Problem typologii powieści politycznej dwudziestolecia międzywojennego.
Poszukując stałych wyznaczników powieści politycznej możemy napotkać na trudności związane z uniwersalnością i wszechstronnością problematyki przedstawionej w tej odmianie gatunkowej. Można powiedzieć, że literatura jest złożona, i w tym przypomina człowieka z jego problemami i działalnością. Nasuwa się zatem wniosek, że „czysta” powieść polityczna jest złudzeniem, ponieważ polityki, która jest jedną z wielu sfer ludzkiej działalności, nie sposób oderwać od problemów psychologicznych, od warunków społecznych, a także od zwyczajów i obyczajów kulturalnych.
Uważano, ze cechą charakterystyczną dla powieści politycznej jest połączenie jej z innymi odmianami powieściowymi. Takie połączenie sprawia, że przyjmuje ona różne postacie. Dzieło polityczne powinno koncentrować się przede wszystkim na podstawowych sferach działania państwa. Chodzi tu o sferę prawodawczą, wojskową i sądowniczą. Janusz Goćkowski mając na uwadze funkcje problematyki politycznej w literaturze, napisał, że „aktywność cywilizacyjna typu politycznego jest wieloplanowa i równoczesna, polimorficzna i polifunkcyjna, przejawia się w szeregu podstawowych form, które można określić jako zachowanie względnie ekspresją polityczną.” Zdaniem Goćkowskiego dzieło literackie jako ekspresja polityczna może pełnić następujące funkcje: wypowiedzi ujawniającej ideowo-polityczne „credo” artysty; wyrazu wyobrażeń zbiorowych grupy, partii, frakcji, do których należy artysta; narracji artystycznej dotyczącej faktów rzeczywistości politycznej a rzucającej nowe światło na politykę; źródła kompozycji modelowej narracji całkującej (rola naukotwórcza dzieła); komunikatu socjotechnicznego, tzn. składnika planowanego oddziaływania na jednostkę grupy społecznej (dzieło elementem perswazji grupy społecznej). Zaś Majchrowski uważa, że powieść polityczna może pełnić wszystkie te funkcje jednocześnie. Podkreśla znaczenie określenia „powieść polityczna”, klasyfikując utwory, które odpowiadają temu określeniu, obok innych odmian powieści, jak np. obyczajowa, społeczna, biograficzna.
Niejednokrotnie próbowano wyznaczyć kryteria dla powieści politycznej jako odmiany gatunkowej. Zdawano sobie sprawę również z tego, że materiał, który posłużył jako tworzywo dla powieści politycznej, jest niejednorodny. Jednym z wyznaczników tego gatunku literackiego stała się kwestia kreacji bohatera, która budziła różne kontrowersje. Posądzano autorów powieści politycznych o to, że usprawiedliwiają pewne zdarzenia zachowaniami swoich bohaterów, zamiast postępować odwrotnie. Nasuwa się zatem stwierdzenie, że powieść polityczna ukazuje nam ludzi-marionetki na tle wydarzeń politycznych.
Każde dzieło wiązane było w jakiś sposób z polityką, a co za tym idzie nie zostały wyznaczone nowe kryteria do badań. Można zgodzić się z taką koncepcją rozpatrywania dzieła, jednak można utkwić w pewnym schemacie, który zatorował by drogę do dalszych badań nad dziełem.
Jeszcze inaczej rozpatruje ten problem Jerzy Ziomek. W swoim artykule „Powieść polityczna - powieść o polityce”, położył nacisk na inne aspekty polityczności utworu. Za powieść polityczną uważał dzieło o reprezentantach elity władzy, dotyczące jednocześnie „wielkich wydarzeń historycznych.” Definicja ta została pozbawiona kreacji bohatera. Na to miejsce Ziomek wprowadza moment dziejowy i przeciwstawienie władzy jako niezbędny element powieści politycznej. Stwierdzono jednak, że takie określenie trudno zastosować jako wyróżnik gatunkowy. Kolejny krok w interpretacji dzieła został poddany wątpliwości. Skoro nie można wykluczyć kreacji bohatera to czy połączenie tych wszystkich wyznaczników byłoby idealnym rozwiązaniem? Jedynym rozwiązaniem tego problemu, są dalsze poszukiwania odpowiedniej koncepcji, która by usatysfakcjonowała.
