Geografia usług

Usługi w gospodarce narodowej i w badaniach naukowych;

Gospodarstwo naukowe - tym mianem określa się na ogół wszystkich ludzi i wszystkie środki materialne znajdujące się na obszarze, najczęściej kraju lub regionu;

Gospodarka narodowa - rozumiana jest jako całokształt działalności społeczno - gospodarczej w ramach danego obszaru i ściśle uzależnionej od jego struktury tj. od ludzi i środków materialnych. Jest to, więc działalność prowadzona we wszystkich sekcjach gospodarstwa narodowego, niezależnie od własności środków materialnych;

Organizacja i struktura gospodarki:

* SEKTOR;

o Sektor publiczny;

o Sektor prywatny;

* WŁASNOŚĆ;

o PAŃSTWOWA;

+ Skarbu państwa;

+ państwowych osób prywatnych;

o KOMUNALNA (gmin);

o MIESZANA;

o PRYWATNA KRAJOWA;

o PRYWATNA ZAGRANICZNA;

o MIESZANA;

* FORMA ORGANIZACYJNO PRAWNA;

Klasyfikacja gospodarki narodowej (KGN) - podział ten obowiązywał w polskiej statystyce do 31 grudnia 1992 roku;

Europejska Klasyfikacja Działalności (EKD) - podział ten sukcesywnie został wprowadzony od 1993 roku. Przez statystyków nazywany jest hierarchicznie usytuowanym zbiorem rodzajów działalności społeczno - gospodarczych występujących w gospodarce narodowej, realizowanych przez jednostki (podmioty gospodarcze);

Polska Klasyfikacja Działalności (PKD) - zastąpiła Europejską Klasyfikację Działalności (EKD) - od 1 stycznia 2000 roku;

Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 07.10.1997 roku, w okresie od 1 stycznia 1998 do 31 grudnia 2000 roku;

Warunki wprowadzenia i sposoby wykorzystania PKD:

Warunki:

1. dostosowanie polskiej statystyki do wymogów gospodarki rynkowej i standardów międzynarodowych;

2. możliwość sporządzania porównań międzynarodowych według jednolitych kategorii rodzajów działalności;

PKD wykorzystywana jest do:

* klasyfikacja podmiotów gospodarczych dla potrzeb REGON;

* przedstawia struktury gospodarki narodowej z punktu widzenia społecznego podziału pracy;

* tworzenie dynamicznych szeregów dla potrzeb ekonomicznej analizy rozwoju gospodarki;

* opracowania bilansów gospodarki narodowej;

* sporządzania porównań międzynarodowych;

* zestawienia informacji statystycznych jako porównywalnych wielkości z innymi krajami;

Cechy charakterystyczne PKD:

PKD ma charakter przedmiotowy według klasyfikacyjnych jednostek rodzaju działalności;

Działalność prowadzona jest przez podmioty społeczno - gospodarcze. Można wyróżnić co najmniej trzy kryteria przy określaniu jednostki statystycznej tj.:

1. prawne (lub) finansowe;

2. położenie geograficzne;

3. rodzaj działalności ekonomicznej;

Jednostka lokalna - ich cechą charakterystyczną jest położenie w geograficznie wyodrębnionym miejscu, w którym jedna lub więcej osób pracuje dla jednego przedsiębiorstw;

Przedsiębiorstwo - podmiot prawnie określony, zarządzanym przez osobę fizyczną lub prawną, prowadzącym swoje własne rachunki. Prowadzi w jednym lub więcej miejscach, jedną lub więcej działalności polegających na produkcji dóbr lub świadczeniu usług, posiada minimalny stopień autonomii i decyzji, które podejmuje w odniesieniu do swojej działalności podstawowej;

Poziom PKD

SEKTORY 3

I │

SEKCJE (17)

PODSEKCJE

II │──────

DZIAŁY (60)

III │

GRUPY (222)

IV │

KLASY (503)

V │

PODKLASY

W I poziomie - czynności związane ze sobą z punktu tradycyjnie ukształtowanego ogólnego podziału prac;

Poziom II - działem gospodarki narodowej nazywamy jednostkę strukturalną wydzieloną według wyłącznego bądź przeważającego rodzaju działalności gospodarczej;

Podział Allana Fischera:

I sekcja (A ,B, C) - pierwotna produkcja;

II sekcja (D, E, F) - wtórna produkcja;

