ĆW. 6
PIĘCIOCZYNNIKOWY MODEL OSOBOWOŚCI (PMO)
do rozwoju PMO przyczyniły się leksykalne badania Allporta i Odberta oraz hipoteza leksykalna sformułowana przez Cattella.
Badania prowadzone w ramach PMO:
1) charakter leksykalny (w literaturze polskiej opisane przez- Szarotę)
2) badania kwestionariuszowe (Zawadzki, Szczepańska i Strelau)
3) swobodne opisy osobowości (Marszał- Wiśniewska i Jarmuż)
I. Badania leksykalne prowadzone w ramach PMO
punkt wyjścia: dane empiryczne uzyskane przez Cattella
a) Pierwszy etap badań
D. Fiske: badania oparte na samoopisie i szacowaniu cech wyodrębionych przez Cattella=> redukcja do pięciu czynników:
- adaptowalność społeczna
- konformizm
- wola osiągnięć
- kontrola emocjonalna
- poszukujący intelekt
E. Tupes i R. Christal: analiza czynnikowa matryc korelacyjnych z ośmiu badań leksykalnych => WNIOSEK: struktura osobowości składa się z pięciu czynników:
- surgencja
- ugodowość
- niezawodność
- stałość emocjonalna
- kultura
W. Norman:
I faza: analiza czynnikowa: 5 czynników (Tupes i Christal)+ do każdego z nich cztery opisy z listy Cattella => podstawowa TAKSONOMIA OSOBOWOŚCI:
- surgencja
- ugodowość
- sumienność
- stałość emocjonalna
- kultura
II faza: badanie od podstaw: lista Allporta i Odberta uzupełniona nowymi terminami ze słownika Webstera- wykluczył terminy wieloznaczne, oceniające, trudne i słowa odnoszące się do opisu anatomicznego i fizycznego- selekcja oparta na podstawie obiektywnych kryteriów i zgodności ocen sędziów kompetentnych.
Wyselekcjonowane terminy zredukowano do 8081 i posortowano na trzy kategorie:
stałe cechy (różnice indywidualne w zachowaniu, w funkcjonowaniu poznawczym i emocjonalnym) * (to na nich Norman się skoncentrował)
czasowe stany
role społeczne
wyodrębnił ok. 1600 terminów- cech; posortował na 10 klas (po jednej klasie dla każdego z dwóch biegunów pięciu czynników Tupesa i Christala)
wyodrębnił 75 kategorii cech, które stanowiły poziom pośredni między wyróżnionymi dziesięcioma klasami a opisami szczegółowymi
etap podporządkowywania terminów klasom i kategoriom- subiektywny.
b) Drugi etap badań
badania leksykalne nad osobowością: Briggs, Digman, John, Peabody, Takemoto- Chock i Wiggins
L. Goldberg:
- autor terminu „Wielka Piątka”
- odmienna (od Cattella) hipoteza leksykalna: różnice indywidualne między ludźmi znajdują swój wyraz w języku; „im większe znaczenie mają te różnice, tym częściej ludzie będą na nie zwracali uwagę i tym częściej będą o nich rozmawiać, aż w końcu wynajdą opisujący je termin”
- w badaniach posługiwał się za Normanem tymi samymi nazwami czynników, poza piątym, który nazwał intelektem- czynnik ten charakteryzuje się mądrością, oryginalnością, obiektywnością, refleksją i zamiłowaniem do sztuki
- zaproponował listę stu przymiotników- identyfikatorów (markerów): po dwadzieścia na każdy czynnik charakteryzowany dwubiegunowo;
Europa: Niemcy- A. Angleitner; Holandia- W. Hofstee;
niemieccy badacze skupili się na opracowaniu założeń metodologicznych, leżących u podstaw badań nad leksykalną taksonomią osobowości
