prof. nzw. dr hab. inż. Andrzej Wiśniewski

Modele socjologiczne sytuacji kryzysowych.

Every little thing counts in a crisis (Każde, nawet małe zdarzenie jest postrzegane jako kryzys) Jawaharlal Nehru

Pojęcie kryzysu pochodzące od łacińskiego słowa crisis lub greckiego krisis od krino ­ oznaczające rozróżniam, rozstrzygam, określa punkt zwrotny, także moment rozstrzygający lub inaczej okres przełomu. W ujęciu systemowym kryzys jest zjawiskiem wymuszającym na systemie głębokich zmian w wielu obszarach (strukturalnych, funkcjonalnych, strategicznych, w tym zmian celów i funkcji). Mimo, że zakres pojęciowy dotyczy charakterystyki zmian przebiegu dowolnego procesu to główna uwaga prezentowanych rozważań jest skupiona na procesach społecznych, których źródłem są same społeczności lub czynniki zewnętrzne: środowiskowe lub awarie systemów technicznych. Pojęcie konfliktu bliskie pojęcia kryzysu odniesione do analizowanego obszaru określa występującą, między podmiotami indywidualnymi, zbiorowymi lub ich kombinacją, sprzeczność interesów, poglądów, niezgodność, spór, zatarg lub kolizje.

Zjawisko kryzysu oraz zjawiska pochodne m.in. napięcia kryzysowe, sytuacje kryzysowe, powstające w systemach społecznych stanowią obok konfliktów (zagadnienie relacji zachodzącej między omawianymi pojęciami będzie przedstawione w dalszej części prezentacji) nieodłączny atrybut niemal każdej społeczności. Zasadnicze podejścia uwzględniane w podejmowanych próbach modelowania zjawiska były oparte na ilościowym odwzorowaniu identyfikowanych przyczyn konfliktów (m.in. lokalizacji konfliktu, identyfikacji stron konfliktu, zaangażowanie instytucji międzynarodowych, układu sił, potencjału stron) wspomaganym jakościowymi modelami (m.in. modele teorii katastrof). Oczywiste cele przedstawionego postępowania wiązały się z uzyskaniem względnie prostej implementacji ustalonych związków w procesie wspomagania systemów reagowania kryzysowego, a więc w ogólnej postaci - w procesie zarządzania sytuacją kryzysową.

Obiektem rozważań jest, zgodnie z przedstawionym wprowadzeniem, system społeczny lokalny, regionalny lub globalny, którego związków z bliższym lub dalszym otoczeniem nie można pominąć w analizie kryzysu opartej na holistycznym postrzeganiu świata. Na kształt rozwoju badanego systemu społecznego wpływają zarówno omawiane relacje z otoczeniem społecznym bliższym i dalszym, jak i warunki wynikające z charakterystyki oddziaływań podsystemów naturalnych systemu globalnego - Ziemi. Podejmowana analiza systemów społecznych jest zazwyczaj oparta na akceptowanym paradygmacie nauk społecznych. W występujących kilku paradygmatach: funkcjonalizmu, radykalnego strukturalizmu, radykalnego humanizmu oraz paradygmatu interpretatywnego; jedynie w pierwszym społeczeństwo istnieje jako twór obiektywny. Z tego względu założenia podstawowe dla budowanych syntez jakie należy poczynić na początku jest przyjęcie modelu przyczynowo - skutkowego w badaniu i analizie zjawisk społecznych, a także faktów społecznych jako faktów obiektywnych. Zakres analizy będzie dotyczyć systemów państwowych jako zorganizowanych, względnie samodzielnych systemów społecznych.

W uproszczonym modelu przyczynowo - skutkowym w związku z ograniczonym zasobem powstające sprzeczności prowadzą w pewnych sytuacjach do zagrożenia form dotychczasowego funkcjonowania jednej ze stron, a w przypadku dostatecznego potencjału przeciwdziałania do zniszczenia jej struktury. Przedstawione podejście pozwala na wyodrębnienie zasadniczych elementów wpływających na powstanie zjawiska, jego charakter i warunki zakończenia. Do zbioru tych elementów można zaliczyć: państwa jako główna forma organizacji społeczeństwa globalnego, podstawy funkcjonowania systemów społecznych (systemy decyzyjne), strukturacja społeczna, społeczne potrzeby oraz zasoby globalne i ich rozmieszczenie. Niektóre z wymienionych elementów, istotne z punktu widzenia funkcjonowania systemu społecznego, będą przedmiotem prezentowanych rozważań.

Państwo

Kształtowanie się nowoczesnych społeczeństwa jest zespolone z pojawieniem się systemów społeczno-politycznych określanych jako państwa, których jednym z celów jest reprezentacja interesów narodowych. Pojęcia naród, narodowy, lud, czy mniejszości etniczne współcześnie definiowane bez odniesienia do genezy państwa i jego rozwoju w nowoczesnym kształcie stanowią typowy czynnik konfliktogenny. Zakres pojęcia narodu jako trwałej wspólnoty ludzi, utworzonej historycznie na gruncie wspólnoty losów, kultury, języka, terytorium, i życia ekonomicznego, przejawiająca się w świadomości narodowej jej członków, nie wyklucz egzystencji na danym terenie innych kulturowo grup społecznych nie podkreślając jednak ich wagi w definiowanej wspólnocie. Niewątpliwie nowoczesne państwo jakim są Stany Zjednoczone AP nie wyczerpuje zakresu definiowanego pojęcia państwa narodowego a w większym stopniu akceptuje równość wobec prawa wszystkich jego członków, niż ich historycznego wkładu w tworzeniu państwa. Pomijając wywołujący zamęt rozważany ciąg pojęć wydaje się, że państwo narodowe ma jeszcze długie życie przed sobą, choć nie jest tym, czym było. Zaniedbując, wobec prowadzonej dyskusji określenie narodowy, państwo jako nowoczesna organizacja jest zjawiskiem względnie niedawnym, które zaczęło się formować w końcu średniowiecza.

Intensyfikacja procesów rozwojowych tej organizacji przypada na przełom XVIII i XIX wieku obejmując m.in. zeświecczenie sfery politycznej prowadzące od religijnej neutralności państwa, wytworzenie suwerenności wewnętrznej i zewnętrznej przemiany strukturalne w administracji państwowej, utrzymywanie stałych sił zbrojnych. Równoległe postępujący rozwój gospodarczy oraz ewolucyjna zmiana systemu wartości od religijno-teologicznego do racjonalnego prowadzi do podkreślania prymatu jednostki ludzkiej i jej naturalnych praw oraz do akceptowania tego zadania jako priorytetowego w zbiorze zadań państwa. Nowoczesne państwo poddane procesom rozwojowym zmienia swą charakterystykę poprzez modyfikacje dominującego typu prawa od ochrony praw jednostki i zapewnienia bezpieczeństwa przez prawa partycypacji w życiu politycznym do praw socjalnych i ekologicznych. Wytyczona w powyższy sposób droga rozwoju nowoczesnego państwa od państwa suwerennego przez państwo prawa do państwa dobrobytu i konsensu ze środowiskiem naturalnym jest współcześnie postrzegana jako utopia.