III sekcja (F - Q) - pozostałe;

Klasyfikacja gospodarki narodowej wg. Walkera (kryterium wykonywanej pracy):

1. Pierwsza praca (bezpośrednia);

2. Druga praca (pośrednia);

3. Praca uzupełniająca;

4. Trzecia;

5. Czwarta;

Klasyfikacja gospodarki narodowej:

Kryterium zmian - wzrostu - użyteczności dóbr:

Strefa produkcji tj. wytwarzanie dóbr oraz wytwarzanie usług zwiększających użyteczność dóbr wcześniej wytworzonych;

Strefa obiegu i podziału;

Strefa konsumpcji;

Termin „konsumpcja” jest przeciwstawna terminowi „produkcja”;

Konsumpcja odnosi się do konsumpcji finalnej w rezultacie, której dobra lub usługi są używane;

Produkcja obejmuje natomiast:

1. Wytwarzanie dóbr;

2. Usługi zwiększające użyteczność dóbr;

Kryterium funkcji urządzeń i instytucji:

1. urządzenia produkcyjne;

2. infrastrukturę;

Infrastruktura - to zespół urządzeń i instytucji stwarzających podstawę dla funkcjonowania na danym terenie sfery produkcyjnej jak i życia ludności;

Problematyka usług w badaniach ekonomicznych i geograficznych (1):

Podział działalności gospodarczej na 3 sektory wprowadzili ekonomiści A. G. Fischer i C. Clark. Został on zatwierdzony w 1923 roku na międzynarodowej konferencji statystyki Pracy w Genewie;

Popularyzacja pojęcia „sektor trzeci” przypada na lata 30-ste XX wieku;

Bezrobocie jest szczególnym przejawem załamania się gospodarki. Propagowano rozwój trzeciego sektora zwracając uwagę na dużą chłonność siły roboczej przez działalności usługowe - propagowanie = popularyzacja;

Eksponowano przede wszystkim możliwość zatrudnienia dużej liczby ludności, które znacznie przewyższa zatrudnienie w pozostałych sektorach;

Rozwój trzeciego sektora traktowany jest jako czynnik dynamiczny wzrostu gospodarczego;

Problematyka usług w badaniach ekonomicznych i geograficznych (2):

Przyczyny wzrostu sektora III:

1. wzrost realnych dochodów społeczeństwa;

2. postęp techniczny - pierwszy czynnik zmian struktury zatrudnienia;

PUNKT 1

Jeśli wzrasta realny dochód na mieszkańca to oczywistym jest, że relatywny popyt na produkty rolne spada, aby następnie został przeniesiony na artykuły przemysłowe, a w konsekwencji spaść na rzecz usług;

Powyższa prawdziwość wynika z tak zwanej zróżnicowanej dochodowej elastyczności popytu na określenie dobra i usługi;

PUNKT 2

Wskaźnikiem postępu technicznego jest wydajność pracy. Postęp techniczny wpływa na wzrost i zmianę struktury produkcji w konsekwencji czego następuje wzrost i zmiana struktury spożycia;

Problematyka usług w badaniach ekonomicznych i geograficznych (3):

Etapy rozwoju społeczno - gospodarczego;

Etapy rozwoju społeczno - gospodarczego;

Prawo Petty- w miarę wzrostu gospodarczego udział zatrudnionych w rolnictwie stale spada, udział zatrudnionych w przemyśle rośnie do pewnego poziomu, a następnie spada, natomiast udział zatrudnionych w usługach stale wzrasta;

Ietap (przedindustrialny): dominacja zatrudnienia w sektorze I;

IIetap (industrialny): spadek zatrudnienia w rolnictwie, a jego wzrost w przemyśle i usługach;

IVetap (postindustrialny): spadek w rolnictwie i przemyśle, wzrost w usługach (przejście do usług osób zatrudnionych w innych sektorach);

Allan Tofller - futurolog; 3 fale, 4 fala to społeczeństwo nie tylko usługowe, ale i informacyjne;

Udział 3 sektorów najlepiej obrazuje trójkąt Ossana stosowany do przedstawiania:

-struktury pracujących w układzie sektorów gospodarki

-struktury pracujących wg funkcjonalności: przedprodukcyjni, produkcyjni, poprodukcyjni;

Allan Tofller - futurolog;

Problematyka usług w badaniach ekonomicznych i geograficznych (4):

