Rozdział IX Zasoby i ich rola w przedsiębiorstwie.
Ograniczoność (rzadkość) zasobów uniemożliwia zaspokajanie potrzeb w pożądanym stopniu. O ile potrzeb może być nieskończenie wiele, o tyle zasoby umożliwiające zaspokojenie potrzeb są prawie zawsze ograniczone.
Wyróżnia się trzy podstawowe grupy zasobów, a mianowicie: zasoby naturalne, zasoby ludzkie (pracy) oraz zasoby kapitałowe (materialne).
Dla kategorii zasobów dominuje podejście ilościowe. Tylko niektóre cechy jakościowe charakteryzują dany zasób, jak np. klasa gleb, produktywność maszyn, poziom kwalifikacji pracowników. Do zewnętrznych czynników gospodarczych o charakterze jakościowym E. Taylor zalicza:
Potrzeby ludzkie
Duchowy dorobek społeczeństwa wyróżniający się w kulturze, moralności, ideologii, itp.
Wiedzę i technikę
Ustrój społeczny determinowany przez takie instytucje jak: rodzina, państwo i własność.
J. B. Say podzielił czynniki produkcji na trzy główne grupy, tj. ziemię, kapitał i pracę. A. Marschall wyodrębnił czwarty czynnik, a mianowicie - organizację albo przedsiębiorczość.
ZASOBY W UJĘCIU NOWOCZESNYM
W epoce rodzącego się (zaawansowanego) społeczeństwa informacyjnego wiedza uznawana jest za główny cel i najważniejszy czynnik determinujący zdolności rozwojowe gospodarki i społeczeństwa. Zmniejsza ona zapotrzebowanie na surowce, siłę roboczą, czas, przestrzeń i inne czynniki produkcyjne.
Ziemia była głównym zasobem ekonomicznym społeczeństwa agrarnego. Kapitał uważany jest za główny zasób epoki przemysłowej. W epoce informacyjnej zakumulowana wiedza i umiejętności technologiczne stają się najważniejszym zasobem.
Do poszczególnych grup zasobów zalicza się:
Zasoby naturalne - dobra dane przez naturę nie wytworzone przez człowieka
Zasoby ludzkie - ludzie wraz z ich umiejętnościami i doświadczeniem
Zasoby kapitałowe - kapitał rzeczowy i finansowy
Zasoby nienamacalne - wiedza wraz z umiejętnościami jej wykorzystania.
ZASOBY NATURALNE
Jako składnik przyrody pełnią one dwie podstawowe funkcje: tworzą środowisko życia człowieka i jednocześnie stanowią czynniki procesów produkcyjnych. Zasoby są różnie kwalifikowane. Wyróżnia się: substancje (np. minerały, wodę i inne), energię oraz użytki. W innych podziałach eksponuje się:
Przestrzeń geograficzną
Zasoby mineralne
Zasoby wodne
Zasoby biotyczne (rośliny i zwierzęta)
Niektóre z nich są niewyczerpywalne, inne są wyczerpywalne, a wśród tych ostatnich są zasoby odnawialne i nieodnawialne.
Niepokój międzynarodowej społeczności wynikający z nieracjonalności gospodarowania zasobami naturalnymi ma stosunkowo krótką historię i datuje się od przełomu lat 60- i 70-tych. Zmiana filozofii podejścia do zasobów przyrody doprowadziła do odchodzenia od gospodarki typu rabunkowego, opartej na założeniu o nieograniczonych możliwościach podboju i eksploatacji przyrody do przyjęcia idei „Matki Ziemi”.
Zasoby naturalne:
Niewyczerpywalne: całkowita ilość atmosfery, wody, skał, energii słonecznej
Wyczerpywalne, ale odnawialne: woda nadająca się do użycia, roślinność, zwierzęta, populacje ludzkie, niektóre minerały gleby, nieskażony CO2 i O2, niektóre ekosystemy.
Wyczerpywalne i nieodnawialne: gleba, niektóre minerały, niektóre gatunki, niektóre ekosystemy, krajobraz naturalny, większość zasobów wody gruntowej.
ZASOBY LUDZKIE
Zgodnie z nowoczesną teorią zasoby ludzkie tworzą ludzie wraz ze swoistymi umiejętnościami. Szczególnie istotne jest to, jakie umiejętności posiadają pracownicy i jaką wiedzą dysponują. Pośród wszystkich zasobów jedynie zasoby ludzkie nieustannie zyskują na znaczeniu.