Ukształtowane na współczesnym etapie rozwoju społecznego pojęcie „państwo” jako forma organizacji społeczeństwa pozwala ustalenie pewnej jego interpretacji:

Państwo jest polityczną organizacją społeczeństwa, wyposażoną w suwerenną władzę obejmującą określone terytorium, na którym obowiązują prawa przez nią stanowione.

Przedstawioną definicję konstruują cztery elementy:

• polityka - państwo jako organizacja polityczna realizująca procesy rozwojowe w strukturze określonego typu władzy,

• autonomia - państwo jako organizacja suwerenna w wymiarze wewnętrznym (oznaczającym, że władza państwowa jest najwyższą władzą zwierzchnią) i zewnętrznym (oznaczającą, że państwo jest organizacją niezależną od innych państw w podejmowaniu decyzji),

• terytorium - państwo jest organizacją terytorialną oznaczającą wyłączność władzy państwowej na zajmowanym obszarze,

• system prawny - państwo jest organizacją przymusową, co oznacza, że przynależność do niej ma charakter sformalizowany, zaś osoby przebywające na jej terytorium są zobowiązane do przestrzegania obowiązujących reguł prawnych.

Podstawą rozwoju nowoczesnego państwa jest wykształcenie efektywnego systemu politycznego. Według jednej z wielu propozycji definicyjnych tego pojęcia system polityczny można określić jako organizację żyjącego na danym terytorium społeczeństwa wyposażoną w legitymowany monopol kontroli i regulacji użycia siły fizycznej, opierającą swe działania na sprecyzowanych zasadach odpowiedzialności, spełniającą określone funkcje i wyposażoną w odpowiednie struktury organizacyjne. Konstytucyjnie określona metoda organizacji życia politycznego i społecznego buduje formę państwa. W tym zakresie określa się bezpośrednio formę rządów, ustrój terytorialno - prawny oraz styl rządzenia (inaczej reżim polityczny obejmujący współcześnie trzy typy państw: demokratycznych, totalitarnych i autorytarnych), czyli ogół metod jakimi posługuje się aparat państwowy. Pomijając nie posiadające obecnie większego znaczenia struktury monarchiczne relacje między głową państwa a szefem rządu z punktu widzenia rodzaju odpowiedzialności pozwalają wyróżnić dwa typy systemów rządów: prezydialny (z charakterystycznym systemem prezydenckim w USA) oraz parlamentarny. Ten ostatni ze względu na relacje między głową pastwa, parlamentem a rządem pozwala na wyróżnienie trzech rodzajów systemów: parlamentarnego, prezydenckiego, mieszanego oraz parlamentarno-komitetowego. Oczywiście zasadniczym dla oceny efektywności funkcjonowania systemu politycznego jest legitymizacja władzy jako podstawa zgodności realnego życia politycznego z oficjalnymi normami politycznymi i prawnymi.

Zagadnienie suwerenności może być obecnie postrzegane w analogicznych uwarunkowaniach do nałożonych na prawo do wolności jednostki w systemie demokratycznym. Współistnienie wielu państwa w systemie globalnym, przy założeniu istnienia między nimi kooperacji pozytywnej wymusza tworzenie relacji ograniczających swobodę decyzji stron. Mimo takich ustaleń w sytuacji np. znacznej i postępującej recesji nawet umowy silnie wiążące mogą zostać zaniedbane, czego przykładem może być, mimo przyjętych założeń dotyczących funkcjonowania Unii Europejskiej, ostatnia decyzja rządzącej partii Socjaldemokratycznej w Niemczech ograniczenia wydatków i podwyższenia podatków dla usunięcia luki budżetowej, zaś podobne działania wykazuje Francja w obronie własnej, narodowej gospodarki. Pozostają do rozważanie jeszcze dwa aspekty zagadnienia suwerenności związane z dążeniami małych narodów oraz z narastającą globalizacją w relacjach międzypaństwowych.

Współcześnie rysują się dwie skrajne tendencje mega-systemu państwowego w postaci globalnie zorganizowanej społeczności świata w jednym systemie państwowym lub rozszerzania idei suwerenności homogenicznej obejmującej pojedyncze narody. Koncepcja państwa globalnego jako bardzo atrakcyjna wyraża idee stoików postrzegających wszechświat jako porządek boski istniejących w prawach racjonalnych. W myśl tego rozwiązania wszyscy jesteśmy obywatelami uniwersalnego państwa w kształcie politycznym bliskim ideału uniwersalnej ludzkiej wspólnoty. Pojawienie się takiego organizmu wiąże się jednak z zagrożeniem, wskazywanym przez Hegla, utraty tożsamości, którą społeczności mogłyby definiować na podstawie kultywowanych różnic oraz sprawdzać się w prowadzonych między nimi wojnach. Z drugiej strony model arystotelesowski człowieka jako zwierzęcia politycznego zakłada możliwość życia ludzi zgodnego ze swą naturą wyłącznie w małych państwach. Jedynie idee uniwersalne łączą ludzi, zaś warunkiem ich realizacji i zespolenia ludzi i idei jest według opinii Arystotelesa małe miasto - polis.

Widoczne, także w Europie, tendencje separatystyczne małych narodowości Basków, Katalończyków, Bretończyków i innych, jest problemem wynikającym ze statusu mniejszości i tożsamości kulturowej. Wydaje się, że kwestia mniejszości jako wynik także pewnych aspektów zderzenia cywilizacyjnego nie może być uregulowana w oparciu o istniejące zasady absolutnej suwerenności państwa na ich terytorium, ani prawa narodów do samostanowienia. Jest ona ściśle powiązana z nasilającym się zjawiskiem wielkich migracji ludności. Dodatkowym argumentem przeciwnym tworzeniu wielu małych państw może teza Hegla określająca minimalne warunki istnienia państwa suwerennego, które jest zdolne do przetrwania i rozwoju. W jego ujęciu takimi mogą być państwa narodowe w dzisiejszym rozmiarze, większych od arystotelesowskich polis, ale jednak mniejszych, niż globalne. Powiększanie liczby ogólne państwa w systemie światowym prowadzi także do pojawienia się i tak znacząco dużych trudności w procesie współpracy między państwami. Żartobliwym przykładem interpretacji tej tendencji może być wypowiedź Warrena Christophera, który zastrzegając się, że nie jest podżegaczem wojennym stwierdził, że „jeśli nie znajdziemy sposobu na to, by różne grupy etniczne mogły żyć obok siebie w jednym kraju... to będziemy mieli 5000 krajów, a nie jak dzisiaj, niewiele ponad sto”. Bez wątpienia zapowiedź zmierzchu państwa narodowego jest przedwczesna, natomiast kierunki jego modyfikacji wiążą się głównie z pojawienie się i pewnym okrzepnięciem formy zbliżonej do federacyjnej (np. Unia Europejska) oraz tendencjami gospodarki globalnej.

