H. Sęk, Psychologia kliniczna, r.6;

Współczesna psychoanaliza i jej znaczenie dla psychologii klinicznej.

I. Perspektywy współczesnej psychoanalizy:

* teorie popędów; * psychologia ego; * psychologia self

Najistotniejsze założenia:

1. zjawiska psychiczne tj. myśli, uczucia oraz zachowanie człowieka są zdeterminowane

działaniem nieświadomych, przeciwstawnych sił motywujących tj. popędy libido i agresji, które pozostają ze sobie w konflikcie;

2. konflikty psychiczne występują na różnych etapach rozwoju i są rozwiązywane

nieświadomie przy udziale mechanizmów obronnych;

3. rozwój psychiczny ma charakter fazowy i progresywny - zmierza od mniej do

bardziej dojrzałych organizacji intrapsychicznych na bazie przekształceń popędu libido

i agresji;

4. Przeniesienie jest warunkiem koniecznym stosowania psychoanalitycznych metod

leczenia; dokładniej: psychoanalizie mogą podlegać osoby z takimi tylko zaburzeniami psychicznymi, w przebiegu których istnieje możliwość wystąpienia przeniesienia.

PSYCHOANALIZA JAKO TEORIA ROZWOJU I ZABURZEŃ OKRESU EDYPALNEGO:

a) model dynamiczny - istnieją zachowania ukierunkowane na zaspakajanie popędów (seksualnych i agresji), które są w konflikcie, rozstrzygane przez mechanizmy obronne.

b) model ekonomiczny - poziom energii regulowany wieloma zasadami np. zasadzie nirwany, stałości przyjemności.

c) model strukturalno-topograficzny - powtarzające się zjawiska psychiczne są zorganizowane w id, ego, superego i trzy systemy: nieświadomości, przedświadomości

i świadomości.

d) model rozwojowy - zjawiska psychiczne mają swój wymiar czasowy.

e) model adaptacyjny - pokazuje jak środowisko wpływa na psychikę.

1. Model dynamiczny i rozwojowy:

- motywy, zachowania tkwią we wrodzonych, biologicznych źródłach, czyli popędach, które Freud przedstawił w biegunowym przeciwstawieństwu (popęd seksualny - popęd samozachowawczy; popęd życia - popęd śmierci).

- Popęd seksualny i agresji - charakterystyka ze względu na źródło, cel, obiekt:

• cel: zaspokojenie związane z doświadczaniem przyjemności,

• obiekt: to dzięki czemu popęd może osiągnąć swój cel,

• źródło: można go szukać na poziomie ciała lub organów,

• popęd seksualny = libido

• popęd śmierci = antylibido

- Libido: energia psychiczna, leżąca u podłoża przekształceń popędu seksualnego, które jednostka może obsadzać: obiekty zewnętrzne /osoby, intrapsychiczne wyobrażenia

i struktury (jest to kateksja)/.

- Pierwotnie pewna ilość energii libido związana jest z każdym narządem ciała (narcyzm pierwotny), w toku rozwoju rozwija się i wiąże z innymi osobami. W rozwoju libido narcystyczne przekształca się w libido przedmiotowe. Umożliwiają powstanie więzi między osobami, które po przerwaniu związku wraca z powrotem do osoby i wiąże się z jej ciałem (narcyzm wtórny).

- W efekcie kateksji różnicuje się świat na przedmioty: osoby ważne i nieważne.

- Libido człowiek może obdarzyć siebie (związane z ego), a część tej ilości kieruje na inne obiekty (libido związane z obiektem).

- Libido jest rozładowywane w trakcie zaspokojenia popędu lub kateksji określonych struktur psychicznych (ego czy superego).

- Brak możliwości rozładowania powoduje fiksacje libido, co później może uruchomić proces regresji (cofanie się do tych etapów rozwoju, na których doszło do zastoju libido).

- Freud mówił, że aktywność seksualna jest podejmowana przez człowieka dwukrotnie:

* w okresie dzieciństwa (najwyższe natężenie ok. 5 roku życia),

* w okresie dojrzewania.

- Rozwój popędu seksualnego przejawia się poprzez jednostkę, przez aktywności wynikające ze zjawisk obsadzania libido coraz to innych obszarów ciała - zwanych strefami erogennymi.