Fenomen nowego porządku polega na tym, że wraz ze wzrostem wolumenu produkcji w gałęziach przemysłu następuje spadek zatrudnienia w tej dziedzinie, zwłaszcza dotyczy to pracowników fizycznych. Jednak nie sprawdzi się przepowiednia laureata Nagrody Nobla Leontieffa, który stwierdził na początku lat 80-tych, że „człowiek jako najważniejszy czynnik produkcji zniknie, tak jak zniknął koń w wyniku wprowadzenia traktora”. Pracownicy w dalszym ciągu będą stanowić najcenniejszy zasób firmy. W najbliższej przyszłości - zwiększy się popyt na fachowców przygotowanych do wykonywania zawodów przyszłości, z gałęzi wysokiej techniki, usług wszelkiego rodzaju i nauki.
Przyrost wiedzy, jaką dysponują pracownicy, coraz częściej wymusza zmiany w organizacji i stylu zarządzania przedsiębiorstwem.
Na znaczeniu nie traci technologia, ale wiadomo, że wiedza technologiczna jest zasobem pochodnym do umiejętności ludzi. Wiedzą technologiczną dysponują ludzie i ludzie też zarządzają tą wiedzą, zatem istota tego zasobu bliższa jest zasobowi społecznemu niż materialnemu. Znaczenie zasobów ludzkich trafnie oddaje następujące stwierdzenie: Człowiek jako jedyny zasób ma umiejętność kreowania przedsięwzięć decydujących o powodzeniu. Ludzka pomysłowość jest niezastąpiona przy rozwiązywaniu problemów nietypowych.
ZASOBY KAPITAŁOWE
Na zasoby kapitałowe (materialne) składają się zasoby fizyczne, takie jak: budynki, urządzenia, maszyny, surowce, materiały, wyroby, zasoby finansowe organizacji będące w jej posiadaniu oraz możliwe do zdobycia.
Zasoby kapitałowe sukcesywnie tracą na znaczeniu jako czynniki wytwórcze. Ich najważniejszą i wspólną cechą jest bowiem źródłowy charakter i ograniczoność występowania. W czasie produkcji masowej wartość jaką niosła firma związana była z jej trwałym dobytkiem, ilością budynków, maszyn, akcji, zapasów. Działalność w tych rodzajach przemysłu opierała się na zasobach materialnych, kapitałowych i naturalnych.
W miarę wzrostu znaczenia gałęzi przemysłu, opartych na innych niż rzeczowy potencjał, zmalało znaczenie ziemi i kapitału. Od połowy lat 70-tych ceny surowców naturalnych spadły o 60% i wszystko wskazuje na to, że nadal będą spadać. Od lat 90-tych coraz większą rolę odgrywają branże, których działalność oparta jest na informatyce i na wiedzy. W przemysłach „miękkich” źródłem wartości dodanej są z reguły jedynie interakcje ludzi. W krańcowych przypadkach wartość dodana przez wiedzę i informację jest większa niż wartość surowców zużytych do produkcji. Prawdą jest, że bez kapitału wiele przodujących firm nie mogłoby sobie pozwolić na wielomilionowe inwestycje w badania i rozwój, przejmowanie firm, czy nakłady na marketing ale jednak obecnie bardziej istotne jest to, czy ludzie są zdolni do tworzenia bogactwa, a nie to, czy na danej ulicy jest fabryka.
ZASOBY NIEMATERIALNE (NIENAMACALNE)
Zasoby niematerialne to umiejętności zarządzania oraz technologiczne, na które składają się umiejętności jednostek, grup i ich organizacja, a także wiedza i doświadczenie naczelnego zarządu firmy, średniego personelu a dale pracowników sfery badawczo-rozwojowej oraz techników i robotników. Do zasobów niematerialnych zalicza się również nazwę przedsiębiorstwa, tradycję, markę firmy. Kontakty i położenie.
Zasoby niematerialne różnią się zasadniczo od zasobów materialnych:
Mogą być wykorzystywane równocześnie w kilku miejscach
W trakcie użytkowania jedynie zasoby niematerialne nie deprecjonują się lecz przeciwnie - zyskują na wartości.
Zasoby niematerialne trzeba długo wypracowywać.
Zasoby niematerialne mogą być klasyfikowane jako aktywa lub umiejętności. Do aktywów zaliczane są te elementy zasobów niematerialnych, które stanowią własność firmy, w tym własność intelektualną: patenty, prawa autorskie, znak towarowy oraz kontrakty, bazy danych i tajemnice handlowe. Umiejętności lub kompetencje stanowią know-how pracowników i zbiorowe postawy, które przesądzają o kulturze firmy.
Najważniejszą cechą zasobów niematerialnych jest to, że stanowią one podstawę do wypracowania przewagi konkurencyjnej firmy. Najważniejszą wartość mają te zasoby niematerialne, które są najtrudniejsze do skopiowania, a na ich tworzenie potrzeba przynajmniej kilkunastu lat.