Unia w chwili obecnej przeżywa, jak się wydaje, kryzys tożsamości. Dynamiczne procesy zapoczątkowane wspólnotą gospodarczą, w następnym kroku monetarną i powiększeniem liczby członków, przyczyniły się do przyspieszenia poszukiwań zadowalającego modelu zarządzania budowanym systemem. Wzrost liczby członków jest próbą regionalnej globalizacji, a wraz z nią pojawiają się problemy tożsamości i współpracy. Dowodem tych kłopotów są rozważane koncepcje różnicowania krajów w systemie Unii poprzez przyjęcie modelu Europy o wielu prędkościach (wszystkie kraje członkowskie będą prowadziły taką samą politykę lub działania, ale nie w tym samym czasie i nie w tym samym tempie), Europa a la carte (każdy kraj członkowski decyduje samodzielnie, czy będzie uczestniczył w określonych przedsięwzięciach lub polityce), Europa o zmiennej geometrii (wszystkie kraje członkowskie prowadzą politykę i uczestniczą wspólnie w pewnych określonych działaniach; w polityce i innych dziedzinach lub innych określonych akcjach niektóre kraje są upoważnione do szybszego postępu, pozostałe mają prawo w nich nie uczestniczyć).

Optymizm znaczącego wpływu technologii informacyjnej oraz globalnej wymiany gospodarczej legł u podstaw toflerowskiej wizji systemu światowego bez granic . Nowy globalny system ma obejmować regionalne „technopole”, ponadnarodowe korporacje, organizacje pozarządowe oraz ruchy polityczne. Pomijając kwestie społecznego i terytorialnego oparcia dla wymienionych ruchów politycznych, rozmycie granic w omawianej koncepcji nie jest powiązane z procesem organizowania społeczeństwa. Tymczasem mimo, że państwo i polityka na całym świecie przechodzą do defensywy, taka rosnąca impotencja nie prowadzi do generalnego zaniku aparatu państwowego, ani też do „końca państwa narodowego”. Nawet jeśli perspektywa formuły społeczeństwa 20:80 będzie bardzo bliska, taki stan rzeczy wynika z podstawowych i akceptowanych funkcji państwa niezbędnych dla normalnego życia obywateli i wyborców, w tym m.in. ochrony bezpieczeństwa, zapewniania przestrzegania prawa, planowania rozwoju.

Można przyjąć, że w końcu XX wieku człowiek wolny powinien, gdziekolwiek by żył, móc potwierdzić jednocześnie swoją tożsamość „etniczną”, czy kulturową i swoją tożsamość narodową. Pozostaje jednak pytanie o zasady tego potwierdzenia, które w dotychczasowej konstrukcji wymagały istnienia politycznej reprezentacji społeczeństwa, czyli funkcjonowania państwa w relacjach z innymi państwami.

Ostatni z konstruktów państwa problem - terytorium, jest jednocześnie jednym z rodzajów zasobów środowiska niemal całkowicie rozdysponowany. Świat podzielony między systemy narodowe tworzy jednocześnie dokonanym podziałem sytuacje konfliktowe. W powiązaniu z obszarami zamieszkałymi przez mniejszości etniczne aktualna sytuacja dystrybucji przestrzeni wydaje się zbliżać do równowagi chwiejnej.

Z przedstawionego przeglądu problemów związanych jedynie z istnieniem, zasadniczego dla stabilizacji i równowagi pokojowej, we współczesnym świecie podmiotu - państwa wynikają podstawowe trudności w przeciwdziałaniu, a także rozstrzyganiu powstających konfliktów i stanów zagrożenia, w tym kryzysów jako pochodnych immanentnych sprzeczności w konstrukcji państw w systemie globalnym. Ponadto jest to pytanie o spójność koncepcji organizacyjnych państwa z naturą człowieka, w tym także pytaniem o tę naturę.

System społeczny - ogólne założenia modelu

W ujęciu teorii funkcjonalnej, w reprezentatywnych koncepcjach Parsonsa, społeczeństwo jest traktowane jako względnie wyizolowany system, który cechuje się samoregulacją zmierzającą do homeostazy i equilibrium . Należy dodać, że rzeczywistość społeczna jest w tym ujęciu tworzona z różnych poziomów systemu. Wielość paradygmatów socjologicznych, jak i wielość teorii socjologicznych przyczynia się według niektórych do powstania jednej socjologii. Zasadniczym jak się wydaje problemem analizy i modelowania rzeczywistości społecznej jest złożony charakter społeczeństwa. Stanowiąc elementy społeczeństwa nie możemy wydostać się poza jego przestrzeń i badać go bez emocji i uprzedzeń. Jeśli nawet byłoby to możliwe to struktura społeczna składa się z jednostek posiadających zdolność i prawo wyboru, którego wykorzystania nie można przewidzieć, a zatem nie można włączyć go do systemu wiedzy. Pojawiający się problem wolności wyboru jest w różnych podejściach kwestionowany, w tym m.in. w wymienianym paradygmacie radykalnego humanizmu, który jak paradygmat interpretatywny jest oparty na przekonaniu, że społeczeństwo nie jest konkretnym bytem, zaś rzeczywistość społeczna jest tworzona kosztem ludzi na drodze dominacji ideologicznej oraz indoktrynacji jednostek. Podkreślanie aspektu zniewolenia ludzi przez społeczeństwo jest także charakterystyczną cechą wymienianego paradygmatu radykalnego strukturalizmu.

