiele czynników determinujących czasowo-przestrzenno-organizacyjne zewnętrzne warunki, w których urzeczywistnia się wszelka metoda nauczania. To oznacza, że różne metody nauczania są realizowane w danej formie za pomocą różnych środków. W tym rozumieniu formami nauczania, czy kształcenia i wychowania są: lekcja szkolna, wycieczka, zajęcia w sekcji SKS, impreza sportowo-rekreacyjna, zajęcia śródlekcyjne, międzylekcyjne itp.
Forma może mieć także mniejszy zakres, taki który funkcjonuje w ramach czy wewnątrz form wymienionych wyżej. Z tego punktu widzenia celowe i użyteczne dla praktyki jest wyróżnianie organizacyjnych form pracy z uczniami w procesie dydaktyczno-wychowawczym: formy podziału ćwiczących, formy porządkowe, formy prowadzenia zajęć.
(S. Strzyżewski)
Formy podziału ćwiczących
Nauczyciel prowadzący zajęcia z całą klasą (adekwatnie można odnieść to do instruktora prowadzącego zajęcia z rekreantami) równocześnie zazwyczaj nie jest w stanie osiągnąć optymalnych rezultatów w kształceniu i wychowaniu, ponieważ nie ma szans dostosowania zadań indywidualnych możliwości rozwojowych ćwiczących oraz zapewnienia odpowiedniej liczby sprzętu i przyborów. W takiej sytuacji podział ćwiczących na mniejsze zespoły jest konieczny.
W praktyce ukształtowały się i funkcjonują następujące formy podziału:
Zastępy stałe - ustalane w danej grupie ćwiczących na dłuższy okres zgodnie z pedagogicznym pukntem widzenia. W zależności od wielkości grupy dzieli się ją na 3-5 zastępów, przy czym w zastępnie nie powinno być mniej niż sześciu ćwiczących, a nie więcej niż dziesięciu. Przy podziale na stałe zastępy bierze się pod uwagęnie tyle sprawność ćwiczących, wysokość i ciężar ciała, płeć, ile przede wszystkim poziom wychowawczy ćwiczących i stosunki międzyludzkie w grupie. Podział na zespoły jest ważny również z wychowawczego punktu widzenia, bowiem celowo zastosowano środek wychowawczy, za pomocą którego ćwiczący uczą się pracy i odpowiedzialności zespołowej, kierowania innymi, podporządkowywania się, udzielania pomocy.
Zastępy sprawnościowe - w tej formie brane pod uwagę są indywidualna sprawność i wydolność ćwiczących, którzy są dzieleni na stałe zastępy jednorodne pod względem sprawnościowym. Korzyści płynące z takiej formy to obciążenie dla poszczególnego zastępu może być tak duże, że będzie ono optymalnie odpowiadać każdemu ćwiczącemu, a ponadto ćwiczenia obowiązujące w danym zastępie mogą być tak ustalone, że odpowiadają sprawności wszystkich ćwiczących w zastępie. W związku z tym mogą one być zrozumiałe i dostępne zarówno dla uczniów mało sprawnych i bardzo sprawnych, co z kolei wpływa na coraz bardziej chętny udział w zajęciach.
Zastępy sprawnościowe zmienne - forma ta sugeruje, by skład osobowy zastępów zmieniać w zależności od zaawansowania w konkretnym temacie czy dyscyplinie sportowej, a nawet w poszczególnych zadaniach o dużej trudności technicznej czy taktycznej albo obciążeniowej. Takie podejście do podziału ma zastępy stwarza możliwości stawiania adekwatnych wymagań w stosunku do różnych trudnych zadań występujących w programie dla danych ćwiczących.
W stosunku do tych trzech wymienionych form podziału ćwiczących należy stwierdzić, iż w procesie dydaktyczno-wychowawczym należy stosować wszystkie trzy formy, przy czym celowe jesr, aby najpierw wykorzystać formę zespołów stałych (podział wg kryterium wychowawczego), potem formę zespołów sprawnościowych (wg kryterium osiągniętego poziomu sprawności ogólnej) i formę zastępów sprawnościowo zmiennych (wg kryterium osiągniętego poziomu zaawansowania w poszczególnych dyscyplinach, tematach czy zadaniach).
W zastępach ważną funkcję pełnią zastępowi. Powinni to być dobrzy uczniowie (rekreanci) pod względem: charakteru i sprawności osobistej, umiejętności demonstrowania i korygowania zadań, wpływu wychowawczego na zespół, umiejętności udzielania pomocy i ochrony kolegom, umiejętności obserwowania i oceniania innych, umiejętności utrzymania porządku i stawiania wymagań.
