H. Sęk rozdział 6

Współczesna psychoanaliza i jej znaczenie dla psychologii klinicznej.

Współczesną psychoanalizę tworzy wiele koncepcji (każda wyznacza różne perspektywy teoretyczne) - każda z nich formułuje różne założenia dotyczące natury człowieka, powstawania zaburzeń i ich leczenia.

• teoria popędów

• psychologia ego (+wyodrębniona z niej teoria relacji z obiektem)

• psychologia self

Wszystkie z nich respektują założenia psychoanalizy Freuda:

• skonfliktowane, nieświadome siły: popędy libido i agresji wpływają na zjawiska psychiczne (myśli, uczucia)

• konflikty psychiczne występują na różnych etapach rozwoju, są rozwiązywane nieświadomie przy użyciu mechanizmów obronnych

• rozwój psychiczny ma charakter fazowy i progresywny - przekształca popędy libido i agresji aby stworzyć bardziej dojrzałe organizacje intrapsychiczne

• warunkiem koniecznym zastosowania psychoanalizy jest możliwość wystąpienia przeniesienia u pacjenta

Freud uporządkował swoje bogate doświadczenia kliniczne, co pozwoliło stworzyć modele:

• dynamiczny (istnieją biologiczne, ukierunkowane na zaspokojenie popędy seksualne i agresji, są ze sobą w konflikcie, rozwiązywanym nieświadomie przez mechanizmy obronne)

• ekonomiczny (poziom energii psychicznej jest regulowany, np. zasadą nirwany - sprowadzanie energii jak najbliżej zera; stałości - dążenie do równowagi i homeostazy; przyjemności - dążenie do przyjemności i unikanie przykrości)

• strukturalno-topograficzny (organizacja zjawisk psychicznych w: instancje id-ego-superego; systemy: nieświadomość, przedświadomość, świadomość)

Później dodano (Laplanche, Pontalis, Moore, Fine)

• rozwojowy (zjawiska psychiczne mają wymiar czasowy, opisuje los popędów i organizację na poszczególnych etapach rozwoju)

• adaptacyjny (jak środowisko wpływa na psychikę, jak wywołuje ono adaptacyjne zjawiska i procesy psychiczne).

Model dynamiczny i rozwojowy.

Motywy ludzkiego zachowania tkwią we wrodzonych, biologicznych źródłach (popędach: życia-śmierci, seksualny-agresji, seksualny-samozachowawczy).

Cel popędów libido-agresji: zawsze jest nim zaspokojenie (związane z doświadczeniem przyjemności)

Obiekt - to, dzięki czemu można zaspokoić popęd

Źródło - ciało lub jego organy.

Określenie psychicznego aspektu popędów to libido i antylibido. Za pomocą energii libido można obsadzać wewnętrzne i zewnętrzne obiekty (kateksja - różnicowanie na obiekty ważne i nieważne). W toku rozwoju libido narcystyczne (związane z jednym narządem ciała - narcyzm pierwotny) przekształca się w libido przedmiotowe (umożliwia tworzenie więzi między osobami; po przerwaniu więzi libido wraca do ciała osoby - narcyzm wtórny).

Brak możliwości rozładowania (lub kateksji ego/superego) powoduje fiksację (zastój) libido, co może spowodować wystąpienie regresji (cofanie się do etapów rozwoju na których wystąpił zastój libido).

Jeżeli w trakcie rozwoju na drodze do zaspokojenia popędu libido stanie odmowa zewnętrzna (zakaz rodziców) lub wewnętrzna (superego) - dochodzi do konfliktu i wyparcia (fiksacji określonych części popędu seksualnego - libido nie może się rozwijać, w archaicznej formie trwa w psychice, przejawiając się w życiu seksualnym lub cechach charakteru).

Perwersje - takie formy zaspokajania popędu seksualnego, które wywodzą się ze wczesnych faz rozwoju (mają dziecięcy charakter). Później Freud rozszerzył to do określenia genezy urazu wczesnodziecięcego i tworzenia się charakteru (typowy dla osoby sposób myślenia, działania, odczuwania).