Przyjmując w szerszej perspektywie omawiane paradygmaty można za Weberem i Durkheimem stwierdzić, że system społeczny jest systemem klasy a --> utoreferen[Author:JED] cyjnej, bowiem społeczeństwo jest faktem obiektywnym, zniewalającym nas i nawet tworzącym, ale nasze sensowne działania utrzymują systemy, a niekiedy przyczyniają się do jego zmiany. Wskazana klasa systemu społecznego oznacza, że społeczeństwo nas określa, jak i jest przez nas określane. Przedstawiony paradoks jest jednak obiektywną rzeczywistością. System społeczny potrzebuje każdego ze swych członków dla potwierdzenia swego istnienia i podobnie tożsamość każdego z jego członków wymaga potwierdzenia ze strony społeczeństwa. W tak zdefiniowanym systemie nie występuje sytuacja władzy totalnej, jak i również totalnej bezsiły co wymusza istnienie systemu kontroli, jak i określonych relacji między tym, systemem a kontrolowanymi podmiotami. Brak potwierdzenia ze strony kontrolowanych stanowi zagrożenie dla oficjalnego społeczeństwa, które mogą wyrazić się na drodze: transformacji, wycofania lub manipulacji. Zjawiska redefinicji i nieuznawania norm społecznych stanowi wstęp do transformacji potencjalnie rewolucyjnej. Innymi formami są sabotaż społeczny lub wycofanie ze społeczeństwa do swego wnętrza w stworzony przez siebie świat religii, intelektu, czy sztuki. Trzeci sposób unikania tyranii społeczeństwa określany jako manipulacja jest wykorzystywaniem systemu w sposób nie przewidziany w jego oficjalnych procedurach, czyli w ujęciu potocznym jest to „kiwanie systemu” (wykorzystywanie przez pacjentów kancelarii szpitala jako melin bukmacherskich, żołnierz wożący swe przyjaciółki samochodem służbowym itp.).

Relacja podmiot a społeczeństwo mimo wskazywanych silnych wzajemnych zależności stawia każdego uczestnika sytuacji społecznej wobec określonych oczekiwań i wymaga od niego określonych odpowiedzi. Jednostka może spotykać się w różnych sferach swego życia z bardzo rozmaitymi oczekiwaniami, przy czym sytuacje wytwarzając te oczekiwania tworzą swego rodzaju wiązki. Udzielana typowa odpowiedź na typowe oczekiwania jest treścią pojęcia roli społecznej. odgrywanych w typowych sytuacjach z nielicznymi modyfikacjami. Każda rola w społeczeństwie niesie ze sobą pewną tożsamość jako wynik swego rodzaju nadania społecznego. Każda rola pociąga za sobą pewien światopogląd. Teoria ról jest próbą odpowiedzi na pytanie ile jest w człowieku społeczeństwa. Szerszą identyfikacją miejsca wszelkich idei w egzystencji społecznej tych, w których głowach się pojawiają, zajmuje się socjologia wiedzy. Dyscyplina ta nie zajmuje się wyłącznie ideami, które służą najżywotniejszym interesom lub deformują rzeczywistość społeczną, badana jest każda idea bez względu na jej wartość z punktu widzenia prawdy, czy etyki. Koncepcja grup odniesienia jest modelem realizacji potrzeby jednostki w zakresie uczestnictwa, akceptacji i życia w świecie wraz z innymi. Dyskutowany model jest rozszerzeniem koncepcji ról, a z punktu widzenia socjologii wiedzy może stanowić składową obrazu procesu społecznej konstrukcji rzeczywistości.

Postrzeganie funkcji roli jednostki w systemie społecznym jest zasadniczą przyczyną powiększania złożoności tego systemu. Znaczna „rozmaitość naszych ról społecznych powoduje fakt, że należymy do pewnej wielości zorganizowanych grup. Dobrowolne lub bezwiedne członkostwo w jakiejkolwiek zorganizowanej grupie, bez względu na to, czy jest nią rodzina, kościół, państwo, partia polityczna, klub lub stowarzyszenie, niemal bez reszty oddziaływuje na nasze idee i przekonania, nasze wartości, standardy i emocje, naszą wolę i jawne działania”. Zróżnicowanie ról w systemie społecznym może być przyjęte jako kryterium wyróżnienia dwóch dalej dyskutowanych podejść w analizie funkcjonowania systemu społecznego. Przyjęcie tego kryterium nie oznacza wykluczenia innych metod opisu tworzenia rzeczywistości w teoriach socjologicznych czy psychologicznych (w obszarze psychologii politycznej). Drugim ważnym narzędziem w budowie prezentowanych modeli jest identyfikacja jednostki pełniącej wskazane społeczne role jako aktora analizowanej przestrzeni społecznej: sektora, areny lub systemu.

Podana klasyfikacja umożliwia wyróżnienie ujęcia „miękkiego” i rozmytego w postaci koncepcji wielości podsystemów samoreferencyjnych (modele S.C.Flanagana oraz M.Dobry'ego) oraz ujęcia systemowego w bliskiej Parsonsowskiej koncepcji „teorii działania” (w postaci modeli D.Eastona, K.W. Deutscha). Należy podkreślić, że istotą wymienionych koncepcji jest w głównej mierze próba rozwiązania problemu podstaw funkcjonowania rzeczywistości społecznej. Wymienione na wstępie paradygmaty socjologiczne stanowią jedynie pewną reprezentację istniejącego zbioru, zaś każdy z nich jest próbą uzgodnienia sposobu postrzegania systemu społecznego. Proponowane oparcie modeli na funkcjach roli jest akceptacją pozytywnego oglądu systemu społecznego, w znaczeniu zapewniającym swobodne funkcjonowanie jednostki w warunkach wytworzonych w danym systemie. Paradygmaty oparte na przekonaniach indoktrynacji i zniewolenia jednostki w systemie społecznym pozostają poza zakresem niniejszych rozważań. Najbliższy proponowanego odniesienia jest paradygmat interpretatywny, w którym rzeczywistość społeczna nie ma charakteru konkretnego, czyli nie istnieje w sposób obiektywny, lecz jest subiektywnym tworem uczestników świata społecznego, któremu sens i interpretację nadają oni poprzez opis w danym języku.

Zainteresowanie procesami kryzysów politycznych jest uzasadnione w przedstawionych próbach modelowania zasadami funkcjonowania systemów społecznych, w których globalne (w znaczeniu państwowe lub krajowe) procesy decyzyjne w warunkach stabilnych koniunktur są w zasadzie lokalizowane w systemie politycznym (w ujęciu Deutscha). Relacje wewnętrzne elementów systemu społecznego względem systemu politycznego oraz relacje reprezentacji politycznej systemu państwowego względem innych organizacji państwowych na arenie międzynarodowej ulegają zmianie w wyniku tworzących się i narastających sprzeczności do poziomu konfliktu militarnego włącznie. W tym ujęciu zasadniczym dla analizy rozwoju społecznego, ewentualnego przeciwdziałania zjawiskom staje się analiza sytuacji kryzysu politycznego. Zasadniczym założeniem dla prezentowanych modeli jest przyjęcie istnienia konfliktu jako istotnej dynamicznej procedury konsensu w zróżnicowanych strukturach ustrojowych systemów społecznych (w tym także w systemach demokratycznych), a także w relacjach między nimi zachodzących.

