R.2. „Biologiczne podłoże cech temperamentu PEN”

2.1. Heterogeniczność pojęcia aktywacji:

H.J. Eysenck: mechanizmy fizjologiczne odpowiadają za różnice indywidualne w strukturze temperamentu i natężeniu poszczególnych właściwości PEN szukanie biologicznych korelatów cech tempera mentalnych:

Aktywacja ogólna - pobudzenie behawioralne organizmu - konstrukt hipotetyczny odnoszący się do całości energii wyzwalanej przez organizm w procesie kontrolowania reakcji, stanów i zachowań (Strealu)

Aktywacja ogólna (wg Eysenck'a):

a). aktywacja toniczna -w sensie statycznym - jako szczególny stan pobudzenia, przygotowujący organizm do odbioru stymulacji

b). aktywacja fazowa - w sensie dynamicznym - niespecyficzna energetyzacja organizmu w odpowiedzi na dostarczoną właśnie stymulację

Natężenie cech PEN jest odzwierciedlone na poziomie fizjologicznym przez zróżnicowanie w zakresie aktywacji organizmu

Pobudzenie (obecnie uważane za konstrukt wielowymiarowy) odnosi się do fizjologicznych zmian w układzie nerwowym, sercowo-naczyniowym, oddechowym i w ukł. wydzielania wewnętrznego (Nęcka)

Thayer - w swoich badaniach wykazał brak korelacji poszczególnych miar aktywacji (odpoczynek vs wysiłek poznawczy) istnieje wiele różnych typów pobudzeń:

Dodatkowa determinanta poziomu aktywacji: stan organizmu w danym momencie oddziaływania bodźców (pora dnia, nastrój, zmęczenie)

Eysenck: Natężenie E na poziomie fizjologicznym zależne od pobudzenia A (pobudzenie tworu siatkowatego)

Natężenie N zróżnicowanie w pobudzeniu B (lękotwórcze, ukł. limbiczny)

Pętla sprzężenia pomiędzy układem limbicznym a ukł. siatkowatym związek pomiędzy aktywacjami A i B; wyjaśnienie niewielkiej (ale jakiejś) korelacji między cechami E i N, widocznej szczególnie w warunkach emocjonalnego stresu (bo wtedy aktywacja ukł. limbicznego)

P - zależne od właściwości biochemicznych ukł. nerwowego

Matthews i Deary (2002), a także Strelau (2002) - wskaźniki fizjologiczne poziomu aktywacji org.:

a). dla pobudzenia korowego (CUN): spontaniczna czynność mózgowa EEG; korowe potencjały wywołane ERP na skutek pojawienia się stymulacji

b). dla pobudzenia autonomicznego (AUN): reakcja skórno-galwaniczna (SCR)aktywność elektrodermalna (EDA); rytm pracy serca (HR) aktywność sercowo-naczyniowa (CVA)

2.2. Różnice w aktywacji a natężenie ekstrawersji i neurotyczności:

2.2.1. Spontaniczna czynność EEG:

Fale alfa (wg. Eysenck'a):

Jedynie spekulacje - bo w przypadku tego badania nie ma możliwości prezentowania bodźców emotogennych czy polecenia wyobrażenia sobie zdarzeń afektorodnych - a właśnie takie dopiero różnicują (bo wzbudzają ukł.limbiczny)

Tu następuje odpis mnóstwa badań - nad którymi trudził się głównie pan Gale - z których to badań wyszły same sprzeczności i generalnie jeśli coś się potwierdziło, to za chwilę znalazło się i empiryczne zaprzeczenie ;)

W obszernej metaanalizie wskazywano na różne niedociągnięcia metody (różne, niekoniecznie korelujące ze sobą, sposoby pomiaru ekstrawersji i rytmu fal alfa; niejednorodne warunki aktywności spoczynkowej). Gale stwierdził, że jeśli ujednolicić warunki (tzw. warunek umiarkowanie stymulujący), to zależność między rytmem fal EEG i ekstrawersją wyjdzie taka, jaką przewiduje model PEN.

Wielu później podważało zasadność tego stwierdzenia, wysuwając coraz to nowe propozycje tłumaczenia, dlaczego nie wychodzi ;)

Zuckerman - wskazuje np. na płeć jako moderatora tej zależności przewidywana przez Eysenck'a zależność między ekstrawersją i rytmem fal EEG sprawdza się tylko w przypadku kobiet.

