Powieść otwartych perspektyw -„Przedwiośnie” S. Żeromskiego

Powieść Stefana Żeromskiego miała się stać obrazem Polski współczesnej,

diagnozą zaniepokojenia polityczno-społeczną sytuacją odrodzonego państwa.

Problematyka "Przedwiośnia" koncentruje się wokół losów głównego bohatera -

Cezarego Baryki. Na jego społeczną i narodową świadomość decydujący wpływ

wywarły wydarzenia Rewolucji Październikowej, obserwowane z perspektywy

rosyjskiej (Baku) oraz romantyczno-nostalgiczna wizja Polski "szklanych domów",

nakreślona przez ojca - Seweryna Barykę. