1. Relacje między obszarami występowania różnic indywidualnych

Nęcka: Schemat opisu różnic indywidualnych odwołujący się do dwóch niezależnych wymiarów:

a) rodzaju czynników odpowiedzialnych za rozwój danej cechy - kontinuum wyznaczone przez uwarunkowania genetyczne lub środowiskowe

b) charakteru samej cechy lub grupy cech - może ona być preferencją (wymiar dwubiegunowy, z natury nie jest zła ani dobra) lub zdolnością (która przyjmuje wartości od minimalnej do maksymalnej, przy czym „mniej” znaczy gorzej”).

środowisko style myślenia sprawności specyficzne

osobowość inteligencja skrystalizowana

biologia temperament inteligencja płynna

preferencje sprawności

2. Temperament

Cechy zachowania, wywodzące się z elementarnych, w dużym stopniu genetycznie uwarunkowanych właściwości układu nerwowego.

Dawniej uważano, że cechy temperamentu są niezależne od cech intelektualnych. Badania korelacyjne zwykle to potwierdzają, chyba, że się bada grupy skrajne.

Zuckerman: korelacja między inteligencją (zarówno płynną jak i skrystalizowaną) a poziomem poszukiwania doznań (5% wspólnej wariancji).

Wytłumaczenie regulacyjne Strelaua: wysokie potrzebowanie na stymulację wysoka aktywność nabywanie i kumulowanie doświadczeń wzrost poziomu inteligencji. ALE: dlaczego płynna też?

Potrzeba nowości u noworodków wykazuje istotny związek z późniejszą inteligencją.

3 hipotezy Nęcki dot. Charakteru relacji między temperamentem a inteligencją:

- hipoteza energetyczna - temperament ułatwia mobilizację energii potrzebnej do wykonania trudnych zadań intelektualnych. Nieważne czy inteligentniejsi mają większą pulę energii czy umieją ją lepiej wykorzystywać. Wodniecka: wykonywanie trudnej wersji testu uwagi wymagało łącznego, interakcyjnego działania inteligencji i ekstrawersji.

- hipoteza kompensacyjna - w pewnych warunkach niedobór cech intelektualnych może być kompensowany przez niektóre cechy temperamentalne i odwrotnie. Czy skoro opanowanie nowości zależy od inteligencji jak i od osobowości, to możliwe jest zastąpienie jednego drugim? Nęcka: tak, badanie ze strzałką, joystickiem i reakcjami spójnymi i niespójnymi ze strzałką. Bycie osobą inteligentną lub poszukującą doznań było najkorzystniejsze - jedna z cech kompensowała drugą, a ich łączny wpływ nie przynosił lepszych efektów.

- hipoteza pobudzeniowa - wykonanie zadań intelektualnych wymaga odpowiedniego poziomu pobudzenia fizjologicznego (prawo Yerkesa-Dodsona) . Humphreys i Revelle: wpływ rodzaju pobudzenia (energetyczne i lękotwórcze) działa odmiennie - pierwsze mobilizuje zasoby uwagi, a obniża chwilową pojemność STM, podczas gdy drugie oddziałuje negatywnie na uwagę i pamięć.

All in all: fizjologiczne mechanizmy temperamentu są źródłem pobudzenia, które może modyfikować poziom wykonania zadań intelektualnych. Dane niekonkluzywne :P

3. Osobowość

Jedynym wymiarem osobowości istotnie skorelowanym z inteligencją ogólną, jest czynnik otwartości w modelu Wielkiej Piątki (10% wariancji wspólnej). Neurotyczność koreluje z inteligencją słabo ujemnie, ekstrawersja - słabo dodatnio.

Austin, Deary, Gibson: badanie zależności krzywoliniowych osobowości z inteligencją. Osoby o średnim natężeniu neurotyczności uzyskują nieco niższe wyniki w testach inteligencji płynnej i skrystalizowanej niż osoby cechujące się wynikami niskimi i wysokimi.

Austin, Deary, Gibson: badanie nad interakcją cech intelektualnych z cechami osobowości. 3 modele interakcyjne:

- im większy poziom inteligencji, tym bardziej zróżnicowana osobowość

- poziom inteligencji jest tym bardziej zróżnicowany im niższe stężenie neurotyczności.

- im niższy poziom inteligencji, tym silniejsze związki korelacyjne między poszczególnymi cechami osobowości - model odrzucony jako niedopasowany do danych.

Rola inteligencji w regulacji emocji, zwłaszcza negatywnych - skąpe dane. Austin stwierdziła r=-0,15 między inteligencją a wrogością i r=-0,14 między inteligencją a skłonnością do ekspresji złości oraz r=0,19 między inteligencją a kontrolą złości. Pośrednicząca rola neurotyczności i ugodowości. Ogólne lepsze funkcjonowanie społeczne i emocjonalne osób o podwyższonym poziomie inteligencji ogólnej.

Modele tłumaczące ujemną korelację między inteligencją a skłonnością do negatywnych emocji:

- część negatywnych emocji może wypływać z lęku przed oceną.