Modele kryzysowe systemu społecznego

Model S.C Flanagana

Model procesowy sytuacji kryzysowej grupy badaczy w Standfordzie S.C. Flanagana, G.A. Almonda, .J. Mundta (w dalszym ciągu określany jako model Flanagana) jest oparty na dominacji funkcjonalizmu strukturalnego. Celem podjętych analiz była próba opisu występowania, przebiegu oraz rozwiązania znacznej wielkości empirycznej próby kryzysów politycznych. Rozważany model procesowy dzieli przedział czasowy zmian w systemie społecznym na cztery fazy: systemu poprzedniego - faza wejściowa, faza druga - zmiany w otoczeniu, faza trzecia - tworzenie koalicji i rozwiązanie kryzysu oraz faza czwarta obejmująca dopasowanie i tworzenie systemu końcowego (wyjściowego).

Postrzegana różnica między zmianami w otoczeniu a strukturą żądań wynikają z negatywnej oceny rezultatów jakie osiąga system polityczny. Taki stan prowadzi do sytuacji identyfikowanej desynchronizacji.

W fazie trzeciej zachodzi kryzys polityczny, którego opis wiąże identyfikację wielu możliwych kierunków działania dla każdego z uczestników kryzysu z koncepcją procesów zmiany politycznej, czyli momentem zerwania w systemie politycznym opartych na modelach koalicji i przywództwa.

Rys. 1 Fazy kryzysów i rodzaje ujęć teoretycznych. Oprac. na podstawie M.Dobry, Socjologia kryzysów, s. 79.

Faza czwarta analogicznie do fazy pierwszej jest opisana w ujęciu strukturalno-funkcjonalnym, określanym przez autorów jako funkcjonalizm systemowy, celem ułatwienia oceny wielkości zmian jakie zaszły podczas analizowanych modelem wydarzeń historycznych.

Główną przesłanką rozważanego modelu jest przeciwstawność okresów kryzysów politycznych koniunkturom rutynowym lub stabilnym z punktu widzenia swobody decyzyjnej jednostek lub grup zapewnianej w tych ostatnich. Postać modelu jest atrakcyjna ze względu na proste wyróżnienie faz zmian sytuacji politycznej ze względu na występujące napięcia społeczne. Złożony aparat teoretyczny uwzględnia w fazie dopuszczającej koalicje, podzbiór aktorów - koalicji, których zasoby polityczne umożliwiają zakończenie kryzysu. W takim opisie uwzględnia się w kalkulacjach strategicznych: preferencje aktorów, zasoby polityczne, którymi dysponuje aktor, potencjał rządzenia związany z wielkości a zasobów danej koalicji oraz wewnętrznym jej dysonansem. Moment zerwania jest określany poprzez analizę dynamiki globalnej odwzorowującej nasilenie konfrontacji. Podstawą oceny intesyfikacji jest w ty m przypadku zwiększenie dystansu między zagadnieniami postrzeganymi przez uczestników konfrontacji a zmian zmierzających do równego podziału zasobów. Tak zdefiniowany wskaźnik polaryzacji ustala próg desynchronizacji na poziomie wartości 2.0, zaś próg kryzysu systemowego na poziomie wartości 3.0. Kryzys i konfrontacja zawiera się przedziale wartości 3.0 ,4.0, zorganizowana przemoc i rewolucja w przedziale 4.0, 5.0, zaś całkowite rozprzężenie państwa następuje przy wartościach przekraczających 5.0.

Mimo względnej prostoty falsyfikowalność modelu jest zaskakująco łatwa. Przyczyną tego jest wiele niespójnych elementów architektury budowanego modelu. Do zasadniczych można zaliczyć zmianę ujęć w każdej fazie, dzięki której nie jest zachowany warunek stałości zmiennych i ich charakteru (np. zmienne zależne, czyli wyjaśniane, przy przejściu z fazy drugiej do trzeciej musiałyby stać się zmiennymi niezależnymi). Zagadnienie identyfikacji punktów przejść fazowych nie zostało w modelu racjonalnie rozwiązane ze względu na trudności wyżej opisane w doborze i stosowaniu zmiennych, a także z uwagi na przyjęcie stabilizacji strukturalnej w fazie początkowej i końcowej, z jednoczesnym pominięciem tej możliwości opisu w pozostałych fazach. Także próba wyjaśnienia nasilenia konfliktu jako dynamiki procesów kryzysowych budzi zastrzeżenia, bowiem nie istnieje proste powiązanie między zastosowanymi zasobami a stanem systemu społecznego. Uwaga badaczy była, w toku budowy modelu, skupiona na strukturach pomijając działania i decyzje aktorów procesu, a także prowadząc do zaniedbania grup społecznych, definiowanych przez kryzys, które trudno powiązać właściwościami (takimi, jak m.in. status, zasoby, miejsce zajmowane w stosunkach produkcji) wykorzystywanymi przez socjologów w procesie wiązań klas społecznych z całą strukturą społeczną.

potrzeby oczekiwane

zaspokojenie

potrzeb

niedopuszczalna

;luka między oczekiwaniami

a poziomem zaspokojenia

rzeczywiste

zaspokojenie

potrzeb dopuszczalna luka

zaspokojenia

potrzeb

czas moment wybuchu rewolucji

Rys. 2 Rozkład krzywej oczekiwanej i rzeczywistej zaspokojenia potrzeb. Oprac. własne na podst. M.Dobry, op.cit., s. 51.

Teoria krzywej „J”

Przedstawiony opis teorii jest jedynie przykładem próby modelowania sytuacji kryzysowych jednym parametrem lub niewielką liczbą zmiennych. W stosunku do modelu Flanagana jest to znakomite uproszczenie funkcjonowania systemu społecznego, bez wnikania w istotne relacje zachodzące między jego składowymi. Istnieje wiele opracowanych hipotez wyjaśniających, w prosty lub bardziej złożony i wyrafinowany sposób, przyczyny powstawania kryzysów, spośród których w przyczynowej grupie czynników ekonomicznych można znaleźć hipotezę dotyczącą długotrwałej poprawy ekonomicznej, po której następuje nagła zmiana koniunktury. Oparta na tej przesłance teoria krzywej „J” ma wyjaśniać przyczyny wybuchu rewolucji. Autor hipotezy J.C.Davies jest przekonany, że tym czynnikiem jest „wytworzenie się w umysłach ludzi żyjących w danym społeczeństwie przekonania, że istnieją trwałe możliwości zaspokajania potrzeb, które nieustannie rosną” oraz pojawienie się nagłego regresu wpływającego na „poczucie niepokoju, zniechęcenia, gdy istniejąca rzeczywistość nie odpowiada rzeczywistości oczekiwanej”.