Okres tworzenia zasobów niematerialnych:
Reputacja - 8-10 lat
Marka produktu - 6 lat
Wiedza - 5 lat
PATENTY, PRAWA AUTORSKIE, TAJEMNICE PRZEDSIĘBIORSTWA
Najważniejszym celem uregulowań prawnych własności dóbr intelektualnych jest ochrona prawna innowacji. Zabezpieczona innowacja może stanowić źródło przewagi konkurencyjnej. W celu ochrony i utrzymania wyłącznej własności stosowana jest ochrona prawa na podstawie prawa patentowego i prawa autorskiego. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.
Jeśli innowacji nie da się zapewnić prawnej ochrony, można polegać na przestrzeganiu tajemnicy handlowej. Tajemnice przedsiębiorstwa są to informacje i dane nie przekazywane do powszechnej wiadomości, a których ujawnienie mogłoby narazić przedsiębiorstwo na szkodę.
REPUTACJA
Reputacja jest najważniejszym instrumentem handlowym przekazywania informacji klientom. Wiąże się ona nieodłącznie z określoną nazwą: nazwiskiem osoby, czy nazwą przedsiębiorstwa.
W długim okresie reputację można opierać jedynie na zapewnianiu wysokiej jakości w każdym wyrobie.
Środkiem do ustalenia reputacji jest marka. Marka jest pojęciem złożonym, składa się na nią nazwa, symbol, znak, rysunek lub ich kombinacja, mająca na celu wyodrębnienie produktu (usługi) spośród oferty konkurencji.
Najbardziej widocznym przejawem posiadania przez firmę reputacji są korzyści cenowe. Potęga marki jest zasobem, który otwiera niektórym firmom nowe rynki, często blokowane przez różne ograniczenia. Powszechna, dobra opinia o marce może stać się czynnikiem podnoszącym wiarygodność przedsiębiorstwa i jego produktów. Mało tego: dokonując zakupu markowego towaru klienci mają pewną satysfakcję, wynikającą z wysokiego prestiżu tych marek. Reputacja firmy jest zasobem o który trzeba ciągle dbać. Warunkiem utrzymania reputacji firmy jest stuprocentowa odpowiedzialność za oferowane klientom wyroby.
WIEDZA
Wiedza pracowników stanowi nienamacalny zasób, decydujący o kompetencji wyróżniającej firmę spośród innych. Zdolność ta jest pochodną umiejętności, doświadczenia i kwalifikacji pracowników.
Zasoby ludzkie mogą zostać jedynie potencjalnymi, nawet jeśli będą najwyższej jakości. W przypadku braku odpowiednich warunków nie zostanie wyzwolona wiedza, inicjatywa i twórczość pracowników.
Od pracowników oczekuje się aby byli elastyczni, otwarci, kreatywni i potrafili brać na siebie większą odpowiedzialność oraz by potrafili pracować w zespołach.
Wiedza jako zasób niematerialny kształtuje się w wyniku systematycznego rozwijania umiejętności dostrzegania i wykorzystywania pojawiających się szans i unikania zagrożeń. Nie należy zatem rozumieć wiedzy jako prostego zasobu, który pracownik nabywa indywidualnie w pewnym okresie, z reguły przed podjęciem pracy zawodowej.
Permanentne uczenie się staje się nową, integralną formą aktywności zawodowej. Wiedzę należy zatem traktować jako proces, ponieważ nabywana jest w trakcie całego życia, toku pracy i współdziałania z innymi. W warunkach nowego ładu ekonomicznego wiedza dezaktualizuje się bardzo szybko. Nowoczesne przedsiębiorstwa traktują wiedzę jako ostatnią granicę konkurowania.
Kluczową sprawą jest rozwój pracowników i stwarzanie im przez firmę sytuacji sprzyjających temu rozwojowi oraz budowanie poczucia niezależności. Drugim czynnikiem warunkującym optymalne wykorzystanie potencjału intelektualnego pracowników jest budowa poczucia przynależności i lojalności. Pracownicy będą dokonywali wysiłku na rzecz firmy tylko wówczas, kiedy będą z nią emocjonalnie związani.
W gospodarce wiedzy należy ją umiejętnie zarządzać, to znaczy tak, aby stymulować jej rozwój. Przedsiębiorstwa będą zatem musiały wypracować nowe sposoby zatrzymania przynajmniej części wiedzy w firmie. Jednym z nich może być premiowanie pracowników dzielących się wiedzą.
KULTURA
Na kulturę organizacji składa się zbiór wartości, często przyjętych za oczywiste, pomagających ludziom w organizacjach zrozumieć, które działania są możliwe do przyjęcia, a które nie. Te wartości przekazywane są często za pomocą opowiadań i innych środków symbolicznych.
Idealna kultura oznacza nie tylko zdolność przedsiębiorstwa do uczenia się i rozwoju. Charakteryzuje się ona poczuciem wspólnoty, zespołowej kompetencji i zdolności przystosowania się do nowych sytuacji. Lojalność, dalekowzroczność, pomysłowość, zaangażowanie i chęć do współpracy decydują o kulturze.