Holendrzy podjęli próbę opisania osobowości oddzielnie na podstawie przymiotników, rzeczowników i czasowników; analiza czynnikowa przeprowadzona na samoopisie opartym na:
- przymiotnikach=> doprowadziła da rozwiązania pięcioczynnikowego
- rzeczownikach=> rozwiązanie czteroczynnikowe (brak czynnika związanego z charakterystyką emocjonalną)
- czasownikach=> wyodrębnienie dwóch czynników: ugodowości i stałości emocjonalnej
koncepcje umieszczające wyodrębnione czynniki osobowości w przestrzeni kołowej, gdzie byłyby charakteryzowane na podstawie ich położenia kątowego w dwuwymiarowej przestrzeni=> MODEL INTERPERSONALNY Jerry'ego Wigginsa
Pięciowymiarowa- kołowa taksonomia osobowości (AB5C): Hofstee, de Raad i Goldberg- integracja podejścia opartego na prostej stukturze i na modelu kołowym; pozwala na opis każdego czynnika i jego składników w relacji do pozostałych czynników i reprezentujących je składników
- model AB5C nie jest uniwersalny, gdyż w zależności od wersji językowej przymiotniki zmieniają w kołowej przestrzeni swoją pozycję i tylko niewiele ponad 20% miało te same pierwotne i wtórne ładunki czynnikowe
P. Szarota opracował Polską Listę Przymiotnikową (PLP):
- składa się z 60 przymiotników- po 12 na skalę
- lista przymiotników charakteryzuje czynniki jednobiegunowo (p. ujemne nie doprowadziły do rozwiązania pięcioczynnikowego)
* UGODOWOŚĆ: wielkoduszny, uczynny, ufny, wyrozumiały, dobroduszny, troskliwy, czuły, szczodry, gościnny, ofiarny, szlachetny, szczery
* SUMIENNOŚĆ: staranny, skrupulatny, dokładny, systematyczny, solidny, pilny, obowiązkowy, sumienny, precyzyjny, pracowity, rozważny, odpowiedzialny
* DYNAMICZNOŚĆ: szybki, obrotny, śmiały, zwinny, operatywny, odważny, dynamiczny, energiczny, przedsiębiorczy, aktywny, zręczny, ruchliwy
* POBUDLIWOŚĆ: wybuchowy, impulsywny, pobudliwy, gwałtowny, porywczy, zapalczywy, narwany, popędliwy, emocjonalny, nieopanowany, choleryczny, nerwowy
* INTELEKT: inteligentny, uzdolniony, twórczy, pojętny, oczytany, bystry, myślący, mądry, rozumny, zdolny, utalentowany, odkrywczy
II. Psychometryczne podejście do badań nad PMO- kwestionariusze
P. Costa i R. McCrea:
- zredukowali 16-Czynnikowy Kwestionariusz Osobowości Cattella do trzech czynników: (Eysenckowskiej) neurotyczności i ekstrawersji oraz do wyobraźni, którą nazwali otwartością na doświadczenie=> trójczynnikowy model osobowości NEO;
- pod wpływem badań leksykalnych rozszerzyli model o dwa kolejne czynniki: sumienność i ugodowość
- do pomiaru wyodrębnionych czynników skonstruowali Kwestionariusz Osobowości NEO- PI: pięć skal do pięciu czynników- trzy pierwsze NEO zawierały podskale, stanowiące odpowiednik składników definicyjnych skal; skale ugodowość i sumienność miały charakter ogólny, bez rozbicia na podskale
- Zmodyfikowany Kwestionariusz Osobowości NEO-PI-R: składa się z trzydziestu skal- po sześć na każdy z czynników=> umożliwia opis osobowości na poziomie czynników pierwszego rzędu oraz czynników drugiego rzędu („wielka piątka”)- NEOAC; pomiar czasochłonny.
- Kwestionariusz NEO-FFI- skrócona wersja NEO-PI-R; składa się z 60 pozycji (12 na skalę); pozwala na ogólną diagnozę pięciu czynników.