Inny pomysł podsunęła definicja Sprusińskiego, który uważał, że „klasyczna powieść polityczna to dzieło, w którym rolę pierwszoplanową odgrywają idee polityczne, a w centrum znajduje się polityczne forum, gdzie relacjonuje się, dyskutuje i analizuje wydarzenia aktualnej polityki. Żyje ono współczesnością. Imiona władzy nie są w niej pseudonimami, które istnieją ponad czasem - w królestwie paraboli, w świecie uniwersalnych definicji, mechanizmu władzy, karmi się prawdami historii i prawami teraźniejszości. Posiłkuje się materiałem autopsji, a jej twórca nauczony także własnymi doświadczeniami (...), nie stawia znaku równości między <<poetyką>> życia politycznego i stylistyką artykułów wstępnych. Może tworzyć także sytuacje modelowe, lecz jego pisarską siłą okazuje się nie historiozofia, nie filozoficzna dociekliwość w rozumieniu historii- główny atut stanowi zmysł aktualności, dociekliwe sekundowanie wydarzeniom, które dzieją się na scenie i w kulisach życia politycznego, a nie są tylko skandalizującą kroniką.” Przykładem takiej typowo klasycznej powieści politycznej jest „Generał Barcz” J. Kadena - Bandrowskiego. Polityka będąca pasją w życiu głównych bohaterów, staje się jednocześnie ich udręką. Aktualne wydarzenia, prawa obecnej w powieści teraźniejszości, wyznaczają im cele i w dużym stopniu wpływają na ich życie osobiste. Zachowania pod wpływem politycznych założeń nieraz budzą kontrowersje i są skandaliczne. Zatem wydarzenia polityczne, idee z nimi związane, czyny bohaterów, ich wewnętrzne rozterki oraz sposób przedstawienia aktualnych zdarzeń polityki, to czynniki, które tworzą dzieło i sprawiają, że jest ono prawdziwe. Bowiem w powieści politycznej „prawdy” powinny być poddawane „próbie teraźniejszości”. A sama powieść powinna tętnić aktualnością i sekundować wydarzeniom. Zatem aspekt aktualności jest ważnym wyróżnikiem powieści politycznej.
Myszkowski podaje nieco podobną do tej, definicję powieści, uważa, że jest to tekst „ w formie powieściowej, który w momencie swego ukazania się spełnia funkcję komentarza wobec określonych faktów działalności politycznej, znanych aktualnie odbiorcom.” Nie do końca można zgodzić się z tą definicją, dlatego, że powieść polityczna została tutaj pozbawiona niezwykłości, pewnego elementu, który sprawia, że doznajemy delikatnego dreszczu emocji podczas jej czytania. Jest to gatunek literacki, który oprócz wydarzeń politycznych ukazuje bohaterów z ich zagubioną tożsamością. Ma to wymiar symboliczny, a niekiedy jednoznaczny. Moralia, jakie prezentuje każdy bohater, to różne ścieżki życia, których wybór należy do każdego z nich. Którą wybiorą drogę, to kwestia ich sumienia oraz dalszych losów w wolnej, niepodległej Polsce.
Ważnym wyróżnikiem tego gatunku jest również dydaktyzm, który mieści się w ogólnej wymowie utworu i na który składają się skomplikowane zabiegi artystyczne tj. ekspresjonizm, naturalizm itp.
Pora na próbę zdefiniowania powieści politycznej. Za powieść polityczną należałoby uznać „taki tekst, który podejmowałby aktualną problematykę ideową i społeczno-polityczną dotyczącą głównych ośrodków władzy i środowiska politycznego. Powieść ta zostałaby zaklasyfikowana do tej odmiany epiki przez krytykę literacką przy zastosowaniu kryterium tematycznego i konstrukcyjnego. Konstrukcję wątku politycznego powinien bowiem charakteryzować: dynamizm, a więc działanie polityczne bohaterów wynikające ze ścierania idei, programów, stanowisk. Działanie to powinno być bogate w efekty zaskakujące, budujące pewną teatralizację i dramatyzację świata przedstawionego, wzbogaconą elementami sensacyjnymi. Środki artystyczne - zastosowane w dziele - pełniłyby funkcję oceniania i wartościowania świata, zgodnie z przesłaniem powieści.”
