GROTESKA W POWIEŚCI POLSKIEJ DWUDZIESTOLECIA
Przykłady groteski w prozie
B. Ostrowska „Bohaterski Miś” 1919; Jasieński „Nogi Izoldy Morgan” 1923; Strug „Wielki dzień” 1926; J. Kaden Bandrowski „ Generał Barcz” 1923; Jaworski „Wesele hrabiego Orgaza. Powieść z pogranicza dwóch rzeczywistości” 1925; Witkiewicz „Pożegnanie jesieni”1927; Gombrowicz „Pamiętnik z okresu dojrzewania” 1933 ; „Ferdydurke” 1937; Schulz „Sklepy cynamonowe” 1933; „Sanatorium Pod Klepsydrą” 1937;
Najczęstsze motywy w grotesce międzywojennej:
rozczłonkowanie (ciała, pejzażu)
hiperbolizm szczegółu (Czyżewski, Jasieński, Stern, Wat, Gombrowicz)
jukstapozycje (Czyżewski, Ważyk), zestawienie niepowiązanych obrazów, znaczeń i zdarzeń
hybrydyzacje
motyw komedii dell'arte- temat farsy, karnawału, wesołej śmierci: Ważyk, Jaworski, Witkacy, Gombrowicz, Wat
motyw metamorfozy: Schulz, Gabiński
animizacje: wędrówki butelek w prozie Schulza
objawienia, wizje, proroctwa: Schulz, Wat
Niektóre z tych technik występowały już w Młodej Polsce.
Groteskę międzywojenną wyróżniają 3 nowe zastosowania:
groteska w kręgu „nowej sztuki” staje się ekspresją poczucia całkowitej de- hierarchizacji kultury i rzeczywistości (Jaworski, Wat)
groteska przedstawia świat niespójny, rozpadający się
groteska staje się sposobem ekspresji międzywojennego katastrofizmu (motyw upadku i zagrożenia cywilizacji u Jaworskiego i Witkacego)
Najwybitniejsi twórcy:
WAT
Jego debiut książkowy, poemat „Ja z jednej strony i ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka” oraz nowele były jednymi z najoryginalniejszych realizacji groteski w literaturze międzywojennej. O ile w nowelach można odnaleźć katalog wielu historycznych grotesek, o tyle w poemacie Wat posłużył się surrealistyczną techniką zapisu automatycznego, która umożliwiła mu tworzenie niezwykłych połączeń, pojęć, zdań i znaczeń. W utworze tym znajdują się skondensowane znaki wszystkich historycznych grotesek: mitologicznej i gotyckiej, karnawałowej i fantastycznej, karykaturalnej i secesyjnej.
JAWORSKI
Programowy twórca groteski. Jego twórczość łączy groteskę młodopolską i międzywojenną. We wstępie do dramatu „Hamlet drugi” sformułował własną koncepcję dramatu i teatru groteskowego (odrzucający realizm). Jaworski tworzył „groteskę poważną”, która miała być próbą stworzenia nowożytnej tragedii bez tragizmu. Swoje pomysły realizował nie tyle w dramacie, ile w powieści „Wesele hrabiego Orgaza” . Zasadą estetyki jaworskiego była monstrualna hybrydyczność form, stylów i tematów. W sferze tematyki powieść przedstawia cywilizację w stanie agonalnym. Religia zamieniona została w jarmarczność, farsa stała się przedmiotem kultu, jednostka została wyeliminowana przez tłum. Formy ludyczne ( wesele, mecz, zabawa) niczym nie różnią się od form obrzędowo-kulturowych (pogrzeb, msza). Koncepcją powieści hybrydycznej oraz filozoficzno-socjologiczną problematyką przemian cywilizacji Jaworski antycypował twórczość powieściową Witkacego.
WITKACY I SCHULZ
Jeśli Witkacy potęgował kontrasty i deformacje , to Schulz dążył do secesyjnego stapiania elementów i zacierania granic między płaszczyznami czasowymi, tym, co rzeczywiste, a tym , co potencjalne. Mimo zachowania dysharmonii świat Witkacego jest rządzony jest przez wyrazistą hierarchię wartości, natomiast zasadą twórczości Schulza jest płynna de- hierarchizacja wszystkiego. W zupełnie innej funkcji pojawiają się więc w tej twórczości tradycyjne motywy groteskowe (lalki, manekina, metamorfozy). Chociaż ich prezentacji często towarzyszy ironia, to nie są one włączone w żywioł parodii czy destrukcji. Witkacy deformuje rzeczywistość , Schulz ją niezauważalnie subiektywizuje.
GOMBROWICZ
Odrodził i nobilitował groteskę. Jego groteskę można rozpatrywać jako filozofię, estetykę lub poetykę poszczególnych utworów. Przed 1939 rokiem filozoficzna strona groteski Gombrowicza sprowadzała się do tezy, że osobowość jednostki jest zniekształcona, przez to, co społeczne, czyli Formę. „Forma” to zbiór masek i ról, jakie życie społeczne nakłada na jednostkę. Ponieważ życie społeczne występuje zawsze w kostiumie „dojrzałości”, jedynym sposobem wyrwania się spod zniewalającego działania „formy” jest opowiedzenie się za niedojrzałością. Z drugiej strony „forma” jest dla Gombrowicza jedynym sposobem istnienia jednostki, gdyż wytwarza się między ludźmi. Odrzucić jej nie można, ale można ją oswoić. Groteska okazała się dla niego najbardziej uniwersalnym językiem artystycznym. Rezygnując z barokowo-ekspresjonistycznych efektów Witkacego, Gombrowicz nadał grotesce charakter jakby powściągliwy, mniej widoczny, ale równocześnie bardziej dramatyczny.