Zuckerman i Kuhlman- Kwestionariusz Osobowości ZKPQ; reprezentuje wyodrębnione przez nich czynniki: towarzyskość, aktywność, neurotyczność (lęk, agresywność), wrogość i psychotyczność (impulsywne poszukiwanie doznań)
Argumenty na rzecz traktowania czynników NEOAC jako podstawowych wymiarów osobowości- zdaniem Costy i McCrea
czynniki NEOAC istnieją realnie: badania, potwierdzające istnienie tych czynników, zarówno wtedy gdy diagnozuje się je metodą samoopisu, jak i szacowania; badania podłużne- duża stałość czynników; znaczenie w procesie adaptacji jednostki do środowiska(otwartość- predyktor zainteresowań zawodowych, sumienność- wyznacznik jakości wykonywanej pracy zawodowej; str.554)
niezmienność czynników NEOAC: ujawniają się w analizach badań przeprowadzonych innymi narzędziami
uniwersalność czynników NEOAC: niezależnie od płci, rasy i kultury, w badaniach, w których zastosowano kwestionariusz NEO, uzyskano pięcioczynnikową strukturę
podstawy biologiczne czynników NEOAC: wysoki stopień odziedziczalności(30-40%- dot. głównie ekstrawersji i neurotycznośći); LECZ nie należy szukać podstaw biologicznych czynników w mechanizmach anatomofizjologicznych, gdyż są to konstrukty psychologiczne (nie biologiczne!), gdyby ich jednak szukać- zależą od różnic indywidualnych sumarycznego efektu struktur mózgowych
Argumenty Zuckermana na rzecz PMO:
kryteria dla cech traktowanych jako podstawowe wymiary osobowości:
1) rzetelna identyfikacja czynników (wymiarów) niezależnie od zastosowanej metody, płci i wieku osób badanych;
2) co najmniej umiarkowanie wysoki wskaźnik odziedziczalności;
3) występowanie podobnych rodzajów cech behawioranych w świecie zwierząt;
4) powiązanie cechy osobowości z identyfikatorami biologicznymi.
* 3) i 4) odmienne od tych, które zaproponowali Costa i McCrea, nie spełnione w odniesieniu do czynników NEOAC.
Swobodne opisy osobowości oparte na modelu PMO
swobodne opisy- bezpośrednie odwołanie do języka naturalnego: używany do opisu różnic indywidualnych między ludźmi, także dzieci, lepiej niż pojedyncze słowa (przymiotniki, czasowniki i rzeczowniki) odzwierciedla stosunki międzyludzkie, ważność i kontekst, w którym opis się pojawia
ZAŁOŻENIA badań prowadzonych metodą swobodnych opisów:
1) spontaniczne opisy osobowości z punktu widzenia dokonujących ich osób mają istotne znaczenie dla charakterystyki osobowości;
2) im ważniejsza jest określona cecha osobowości, tym częściej jest wymieniana w opisie;
3) swobodne opisy dokonywane w różnych językach i kulturach odzwierciedlają wpływ czynników kulturowych na kształtowanie się osobowości
* 4) niesformułowane wprost założenie: istnienie pięciu czynników osobowości (ekstrawersja, ugodowość, sumienność, stałość emocjonalna i intelekt-otwartość)
badania na podstawie swobodnego opisu dzieci przedszkolnych przez ich rodziców lub nauczycieli („powiedz nam, jakie jest twoje dziecko”)
różnie klasyfikowano wypowiedzi
ważność czynnika określano na podstawie częstości opisów zaklasyfikowanych do danego czynnika
z badań wynika, że ok. 80% podawanych opisów da się zaklasyfikować w ramach PMO (niezależnie kto opisuje: rodzic czy nauczyciel)
UWAGI KRYTYCZNE:
W. Mischel: krytyka związana z koncepcją cech, które są fikcją i nie wyjaśniają zmienności zachowań ludzkich
J. Block:
- model PMO jest ateoretyczny i jest obciążony wszystkimi niedostatkami metody analizy czynnikowej (ta sama krytyka skierowana pod adresem koncepcji osobowości Cattella);
- subiektywny dobór zmiennych stanowiących podstawę do wyodrębnienia czynników;
- opisy osobowości (typowe dla podejścia leksykalnego), oparte na pojedynczych słowach- nie ujmują dynamicznego charakteru relacji jednostki ze światem
- czynniki nie są ortogonalne w stosunku do siebie (dobór składników definicyjnych czynników NEOAC jest arbitralny)
Eysenck:
- sumienność i ugodowość, są składnikami (ze znakiem przeciwnym) bardziej ogólnego czynnika psychotyczności
- czynnik intelekt (otwartość, kultura) nie należy do charakterystyk osobowości, lecz funkcjonowania poznawczego (np. Inteligencja)
- badania prowadzone w ramach PMO nie wykraczają poza opis i mają charakter czysto korelacyjny.