Sternberg - spodziewana korelacja ujawnia się wówczas, gdy bierzemy pod uwagę jeden ze składników ekstrawersji - impulsywność.

Bartussek - należy badać interakcje ekstrawersji i neurotyczności, ponieważ obie te cechy razem wypływają na poziom pobudzenia tonicznego.

Jeśli chodzi o neurotyczność (N) same sprzeczne wyniki (i to nie tylko sprzeczne wewnętrznie, ale również z samym modelem PEN) - choć w kilku badaniach (m.in. Strelau i Terelak) udało się powtórzyć istnienie zależności między neurotycznością i niskim indeksem fal alfa (jak przewidywał model PEN)

Propozycja Stelmack'a - wyższy poziom pobudzenia introwertyków widoczny w fizjologicznej reakcji na stymulację, a nie w poziomie aktywności tonicznej badajmy więc przy pomocy korowych potencjałów wywołanych (ERP)

2.2.2. Korowe potencjały wywołane ERP:

Jak to działa?

Prezentujemy wielokrotnie ten sam bodziec, przy czym każda pojedyncza ekspozycja powoduje aktywność bioelektryczną mózgu w postaci nieregularną desynchronizację fal mózgowych. Później uśrednia się sumy pojedynczych fal, tak że dostajemy reakcję mózgu w odpowiedzi na dany bodziec w postaci tzw. uśrednionych potencjałów wywołanych przez stymulację (AERP)

Amplituda - podstawowa charakterystyka potencjałów wywołanych; im silniejszy bodziec, tym wyższa amplituda, aż do wystąpienia hamowania ochronnego.

Osoby o niskiej aktywacji - duże zapotrzebowanie na energetyczną wartość stymulacji, hamowanie ochronne występuje dopiero wtedy, gdy bodziec jest naprawdę intensywny; tu model PEN widzi ekstrawertyków i osoby o niskim poziomie neurotyczności

Osoby o wysokiej aktywacji - hamowanie ochronne i spadek amplitudy potencjałów wywołanych następuje relatywnie szybko - tu model PEN wskazuje na introwertycy i os. o wysokim poziomie neurotyczności.

Jednak Strelau zwraca jeszcze uwagę na intensywność bodźca:

Tutaj przykłady badań, które częściowo potwierdzają przypuszczenia Stralau'a ogólne wnioski (wyciągnięte zresztą przez Eysenck'a):

- gdy bodźce mniej intensywne i neutralne emocjonalnie - wyższa amplituda u introwertyków

- bodźce silniejsze - większa aktywność bioelektryczna u ekstrawertyków.

Znów przeprowadzono całą serię badań, wykorzystując różne modalności - generalnie, choć wyniki znów niejednoznaczne, potwierdzają powyższą prawidłowość (i tego też - w obliczu generalnego zamętu - trzyma się, jak przysłowiowej brzytwy, sam Szymura ;)

2.2.3. Aktywność elektrodermalna EDA:

Poziom przewodnictwa skóry SCL - wskaźnik pobudzenia spoczynkowego

Reakcja skórno-galwaniczna SCR - zmiana w zakresie SCL, spowodowana prezentacją bodźców (zwłaszcza emotogennych); wielkość tej reakcji wskaźnikiem pobudzenia fazowego

Przewidywania na podstawie PEN (Stelmack i Green)

Introwertycy - wyższe SCL, większa amplituda SCR, ale jedynie w odpowiedzi na stymulację umiarkowanie intensywną (co jest analogią do przewidywać w przypadku badań potencjałów wywołanych)

Ekstrawertycy - przewidywana interakcja pomiędzy wielkością SCR w zależności od siły i częstotliwości prezentowanych bodźców

Wybaczcie, ale znów dane potwierdzające przewidywania koncepcji Eysenck'a są „dość ubogie i niejednoznaczne” . Wskazano na kilka prawidłowości (skądinąd interesujących;), które komplikują interpretację wyników badań:

Więcej wniosków zgodnych z modelem PEN uzyskano wprowadzając bodźce o różnej intensywności:

- gdy bodźce o słabym natężeniu - związków nie stwierdzono

- gdy natężenie stymulacji umiarkowane - wskaźnik SCR dla introwertyków w porównaniu z SCR ekstrawertyków był znacznie wyższy

- reakcja elektrodermalna ekstrawertyków jest wyższa niż u introwertyków w warunkach silnie stymulujących bezpośrednio po wykonaniu trudnego i stresującego zadania; gdy natężenie stymulacji mniejsze, a wykonane uprzednio zadanie łatwe - SCR introwertyków znacznie wyższe Eysenck upatruje się w tym rezultatu hamowania ochronnego.

