Dramaturgia Jerzego Szaniawskiego.

J. Szaniawski: Wybór dramatów. Oprac. A. Hutnikiewicz. Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1988. BN I, 263

• debiut - 1912 - krótkie utwory nowelistyczne i humorystyczne w „Kurierze Warszawskim” i „Sowizdrzale” (zebrane w 1928 roku w Łgarze pod Złotą Kotwicą),

• 1917 - debiut dramatopisarza - komedia Murzyn, potem sztuki: 1920 Papierowy kochanek, 1921 Ewa, 1923 Lekkoduch, 1923 Ptak, 1925 Żeglarz, powieść 1924 Miłość i rzeczy poważne, 1929 Adwokat i róże, 1932 Fortepian, 1933 Most , 1939 Dziewczyna z lasu; miniatury sceniczne dla radia - 1935 Zegarek, 1937 W lesie (to jest w Dwóch teatrach), 1937 Służbista, 1938 Srebrne lichtarze,

• aresztowany w 1944 z profesorem Natolskim, przy którym mieszkał,

• 1946 napisał Dwa teatry, 1948 Kowal, pieniądze i gwiazdy, 1949 Chłopiec latający, Opowiadania profesora Tutki,

• zwrot ku socrealizmowi go degraduje,

• po „odwilży” - Łuczniczka - 1959, Dziewięć lat 1960, Dramaty zebrane - 1958, Nowe opowiadania profesora Tutki 1962, W pobliżu teatru - wspomnienia - 1956,

• teatr jego - osobliwy, niepodobny do współczesnych, komedia o niezwykłym nastroju, własna filozofia życia, forma i styl niemożliwe do zdefiniowania. Autor wywodzi ten teatr z potocznej obserwacji świata i ludzi,

• subtelny animator wewnętrznych problemów i powikłań, tworzył figury jednowymiarowe, struktury modelowe, marionetki z alegorycznymi i symbolicznymi znakami, bardziej filozof niż psycholog,

• teatr przemilczeń i niedopowiedzeń,

• Ptak - baśń-przypowieść o tęsknocie ludzkiej, rzeczywistość jest całkowicie wymyślona i groteskowa. Żeglarz - wzniosła legenda triumfuje nad prawdą. Adwokat i róże - przestrzeń teatralna, zgodna z zasadami realizmu scenicznego. Złodziej kradł uczucia pięknej Doroty, mecenas - gdyby bronił, wzniósłby się nad siebie samego. Róże - symbol tęsknoty do doskonałości. Dwa teatry - badanie snów przez dyrektora - tęsknota za czymś tajemniczym. „Małe Zwierciadło” - teatr realistyczny, dyrektor - fanatyk prawdy, uważa teatr za jedyny, najdoskonalszy. II akt - teatr w teatrze. III akt - po wojnie. Po zmroku akcja przekracza granicę między jawą a snem,

• wielopłaszczyznowość przestrzenna, wielość czasów. W Dwóch teatrach - miasto może być Warszawą. W Żeglarzu czy Adwokacie i różach - jest akcja współcześnie i w pewnym miejscu - to nadaje charakteru uniwersalnego,

• świat wykracza poza trójwymiarową rzeczywistość, przerzuca mosty w baśniowość,

• postacie - mają charakter projekcji bezpośredniej, realizm postaciowy - zróżnicowany,

• Most i Adwokat i róże - najbliższe konwencji realistycznej,

• środki wyrazu - dialog, gestyka, didaskalia, autocharakterystyka, ujawnianie się postaci w odbiciu świadomości partnerów,

• wielowątkowość dramatu, wyczucie ważności elementów. U Szaniawskiego nie ma scen niepotrzebnych,

• stwarza atmosferę zagadkowości - to dynamizuje akcję,

• umiejętne stopniowanie napięcia dynamicznego,

• s. L - słowo może być siłą napędową rozwoju akcji dramatycznej, może służyć charakteryzacji postaci, przekazywać poglądy i idee (…) budzić wzruszenia i emocje, działać swym rytmem, swoją językową strukturą, swoim charakterem oralnym, może wreszcie organizować wizję przestrzeni, w której realizują się ciągi dramatycznych wydarzeń - to u Szaniawskiego. Funkcja dynamizująca - słaba, jest dramaturgia statyczna. Funkcja charakteryzacyjna ważniejsza,

• milczenie - charakterystyczny element dramaturgii Szaniawskiego - są aluzje, sugestie,

• język dramatów - współczesny język warstw kulturalnych, środowisko inteligenckie, język potoczny tych sfer. Dialog - realistyczny. Język funkcjonalny, mający sprawnie wyrazić intencje autorskie,

• szaniawszczyzna - maniera lub ekspresja indywidualności twórczej,

• s. LVII cała dramaturgia Szaniawskiego oscyluje więc jak gdyby stale na pograniczu między konkretną, prozaiczną rzeczywistością, w której jesteśmy uziemieni i zakorzenieni, a potrzebą otwarcia na coś więcej jako najgłębiej zakodowanym wyznacznikiem kondycji ludzkiej,

• przedmiotowy realizm przechodzi w poetyczność, świat realny przechodzi w przedmioty nieuchwytne zmysłowo,

• jego humor nie ośmiesza, nie poniża, jest żartobliwy, pobłażliwy,

• s. LVIII śmiech służy też często jako środek zrównoważenia i obrony przed pokusą nadmiernej poetyzacji

Oprac.i211

2

---