- Jeśli dojdzie do odmowy zaspokojenia popędu libido ze strony zewnętrznej (zakazy rodziców), czy wewnętrznej (zakazy ze strony superego) to dojdzie do konfliktu i wyparcia

w wyniku którego określona część popędu seksualnego ulegnie fiksacji (i ta część libido nie bierze udziału w dalszym rozwoju).

- Charakter, typowy dla danej osoby sposób myślenia, odczuwania, działania.

- Fazy rozwoju psychoseksualnego:

• faza oralna

• faza analna

• faza falliczna

• faza latencji

• faza genitalna.

2. Model topograficzny i strukturalny osobowości:

- Freud mów o 2 koncepcjach: 1) współwystępowanie systemów - nieświadomości, przedświadomości, świadomości;

2) trzy oddzielne instancje: id, ego, superego.

- Wyparcie pierwotne: pewna część treści psychicznych i związanych z popędami nigdy nie jest uświadomiona.

- Wyparcie właściwe: wyparte zostają te treści , które były już w świadomości.

- Wyparcie utrzymuje się dzięki szczególnemu zaangażowaniu energii - antykateksja.

- Wyparcie pierwotne. Jest specyficzne dla okresu dzieciństwa, gdy procesy pierwotne (charakterystyczne dla systemu nieświadomości) dominują nad wtórnymi (charakterystyczne dla systemu podświadomości - świadomości). Proces pierwotny jest związany z zasadą przyjemności, która dąży do natychmiastowego rozładowania napięcia za pomocą kateksji obrazowych śladów pamięciowych obiektu /halucynacyjne zaspokojenie różnych pragnień/ zaspokającego potrzeby.

- Swobodna kateksja w nieświadomości powoduje, że:

• niektóre obiekty (wyobrażone) mogą być symbolizowana przez inne wyobrażenie.

Proces ten to przemieszczenie.

• jedno wyobrażenie może symbolizować wiele innych pragnień - zagęszczenie.

- Proces pierwotny ulega w trakcie rozwoju psychoseksualnego stopniowemu zahamowaniu, a w jego miejsce pojawia się proces wtórny: - odnosi się do funkcji tj. myślenie, rozumowanie logiczne, uwaga, kontrolowanie działań;

- działają zgodnie z zasadą rzeczywistości odpowiadając za stopień przystosowania się jednostki do aktualnej sytuacji.

- Osobowość jako struktura składająca się z id, ego, superego.

- Mechanizmy obronne: jako całość procesów obronnych uczestniczących w tworzeniu i utrzymywaniu się nerwicy i, jako obronne ich użycie.

- Koncepcja nerwic i perwersji seksualnych:

Podział nerwic na:

1. nerwice aktualne - etiologia w zakłóceniach funkcjonowania seksualnego na płaszczyźnie somatycznej;

2. psychonerwice (nerwice) - są uwarunkowane konfliktem psychicznym;

3. nerwice narcystyczne - np. schizofrenie i melancholie.

- Nerwica natręctw, czy histeryczna. Powoduje ją: silny, uwewnętrzniony konflikt między popędem seksualnym i popędem agresji w okresie edypalnym oraz towarzyszące mu obrony (wyparcie pierwotne i wtórne), zmierzające do kontrolowania lub przynajmniej ograniczenia wyrażania popędów. Konflikty powstają na bazie przerażających fantazji i śladów pamięciowych związanych z przeżywanymi w dzieciństwie sytuacyjnymi odmowy zaspokojenia libido lub agresji.

- lęk sygnałowy: pojawia się w okresie dojrzewania lub w życiu dorosłym w wyniku konfliktu, który wywołują nieświadome fantazje seksualne związane z kompleksem Edypa. Pojawiają się objawy nerwicowe, które są wytworem kompromisu pomiędzy domagającym się zaspokojenia popędem seksualnym, a karzącym superego.

- perwersje: zaspokojenie przyjemności bez kontaktu genitalnego; osoba heteroseksualna preferuje takie obiekty i cele zaspokajania popędu seksualnego, które odbiegają od powszechnie akceptowanych norm.