Proponowana przez Davisa metoda wyjaśnienia nieco obiektywizuje podejścia analityczne w rozważanym obszarze (m.in. w stosunku do wcześnie analizowanych przyczyn wybuchów rewolucji w postaci buntu przeciwko absolutnemu wywłaszczeniu), jednakże trudno w tak uproszczonym modelu poszukiwać głębszych wyjaśnień związków przyczynowo-skutkowych pełnego obrazu inicjacji i zmian sytuacji kryzysowych.

Hipoteza ciągłości M.Dobry'ego

Przywołując w tym miejscu założenia do modelu funkcjonowania systemu społecznego, należy podkreślić, że jest to współcześnie najbardziej dojrzała koncepcja zmian jego stanu. Oczywiście pomijamy kwestie omawiane na wstępie oparcia w postępowaniu modelującym na innych paradygmatach socjologicznych i przesłankach filozoficznych, niż tych, które zostały wymienione w założeniach. Istotne jest także odniesienie się do metafor systemowych w prezentacji modelu. Wydaje się, że w interpretacji funkcjonowania systemów społecznych nadal pozostaje otwarte zagadnienie zapewnienia izomorfizmu w modelach systemowych względem odwzorowywanych rzeczywistych systemów społecznych. Pojawiają się tu dwa problemy, z których pierwszy dotyczy podkreślanych trudności w opisie systemowym systemów złożonych to znaczy takich, zdaniem N.Luhmanna, które są tak rozległe, że nie mogą łączyć każdego elementu z innym elementem. Pomijając dość dyskusyjne ograniczenia, należy jednak stwierdzić ograniczoną liczbę prac w zakresie weryfikacji teorii systemów w odwzorowaniach (opisie) systemów skrajnie złożonych (m.in. system społeczny, system globalny, systemy naszej galaktyki). Drugi problem dotyczy analizy systemów społecznych opartych na koncepcjach ról i aktorów. Jeśli „jednostka nie ma jednej empirycznej duszy czy jaźni, czy też ego, lecz kilka; po pierwsze, biologicznych i po drugie, społecznych ego.”, bowiem „Jednostka ma tyle różnych społecznych ego, ile jest grup i warstw, z którymi jest związana” to odwzorowanie tak funkcjonującego systemu w metaforze systemowej napotyka na trudności badawcze związane nie tyle z podziałem systemu na podsystemy zgodnie z celem badania, ile identyfikacją relacji zachodzących między systemami, zbudowanych niemal z tych samych elementów i wpływających na ich właściwości niemal w tym samym czasie. Innymi słowy mamy do badania meta system, w którym związki między postrzeganymi podsystemami decydują łącznie o właściwościach ich części elementarnych. Wydaje się, że ten problem pozostanie do wyjaśnienia w innym opracowaniu.

Analizowana przestrzeń społeczna jest postrzegana w ujęciu Dobry'ego jako system społeczny obejmujący (trudno określić, czy złożony) wiele sfer lub zróżnicowanych obszarów społecznych powiązanych ze sobą nierozerwalnie, a jednocześnie mniej lub bardziej od siebie niezależnych. Wymienione obszary są definiowane jako sektory (m.in. polityczny, militarny, reprezentacji związkowej) stanowiące podstawowy element strukturalizacji systemu. System polityczny w tym ujęciu jest sektorem, w którym występuje rywalizacja o dobra lub stanowiska, określane jako polityczne przez członków danego społeczeństwa. Sektory są także traktowane jako miejsca potencjalnych konfliktów. Wskazywana cecha niezależności może być traktowana jako względna autonomia sektorów rozumiana jako stosunki utrzymywane z innymi sektorami tylko w funkcjonowaniu z tymi sektorami („w biegu”). Proces ten może być także rozwijany i utrzymywany przez szczególną rotację („krążenie elit”) na szczytach sektorów, jako wynik uzyskiwania korzyści z zajmowania wielu stanowisk, wspieranych istniejącymi mechanizmami instytucjonalnymi. System społeczny jest tu traktowany jako system złożony, w którym występują autonomiczne, silnie zinstytucjonalizowane obszary społeczne o charakterystycznych logikach społecznych (czyli charakterystycznych praw właściwych dla danego obszaru, niekoniecznie wyodrębnionego jako sektor, np. logika „praw rynku”). Sektory stanowią ponadto obszar utrwalania stosunków społecznych jako faktów zewnętrznych wobec ich członków oraz także ich ograniczających. Taka sytuacja ustala poziom obiektywizacji stosunków sektorowych stanowiące pewnego rodzaju warunek ciągłości w odtwarzaniu stosunków społecznych danego sektora.

Zjawisko kryzysu politycznego w analizowanym modelu jest traktowane jako powiązane procesy mobilizacji zasobów oraz przekształcenia stanu systemu do stanów krytycznych. Podstawowym obszarem mobilizacji jest sektor. W przypadku występowania mobilizacji w jednym sektorze przyjmuje się, że jest to mobilizacja ograniczona. Mobilizacje zlokalizowane w wielu obszarach (sektorach) równocześnie określane są jako mobilizacje wielosektorowe.

System społeczny jest rozważany w trzech zasadniczych stanach koniunktur rutynowych, płynnych koniunktur politycznych, jako szczególnej klasie koniunktur politycznych oraz koniunktur krytycznych. Podstawowym założeniem dla modelu Dobry'ego jest ciągłość przemian systemu społecznych w przeciwieństwie do postrzegania sytuacji kryzysowych i samych kryzysów jako punktów czasowo-przestrzennej nieciągłości systemu. Bardzo interesującym przykładem tego podejścia było wykorzystanie teorii katastrof H.Thomme'a w opisie zdarzeń społecznych (m.in. bunt więźniów). W sytuacji konfrontacji miejscem wymiany zasobów stają się areny w koncepcji Colemana, jako obszaru i stopnia konwersji zasobów właściwych dla każdej areny.

Faza płynnej koniunktury politycznej charakteryzuje się ograniczeniem autonomii sektorów, zniesieniem granic przestrzeni konfrontacji, zmniejszeniu samoodniesienia sektorów, w podejściu Luhmanna. Wymienione procesy prowadzą do poszerzania procesu ulegania poszczególnych sektorów mobilizacji wielosektorowej, przy czym koniunktury związane z tymi mobilizacjami charakteryzują się znaczną mobilnością stawek gry konkurencyjnej, a także utratą kontroli nad stawkami przez aktorów tej konfrontacji. Pod wpływem mobilizacji wielosektorowej następuje utrata obiektywizacji stosunków sektorowych (np. przekraczanie „dystansów społecznych”) wpływające m.in. na pojawienie się procesów utraty uprawomocnienia politycznego władz. Wynikiem desektoryzacji i wyżej omawianego procesu deobiektywizacji tożsamość jednostki biorącej dotychczas wielokrotny udział w życiu społecznym nagle zostaje sprowadzona do jednego wymiaru, charakterystycznym dla koniunktury krytycznej lub rewolucyjnej.