To ekstrawersja. A co z nerotycznością?

W przypadku badania zależności między wskaźnikiem EDA i neurotycznością należy uwzględnić raczej afektywny (a nie energetyczny) aspekt stymulacji.

Mangan (1974) - prezentacja zdjęć erotycznych; wyniki: osoby o wysokim poziomie neurotyczności charakteryzują się mniejszą amplitudą SCR w takich warunkach.

Dalsze badania - nad zależnością poziomu SCR od natężenia cechy lęku - zupełnie sprzeczne ze sobą, więc szkoda nawet przytaczać.

Wniosek ogólny (Stelmack): wyniki tych badań „pozostają w zgodzie z hipotezą H.J. Eysenck'a głoszącą, że introwertycy charakteryzują się wyższym poziomem pobudzenia niż ekstrawertycy, przynajmniej wtedy, gdy prezentowana im stymulacja ma przeciętne natężenie” = to, co już wiemy z EEG i potencjałów wywołanych.

Smith: ekstrawertycy i introwertycy „różnią się bardziej w pobudzeniu fazowym niż w tonicznym, a różnice te są widoczne szczególnie wtedy, gdy warunki eksperymentalne wymagają gwałtownego hamowania ochronnego”

2.2.4. Aktywność sercowo-naczyniowa CVA:

Aktywność sercowo-naczyniowa CVA - mierzona zarówno w stanie spoczynku (pobudzenie toniczne), jak i w odpowiedzi na stymulację (pobudzenie fazowe); zazwyczaj mierzy się częstość skurczów serca (HR), ale też ciśnienie krwi i temperaturę ciała

Model PEN przewiduje:

- introwertycy i neurotycy - wyższy toniczny HR i wyższa częstość skurczów serca w odpowiedzi na bodźce o umiarkowanym natężeniu

-ekstrawertycy i osoby stabilne emocjonalnie - wyższe wskaźniki, gdy stymulacja intensywna.

Blake: wykrył analogiczną zależność do tej wykrytej przez Wilsona (por. interakcyjna zależność ekstrawersji i pory dnia na przewodnictwo skórne ;) Blake, stosując temperaturę ciała jako wskaźnik aktywacji:

Introwertycy: gwałtowny wzrost temperatury ciała między 4:00 a 14:00, brak zmian do godz. 18:00, temperatura zaczyna opadać

Ekstrawertycy: brak zmian między 4:00 i 8:00, ok. 10:00 niemal równo z introwertykami, następnie rośnie aż do godz. 20:00. O 22:00 krzywe intr. i ekstr. Zbiegają się. - różnice te istotne statystycznie.

Geen: proste uczenie się w obecności dźwięku zakłócającego: introwertycy - wyższa częstość skurczów serca w przypadku bardzo niskiego i średnio intensywnego natężeni dźwięku zakłócającego.

Pearson i Freeman: pomiar częstości skurczów serca podczas wykonywania zadania arytmetycznego: wskaźnik HR introwertyków jest wyższy niż ekstrawertyków, różnica ta jest tym wyższa, im trudniejsze było zadanie arytmetyczne.

Richard i Eves: wzrost HR w reakcji na silny bodziec stwierdzono u neurotycznych introwertyków.

Beauvale i Kaiser: stabilni emocjonalnie introwertycy charakteryzują się większym zwolnieniem rytmu pracy serca w warunkach prezentacji słabych sygnałów dźwiękowych.

Hirschman i Favaro: większe początkowe zwolnienie rytmu pracy serca u introwertyków w warunku prezentacji zdjęć awersyjnych i wywołujących reakcję obronną.

2.2.5. Fizjologiczne korelaty cech E i N - uwagi ogólne:

„Powyższe wyniki raczej potwierdzają biologiczną koncepcję temperamentu PEN niż ją falsyfikują”;)

J.H. Eysenck - stwierdza, że jego koncepcja odnosi się wyłączeni do aktywacji fazowej (tej w odpowiedzi na już zaistniałą stymulację)

Dlaczego? Bo aktywacja toniczna ciężka do kontroli w warunkach eksperymentalnych (np. wpływ wyobrażeń czy myśli intruzywnych, generalnie częściej zniekształcała badania, a wtedy to już nic z jego koncepcji nie wychodziło ;)

Interakcyjny charakter zależności pomiędzy cechami temperamentu, natężeniem stymulacji i przejawianym pobudzeniem fazowym. A wszystko bezpośrednią konsekwencją różnic w szybkości pojawiania się hamowania ochronnego (generalnie szybciej u introwertyków i os. o wysokim poziomie neurotyczności).