TEORIA RELACJI Z OBIEKTEM JAKO KONCEPCJA ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH OKRESU PREEDYPALNEGO:

• Podstawowe założenia w kontekście psychoanalizy;

3 szkoły współczesnej psychoanalizy:

- szkoła brytyjska - psychoanalitycy skupieni wokół M.Klein i tzw. grupa niezależnych D.R. Fairbairn, M. Guntrip, M. Balint,

- amerykańska - E. Jacobson, M. Mahler, O. Kernberg,

- francuska - J. Lacan.

• Podstawowe założenia teorii relacji z obiektem:

1. Ego to pierwotna, istniejąca od urodzenia, struktura dynamiczna, która jest źródłem energii psychicznej skierowanej na tworzenie relacji z obiektem; rozwój ego jest wyznaczony głównie rzeczywistą relacją, a nie wyfantazjowaną relacją z matką;

2. Celem libido jest utworzenie relacji z obiektem; dziecko doświadcza przyjemności w wyniku rozwiązania, odpowiedniej do wymagań wieku, relacji z matką, lub frustracji i agresji w przypadku braku takiej relacji;

3. Rzeczywiste relacje z matką są w dzieciństwie zinternalizowane (uwewnętrzniane) i stają się podwaliną intrapsychicznych pozytywnych i negatywnych reprezentacji diad self-obiektu, które w przebiegu rozwoju ulegają przekształceniom, stając się podstawą tworzącej się struktury osobowości;

4. Na wcześniejszych etapach prawidłowego rozwoju aparatu psychicznego dominują mechanizmy obronne typu: rozszczepienie, projekcja i identyfikacja projekcyjna, które w późniejszym stadium zastąpione są wyparciem;

5. Zaburzenia osobowości są wynikiem niepowodzenia w procesie rozwoju reprezentacji self w relacji z obiektem i struktur intrapsychicznych oraz dominacji pierwotnych obron, np. rozsczepienia, projekcji, identyfikacji projekcyjnej, nad obronami bardziej dojrzałymi: wyparciem, stłumieniem, racjonalizacją.

KONCEPCJA ROZWOJU - OD SYMBIOZY DO DOJRZAŁEJ ZALEŻNOŚCI:

- Fairbairn, rozwój zinternalizowanych relacji z obiektem:

I. stadium - OKRES NIEDOJRZAŁEJ ZALEŻNOŚCI:

* pierwsze miesiące życia dziecka,

* całkowita bezradność i zależność od matki,

* proces pierwotnej identyfikacji w postaci inkorporacji, czyli brania do wewnątrz tego co pochodzi od obiektu i zlewania się z self. Proces ten wiąże się z doświadczaniem przez dziecko poczucia bezpieczeństwa,

* 2 podokresy:

- wczesnooralny (preambiwalentny) - przebiega, gdy dziecko pozostaje w relacji z piersią matki, a agresja jeszcze nie została wyodrębniona z libido. Dominuje tu dążenie libidalne, lecz ich skutkiem jest destrukcja, bowiem działanie dziecka - ssanie, połykanie - prowadzi do znikania self-obiektu. stan też jest źródłem konfliktu, który leży u podłoża pozycji schizoidalnej. Potrzebna optymalna frustracja,

- późnooralny (ambiwalentny) - gdy dziecko pozostaje w relacji z matką, z piersią, pojawiają się tendencje gryzienia (agresja). Libido i agresja mogą być kierowane do obiektu. Dylemat: jak kochać bez niszczenia nienawiścią; u podłoża pozycja depresyjna.

II. stadium - QUASI-NIEZALEŻNOŚCI (przejściowe):

* dominuje identyfikacja z obiektem, ale też pojawia się proces stopniowego separowania i różnicowania self od obiektów,

* konflikt między progresywnym dążeniem do niezależności od obiektów, a regresywnym dążeniem do utrzymania postawy identyfikacji i zależności od rodziców,

* uaktywnienie technik obronnych ego, które mogą mieć charakter paranoidalny, obsesyjny, histeryczny, fobijny.

III. stadium - OKRES DOJRZAŁEJ NIEZALEŻNOŚCI:

* osoba różnicuje siebie od innych ludzi,

* jest zdolna do kontaktu, dawania i brania.