Rozwój seksualny (zdeterminowany biologicznie, w każdym okresie-fazie preferowane jest drażnienie konkretnej strefy erogennej)

• Oralna (0-2, usta, ssanie -> gryzienie, charakter oralny - ufność, łatwowierność, różne problemy z jedzeniem)

• Analna (2-3, odbyt, wypróżnianie-wstrzymywanie stolca, trening czystości, charakter analny - osoby porządne, oszczędne, uparte)

• Falliczna (3-5, fallus i łechtaczka, masturbacja dziecięca, kształtują się odmienne dla płci konstelacje popędów libido-agresja, cele, obiekty pożądania, lęki kastracyjne, kompleks Edypa. Charakter falliczny - mężczyźni pobłażają sobie, uwodzą kobiety nawykowo; kobiety agresywne, apodyktyczne, dominują mężczyzn)

• Latencji (6-11, obrona przed impulsami seksualnymi, sublimacja w społecznie akceptowane aktywności)

• Genitalna (dojrzewanie i dorosłość, umiejętność pełnienia funckji potrzebnych do przedłużenia gatunku; organizacja genitalna - dojrzałość psychoseksualna, zdolność do intymnych, seksualnych kontaktów, aktywności w pracy i twórczości)

Jeżeli do ostatniej fazy dotarło mało libido, to organizacja genitalna jest słaba, w przypadku braku zadowolenia seksualnego pojawi się tendencja do powrotu w wyniku regresji do obiektów seksualnych z wcześniejszych faz.

Model topograficzny:

Pewna część treści psychicznych nigdy nie jest uświadomiona - wyparcie pierwotne. Na skutek wyparcia właściwego w nieświadomości znajdują się treści pochodzące ze świadomości (wyparcie dzięki antykateksji).

Wyparcie pierwotne - specyficzne dla dzieciństwa (kiedy procesy pierwotne, charakterystyczne dla nieświadomości, dominują nad wtórnymi - char. dla podświadomości-świadomości). Proces pierwotny, zgodnie z zasadą przyjemności, dąży do natychmiastowego rozładowania napięcia przez kateksję obrazowych śladów pamięciowych obiektu, który zaspokaja potrzebę (rodzaj halucynacji). Przemieszczanie - niektóre wyobrażenia mogą być smbolizowane przez inne, dzięki swobodnej sieci skojarzeń), zagęszczanie - jedno wyobrażenie symbolizuje wiele innych pragnień.

W toku rozwoju pojawia się proces wtórny (zasada rzeczywistości - stopień przystosowania do aktualnej, rzeczywistej sytuacji)

Model strukturalny:

• Id (siedlisko popędów, pragnień i potrzeb, dożą do zaspokojenia kierując się zasadą przyjemności; dominują procesy pierwotne, przemieszczania i zagęszczania - wyrażane przez sny i pomyłki).

• Ego, przez myślenie, planowanie i przewidywanie jest w kontakcie z rzeczywistością zewnętrzną. Rządzi nim zasada rzeczywistości, dba o samozachowanie - pośrednik między popędami i działaniem). Aby uniknąć zagrożenia (zbyt silne siły popędowe lub zbyt silne bodźce) ego stosuje mechanizmy obronne

• Zewnętrzne zakazy i nakazy są przez identyfikację wchłonięte przez ego, tworząc superego oraz (pochodzący od rodziców ideał ego). Powstaje dopiero po rozwiązaniu kompleksu Edypa.

Koncepcja nerwic i perwersji seksualnych.

Podział na nerwice aktualne (zaburzenia seksualne na płaszczyźnie somatycznej), psychonerwice (nerwice uwarunkowane konfliktem psychicznym), nerwice narcystyczne (schizofrenia i melancholia).

Konflikt między popędem seksualnym a popędem agresji (w okresie edypalnym) oraz obrony (wyparcie pierwotne i wtórne - mają kontrolować i ograniczać wyrażanie popędów) to rdzeń nerwicy natręctw (obrona - transpozycja lub przemieszczenie afektu) i nerwicy histerycznej (konwersja afektu w zjawiska fizyczne).

Gdy w życiu dorosłym nastąpi konflikt pragnienia seksualne/odmowa wewn. lub zewnętrzna, wywoływane są nieświadome fantazje seksualne - ego reaguje lękiem sygnałowym (znak, że równowaga pomiędzy nieświadomością a podświadomością została osłabiona). Pojawiają się objawy nerwicowe (to, co wyparte), będące wytworem kompromisu (domagający się zaspokojenia popęd/karzące superego).

Perwersje to takie praktyki erotyczno-seksualne, które odbiegają od powszechnie akceptowalnych norm określonych relacją genitalną (np. podglądactwo itd.)

