Nęcka, `Poza inteligencją' Rozdział 6

Czy osoby inteligentne cechują się specjalnymi właściwościami temperamentu?

Czy znajomość osobowości człowieka pozwala na wnioskowanie o jego inteligencji?

Kiedy i w jaki sposób cechy intelektualne i nieintelektualne wspólnie determinują wykonanie rozmaitych zadań?

Ramka 6.1 Relacje między obszarami występowania różnic indywidualnych

Nęcka proponuje schemat opisu różnic indywidualnych odwołujący się do dwóch niezależnych wymiarów.

- wymiar pierwszy odnosi się do rodzaju czynników odpowiedzialnych za rozwój danej cechy. Dwubiegunowe kontinuum środowisko-uwarunkowania genetyczne.

-wymiar drugi odnosi się do charakteru samej cechy lub grupy cech. Tu można wyróżnić:

a. preferencje czyli cechy (głównie osobowości) znajdujące się na kontinuum między dwoma skrajnymi wartościami, gdzie większe lub mniejsze natężenie nie jest ani dobre ani złe np. ekstrawersja-introwersja

b. zdolności czyli cechy (głównie intelektu), gdzie większe natężenie cechy wskazuje na lepsze przystosowanie

te dwa wymiary definiują pewną przestrzeń w której umieszczone są grupy cech. Dzięki temu można analizować różnice i podobieństwa między tymi grupami (str. 118 :>)

TEMPERAMENT

To cechy zachowania wywodzące się z elementarnych, w dużym stopniu genetycznie uwarunkowanych właściwości układu nerwowego (Strelau). Niektóre z nich badane są zarówno pod kątem osobowości i temperamentu (neurotyzm), inne są stricte temperamentalne (aktywność, reaktywność)

Dawniej uważano, ze cechy temperamentu są niezależne od cech intelektualnych, ale okazało się, że pewne różnice ujawniają się gdy porównamy grupy skrajne

Badanie Czeschlik: Dzieci wybitnie uzdolnione są mniej emocjonalne, nauczyciele postrzegają je jako mniej roztarnione i bardziej plastyczne w relacjach interpersonalnych niż dzieci przeciętne,

Zuckerman: Osoby inteligentne mają wyższy poziom poszukiwania doznań ale te dwie zmienne mają tylko 5% wspólnej zmienności. Strelau wyjaśnia tę zależność tym, że osoby o wyższym poziomie SS są bardziej aktywne, co prowadzi do nabywania nowych doświadczeń co powinno skutkować wzrostem inteligencji skrystalizowanej. Ale oprócz tego osoby z wysokim poziomem SS osiągają lepsze wyniki w teście Ravena (inteligencja płynna). + Badania nad noworodkami => im dłużej dziecko wpatrywało się w nowy bodziec tym inteligentniejsze okazywało się później. Wydaje się, że elementarna potrzeba nowości ma istotny związek z inteligencją płynną.

Nęcka: trzy hipotezy dotyczące związku między inteligencją a temperamentem

• Hipoteza energetyczna: temperament ułatwia mobilizację energii potrzebnej do wykonywania trudnych zadań intelektualnych. Takie cechy temperamentu jak aktywność i powiązana z nią ekstrawersja łączą się z większym wydatkowaniem energii i nie jest istotne czy osoby aktywne mają więcej energii czy potrafią ją skutecznie zmobilizować. + Badania Wodnieckiej: W trudnym teście uwagowym najwięcej błędów popełnili nieinteligentni introwertycy. Reszta nie różniła się pod względem ilości popełnianych błędów. Wydaje się, że wysoka aktywność ekstrawertyków nadrabiała za inteligencje.

• Hipoteza kompensacyjna : w pewnych warunkach niedobór cech intelektualnych może być kompensowany przez niektóre cechy tempera mentalne i odwrotnie, szczególnie w sytuacjach nowych i nieprzewidywalnych. Sternberg natomiast twierdzi, że inteligencja nie liczy się w zadaniach zupełnie nowych, bo tam do głosu dochodzą cechy osobowości i temperamentu, ani w zadaniach zupełnie wyuczonych.