Funkcję takiego oceniania i wartościowania świata, spełniają środki artystyczne w powieściach politycznych Juliusza Kadena - Bandrowskiego. Pisarz do oceny świata politycznego wykorzystuje naturalistyczne i ekspresjonistyczne techniki charakteryzowania postaci oraz sytuacji. Ważną role odgrywa także epitet naturalistyczny i odwoływanie się do naturalistycznej koncepcji rzeczywistości porównanej do „organizmu zdeterminowanego prawami jakiegoś systemu, jak np. w <<Czarnych skrzydłach>> oraz charakteryzowanie postaci uwydatniające biologiczną i fizyczną naturę człowieka (zachowanie ludzi jest często porównane do zachowania ptaków i zwierząt), służy właśnie degradacji osoby ludzkiej. Ocenę postaci negatywnych wzmacniają techniki ekspresjonistyczne, np. operowanie kolorem i cieniem w sposób kontrastowy, wręcz demonizujący postać.” Jednak głębsza analiza nawiązań do ekspresjonizmu i naturalizmu omówiona została w kolejnych rozdziałach.
Powieść polityczną różni od innych odmian prozy polityczność problematyki. Polityczność ta wymaga uwzględnienia odbioru dzieła przez krytykę i społeczeństwo, odniesienia się do rzeczywistości. „Dzieło sztuki nie jest odtworzeniem rzeczywistości. Jest odgadnieniem jakiejś postaci tej rzeczywistości, której żadnym innym sposobem poznać, odczuć i zobaczyć nie można.”
Powieść polityczną powinno się rozpatrywać także od innej strony. Należy położyć nacisk na analizę strukturalną, która dotyczy przynajmniej niektórych elementów struktury dzieła. Szczególną uwagę zasługuje świat przedstawiony, sposób w jaki został opisany. Bowiem powieść posłużyła jako „narzędzie” do wyrażania nastrojów politycznych u progu niepodległości. W powieści politycznej najczęściej spotykamy się z motywem radości i rozczarowania rzeczywistością pierwszych dni niepodległości, a także świadomość rozdźwięku między mitem upragnionej ojczyzny a jej realnością ( „Przedwiośnie”, „Generał Barcz”, „Pokolenie Marka Świdy”).
Dość wiernie pisarze odzwierciedlili atmosferę, jaka panowała w kraju, kiedy to „radość z odzyskanego śmietnika” i rozczarowanie nową sytuację stanowiły płaszczyznę dyskusji o państwie polskim. Takie dyskusje z pozycji obiektywnego świadka prowadzili Żeromski w „Przedwiośniu”, Strug w „Pokoleniu Marka Świdy”, Nałkowska w „Romansie Teresy Hennert”. Baryka przedstawiony został, jako młodzieniec, dorastający do polskości podczas wojny polsko - bolszewickiej. Marek Świda konfrontuje swe przeżycia z kolegami, czy też Gondził i Omski - oficerowie rozgoryczeni brakiem uznania władz dla wojska. Są to postaci, które reprezentują pokolenie walczące o Polskę zbrojnie, a zwłaszcza w legionach Piłsudskiego. Temat Polski został również poruszony w „Generale Barczu” i w „Czarnych skrzydłach”. Tutaj legioniści marzą o sprawiedliwej, demokratycznej ojczyźnie i pragną włączyć się w jej odbudowę.
W latach trzydziestych literatura dążyła do zmian swojego podejścia do spraw społecznych. Utwory pisane były pod kątem lewicowych założeń. W zakresie powieści politycznych pisano pamflety na stosunki w partii socjalistycznych. Stawiano pytanie o Polskę demokratyczną. Jednak jak do niej dojść - na to pytanie nie dano odpowiedzi. Nie było to takie proste. Ani odradzająca się Polska, ani ofiarna służba pokolenia byłych legionistów - nadzieja Struga, ani władza wybitnej jednostki - nadzieja Kadena, ani programy ruchów rewolucyjnych nie wydały się wystarczające, aby doprowadzić do celu, czyli do zbudowania sprawiedliwego, demokratycznego kraju.