KONCEPCJA MAHLER:

- rozwój ma charakter stadialny - od fazy normalnego autyzmu (bezobiektalny), która trwa przez pierwsze tygodnie życia. Dziecko reaguje jedynie na zakłócenia homeostazy w wyniku niezaspokojenia potrzeb fizjologicznych i jej przywracanie. Musi się wykształcić aspekt self, żeby przejść do następnej fazy;

- faza normalnej symbiozy (preobiektalna) - dziecko dąży do stworzenia więzi symbiotycznej umożliwiającej istnienie niezróżnicowanego systemu self i obiektu o wspólnej wobec świata i innych granicy. Doświadczanie przez dziecko zaspokojenia i niezaspokojenia w relacji z matką powoduje uaktywnienie dwóch procesów:

• stopniowe organizowanie się psychicznej reprezentacji zapamiętanych dobrych -

przyjemnych i złych - bolesnych doświadczeń,

• stopniowe dojrzewanie pierwotnych, autonomicznych funkcji ego (pamięci,

wyobrażeń, postrzegania);

- faza separacji - indywiduacji:

a) podfaza różnicowanie się od matki - odkrycie własnej niepowtarzalnej tożsamości, wylęganie (5-10 miesiąc życia), różnicowanie siebie od obiektu i większa aktywność w otaczającym świecie. Ważne tu są obiekty przejściowe, zastępujące matkę (kocyk, zabawka). Lęk przed obcymi;

b) podfaza praktyki (ok. 16 miesiąc życia) - bardzo silny rozwój motoryczny, poznawczy, emocjonalny,

• wczesne praktykowanie - dalsze różnicowanie swojego ciała od ciała matki.

Ustanowienie specyficznego przywiązania, w którym matka dostarcza dziecku wsparcia emocjonalnego. Intensywny rozwój autonomicznych funkcji ego.

• właściwe praktykowanie (ok. 18 miesiąc życia) - dziecko zaczyna samodzielnie

chodzić, doświadcza siebie i matki jako całkowicie „dobrych” albo „złych”. Pogłębia się proces indywiduacji, dziecko uczy się co je przyciąga, a co nudzi;

c) podfaza powtórnego zbliżania (18-22 miesiąc życia) - z jednej strony nasilony kontakt z matką, z drugiej samodzielność i odrębność. Kryzys powtórnego zbliżania (ważne by matka była przy dziecku) sprzeczne tendencje: zależność/autonomiczność. Rozwój mowy, testowanie rzeczywistości;

- faza zmierzania do stałości obiektu (ok. 3 rok życia - do dorosłości) - integracja „dobrych” i „złych” reprezentacji obiektu i reprezentacji self (integracja popędów libidalnych i agresywnych);

- pożądany efekt końcowy:

• stałość self i obiektu,

• tożsamość ego,

• dojrzała zależność,

• autonomiczne ego.

OD MODELI STRUKTURALNYCH DO ADAPTACYJNYCH:

- Internalizacja: a) proces w trakcie, którego to co zewnętrzne staje się wewnątrzpsychiczną reprezentacją relacji z obiektem,

b) w odniesieniu do systemu psychicznego, ukształtowanego z jednostek internalizacji (reprezentacja self i obiektu i współwystępujący z nim pozytywny lub negatywny aspekt), które są materiałem budulcowym całego aparatu psychicznego.

- Introjekcja: najbardziej pierwotna forma internalizacji, która dokonuje się na drodze reprodukcji najczęściej powtarzających się, mało zróżnicowanych, ale mocno zabarwionych pozytywnie lub negatywnie rzeczywistych relacji z matką. Może mieć charakter obronny lub autonomiczny. Podstawowe zadanie: powiązanie postrzegania obiektów zewnętrznych z wewnętrznymi stanami afektywnymi reprezentującymi pochodne popędów.

- Identyfikacja: pojawia się w okresie różnicowania self i obiektu. Jest to uwewnętrznianie odgrywanych przez siebie i obiekt ról w społecznych interakcjach.

- Wszystkie formy internalizacji współuczestniczą w powstawaniu systemu psychicznego id i superego na bazie introjekcji i identyfikacji.

- Ego na bazie procesu tożsamości ego.