Struktura pracujących w układzie sektorów gospodarki;

Trójkąt Ossana;

Problematyka usług w badaniach ekonomicznych i geograficznych (5):

U : P - miernik postindustrialności;

Problematyka usług w badaniach ekonomicznych i geograficznych (5A - B):

Współzależność pomiędzy wzrostem a rozwojem gospodarczym;

Problematyka usług w badaniach ekonomicznych i geograficznych (6):

Etapy rozwoju społeczno - gospodarczego;

Problematyka: wzrost, a rozwój gospodarczy;

Wzrost gospodarczy - rozszerzanie zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi. Ściśle związany z poszerzaniem i ulepszaniem czynników produkcji;

Rozwój gospodarczy - zmiany strukturalne towarzyszące wzrostowi gospodarczemu;

Wzrost → kategoria ilościowa;

Rozwój → kategoria jakościowa;

Gospodarka może wykazywać wzrost gospodarczy bez oznak rozwoju gospodarczego ale NIGDY ODWROTNIE;

Czynniki wzrostu rozwoju gospodarczego:

* ilość i jakość pracy (czynnik ludzki) - siła robocza, zasoby pracy → samo jej występowanie w dużej ilości nic gwarantuje; musi posiadać wykształcenie i umiejętności;

* ilość i jakość zasobów naturalnych - jest to czynnik pomocniczy a nie decydujący;

* ilość i jakość kapitału - w postaci surowców, maszyn i wyposażenia - podaż kapitału zależy od poziomu oszczędności;

* wysoki poziom technologii - czyli wiedzy jak przekształcać zasoby w towary i usługi. Technologia przekłada się w większym stopniu na efektywność produkcji na wprowadzenie nowych bądź ulepszenie już istniejących towarów;

* czynnik socjokulturowy - cechy społeczeństwa;

TRÓJKĄT KONCENTRACJI DZIAŁALNOŚCI USŁUGOWEJ;

Dostępność do usług - wpływ odległości na możliwości korzystania z usług;

Dorobek polskiej geografii (E. Nowosielska 1972 rok):

* przewaga opracowań wycinkowych, zarówno jeśli chodzi o poszczególne składowe sektora 3, jak skalę obszaru (przedmiotem były głównie duże miasta);

* brak opracowań o charakterze ogólnym - systematycznym, ujmującym całość problematyki szeroko pojętych usług;

* jednostronność dotychczasowych ujęć i rozpatrywanie wyłącznie w kontekście metod i modeli geografii osadnictwa. Wskazanym byłoby rozwinięcie podejścia rynkowego;

Jak można określić zakres działania aglomeracji?

Tam gdzie najwięcej ludzi dojeżdża do Wrocka;

Przyczyny selektywnego rozwoju badań:

* natury terminologicznej - brak sprecyzowanej i powszechnie zaakceptowanej definicji usług;

* natury ekonomicznej - brak ekonomicznej teorii usług, która stanowiła by odpowiednik produkcji naturalnej. Sytuacja ta jest wynikiem długoletniej polityki państwowej, preferującej rozwój produkcji kosztem usług (wpłynęło to na rozwój badań ekonomicznych i geograficznych);

* heterogeniczność sektora 3 - utrudniająca zastosowanie podejścia agregatowego , jednorodnego, jak to ma miejsce w przypadku przemysłu czy rolnictwa;

Megatrendy:

* od społeczeństwa przemysłowego do informacyjnego;

* od technologii siłowej do ultra technologii;

* od gospodarki narodowej do globalnej;

* od myślenia krótkofalowego do długofalowego;

* od centralizacji do centralizacji;

* od pomocy zinstytucjonalizowanej do samopomocy;

* od demokracji przedstawicielskiej do uczestniczącej;

* od hierarchii do sieci;

* z północy na południe;

* os schematu: albo - albo do wielokrotnego wyboru;

Pojęcie i kryteria klasyfikacji usług:

* C. Clark (1840) - usługi - to inne, zróżnicowane, działalności gospodarczej nie wchodzące w zakres I i II sektora;

o Handel i obieg;

o Transport;

o Administracja publiczna;

o Naprawy artykułów;

Autor wymienił działalności należące do I sektora (produkcji pierwotnej) oraz do II sektora (produkcja wtórna). Pozostałe usługi to sektor III;

Sektor III = produkcja usługowa; działalność produkująca usługi;