Teoria relacji z obiektem (koncepcja zaburzeń psychicznych okresu preedypalnego)

Trzy szkoły: brytyjska (Klein, Fairbairn, Balint), amerykańska (Jacobson, Mahler, Kernberg), francuska (Lacan).

Obiekt - zewnętrzny (realna osoba lub rzecz) lub wewnętrzny (intrapsychiczna reprezentacja); akceptowalny (gratyfikujący, idealny dla dziecka), nieakceptowalny (frustrujący); wskazuje na trwałą organizację struktury psychicznej.

Mechanizm żałoby i melancholii: po śmierci bliskiej osoby (utrata obiektu) libido wciąż pozostaje w reprezentacji psychicznej, wspomnieniach o tej osobie, stopniowo jest wycofywane, ego znów staje się wolne i niezahamowane. Melancholia to też reakcja na utratę ukochanego obiektu, ale z powodu porzucenia - powoduje utratę poczucia własnej wartości (osoba nie wie, co dokładnie utraciła). Nie ma przeniesienia na inny obiekt, libido skierowuje się na ego.

Założenia teorii relacji z obiektem:

• ego to pierwotna, istniejąca od urodzenia dynamiczna struktura, źródło energii psychicznej skierowanej na tworzenie relacji z obiektem (rozwój wyznaczony głównie rzeczywistą relacją z matką, a nie wyfantazjowaną)

• celem libido jest tworzenie relacji z obiektem (dziecko doświadcza przyjemności, lub agresji i frustracji, gdy nie uda się nawiązać relacji)

• rzeczywiste relacje z matką są internalizowane, są podwaliną reprezentacji self-obiekt

• na wczesnych etapach prawidłowego rozwoju dominują rozszczepienie, projekcja i identyfikacja projekcyjna, które zastępowane są później wyparciem

• zaburzenia są wynikiem niepowodzenia rozwoju relacji self-obiekt oraz dominacji pierwotnych mechanizmów obronnych zamiast dojrzałych (wyparcie, tłumienie, racjonalizacja)

Rozwój tożsamości (Mahler) (z notatek Ja i tożsamość)

Faza autystyczna (0-2 msc)

• brak zaangażowania względem świata zewnętrznego

Faza symbiotyczna (2-6 msc) warunek: opieka macierzyńska (mówienie, kontakt, dotyk, reagowanie na dziecko, wymiana emocji)

• mgliste poczucie własnej egzystencji

• poziom interpersonalny: emocje związane z matką

• poziom intrapsychiczny: połączenie reprezentacji własnej osoby z obiektem uczuć (matką), nierozróżnianie siebie od niej

• brak kontaktu z matką - > bardzo silny lęk przed unicestwieniem na skutek opuszczenia

Faza separacji (do 3 rż) aby się rozdzielić, należy najpierw połączyć się ze znaczącą osobą

• poczucie odrębności, rozróżnienie siebie od matki i świata

• dłuższy czas czuwania - większa uwaga zwrócona na świat zewnętrzny

• frustracje potrzeb - starcie z rzeczywistością

• 8 msc - lęk separacyjny, strach przed obcymi (separacja od matki, świadomość własnej odrębności)

• 13 msc - reakcja protestu „nie” - podkreślenie odrębności, oddzielenie od dorosłego, reakcja jest wyolbrzymiona, gdy był bardzo bliski związek z matką

• trening czystości - produkty wydalania należą do ciała i tym samym do Ja

I różnicowanie (6 msc - eksperymentowanie z ciałem matki)

II praktykowanie (poruszanie się, kontakt ze światem, chęć eksperymentowania i oddalania się + matka w bezpiecznej odległości i w zasięgu wzroku

III powtórne zbliżenie (15 msc, rozwój prowadzi do wzrostu świadomości własnej odrębności, potrzeba, by matka jako osobna jednostka uczestniczyła w każdym wydarzeniu i osiągnięciach, ambiwalencja - chodzenie za matką i ucieczka przed nią - ustaje około 21 miesiąca)

IV konsolidacja indywidualności (3 rż, poczucie granic ja, rozwój stałości obiektu, poczucie czasu i rozumienie relacji przestrzennych, znoszenie odroczonej gratyfikacji, tolerancja odeparowania od matki, wyobrażanie nieobecnego obiektu uczuć)

---