Opis gry na arenie politycznej opiera się na konstrukcji różnicy dotyczącej dwóch kategorii posunięć nazwanych bezpośrednimi i pośrednimi. Wyróżnia się ponadto dwa rodzaje gir: grę napiętą opisywaną przez wszelki kontekst interakcji w połączeniu z bezpośrednim kontekstem fizycznym interakcji wyznaczającą bezpośrednio przekształcenia sytuacji uczestników. Grą rozluźnioną nazywamy konteksty, w których wprowadza się czynniki wykonawcze między posunięciami a ich wynikiem. Daje taki opis możliwość interpretacji zachowań aktorów w skali wielosektorowej uniezależnionych przez własne konteksty sytuacyjne od gry jedynie posunięciami bezpośrednimi. Czynności interpretacyjne oceny wiarygodności faktów oraz stosowane posunięcia o charakterze m.in. prowokacji określają poziom eskalacji konfrontacji.

Omawiana utrata uprawomocnienia zachodząca w kontekstach płynności politycznej dotyczy pierwszych dwóch z trzech elementów korzystających z poparcia członków systemu politycznego: ustroju politycznego, władz oraz wspólnoty politycznej. Ostatni z wymienionych elementów jest związany z formą poparcia rozproszonego w postaci utożsamienia członków systemu z tą wspólnotą. Zasoby poparcia rozproszonego dotyczą wielu rodzajów bardzo odmiennych grup społecznych, charakteryzujących się także odmiennymi postawami jednomyślności, rozbieżności, czy przyzwolenia. W tym kontekście proces delegitymizacji związany z koniunkturami krytycznymi jest wytworem procesów rozgrywających się w wielosektorowej strukturyzacji złożonych systemów społecznych, zwłaszcza z punktu widzenia obiektywizacji poszczególnych sektorów. Zachodzący kryzys uprawomocnienia staje się w tym świetle wytworem wcześniej mobilizacji i transakcji międzysektorowych, którego zasadniczą przyczyną może być, zdaniem Eastona, niska wartość zasobów przyzwalających.

Przedstawiony bardzo ogólnie model funkcjonowania systemów społecznych jest odniesiony głównie do procesów wewnętrznych destabilizujących całość systemu. Zagadnienie relacji między złożonymi systemami społecznymi należałoby opisać w analogiczny sposób traktując jako równorzędnych aktorów podmioty indywidualne oraz systemy państwowe. W takim ujęciu tworzony meta system regionalny lub globalny mógłby być opisanym zgodnie z hipotezą ciągłości zmianą charakteru odpowiednich koniunktur. Jako odrębne zagadnienie pojawia się problem prowadzonej polityki przez rozpatrywany system polityczny danego systemu społecznego. W pewnym zakresie uproszony opis podanego w dalszej części modelu może uzupełnić powyższe rozważania.

Model funkcjonalno-strukturalny

Jako punkt wyjścia przyjmuje się w tym podejściu system, kierując uwagę na opis struktur oraz funkcji jakie są wykonywane w państwie. Definicje systemu politycznego były prezentowane wcześniej, niemniej jednak w ujęciu najbliższym systemowego jest on postrzegany jako „zespół zachowań i ról społecznych wyznaczony rozdziałem dóbr, albo jako zespół interakcji między elementami systemu związany z realizacją jego celów. Podstawowe elementy wspólne dla wielu definicji systemu politycznego można przedstawić w następującym zestawieniu cech:

1. system stanowi zespół struktur (politycznych i prawnych), których działania uważa się za działania systemu politycznego,

2. zachodzące między elementami systemu politycznego relacje wynikają z funkcjonowania w tych elementów w ramach struktury oraz z pełnienia ról politycznych,

3. każdy system polityczny, jako system decyzyjny, działa w warunkach sprzężenia zwrotnego na obiekty w określonym otoczeniu,

4. decyzje systemu politycznego są dla obiektów otoczenia wiążące ze względu na środki przymusu pozostające w dyspozycji systemu politycznego,

5. celem głównym systemu politycznego jest jego zachowanie jego ciągłości (samozachowanie) obejmującym stabilne zachowanie systemu w aspekcie strukturalnym, funkcjonalnym oraz adaptacyjnym.

Z punktu widzenia relacji systemu politycznego względem systemu społecznego system politycznym można traktować jako system naturalny, składowy systemu społecznego, a także jako system konstrukcyjny obejmujący określony zespół interakcji i ról społecznych przestrzennie rozproszonych w innych rodzajach zachowań. Podstawą wyłączenia systemu politycznego z otoczenia społecznego są kryteria indywidualnego oznaczenia zachowań należących do kategorii politycznych, wyodrębnienie struktur politycznych dla realizacji politycznych ról oraz odrębność celów i zakresów podejmowanych działań politycznych. W podejściu funkcjonalno-strukturalnym wyróżnia się także relacje systemu politycznego z bliskim otoczeniem systemowym obejmującym tzw. systemy para polityczne.

Każdy system polityczny wypełnia co najmniej cztery następujące funkcje :

1. wytwarzania wzorów zachowań politycznych, których celem jest podtrzymywanie istnienia tego systemu, w tym regulacja panujących w nim napięć oraz realizacja norm i wartości wynikających z ogólnych jego celów,

2. adaptacji tworzącej warunki współpracy z systemem politycznym systemów działających w jego otoczeniu np. systemów ekonomicznych i zapewniającej zależność systemów otoczenia od systemu politycznego, w tym zapewniającej zwiększenie efektywności jego decyzji politycznych,

3. instrumentalno-celowościowa obejmująca rozdział dóbr i rozumiana jako podstawowa funkcja rządzenia związana z osiąganiem wyznaczonych celów,

4. integracyjna, której celem jest wytworzenie wśród jednostek i grup społecznych solidarności i poparcia dla systemu politycznego.

Podana klasyfikacją jest jedynie przykładem jednej z wielu koncepcji funkcji systemu politycznego. Pozostawiając kwestie typologii systemów politycznych, w proponowanym ujęciu można wyróżnić dwie zasadnicze funkcje otoczenia systemu politycznego:

1. adresata decyzji systemu politycznego,

2. aktywnej strony akceptującej, odrzucającej decyzje systemu lub inspirującej system polityczny do odpowiednich działań.