* A. G. B. Fischer (1952) - usługi to rodzaje działalności, których wynik konsumenci zużywają bezpośrednio dla siebie;

Uważał, że zakres pojęcia sektor III jest szerszy niż pojęcie usługi. Należy wydzielić z niego czynności w procesie produkcji;

Sektor a strefa usług:

I sektor - usługi w sektorze rolnictwa;

II sektor - usługi w sektorze przemysłu;

III sektor - sektor usług;

* O. Lange (1967) - usługi to czynności związane z zaspokajaniem potrzeb ludzkich ale nie służące bezpośrednio do produkowania przedmiotów;

Według O Lange, świadczenie usług jest pracą, jej efektem jest czynność a nie nowy przedmiot;

* G . Niewadzi (1975) - wszelkie czynności zaspokajające potrzeby ludzkie o charakterze świadczeń jednych osób na rzecz drugich;

Usługi nie są związane bezpośrednio z produkowaniem przedmiotów;

* K. Kolarczyk (1971) - praca wytwórcza, której efektem jest wartość użytkowa odtwarzana lub nadana istniejącemu lub wykształconemu już wcześniej obiektowi w wyniku świadczenia usługi na jego rzecz;

(Według klasyfikacji ze względu na produkty);

* J. B. Queen, J. J. Baruck, P. C. Paquette - przedmiot wymiany (miedzy ludźmi), którego nie można upuścić sobie na nogi;

* E. Nowosielska (1994) - wszystkie prace (czynności) usługowe bez względu na ich miejsca w klasyfikacji gospodarki narodowej [czynności mające charakter przemysłowy];

Usługami są czynności sklasyfikowane w sektorach produkcyjnej gospodarki i prace wykonane w działach usługowych, czyli - nie będące produkcją rolniczą ani przemysłową =/ Clark;

Główne cechy usług:

1. W zasadzie wykonywanie w trakcie kontaktów międzyludzkich;

2. W zasadzie na ogół są konsumowane w miejscu lub kraju wytwarzania;

3. mniej podatne na postęp techniczny i posiadają wyższą elastyczność dochodową niż inne działalności;

4. zwiększając użyteczność dóbr wcześniej wytworzonych lub zmierzające do wzbogacenia „wytworów ludzkich” inaczej potencjału ludzkiego;

Potencjał ludzki - zdolność do wykonywania pracy i zachowań społecznych, kulturowych, cywilizacyjnych i humanistycznych;

Kryteria klasyfikacji usług:

1. stopień obligatoryjności korzystania z usług;

2. czas ukazywania się efektu działania usług;

3. wielkość obszaru objętego działaniem;

4. okres świadczenia usług;

5. ścisłość związku z danym obszarem;

6. środowisko społeczne, jakiego potrzebuje do działania;

7. wynik pracy usługowej;

8. funkcja usług w procesie zaspokojenia potrzeb ludności;

9. odpłatność;

10. charakter i odbiorca - sposób dystrybucji usług;

11. specyfikę potrzeb grup społecznych (demograficznych);

12. gospodarkę czasem wolnym od pracy;

13. ogólny poziom cywilizacyjny społeczeństwa;

14. relację człowiek - podmiot działania;

15. udział człowieka w działalności urządzeń infrastrukturalnych;

Ad 1.:

1. obligatoryjne - nie jest przymusowe - najwyższy stopień skorelowania z rozmieszczeniem;

2. obligatoryjno - subiektywne - przymusowe w pewnych warunkach zdrowia, kwalifikacyjne, szkolnictwo średnie;

3. fakultatywne bez ograniczeń - całkowicie dobrowolne rozrywka, strefa kulturalna;

4. fakultatywne z ograniczeniami - dobrowolne ale podjęcie decyzji jest określone przez odmienne czynniki w różnych grupach ludności;

Ad 3.:

1. podstawowe lub lokalne - dla wsi, osiedla, jednostki urbanistycznej w mieście - sklepy szkoły, osiedla;

2. wyższego rzędu lub ponadpodstawowe zlokalizowane w:

* regionach;

* rejonach (dzielnice dużych miast, np.: powiatów);

* ponad regionach;

* ośrodku stołecznym - szpitale specjalistyczne, biblioteki; „rzadziej występują w przestrzeni”;

Kryterium te utożsamiane jest z częstotliwością korzystania z usług lub z pędem zaspokajania potrzeb ludzi;