Charakterystyczne dla pracy w zastępach jest to, że stwarza on warunki do samodzielnej pracy uczniów i samowychowania w zespole.
Drużyny - celem przeprowadzenia rozgrywek w grach ruchowych i grach sportowych tworzone zostają na szybko drużyny. Przy podziale na drużyny obowiązuje zasada dzielenia ćwiczących na zespoły o podobnej sprawności i umiejętności.
Grupy - forma podziału na grupy tym różni się od innych form, że podział ten jest losowy i obowiązuje tylko w jednej godzinie lekcyjnej. Podział ten stosowany jest wtedy, gdy zadania lekcji są stosunkowo łatwe, np. w grach i zabawach, ćwiczeniach muzyczno-ruchowych, zabawach i grach terenowych itp.
Pary - forma ta jest wtedy stosowana, gdy partner zapewnia pomoc lub ochronę, służy drugiemu jako swego rodzaju przyrząd lub jako balast, jest kontrpartnerem w portach wali, w ćwiczeniach podań i chwytów itp. Jest ważne, aby pamiętać, iż w pewnych określonych przypadkach partnerzy muszą odpowiadać sobie ciężarem ciała, wysokością, siłą itp. cechami.
Formy porządkowe
Umiejętność operowania formami porządkowymi jesr ważna ze względu na konieczność optymalnego wykorzystania przestrzeni i bezpieczeństwo ćwiczących.
Rozróżnia się następujące formy porządkowe:
Ustawienia podstawowe: szereg, dwuszereg, rząd, dwurząd, szyk marszowy,
Ustawienia ćwiczebne: luźna, gromadka, uliczka, półkole, czworobok, trójkąt, koło czołem do wewnątrz, kolumna ćwiczebna.
Odliczanie oraz zwroty w miejscu i w ruchu.
Według Strzyżewskiego można wyróżnić następującą klasyfikację form prowadzenia zajęć:
- forma frontalna - wszyscy uczniowie (rekreanci) wykonują równocześnie identyczne ćwiczenie pod względem techniki, ilości powtórzeń i tempa. Prowadzenie to jest proste organizacyjnie, ułatwia pracę instruktorowi.
Formę tę stosuję się przede wszystkim przy prowadzeniu ćwiczeń łatwych (zarówno pod względem obciążenia, jak i techniki) , np. ćwiczenia kształtujące; przy ćwiczeniach prostych wymagających kontroli jakości i intensywności oraz przy wstępnej fazie nauczania techniki. Może być realizowana w różnorodnych formach ustawień oraz niekiedy z wykorzystaniem niektórych form podziału (np. wykonywanie identycznych ćwiczeń w parach też określimy jako formę frontalną nawet jeżeli jeden z ćwiczących wykonuje inne zadanie ruchowe niż partner, ale wszystkie pary postępują w ten sam sposób.
- forma zajęć w zespołach - grupa zostaje podzielona na zespoły, a każdy zespół wykonuje zadania na swoim stanowisku. Zajęcia mogą być prowadzone w trybie równoległym (wszystkie zespoły wykonują takie same zadania) lub zmiennym (poszczególne zespoły wykonują na każdym wyznaczonym stanowisku inne zasanie. Po upływie określonego czasu następuje zmiana zespołów). Prowadząc zajęcia w tej formie, instruktor powinien wyznaczyć w każdym zespole zastępowego, który pokieruje pracą swojego zespołu. Zadaniem instruktora jest koordynowanie działań zespołów oraz kontrola zastępowych.
Formę tę stosuje się w celu uniknięcia „martwych punktów”; gdy nie mamy wystarczającej liczby sprzętu lub gdy zaplanowane ćwiczenia są trudne technicznie i wymagają aktywnej postawy prowadzącego (asekuracja, ochrona, pomoc)
- forma zajęć w zespołach z dodatkowymi zadaniami - podobna w przebiegu do poprzedniej, jednak wprowadza się zadania dodatkowe, aby skrócić czas oczekiwania. Wg W. Gniewkowskiego zadania te powinny zatrudniać inne zespoły mięśniowe, niż te, które są obciążone przy wykonywaniu zadania głównego (utrudnia to proces nauczania) lub mogą służyć ćwiczeniu tych samych grup mięśniowych (nauczanie techniki). Powinno to być zadanie znane, proste i dostępne dla wszystkich ćwiczących. A także powinno służyć raczej rozwijaniu zdolności motorycznych niż kształtowaniu umiejętności i mieć charkter wyrównawczy, szczególnie gdy ćwiczenie główne wymaga dużego wysiłku.