- negatywnym emocjom często towarzyszą niekontrolowane myśli o treści depresyjnej, zwane ruminacjami, które upośledzają funkcjonowanie pamięci roboczej i uwagi

- lęk lub obniżony nastrój mogą wynikać z negatywnej oceny własnych możliwości intelektualnych lub poziomu wykonania zadania

Ackerman: pojęcie typowego zaangażowania intelektualnego - charakterystyczny dla danej jednostki przeciętny poziom aktywności intelektualnej. Testowe miary inteligencji odpowiadają raczej maksymalnym możliwościom człowieka, ponieważ skłaniają do intensywnego, ale krótkotrwałego działania na najwyższym możliwym poziomie. Tymczasem na co dzień działamy na poziomie przeciętnym. Typowe zaangażowanie intelektualne bada się kwestionariuszem, bardziej koreluje z testami wiedzy niż jakakolwiek cecha osobowości.

4. Style poznawcze

To tzw. „intelektualna osobowość”.

Witkin: niezależność od pola - cecha, która w procesie spostrzegania ułatwia nam odróżnienie przedmiotu od tła. ( percepcja figur dwuznacznych). Test Ukrytych Figur.

Inny wymiar stylów poznawczych to sposoby na jakie ludzie kategoryzują obiekty:

- „wygładzanie” - skłonność do ignorowania różnic między obiektami i rozmywania granic między kategoriami

- „zaostrzanie” - skłonność do podkreślania i uwypuklania

Oprócz spostrzegania i kategoryzowania, style poznawcze odnoszą się również do preferowanego sposobu myślenia, np.:

- refleksyjność - odraczanie odpowiedzi do momentu, aż będzie pewna

- impulsywność - preferowanie szybkości, nawet kosztem poprawności. Ujemnie skorelowana z neurotycznością i poziomem lęku.

Sternberg: styl myślenia przypomina styl sprawowania władzy w państwie (umysł „ustawodawczy” lub „wykonawczy”). Ponieważ umysł jest zdolny do samoregulacji, można go opisać w kategoriach preferowanych przez człowieka sposobów zarządzania problemami. Ważny aspekt - wybór preferowanych typów sytuacji problemowych.

Niezależność od pola cechuje ludzi o podwyższonym ilorazie inteligencji: współczynniki korelacji przyjmują wartość od 0,4 do 0,6.

5. Wiedza i mądrość

Inteligencja nie jest tym co wiedza, choć sprawność umysłowa ułatwia nabywanie wiedzy i jej późniejsze wykorzystanie. Powyżej wartości progowej korelacja między inteligencją a wiedzą ekspercką zanika, podczas gdy poniżej tej wartości jest wyraźna i pozytywna.

Eksperci (oprócz szerokości wiedzy) cechują się doskonałą organizacją wiedzy i łatwym dostępem do niej. Ich wiedza jest:

• specyficznie uporządkowana - 1) doskonałe, wielopiętrowe, hierarchiczne upakowanie wiedzy daje możliwość zmagania się z problemami mimo naturalnych ograniczeń pamięci roboczej 2) schematy, zawierające nie tylko inf opisowe, lecz również gotowe recepty, wskazania i przeciwwskazania. Rozwijają specyficzne schematy rozumowania oparte na konkretnych przypadkach. Rozwijają ponadto pragmatyczne schematy wnioskowania.

• sproceduralizowana - proces proceduralizacji wiedzy deklaratywnej wymaga żmudnej pracy i dużej praktyki. Jednocześnie ekspert nie zapomina o aspektach deklaratywnych wiedzy.

• ograniczona do określonej dziedziny - a nawet czasami do określonego typu problemów. Nie wyróżniają się niczym jeśli chodzi o zdolności pamięciowe.

Mądrość - szczególny rodzaj wiedzy eksperckiej. Ściśle powiązana z umiejętnością trafnej oceny tego, co możliwe, tego, co pożądane i tego, co niewskazane. Dwie koncepcje mądrości:

• Baltes i współpracownicy: dwie strony intelektu człowieka - „mechanika” (sprawność procesów poznawczych) i „pragmatyka” (zdolność do zajmowania się tym, co dostosowane do kontekstu). W tym ujęciu mądrość to zdolność do rozwiązywania ważnych problemów, angażujących podstawowe interesy człowieka lub społeczności.

• Sternberg: koncepcja równowagi. Źródło indywidualnej mądrości to dysponowanie wiedzą ukrytą. Mądrość to wiedza na temat samego siebie, innych ludzi i określonego kontekstu sytuacyjnego. Istotą mądrości jest dążenie do zrównoważenia interesów wszystkich stron zaangażowanych w konflikt. ≠ inteligencja praktyczna (bo to maksymalizacja interesu własnego lub grupy).

6. Emocjonalna otoczka procesów intelektualnych

Mayer, Caruso, Zigler i Dreyden: „szara strefa” między inteligencją a osobowością. Skala Doświadczeń Indywidualnych.

3 wymiary doświadczeń emocjonalnych związanych z aktywnością intelektualną:

• Absorpcja - całkowita koncentracja uwagi na aktywności intelektualnej.

• Apatia - niechęć do podejmowania aktywności intelektualnej, bierność, brak inicjatywy.

• Przyjemność intelektualna - tendencja do czerpania satysfakcji z aktywności poznawczej.

Nęcka wyróżnił w polskich warunkach cztery czynniki:

• Postawa utylitarno-pragmatyczna

• Intelektualna awersja

• Absorpcja

• Intelektualna satysfakcja

Brak korelacji tych postaw z inteligencją. Za to: r=0,27 między ekstrawersją a absorpcją, r=-0,38 między ekstrawersją a tendencją awersyjną. Neurotycy są utylitarno-pragmatyczni (r=0,23) i mało awersyjni (r=-0,3).

---