Ad 5.:

1. o względnie swobodnej lokalizacji, np.: szpitala specjalistycznego;

2. związane z określoną strefą kraju ze względu na warunki podaży - usługi turystyczno - rekreacyjne, np.: góry;

3. związane z określonym obszarem ze względu na wielkość i warunki popytu, np.: szkoły specjalistyczne;

ad 6.:

1. wymagające określonego środowiska społecznego - Uniwersytet;

2. względnie obojętne na istnienie środowiska społecznego ale zarazem zdolne do jego tworzenia - jednostki naukowe;

3. obojętną na istniejącą sytuację społeczną - sklepy, szkoły, biblioteki itd.;

Warunki pracy usługowej:

1. renowacyjne (naprawcze) - przywrócenie wartości użytkowej;

2. informacyjna - przechowywanie, przekazywanie informacji;

3. kulturalne - wzbogacenie zasobu informacji jednostek ludzkich;

4. oświatowe - wzbogacenie zasobu informacji jednostek ludzkich;

5. rekreacyjne - odnowienie stanu fizjologicznego człowieka;

6. zdrowotne - odnowienie stanu fizjologicznego człowieka;

7. dystrybucyjna - przechowywanie i przekazywanie dóbr materialnych;

8. organizacyjne - utrwalanie - doskonalenie systemów ludzkich;

Relacja człowiek - podmiot działania (Illeris):

Kryterium Klasa

Człowiek - rzecz 1. czyszczenie i utrzymywanie w dobrym stanie;

2. dystrybucja i magazynowanie;

Człowiek - symbol 1. produkcja informacji (doradztwo, administracja, sztuka, rozrywka, kształcenie);

2. informacja rutynowa (księgowość);

Człowiek - człowiek 1. opieka zdrowotna, socjalizacja;

2. transport osób;

Hierarchia ośrodków usługowych:

P l a c ó w k i u s ł u g o w e = i n s t y t u c j e u s ł u g o w e

↓ ↓ ↓

Zakład usługowy: Punkt świadczenia usług: Punkty przyjęć:

Stałe miejsce pracy placówka, w której pracownicy wyodrębniona lokalowo placówka,

Wyposażone w środki za ujmują się świadczeniem w której zatrudnieni specjalnie w tym

I przedmioty pracy, w usług, równolegle lub obok celu pracownicy przyjmują zlecenia

którym wykorzystywane swej działalności podstawowej; na wykonanie usług. Następnie te

są określone usługi przez zlecenia do zakładów usługowych lub

zatrudnionych w tym punktów świadczenia usług;

celu pracowników;

Cechy charakterystyczne placówek usługowych - rozmieszczenie:

1. punktowa charakterystyka rozmieszczenia „sieć placówek usługowych danego obszaru”;

1. sieć rozumiana jest jako rozkład przestrzenny placówek na danym obszarze;

2. nie ma ona charakteru sieci w sensie analizy sieciowej tak jak np.: sieć komunikacyjna czy transportowa;

3. w przypadku sieci usługowej sąsiadujące ze sobą placówki usługowe na ogół nie są ze sobą powiązane relacjami ekonomicznymi czy fizycznymi. Natomiast występują powiązania organizacyjne, zaopatrzeniowe, które można określić jako relacje promieniste, ogniskujące;

2. brak pośrednika pomiędzy fazą wytwarzania i konsumpcji efektów działalności placówek usługowych;

3. różnorodna skala koncentracji wytwarzania w jednym punkcie z wyraźną tendencją do koncentracji zgodnej z koncentracją;

1. ludności szczególnie w przypadku usług podstawowych;

2. działalności społeczno gospodarczych w przypadku usług dla przedsiębiorstw;

Funkcja ośrodków usługowych ze względu na zasięg obsługi:

Funkcja miejscowa - jest to część działalności, która wykonywana jest na rzecz usługobiorców zamieszkałych w miejscu (miejscowości) lokalizacji placówki;

Funkcja pozamiejscowa - inaczej funkcja centralna. Działalność po za miejscowa rozumiana jest jako oddziaływanie na jednostki osadnicze po za miejscem lokalizacji usługi (np.: kościół, urzędy miast i gmin);

Ośrodek usługowy - jest to miejsce skupienia bądź koncentracji usług;

Ośrodkami usługowymi mogą być:

* miasta i wsie jako administracyjne całości;