Ramka 6.2 Inteligencja, temperament i stosunek do nowości wg Nęcki

Zadanie psychomotoryczne: na ekranie pokazywana była strzałka wskazująca jeden z czterech kierunków. Zadaniem był zareagowanie joystickiem w kierunku sugerowanym przez strzałkę (warunek normalny), w kierunku przeciwnym (warunek anormalny) lub w prostopadle do kierunku strzałki (warunek superanormalny). Sytuacja była więc nowa i nieprzewidywalna. Najwięcej błędów popełniły osoby nieinteligentne i o niskim poziomie SS. Aby popełnić mniej błędów należało być albo bardziej inteligentnym albo mieć wyższy poziom poszukiwania doznań. Osoby posiadające obie te cechy na wysokim poziomie miały tyle samo błędów co posiadacze tylko jednej z nich. W drugim eksperymencie sygnalizowano krótkim dźwiękiem rodzaj nadchodzącej próby (normalna, anormalna, superanormalna). Nastąpił znaczący wzrost poprawności dlatego brano pod uwagę szybkość reakcji. Rozkład wyników analogiczny do eksperymentu pierwszego.

• Hipoteza pobudzeniowa: wykonanie zadań intelektualnych wymaga odpowiedniego poziomu pobudzenia fizjologicznego (prawo Yerkesa-Dodsona)

Humphreys i Revelle: podwyższone pobudzenie sprzyja procesom uwagi ale zmniejsza pojemność pamięci krótkotrwałej. + podział pobudzenia na energetyczne (faktycznie poprawia uwagę i pogarsza pamięć krótkotrwałą) i lękotwórcze (negatywnie wpływa na pamięć i na uwagę) = inteligencja jest ściśle powiązana z pamięcią i uwagą więc pobudzenie będzie negatywnie wpływać na funkcje intelektualne człowieka. A jeszcze do tego wszystkiego niektóre cechy temperamentalne mają wyraźny związek z pobudzeniem korowym lub wegetatywnym. Podsumowując: fizjologiczne mechanizmy temperamentu są źródłem pobudzenia które może modyfikować poziom wykonania zadań intelektualnych, jednak badania na ten temat są nieliczne i niekonkluzywne.

OGÓLNIE: obecny stan wiedzy pozwala przyjąć, że proste, bezpośrednie związki cech intelektu i osobowości są albo bardzo słabe albo nie ma ich wcale. Co innego jeżeli chodzi o związki interakcyjne, czyli łączny wpływ inteligencji i temperamentu na wykonywanie zadań poznawczych. Nawet jeżeli inteligencja nie koreluje z temperamentem to możliwe ze koordynuje łącznie z nim funkcjonowanie jednostki podczas wykonywania testów i zadań poznawczych.

OSOBOWOŚĆ

Szukano korelacji między wymiarami osobowości a inteligencją. Jedyny istotnie skorelowany wymiar to otwartość na doświadczenie z modelu wielkiej piątki Costy i McCrae(+0,33). Czynnik ten często nazywany jest `wymiarem kultury' co sugeruje bliski związek z wiedzą i inteligencją skrystalizowaną. Inne wymiary korelują słabo: neurotyczność - słaba ujemna korelacja(-,15), ekstrawersja - słaba dodatnia korelacja(+.08), sumienność i ugodowość - w ogóle nie wykazują związków. Ale korelacje pokazują zależności liniowe, możliwe, że wykazują zależności krzywoliniowe.

Austin, Dreary i Gibson: Osoby o średnim nasileniu neurotyczności uzyskują niższe wyniki w testach inteligencji płynnej i skrystalizowanej niż osoby o wynikach niskich i wysokich. Może osoby o niskiej neurotyczności lepiej rozwiązują testy bo cechują się niskim natężeniem lęku egzaminacyjnego a te o wysokim natężeniu są po prostu bardziej staranne, sumienne i boją się porażki. Nęcka i Szymura udowodnili też, że osoby neurotyczne popełniają mniej błędów w zadaniach poznawczych nawet za cenę wydłużonego czasu reagowania.