Autorzy powieści politycznych nie myśleli wyłącznie kategoriami walki i taktyki oraz gry politycznej. Myśleli kategoriami narodu, państwa. Podjęli trud dźwigania odpowiedzialności za to, co się działo w ojczyźnie. Zadaniem powieści politycznej było, zatem pobudzać do walki lub przed nią ostrzegać, zwracać uwagę na pewne pułapki, w jakie mogą wpadać ludzie, przedstawić w jak najbardziej „uderzającym” obrazie rzeczywistość, za pomocą rozmaitych środków artystycznych tj. metafora, epitet, naturalizm, ekspresjonizm itp. Bowiem powieść polityczna jest złożona i nie można rozpatrywać jej tylko kategoriami polityki. Związana jest ściśle z problemami psychologicznymi, społecznymi oraz kulturalnymi. Dlatego przy analizie tego gatunku literackiego, wyznaczniki będą ulegały dalszej ewolucji ze względu na jego niejednorodność
Powieść polityczna - powieść spokrewniona ze społeczną, w której przedstawiony jest mechanizm życia politycznego w oznaczonym miejscu i czasie.
Może odnosić się nawet do wydarzeń z odległej przeszłości i stanowić odmianę powieści historycznej, tym bardziej że każda problematyka polityczna szybko się dezaktualizuje i nabiera charakteru historycznego. Powieść polityczna jest argumentem w politycznym dyskursie, a nie tylko opisaniem politycznie ważnych zdarzeń.
"Przedwiośnie" jest pierwszą i jedyną, a zarazem najbardziej kontrowersyjną powieścią polityczną Żeromskiego. Wywołała ona gwałtowną reakcję czytelników i burzę prasową. Atakowana była ze wszystkich stron (komuniści, endecy i ludowcy), tylko liberalna część społeczeństwa odniosła się do tego utworu ze
zrozumieniem. Rok 1924, rok ukazania się "Przedwiośnia", był to okres szalonej euforii niepodległościowej. Niestety, sytuacja gospodarcza kraju była katastrofalna: hiperinflacja, zniszczenie gospodarki. Sytuacja polityczna również nie była najlepsza. Parlament rozpada się na drobne frakcje. Zażarta walka parlamentarna powoduje chwiejność rządów władzy wykonawczej. Punktem kulminacyjnym tej tragedii stało się zabójstwo prezydenta Narutowicza. Żeromski zarysował w "Przedwiośniu" trzy możliwości wyjścia z impasu i
wszystkie trzy jeśli nie odrzucił, to wydatnie podważył. Na początek zaproponował utopię owych szklanych domów, potraktowanych zresztą już na wstępie jako czystą fantazję. Możliwość druga to program Gajowca: stabilizacja pieniądza, wzmocnienie armii, upowszechnienie oświaty, popieranie rozwoju gospodarki państwowej. Program ten jednak nie przekonał Cezarego Baryki. I wreszcie droga trzecia, droga rewolucji pod przewodnictwem komunistów. Marsz Baryki na Belweder miał uświadomić odbiorcy perspektywę bardzo realną. Ale jednocześnie Żeromski, przeciwnik wszelkich rewolucyjnych metod działania, osłabił znaczenie i wymowę ostatniej decyzji bohatera, uzależniając ją od niepomyślnego finału rozmowy z Laurą. Jego manifestacja solidarności z tłumem robotników to po trosze akt rozpaczy i zemsty odrzuconego kochanka. A ponadto nawet w tym momencie zespolenia z buntowniczym pochodem Żeromski znamiennie odgradza Cezarego i niejako przeciwstawia gromadzie. Baryka występuje bowiem z robotniczych szeregów i "prze oddzielnie".
Odrzucenie wszystkich ukazanych możliwości było bardzo wymowne. Autor nie opowiadał się wyraźnie po żadnej stronie, chciał jedynie obudzić Polaków z gnuśnego bezwładu i obojętności. Dziś wiemy już, że to właśnie "Gajowcom" się powiodło. Pomimo kryzysu europejskiego polska złotówka stała się około roku
1930 jedną z najtrwalszych walut. Dziś "Gajowców" skłonni jesteśmy bardziej nazywać lojalistami niż konserwatystami
Żeromszczyzna- to, co charakterystyczne w twórczości Stefana Żeromskiego, w jego stylu, postawie i ideach; dziś synonim egzaltacji, anachronicznych idei i postaw, wreszcie określenie stylu będącego kwintesencją młodopolszczyzny w złym guście. Autor Przedwiośnia jest postacią dość kłopotliwą - niby współczesną, a tak mocno związaną z przeszłością pachnącą naftaliną. Stefana Żeromski podjął ryzyko eksperymentów z powieściową formą, ukształtował postawę polskiej inteligencji, na nowo odczytał i odnowił romantyczny patriotyzm. Ale przecież jednocześnie spośród polskich dwudziestowiecznych pisarzy on chyba najczęściej wywołuje zniecierpliwienie.