W zadaniach dodatkowych nie powinno się koncentrować na dokładności. Dużą rolę w uatrakcyjnieniu tych zadań powodują zastosowane przybory i przyrządy.
Forma ta wymaga dużych umiejętności organizatorskich ze strony nauczyciela, jednak zwiększa zainteresowanie uczniów i czas zajęć jest efektywniej wykorzystany.
- forma stacyjna (tor przeszkód) - jest formą organizacyjną, polegającą na pokonaniu strumieniem pewniej przestrzeni, na której znajdują się ustawione lub określone przez instruktora przeszkody, ujęte w jeden zorganizowany ciąg. Przeszkodę rozumie się jako określone utrudnienie, które należy pokonać. Przeszkody są tak dobrane i ustawione, aby ich pokonywanie stymulowało rozwój sprawności fizycznej ćwiczących. Głównymi zaletami formy stacyjnej są: łatwość wykorzystania nawet przy małej ilości sprzętu, możliwość zastosowania na każdym poziomie grupy, możliwość różnorodnego oddziaływania na organizm w zależności od intencji tworzącego tor przeszkód.
Tory przeszkód dzielimy na naturalne (gdy tor został wyznaczony w terenie, a przeszkody stanowią naturalną rzeźbę i zagospodarowanie miejsca np. pagórki, drzewa, krzaki, kamienie itp., sztuczne (tor ułożony na Sali gimnastycznej, korytarzu lub na wolnej przestrzeni ale, przeszkody tworzą urządzenia, przyrządy i przybory sztuczne) i kombinowane (jest to pozycja pośrednia, wykorzystuje się zarówno naturalne przeszkody jak i przeszkody sztuczne np., wykorzystanie boiska przyszkolnego o urozmaiconej konfiguracji i zielonej sali urządzonej w jednym z jego aneksów albo sprawnościowa ścieżka zdrowia).
Tory przeszkód mogą być:
Stałe lub ustawione doraźne
Zamknięte (start i meta w tym samym miejscu) lub otwarte (start i meta znacznie oddalone od siebie)
Jednorodne (nastawione na rozwój jednej określonej cechy) i zróżnicowane ( tory ogólnorozwojowe)
Długość toru nie powinna przekraczać w terenie otwartym 150 m, liczba przeszkód powinna wahać się w granicach od 6 do 10, pokonanie przeszkód powinno być możliwe dla wszystkich ćwiczących, należy unikać przeszkód stwarzających niebezpieczeństwo dla ćwiczących, przed rozpoczęciem pokonywania toru należy zapoznać ćwiczących z przeszkodami i z obowiązującymi zasadami bezpieczeństwa.
Zastosowanie formy stacyjnej pozwala na wszechstronne i ukierunkowane kształtowanie sprawności motorycznej oraz stwarza warunki do doskonalenia umiejętności i nawyków.
- forma obwodowa (obwód ćwiczebny) - wyznaczenie na pewniej przestrzeni zamkniętego obwodu złożonego z kilku stanowisk ćwiczebnych, na której uczeń kolejno wykonuje wyznaczone zadania ruchowe, określoną ilość razy lub w określonym czasie. Całkowite pokonanie obwodu następuje w momencie, kiedy uczniowie znajda się na stanowisku, od którego rozpoczynali ćwiczenia. Rozpoczęcie i zakończenie ćwiczeń odbywa się na sygnał. Należy podzielić grupę w ten sposób, aby na poszczególnych stanowiskach (max 6 osób przy jednym) były osoby zbliżone pod względem sprawnościowym. Ta forma organizacji pozwala na różnorakie możliwości dozowanie obciążeń i stopniowania trudności (zwiększenie liczby powtórzeń, zwiększenia całego obwodu, skracanie przerw między ćwiczeniami, dodatkowe obciążenia ciężarami itp.)
Optymalna liczna powtórzeń waha się od 6-8, lub ustala się na 50-60% maksymalnych możliwości ćwiczącego.
Formę obwodową stosuje się głównie podczas kształtowania zdolności motorycznych.
- forma indywidualna - ćwiczący posiadają swobodę i ćwiczą według własnego pomysłu. Występuje wtedy, gdy np. ćwiczący samodzielnie wykonują rozgrzewkę, gdy według własnego pomysłu inscenizują ruchem jakiś temat (wg reguł metody ruchowej twórczej), gdy rozwiązują samodzielnie zadania problemowe (metoda problemowa), gdy samodzielnie opanowują zadania techniczne (zgodnie z zasadami metody programowego uczenia się) itp.