Austin, Dreary i Gibson (znów): trzy interakcyjne modele współzależności inteligencji z osobowością. Dotyczą zróżnicowania cech jednego rodzaju ze względu na poziom natężenia cechy innego rodzaju

• Model I : im wyższy poziom inteligenji ogólnej tym większe zróżnicowanie cech osobowości. Ludzie inteligentni mają `bogatszą osobowość' która wymaga większej liczby wymiarów i charakteryzuje się częstszym występowaniem cech skrajnych. Wysoka inteligencja daje większą swobodę w ekspresji naturalnych skłonności. Udało się do potwierdzić, ale tylko w odniesieniu do neurotyczności i otwartości. (wyższa wariancja w zakresie N i O przy wyższym IQ)

• Model II: poziom inteligencji jest tym bardziej zróżnicowany im niższy jest poziom neurotyczności. Czyli osoby neurotyczne mają mniej zróżnicowany intelekt a osoby stabilne mają inteligencję złożoną z większej liczby słabo skorelowanych czynników intelektualnych. Też udało się go potwierdzić, chociaż teoretyczna interpretacja jest niejasna

• Model III: im niższy poziom inteligencji tym silniejsza korelacja między poszczególnymi cechami osobowości. Tego modelu nie udało się potwierdzić i został odrzucony.

Oprócz korelacji z wielką piątką badano także rolę inteligencji w regulacji emocji, zwłaszcza negatywnych oraz w zmaganiu się ze stresem. Uznano, że inteligencja pomaga w adaptacji do środowiska, więc powinno jej także towarzyszyć lepsze przystosowanie społeczne, lepsza kontrola emocji i większe ogólne zadowolenie z życia/szczęście. Dane na ten temat są jednak skąpe i niejednoznaczne. (surprise)

Austin: słaba negatywna korelacja między inteligencją ogólną a cechą wrogości (-.15), skłonnością do ekspresji złości (-.14) i słabą pozytywną korelację z kontrolą złości (.19). W połączeniu z wyżej opisanymi badaniami = czynnik g nieco obniża neurotyczność, co prowadzi do lepszej kontroli emocji i słabszej ich ekspresji. + dodatkowy czynnik regulujący emocje - podwyższona ugodowość.

Austin: osoby inteligentne uzyskują niższe wyniki w skalach mierzących poziom depresji i lęku społecznego. Ale jak zwykle dane na ten temat są niejednoznaczne.

Nie można stwierdzić, że inteligencja prowadzi do szczęścia albo nie-szczęścia.

OGÓLNIE

Związki między inteligencją a osobowością istnieją ale są dość słabe i nie zawsze zrozumiałe na gruncie teorii. Najlepiej udokumentowana jest ujemna korelacja między inteligencją a skłonnością do negatywnych emocji: lęku, depresji, obniżonego nastroju, wrogości. Wyjaśnienia:

1. Negatywne emocje wynikają z lęku przed oceną, który nasila się w sytuacji testowej i obniża wynik testu IQ. Korelacja między tym wynikiem a wynikiem w teście lęku egzaminacyjnego (test anxiety) wynosi -.33

2. Negatywnym emocjom często towarzyszą ruminacje (niekontrolowane myśli o tematyce depresyjnej) i zajmują zasoby poznawcze, zwłaszcza te związane z uwagą i pamięcią roboczą.

3. Lęk lub obniżony nastrój mogą wynikać z negatywnej oceny własnych możliwości intelektualnych lub poziomu przygotowania do trudnych zadań. Ocena ta może być częściowo trafna, lęk działa wtedy jako wskaźnik, że nie jest się dobrze przygotowanym, ale zaciemnia prawdziwy obraz związków na styku między inteligencją a osobowością. Z drugiej strony ten lęk może skłaniać do unikania okazji do nabywania nowych doświadczeń => obniżać inteligencję która zależy od wiedzy i doświadczenia

Ramka 6.3 Czy inteligencja jest lekiem na hipochondrię, paranoję i inne dolegliwości?

Tutaj Nęcka przedstawia badania Austin dotyczące tego w jakim stopnii czynnik g jest powiązany z poszczególnymi wymiarami osobowości i czy inne wymiary współuczestniczą w tych powiązaniach. Nie będę tego opisywać, bo dane dotyczą tylko próbki szwedzkiej i prawdopodobnie chodziło mu tylko o zaznaczenie, że coś takiego da się zrobić tzn. że da się wyprowadzić równania regresji i na ich podstawie można sformułować `przepis' na osobowość. Np. `przepis na paranoję': weź garść neurotyczności i szczyptę sumienności, odejmij sporo ugodowości i inteligencji i trochę ekstrawersji. Nie wiem gdzie to się nam może przydać :>

Ackerman: typowe zaangażowanie intelektualne ( typical intellectual engagement TIE)- charakterystyczny dla danej jednostki, przeciętny poziom aktywności intelektualnej. Uważa on, że testy mierzą maksymalne możliwości człowieka bo skłaniają go do krótkotrwałego intensywnego działania a na codzień inteligencja działa na średnim poziomie. Dlatego TIE jest lepszym predykatorem rzeczywistych osiągnięć. TIE jest mierzone kwestionariuszem więc jest czymś na pograniczu inteligencji, osobowości i motywacji. Wyniki korelują z testami wiadomości z różnych dziedzin wyżej niż większość cech osobowości z wyjątkiem otwartości.