- Superego: wielowarstwowa, złożona struktura obejmująca zarówno archaiczne, preedypalne reprezentacje self-obiekt, jak i późniejsze reprezentacje idealnego self i idealnego obiektu oraz zinternalizowane w okresie eydpalnym normy i wymagania społeczne.

PSYCHOLOGIA SELF JAKO KONCEPCJA ZABURZEŃ NARCYSTYCZNYCH:

- psychologia self stworzona przez H. Kohuta i współpracowników,

- Człowiek winny - /zgodnie z zasadą przyjemności teorii popędów/ kieruje się pomimo wielu wewnętrznych zakazów ku zaspokojeniu pragnień seksualnych, czy agresywnych dla osiągnięcia przyjemności.

- Człowiek tragiczny - dąży do zaspokojenia swoich ambicji i realizacji ideałów, pomimo częstych porażek spowodowanych różnymi niedostatkami, czy defektami self. Dominuje poczucie braku.

- W osobowości narcystycznej doszukiwano się osób wywyższających się, zadufanych, też często cierpiących z powodu niskiego poczucia własnej wartości.

ZAŁOŻENIA KONCEPCJI DWÓCH LINII ROZWOJU:

- Podczas leczenia pacjentów z zaburzeniami narcystycznymi Kohut stwierdził, że uaktywniają się u nich przeniesienia zawierające głównie archaiczne aspekty self i obiektu, a inni ludzie są doświadczani jako części ich samych lub jako obiekty służące osiąganiu stabilności i spójności własnego self.

- Linie rozwojowe:

od archaicznego narcyzmu do od traktowania obiektu jako części

dojrzałej miłości i szacunku dla siebie siebie do dojrzałej miłości innych osób

rozwój wewnętrzny rozwój zewnętrzny

- Założenia psychologii self:

1) Potencjalne self istnieje od urodzenia i rozwija się jako rdzeń osobowości pod wpływem czynników wrodzonych i środowiskowych;

2) Tworzenie struktur psychicznych odbywa się przez introjekcję self-obiektów i internalizację przekształcającą, która polega na stopniowym rezygnowaniu z funkcji wielkościowych wyidealizowanych obiektów self, na rzecz ich internalizacji do instancji aparatu psychicznego id, ego, superego;

3) Self jest nadrzędną strukturą, kierującą wszystkimi procesami zachodzącymi w umyśle, a jego podstawową funkcja polega na nadawaniu ciągłości i spójności doświadczeniu jednostki;

4) Libido i agresja jako komponenty self mogą rozwijać się bądź na drodze optymalnej frustracji, potrzeby empatycznego potwierdzenia ze strony self-obiektów, bądź na drodze nadmiernej frustracji, wściekłość narcystyczna, perwersje seksualne.

MODEL ROZWOJOWY STRUKTURY SELF:

- Normalny rozwój self odbywa się we wczesnej relacji dziecka z matką, która dzięki zaangażowaniu i empatii potwierdza dwie potrzeby narcystyczne: pragnienie odzwierciedlania i potwierdzania poczucia wspaniałości i pokazywania siebie; posiadanie idealnego self-obiektu z odpowiednimi zdolnościami i właściwościami.

Okres rozwoju	Biegun I	Jakość self	Biegun II
narodziny do 2 roku życia	poczucie wielkości i doskonałości odzwierciedlone przez self obiekt	self potencjalne self rdzenne	poczucie fuzji z omnipotentnym i wyidealizowanym self obiektem
2 - 6 rok życia	stabilne poczucie własnej wartości	tworzenie się spójnego self	rozwój ideałów i norm
adolescencja i dorosłość	rozwijanie talentów i podejmowanie działań twórczych	spójne self	utrzymanie stałych, intymnych kontaktów z poczuciem wspólnoty i odrębności

- Patologia struktury self: w zależności od stopnia zaspokojenia potrzeb psychicznych potwierdzania poczucia doskonałości i posiadania idealnego rodzica między biegunami self mogą zachodzić relacje równoważenia - optymalny poziom zaspokojenia potrzeb; kompensacji - poziom frustracji w relacji self obiektem jest zbyt wysoki, może dojść do uaktywniania różnych obronnych struktur.

---