* jednostki urbanistyczne w obrębie poszczególnych miast jako usługowe centra, dzielnicowe czy osiedlowe;

* skupienia usługowe po za jednostkami osadniczymi ale zawsze w pobliżu węzłów komunikacyjnych lub ważnych dróg;

Ośrodek usługowy - elementy składowe:

* placówka usługowa - instytucja usługowa, usługowy podmiot gospodarczy;

* usługowa jednostka funkcjonalna - terminem równoważnym jest określenie „funkcja prosta”. Z usługową jednostką funkcjonalną mamy do czynienia w przypadku koncentracji kilku rodzajów usług w jednym obiekcie (np.: dom towarowy - każde stoisko tworzy odrębną jednostkę funkcjonalną;

* centrum usługowe, skupienie usług - grupa placówek usługowych skupiona na danym obszarze. Pamiętać należy, że odległość między placówkami danego skupienia jest mniejsza niż 100 m, a odległość do placówek sąsiedniego skupienia większa niż 100m;

Procedura opisu struktury przestrzennej usług na danym obszarze winna obejmować:

1. określonego stopnia wykształcenia funkcji usługowych w ośrodkach usługowych poprzez obliczenie nadwyżki znaczeniowej usług;

Nadwyżka znaczeniowa danej usługi w ośrodku to relacja pomiędzy podażą tej usługi a popytem miejscowym. Relacja ta nazwana jest również mianem współczynnikiem centralności danej usługi;

2. delimitację pól przestrzeni obsługi ośrodka usługowych;

Procedura określenia centralności ośrodka usługowego:

+ I etap: polega na obliczeniu współczynników centralności poszczególnych placówek usługowych na danym obszarze;

+ II etap: obejmuje obliczenie współczynników centralności ośrodków usługowych;

Współczynnik centralności ośrodków jest sumą centralności poszczególnych placówek usługowych w nim zlokalizowanych;

Kryteria mierników centralności ośrodków usługowych:

1. Liczba rodzajów instytucji usługowych;

2. Liczba pracujących w usługach;

3. Masa usługowa ośrodków;

4. Współzależność pomiędzy wielkością usług a popytem miejscowym;

Mierniki centralności ośrodków usługowych:

1. Kryterium liczby rodzajów instytucji (A1):

1. podstawą określania jest to w jakim stopniu dany rodzaj instytucji jest związany z mniejszą lub większą liczbą miejscowości;

2. ze zbioru instytucji usługowych eliminuje się te które występują w każdej miejscowości;

3. dla pozostałych oblicza się współczynnik dyspersji jako współczynnika centralności;

I etap: obliczanie centralności PLACÓWEK usługowych;

Cj = mj/m * 100; j = 1,…, n

0<Cj<100

nj - liczba miejscowości, w których występuje dany rodzaj instytucji;

m - ogólna liczba miejscowości na badanym obszarze;

II etap: obliczanie centralności ośrodków usługowych;

0<Ci<+∞

k - liczba rodzajów instytucji usługowych w danym ośrodku;

2. Kryterium liczby rodzajów instytucji (1B):

1. Autor w określonej centralności instytucji usługowych przyjął te same założenia co O. Boustedt:

2. Natomiast dla wygody interpretacyjnej wprowadził pojęcie bonitacji punktowej j - tego rodzaju instytucji usługowej;

I etap: obliczanie centralności PLACÓWEK usługowych;

Cj = 100 - mj/m * 100

0<Cj<100

Cj=100 - C

II etap: obliczanie centralności ośrodków usługowych;

0<Ci<1

z - liczba wszystkich uwzględnionych w badaniach rodzajów usług;

3. Kryterium liczby pracujących (Z) - K. POLARCZYK (1970):

1. Centralność danego rodzaju usługi zależy od koncentracji pracujących w tym, że rodzaje w stosunku do rozmieszczenia ludności;

2. Centralność osiedla usługowego zależy od liczby pracujących w poszczególnych rodzajach usług;

3. Wprowadza pojęcie miernika rzędu usługi (Raj) dla działalności (sekcji) usługowych rozumianego jako centralność danego rodzaju usługi;

I etap: obliczanie centralności PLACÓWEK usługowych;

0<Rj<1

Zn - liczba pracujących w j - tym rodzaju usługi w i - tej miejscowości;

Zj - liczba pracujących w j - tym rodzaju usług we wszystkich miejscowościach;