STYLE POZNAWCZE

Inaczej `intelektualna osobowość'. Styl przypomina bardziej cechę osobowości bo są bardziej preferencjami niż zdolnościami (ramka 6.1) a z drugiej strony przypomina cechy intelektu bo łączy się raczej z poznawczą niż społeczno-emocjonalną sferą funkcjonowania jednostki.

Wymiar stylów poznawczych

1. niezależność od pola (Witkin) - cecha, która w procesie spostrzegania ułatwia nam odróżnienie przedmiotu od tła. Można to mierzyć zdolnością do alternatywnego spostrzegania figur dwuznacznych (np. dwa czarne profile albo biała waza) a łatwość z jaką możemy się przełączać między dwoma znaczeniami świadczy o naszej niezależności od pola. Używa się też Testu Ukrytych Figur (Embedded Figures Test). Osoba widzi złożony wzór geometryczny i ma w nim jak najszybciej znaleźć figurę wzorcową (patrz rycina 6.5 str 129).

2. Sposób kategoryzowania obiektów zwany `wygładzaniem-zaostrzaniem' albo zakresem ekwiwalentności (Nosal) - wygładzanie to skłonność do ignorowania różnic i rozmywania granic między kategoriami a `zaostrzanie' to skłonność do ich podkreślania i uwypuklania.

3. Preferowany sposób myślenia:

1. Refleksyjność - odraczanie wypowiedzi aż do monet gdy będzie ona pewna i dobrze uzasadniona

2. Impulsywność - preferowanie szybkości nawet kosztem poprawności.

Kagan uważa, że może mieć to związek z podstawowym tempem procesów poznawczych. Stworzył on nawet test do pomiaru tej cechy zwany Matching Familian Figures Test MFFT. Wymaga on porównywania wzorcowego rysunku z kilkoma bardzo podobnymi. Dane eksperymentalne na temat tej cechy pochodzą z badań nad przetargiem między szybkością a poprawnością reagowania. Dane te sugerują, że impulsywność jest negatywnie skorelowana z neurotycznością i poziomem lęku.

Sternberg: uznał, że styl myślenia przypomina sposób sprawowania władzy w państwie, bo umysł zdolny jest do samoregulacji( samorządu). Dotyczy to np. wyboru preferowanych problemów. Jedni lubią problemy wymagające tworzenia nowych reguł(umysł ustawodawczy), inni wolą skrupulatnie wdrażać te reguły w życie (umysł wykonawczy). Autor nie ocenia stylów, twierdzi za to, że sukces życiowy zależy od dopasowania zawodu i rodzaju kariery do preferowanych stylów myślenia.

Niektóre style poznawcze i myślowe korelują z inteligencją ogólną. Np. niezależność od pola (od+.40 do +.60)

WIEDZA I MĄDROŚĆ

Sprawność umysłowa ułatwia nabywanie wiedzy i jej wykorzystanie => wysoki IQ nie gwarantuje, że zostaniesz ekspertem ale niski raczej to wyklucza. => zjawisko progu - powyżej wartości progowej korelacja między inteligencją a wiedzą ekspercką zanika a poniżej jest wyraźna i pozytywna.

Ekspert - cechuje się obszerną wiedzą, doskonałą jej organizacją i łatwym dostępem do potrzebnych informacji. Ich wiedza jest:

• specyficznie uporządkowana, co oznacza dwie właściwości:

• Poszczególne fragmenty wiedzy są upakowane w struktury nadrzędne, te zaś w struktury wyższego rzędu itd. Doskonałe upakowanie pozwala ekspertowi z łatwością zmieniać perspektywę spojrzenia na problem z globalnego na lokalne. To pozwala na oszukanie i `rozciągnięcie' pamięci roboczej.