Np. nauczyciel proponuje min dowolnych ćwiczeń lub w rozgrzewce dyktuje tylko grupę mięśni, która w danej chwili powinna pracować, natomiast konkretne ćwiczenia wybiera uczeń. Nauczyciel (instruktor) decydując się na prowadzenie zajęć w formie indywidualnej, sprowadza swoje czynności organizacyjne do zapewnienia uczniom miejsca do wykonania zadań i przygotowania odpowiednich warunków materialnych (urządzenia, przybory).
Ponadto, wyróżnić także należy nowy sposób organizacyjnego rozwiązania lekcji, tzw. „metoda małych obwodów” ( opracowana w Zakładzie Metodyki WF w Poznaniu).
Metoda ta składa się z 3-4 obwodów. Strukturę jednego stanowią 3-4 czynności ruchowe, kształtowane według zasady od ćwiczenia prostego do coraz trudniejszego. Ogniwa od 1 do 3 w każdym obwodzie stanowią wszechstronne przygotowanie organizmu do zadania w ostatnim czwartym ogniwie, które jest konkretnym zadaniem dydaktycznym. Czyli ogniwa 2-3 stanowią ciąg metodyczny zadania głównego, na pozostałych obwodach realizowane są zadania dydaktyczne dodatkowe według podobnej struktury.
Charakter wykonywanego zadania może być zarówno poznawczy (polegające na wyuczeniu lub doskonaleniu czynności ruchiwych z zakresy różnych form aktywności ruchowej) jak i kształtujący (ukierunkowany na rozwój i kształtowanie sprawności mototrychnych ucznia).
Przeprowadzenie zajęć w ten sposób wymaga pełnej współpracy ze strony ćwiczących.
Należy pamiętać, aby formy stosowane podczas zajęć były zróżnicowane i nie prowadzone w sposób stereotypowy (początek lekcji to zawsze bieg dookoła sali itp.)
W jednej lekcji mogą występować różne formy organizacyjne, tylko od instruktora (nauczyciela) zależy czy będą one nudziły schematem, czy mobilizowały uczniów do działania dzięki różnorodności i atrakcyjności stosowanych form.
Środki dydaktyczne
Środki dydaktyczne są ważnym składnikiem procesu nauczania.
„Środki dydaktyczne są to przedmioty, które dostarczając uczniom określonych bodźców sensorycznych oddziałujących na ich wzrok, słuch, dotyk itd., ułatwiają bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości.” (C. Kupisiewicz)
Do środków dydaktycznycg zalicza się wszystko to, co ma charakter przedmiotowy i jako takie wykorzystane jest w procesie nauczania - uczenia się.
Dla potrzeb szkoły przyjęto taki podział środków dydaktycznych:
Jednofunkcyjne przybory typowe i nietypowe
Wielofunkcyjne przybory typowe i nietypowe
Środki dydaktyczne niezbędne do przekazu informacji
Urządzenia stałe typowe i nietypowe
Przybory, przyrządy i urządzenia są typowe, gdy mają standardowe wymiary i są masowo produkowane przez przemysł. Nietypowymi nazywamy wszystkie pozostałe przybory, przyrządy i urządzenia, które posiadają cechę niekonwencjonalności (mogą to być zużyte opony, siatki, ścieżko zdrowia itp.).
Ważną rolę odgrywają również środki dydaktyczne do przekazywania informacji. Należą do nich:
Plansze wyjaśniające rolę kultury fizycznej w społeczeństwie
Fotogramy, kinogramy, filmy, przezrocza itp.,
Instrumenty perkusyjne
Podręczniki
Zeszyty sprawności fizycznej ucznia
W wychowaniu fizycznym środki dydaktyczne są zawsze bardzo istotnym i koniecznym elementem sytuacji zadaniowej. Świadczy o tym fakt, iż zaliczyć do ich wypada również takie przedmioty, jak: podłoga w sal gimnastycznej, nawierzchnia boiska, ścieżka biegowa, ławka szkolna, rowy, krzewy, pnie, kamienie, kasztany, woda, sprzęt wodniacki, trasy narciarskie, czyli najogólniej mówiąc - wszystko to, co może być przez nauczyciela (instruktora) świadomie wykorzystane dla osiągnięcia celów wychowania fizycznego.
5