Li - liczba ludności w miejscowości;

L - liczba ludności we wszystkich miejscowościach;

n - liczba miejscowości;

II etap: obliczanie centralności ośrodków usługowych;

0<Rj<+∞

Zij - liczba pracujących w j - tym rodzaju usług w i - tej miejscowości;

4. Kryterium masy usługowej ośrodka (3A);

1. W obliczaniu centralności ośrodków usługowych biorąc pod uwagę ich masę, wykorzystuje się model potencjału; w wyniku jego stosowania określa się role ośrodka w całym zbiorze miejscowości ze względu na masę i odległość;

n - masa miejscowości j gdzie j=1…n przy czym i=j;

dij - odległość ośrodka i od miejscowości j;

Wj - waga masy miejscowości j;

Β, b = wykładniki potęgowe mas i odległości;

G - stała grawitacyjna;

2. W społecznych badaniach przestrzennych - model TRN; upraszcza się w przyjęciu założenia, że B, B i G = 1 stąd też model przyjmuje postać:

3. Na stopień centralności ośrodków usługowych i w danym wymiarze składają się:

1. Potencjał usługowy ośrodka i w stosunku do „siebie” albo inaczej potencjał własny (stąd w modelu i = j);

2. Potencjał usługowy pozostałych miejscowości w stosunku do ośrodka i:

5. Kryterium masy usługowej ośrodka (3B):

1. Obliczając potencjał własny w postaci ilorazu n/dij, oznacza, że masa „i” znajduje się w jakiejś skończonej odległości od „i”;

2. Gdyby przyjąć, że dij = 0, to wartość ni/dij byłaby nieskończenie wielka;

3. W przestrzennych badaniach społeczno - ekonomicznych przyjmuje się dij jako:

1. Średnią odległość od centrum miejscowości do jej granic;

2. Stałą wielkość przyjętą dokładnie 1+dij = 1+0;

3. Najniższą wartość dij w układzie macierzy odległości dij, stąd też w rezultacie potencjał własny ośrodka jest równy ich masie stanowi często znaczną część całkowitego potencjału ośrodka W. Sard i T. H. Tunis (1963) uważają, że miernikiem stopnia centralności ośrodka usługowego jest udział potencjału usługowego ośrodka w stosunku do potencjału ludności:

Współzależności pomiędzy podażą usług a popytem miejscowym:

* Badając sieć usługową obszaru na ogół przyjmuje się, że jest to region zamknięty. W szerokim obrębie staramy się wskazać podstawowe współzależności pomiędzy popytem a podażą usług. Najprostszymi miarami popytu jest liczba ludności, a podaż liczby usług;

A - zrównana podaż i popyt - sytuacja normalna;

B - nadwyżka podaży nad popytem (ośrodki centralne);

C - niedobór podaży nad popytem miejscowym;

Delimitacja obszarów oddziaływania placówek / obszarów usługowych - pola przestrzeni obsługi:

* Musi, być nadwyżka znaczeniowa, czyli większa podaż niż popyt miejscowy;

* Im więcej usług tym większy obszar obsługi;

* Zasięg oddziaływania ośrodka może być różny dla różnego rodzaju usług, ich sumą jest zakres oddziaływania ośrodka (ogólnie). Często zasięgi różnych ośrodków przecina się, jest to zależność odległości ośrodków i odległości między nimi;

* W ramach oddziaływania ośrodków centralnych wyróżniamy:

o Obszary dominacji rynkowej ośrodków - jego zasięg przestrzenny wyznaczają zasięgi dominującego zaspokajania potrzeb usługobiorców w danym ośrodku;

o Obszary uzupełniające wyznacza się poprzez określenie zasięgu maksymalnej rejestracji wpływu danego ośrodka;

Metody wyznaczania obszarów oddziaływania:

1. Analiza macierzy przepływów:

* Przedmiotem analizy są faktyczne wielkości przejazdów osób pomiędzy miejscowościami, czyli miejscami zamieszkania usługobiorców, a miejscami konsumpcji usług;

* Wyznaczając regiony węzłowe (obszary oddziaływania) stosuje się teorię grafów sterowanych (jednostka przestrzenna - wierzchołek grafu, powiązanie pomiędzy parą ośrodków - łuk);