• Wiedza ekspercka jest zorganizowana w schematy zawierające informacje opisowe, gotowe recepty, wskazania i przeciwwskazania które dopasowuje do określonej sytuacji. W swojej dziedzinie rozwijają specyficzne schematy rozumowania oparte na konkretnych przypadkach. + pragmatyczne schematy wnioskowania ograniczone do typu problemu.

• Sproceduralizowana - nowincjusze wiedzą `że' ale nie wiedzą `jak'. Proceduralizacja wiedzy jest żmudnym procesem i wymaga długotrwałej praktyki. Jednocześnie wiedza nie może przestać być deklaratywna.

• Ograniczona do określonej dziedziny (domain-specific)

Mądrość - umiejętność trafnej oceny tego co pożądane i tego co niewskazane. Czyli inaczej zdolność do trafnego rozpoznania wartości i kierowania się nimi w procesie szukania najlepszych rozwiązań.

Baltes - dwie strony intelektu człowieka:

• Mechanika - sprawność procesów poznawczych, zwłaszcza tych, które wymagają wysiłku i opierają się na limitowanych zasobach poznawczych (pamięć robocza, uwaga) i pogarszają się z wiekiem

• Pragmatyka - zdolność do zajmowania się tym, co dopasowane do kontekstu. Nie zanika z wiekiem, a czasem nawet się poprawia. Dotyczy różnych sytuacji np. rodzinnych, politycznych, zawodowych. W szczególności odnosi się do problemów życiowych i wtedy zasługuje na miano mądrości.

Sternberg -koncepcja równowagi: mądrość jako dysponowanie wiedzą ukrytą oraz jako rodzaj inteligencji praktycznej (wiedza na temat siebie samego, innych ludzi i określonego kontekstu sytuacyjnego). Istotą mądrości jest dążenie do zrównoważenia interesów wszystkich stron. Inteligencja praktyczna polega na wykorzystaniu wiedzy ukrytej w celu maksymalnego realizowania interesu indywidualnego lub zbiorowego, co oznacza, ze osoba dysponująca int. Praktyczną może kogoś lub siebie skrzywdzić.. Wykorzystanie wiedzy ukrytej jest równoważne z mądrością. Wymaga to rozpoznania wartości i tu teoria Sternberga zbliża się do poglądów Baltesa

Ramka 6.4 między przyjemnością a awersją, czyli emocjonalna otoczka procesów intelektualnych.

Mayer, Caruso, Zigler i Dreyden: `szara strefa' między inteligencją a osobowością. Badali nastoje i stany emocjonalne za pomocą Skali Doświadczeń Intelektualnych (SDI). Pytania o rodzaj emocji związanych z rozwiązywaniem problemów.

Trzy wymiary doświadczeń emocjonalnych związanych z aktywnością poznawczą.

• Absorpcja - polega na całkowitej koncentracji uwagi na aktywności intelektualnej. Towarzyszy jej wyłączenie konkurencyjnych źródel stymulacji, co prowadzi do lekceważenia innych zadań i utraty kontroli nad upływem czasu

• Apatia - niechęć do podejmowania aktywności intelektualnej. Niechęć, brak inicjatywy.

• Przyjemność intelektualna - czerpanie przyjemności z wykonywania czynności poznawczych.

Wysokiemu poziomowi zdolności intelektualnych towarzyszy niski wynik naskali apatii a wysoki na pozostałych.

Nęcka dostosowal SDI do polskich realiów i tym razem wyszły mu 4 czynniki:

• Postawa utylitarno-pragmatyczna - osoby podejmują jakąś działalność tylko gdy jest to konieczne i tylko ze względu na cel

• Intelektualna awersja - tendencja do postrzegania problemów i zadań intelektualnych jako źródła frustracji, lęku i rozczarowań

• Absorpcja - rozumiana tak jak powyżej

• Intelektualna satysfakcja - skłonność do czerpania satysfakcji z rozwiązywania problemów.

Nie stwierdzono zależności między tymi czynnikami a inteligencją ogólną, ale jest związek z cechami osobowości: neurotycy mieli podwyższony poziom postawy utylitarno-pragmatycznej (+.23) i obniżony poziom awersji intelektualnej (-.30). Ekstrawertycy byli nisko awersyjni (-.38) i skłonni do absorpcji (+.27)

---