W przypadku ekstrawertyków pobudzenie fazowe jest zależne od energetycznej wartości bodźców, w przypadku osób o wysokim poziomie neurotyczności - od wartości afektywnej.

Słaby potwierdzenie biologicznych podstaw cechy N jest, zdaniem Eysenck'a, związane z „…uporczywym prowadzeniem badań w niewystarczająco stresujących warunkach” ;) (co otwiera nam, przyszłym badaczom, niepomierne horyzonty :P)

2.3. Biologiczne podłoże psychotyczności:

H.J. Eysenck - hipoteza: psychotyczność mogłaby być związana z aktywacją na podobnej zasadzie jak ekstrawersja (analogicznie: osoby o wysokim P - niższa aktywacja toniczna i większe możliwości w zakresie aktywacji fazowej)

Matthews i Amelang: „jedynym korelatem czynności alfa EEG jest cecha P” co jest ogólnie sprzeczne z wynikami wcześniej przytoczonych badań ;)

Osoby o wysokim natężeniu psychotyczności są mniej pobudzone tonicznie, mają niższe przewodnictwo skórne, niższy puls (a więc i wolniejszy HR). co świadczy o relatywnie niskim poziomie pobudzeni tonicznego zarówno w zakresie CUN jak i AUN.

„Mało MAO” (oksydazy monoaminowej) więcej dopaminy (i jej przewaga nad serotoniną) przewaga układu aktywującego nad hamującym duże zapotrzebowanie na stymulację i późne hamowanie ochronne rozhamowanie w zachowaniu, skłonność do ryzyka, uzależnień, dominacji i zachowań antyspołecznych

Cechy te, co prawda, pasują do opisu osoby psychotycznej, korelacja istotna, ale niski poziom MAO koreluje też z ekstrawersją, impulsywnością i psychopatią (Strelau), ponadto korelacja ta specyficzna dla cechy SS (sensation-seeking Zuckerman'a)

Osoby o wysokim natężeniu cechy P:

Claridge: istnieją dwa systemy pobudzenia i odpowiadające im fizjologiczne mechanizmy aktywacji:

1). Toniczny system aktywacji (SAT) - odpowiada za utrzymanie ogólnego poziomu pobudzenia, wynikającego zarówno z zewnętrznych jak i wewnętrznych źródeł aktywacji

2). System modulacji aktywacji (SMA) - odpowiada za regulację z zakresie poziomu pobudzenia (hamowanie ochronne lub uwagową selekcję potencjalnych źródeł stymulacji w przypadku jej niedoboru)

W warunkach normalnych: ich działanie skoordynowane. U osób psychotycznych - dysocjacja w funkcjonowaniu tych systemów. Fizjologiczne podłoże cechy P polega więc na niedopasowaniu mechanizmów modulacji pobudzenia do zapotrzebowania ze strony tonicznego systemu aktywacji) i wyniki badań świadczą o tym, że faktycznie tak być może ;)

2.4. Koncepcja PEN teorią temperamentu czy osobowości?

Ogólnie niewielka ilość badań, a ich wyniki niejednoznaczne (to dopiero zaskoczenie! ), brak też całościowej teorii opartej na koncepcji pobudzenia gdyby więc patrzeć bardzo rygorystycznie, na status teorii zasługiwałaby jedynie koncepcja E-pobudznia.

Wszelkie badania pozwalają jednak założyć, że:

1). Ekstrawersja jest związana z wysokim zapotrzebowaniem na pobudzenie układu siatkowatego (pobudzenie mobilizujące)

2). Neurotyczność - z wysoką obronnością przed pobudzeniem układu limbicznego (pobudzenie lękotwórcze)

3). Psychotyczność - z brakiem koordynacji w zakresie pobudzenia różnych subsystemów układu nerwowego (dysocjacja pobudzenia?)

Z takimi założeniami możemy nadać teorii osobowości H.J Eysenck'a status teorii temperamentu (hurra!)

No i ogólne zaproszenie go zgłębiania tajników biologicznych korelatów PENu

7