Informacje o powiązaniach usług (wielkościach przejazdów) można uzupełnić o badania bezpośrednie (ankietowe):

o Od strony miejsc zamieszkania usługobiorców, pytamy o miejsca zaopatrywania się;

o Od strony instytucji ośrodków usługowych - pytamy klientów o miejsce zamieszkania;

Analiza macierzy przepływów (a) elementy, (b) miara spójności:

o Bezwzględne wielkości przejazdów ludności z miejsca zamieszkania do usługodawcy;

o Przypuszczalnej liczby ludności ogółem danego obszaru lub poruszającej się po tym obszarze;

o Najprostszą miarą sporządzania grafu jest tzw. Największy przepływ z miejscowości i do ośrodka j, metoda wyznaczania regionów węzłowych (Nystuen 1961);

2. Modele grawitacji usługowej:

1. W analizie macierzy powiązań nie uwzględnia się odległości pomiędzy miejscami zamieszkania i;

2. Dostęp do danych o wielkościach przepływów pomiędzy wszystkimi miejscowościami, w celach zaopatrzeniowych jest niemożliwy. Stąd też stosuje się modele matematyczne i za pomocą wykresów generuje się potencjalną wielkość przepływów z uwzględnieniem odległości między ośrodkami. Korzysta się z modeli ciążeń przestrzennych wyraża się z fizycznego modelu grawitacji;

3. Podstawowe założenia: oddziaływania jednostki na miejsce w miarę oddalania się do niej.

Wzajemne oddziaływania między dwoma jednostki jest wprost proporcjonalna do pewnej funkcji iloczynu ich mas i odwrotnie proporcjonalnej do pewnej funkcji odległości;

B - wielkość wzajemnego oddziaływania jaki zachodzi pomiędzy jednostkami j oraz i;

Mi, Mj - wielkość masy średniej oraz i;

dij - odległość między j a i;

G - stała grawitacyjna;

Etapy:

1. Znamy tylko sieć miejscowości na badanym obszarze;

2. W oparciu o odległość, masę, liczbę ich powiązań ciążeń pomiędzy każdą parą miejscowości;

3. Przyporządkowanie ośrodków do siebie w oparciu o ich maksymalizację przepływu ciążenia powierzchni pomiędzy nimi; Połączenia mają charakter sprzężenia zwrotnego;

4. Uwzględnia się obszary oddziaływania - brak hierarchii (etap pomiędzy);

Zmodyfikowany model grawitacji:

# Wyznaczanie punktu między ośrodkami gdzie oddziaływania między nimi się równoważą; Punkt definiuje geograficzna przestrzeń rynku na obszarze wpływu jednego i drugiego ośrodka (punkt łamiący);

# Prawo grawitacji handlu usługami, mówi że w normalnych warunkach dwa miasta będąc ośrodkami handlu usługami przyciągają kupujących z otaczających miejsc wprost proporcjonalnie do pewnej potęgi liczby ludności tych miast i odwrotnie proporcjonalnych do pewnej potęgi odległości także z tych miast do tych miejscowości;

Biz, Bjz - siła atrakcyjności ośrodka i lub j, przyciąga kupujących z położonych między nimi miasta z;

Li, Lj - liczba ludności miast i oraz j;

diz, djz - odległość miasta i lub j od położonego między nimi miasta z;

N - wykładnik potęgowy liczby ludności;

b - wykładnik potęgowy odległości;

Zmodyfikowane prawo handlu detalicznego W. J. Reallego (1929):

o Założenie: dla wszystkich wielkości pary sąsiednich ośrodków nie ma potrzeby określania atrakcyjności;

Etapy:

1. W zbiorze znamy sieć ośrodków usługowych;

2. W oparciu o znane odległości i masy obliczamy punkty przełamania;

3. Łączymy punkty przełamania, zostają trójkąty;

3. Metoda podziału geometrycznego (poligony Thiessena):

o Dla tego samego poziomu hierarchicznego np.: miasta wojewódzkie, powiaty;

1. Położone każdy z najbliższym sąsiadem;

2. Są środkiem każdego z połączeń, bo mają takie same znaczenie;

3. Prostopadłe do środków;

4. Punkty przecięcia tych prostopadłych, dwóch sąsiednich prostopadłych;

4. Metoda najbliższego sąsiedztwa:

o Ustanowienie rangi poszczególnych miejscowości lub stopień centralności (wyznaczenie klas centralności);

o Znana macierz odległości pomiędzy miejscowościami;

13

---