Wyszczególniamy przynajmniej trzy zasadnicze elementy stanowiące kulturę organizacji:
System wartości - do jej realizacji zmierza przedsiębiorstwo
Klimat organizacyjny stanowi konsekwencję wyznawanego przez pracowników systemu wartości
System przekonań określonej grupy uczestników organizacji, w tym przede wszystkim kadry kierowniczej.
Według T. Deala i A. Kennedy'ego można wyróżnić cztery typy kultury:
Twarda (macho-guy culture), w której ceni się przebojowość, tempo działania, sukces.
„Pracuj ciężko i baw się” - w takiej kulturze ceniona jest aktywność, a nacisk położony jest na ujmujące zachowanie i bezkonfliktową współpracę.
Spokojnego działania - charakteryzuje się zaufaniem do porządku. Cenione są osoby stateczne, dojrzałe i racjonalne.
Trwania, stabilności - podstawowe wyznaczniki to: precyzyjne rozdzielanie zadań, dokładne poinformowanie zespołu o oczekiwaniach pracodawcy.
INFORMACJA
Zawsze w historii informacja była cennym zasobem produkcyjnym. Współcześnie jednak zasób ten ma szczególne znaczenie. Wpłynęły na to następujące czynniki:
Rozwój ilości dostępnej informacji (rozwój nauki)
Nastąpiła globalizacja dostępu do informacji (wiadomości o całym świecie)
Opracowane zostały zupełnie nowe metody wyszukiwania informacji (Internet)
Nowe sposoby przesyłania, wyszukiwania i przetwarzania informacji spowodowały możliwość rewolucyjnych przemian organizacji pracy i zarządzania.
Istotne znaczenie ma informacja uzyskiwana z Internetu. Według niektórych autorów Internet spowodował zmianę warunków konkurowania w gospodarce.
Rozwój sieci Internet spowodował szereg zmian, które na nowo kształtują warunki funkcjonowania przedsiębiorstw. Są to między innymi:
Redukcja kosztów dystrybucji
Wzrost znaczenia prawa rosnących dochodów
Wzrost siły przetargowej konsumentów
Redukcja kosztów dystrybucji wiąże się z prowadzeniem sprzedaży przez Internet.
W gospodarce wiedzy znaczeniu nabiera prawo rosnących zwrotów. Prawo to stanowi, że im więcej nie inwestuje w zwiększenie wydajności zasobu, tym można uzyskać większy efekt krańcowy.
Zwiększenie siły przetargowej konsumentów staje się możliwe dzięki szerokiemu dostępowi do informacji o rozmaitych produktach. Dzięki transmisji cyfrowej następuje szereg interakcji pomiędzy klientami, dostawcami, partnerami handlowymi, a nawet konkurentami. Efektem tego jest powstanie systemu tworzenia innego niż dotychczas rodzaju wartości.
ALOKACJA ZASOBÓW
Do prowadzenia działalności gospodarczej nie wystarczą same zasoby. Prawidłowe ich wykorzystanie w procesach wytwórczych, czyli alokacja przesądza o efektywności działalności gospodarczej człowieka. Podstawą finansowego mechanizmu alokacji zasobów są ceny. Wyrażona w pieniądzu cena zasobów determinuje kierunek ich wykorzystania, intensywność zużycia, substytucję, itp.
Z punktu widzenia przedsiębiorstwa zasadniczym kryterium alokacji zasobów są efekty ich zaangażowania. Porównanie nakładów z efektami może odbywać się za pomocą różnych kryteriów, z których podstawowe znaczenie ma kryterium produktu krańcowego osiąganego z zastosowanej jednostki zasobu. Ogólny punkt równowagi przedsiębiorstwa ukształtuje się na poziomie, w którym krańcowa produkcyjność wszystkich czynników zrówna się z ich cenami.
WYZNACZNIKI LOKALIZACJI WSPÓŁCZESNYCH PRZEDSIĘBIORSTW
Swobodne przemieszczanie się w skali międzynarodowej kapitału finansowego i inwestycyjnego, obniżka kosztów transportu towarów i usług nawet na znaczne odległości, oszczędzające techniki przekazu informacji i idei powodują, że na świecie widoczna staje się międzynarodowa rywalizacja o lokalizację przedsiębiorstw.
W wyborze miejsca usytuowania produkcji na znaczeniu traci dostępność i cena zasobów naturalnych, a większego znaczenia nabiera cena pracy. Bardzo ważny jest klimat sprzyjający innowacjom, kulturalne otoczenie i optymistyczna atmosfera socjalna. Spore znaczenie odgrywają również czynniki pozaracjonalne. Należą do nich względy polityczne, osobiste preferencje i interesy konkretnych osób, mody na inwestowanie w określonych krajach oraz błędne oceny.