Obiekty systemu politycznego są w tym ujęciu definiowane w oparciu o założenia metodologiczne Eastona (wykorzystane także w modelu M.Dobry'ego). Funkcjonowanie systemu politycznego jest modelowane podejściem cybernetycznym w postaci wariantu podejścia input-output, czyli przeniesienia na grunt analizy systemu politycznego procesu sterowania i koordynacji. Praca systemu politycznego obejmuje w głównej mierze procedury konwersji informacji wejściowych na decyzje wyjściowe. Zasadniczym problemem dla efektywności systemu politycznego jest zachowanie równowagi dynamicznej, jako że system polityczny jest systemem zmian. Zagadnienie neutralizacji stresu jako wyniku żądań otoczenia, powiązanych z możliwością utraty legitymizacji jest poważnym wyzwaniem dla procedur wypracowania konsensu w między grupami systemu oraz systemem a otoczeniem. Odporność systemu politycznego na zmiany zależy od stopnia wykazywanego przez system polityczny integralności i zwartości. Klasyfikacja przemian systemu politycznego według M.A.Kaplana obejmuje cztery formy:

1. zmiany o charakterze rewolucyjnym, w których stary system przestaje być suwerenny w zakresie swoich funkcji i na terenie swojego działania,

2. wymiana systemu jako wynik zewnętrznej interwencji w sytuacji np. wojny,

3. przemiany systemu politycznego poprzez zerwanie dotychczasowych więzi i utworzenie nowego systemu opartego o nowe zasady np. federacja (unia) lub przeciwnie,

4. zastąpienie dotychczasowego systemu politycznego amalgamatem złożonym z elementów wchodzących w skład odrębnych systemów politycznych.

W przedstawionym uproszczonym modelu funkcjonalno-strukturalnym odporność systemu politycznego została sprowadzona do efektywności procedur uzgadniania decyzji. Zagadnienie procesów rządzenia opisuje jedynie relacja systemu politycznego względem otoczenia.

Przedstawione socjologiczne modele stanowią w głównej mierze koncepcje interpretacji funkcjonowania systemu społecznego, których celem jest wyjaśnienie mechanizmów zachowań społecznych jednostek i grup społecznych. Przyjęcie konfliktu lub sprzeczności jako głównego czynnika rozwoju takich systemów może być równie aprobowane jak i podważane w zależności od przyjętego i akceptowanego paradygmatu. Postrzeganie człowieka w kategoriach walki ma wielowiekową tradycję i współczesne nieśmiało formułowane koncepcje opierania rozwoju na konsensie nie wydają się mieścić w preferowanych demokratycznych systemach ustrojowych. Kontynuacja rozwoju prezentowanych modeli winna objąć w następnym podejściu wyjaśnienie procesów sterowania w warunkach płynnych koniunktur politycznych (w części podejmowane przez M.Dobry'ego) oraz koncepcji sterowania koniunkturami krytycznymi w systemie globalnym.

Słownik wyrazów obcych. Wydanie nowe, Warszawa 1995, s.617

P. Sienkiewicz, A. Wiśniewski, Podstawy analizy decyzyjnej w sytuacjach kryzysowych, Warszawa 1996,

E. Durkheim, Zasady metody socjologicznej, Warszawa 2000,

K.A.Wojtaszczyk, Kompendium wiedzy o państwie, Warszawa 1998, Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 1996,

K.A.Wojtaszczyk, op.cit.

Haig Simopnian, German parties agree tax rises, Financial Times 15 października 2002, s.1

cyt. z: A.H.Toffler, Wojna i antywojna, Warszawa 1997,s. 354, przy czym obecnie mamy około dwustu państwa narodowych,

F. Fries, Spór o Europę, Warszawa 1998,

A. H. Toffler, Wojna i antywojna, Warszawa 1997,

H-P. Martin, H. Schuman, Pułapka globalizacji. Atak na demokrację i dobrobyt, Wrocław 1999, s. 127.

J.H.Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 1985

S.Kozyr-Kowalski, Socjologia, społeczeństwo obywatelskie i państwo, Poznań 2000,

P.L.Berger, Zaproszenie do socjologii, Warszawa 1988,

Pitirim A. Sorokin, Society, Cultur and Personality, za: A. Manterys, Wielość rzeczywistości w teoriach socjologicznych, Warszawa 1997, s. 104.

wynikających z istnienia wcześniej rozważanych wzajemnych relacji jednostka - system społeczny.

określanej jako złudzenie heroiczne por. M.Dobry, Socjologia kryzysów politycznych, s.75,

M.Dobry, op.cit. s. 92,

J.C.Davis, Przyczynek do teorii rewolucji, za M.Dobry, op. cit., s. 50,

N. Luhman, Temporalisation of Complexity cyt. za: M.Dobry: op.cit. s. 94,

Pitrim A. Sorokin, cyt. za A.Manterys, Wielość rzeczywistości.... op.cit., s.102,

M.Dobry, op.cit., s. 93.

jw.,

J.S.Coleman, Race Relation and Social Change, w: M.Dobry, op.cit., s.110,

M.Dobry, op.cit., s.268,

T.R.Golembiewski, W.Weish, W.Crotty, A Methodological Primer for Political Scientists, cyt. za: T.Langer, Amerykańska wersja analizy systemowej w nauce o państwie, Warszawa 1977, s. 42,

op.cit., s.43 i n.,

op.cit., s.49,

jw., s.78,

jw. 192,

jw., s. 208,

14

samoreferncja Luhman 44

Właściwości otoczenia i rezultaty polityki

FAZA III: TWORZENIE KOALICJI I ROZWIĄZANIE KRYZYSU

FAZA II: ZMIANY W OTOCZENIU

FAZA I: SYSTEM WEJŚCIOWY -

POPRZEDNI

TEORIA KOALICJI

MOBILIZACJA SPOŁECZNA

FUNKCJONALIZM STRUKTURALNY

RESYNCHRONIZACJA

Zmiany: strukturalne, w przyznawaniu zasobów i w otoczeniu

Koalicje i wynikające z nich orientacje polityczne

SYNCHRONIZACJA

FUNKCJONALIZM STRUKTURALNY

zmiany społeczno-ekonomiczne

Zmiany w otoczeniu międzynarodowym

Zmiany wyników osiąganych przez rządzących

czynniki mobilizacji żądań i Polaryzacja żądań

DESYNCHRONIZACJA

przyspieszenie kryzysu i

kryzys

ZERWANIE

FAZA IV: DOPASOWANIE I SYSTEM KOŃCOWY-

WYJŚCIOWY

---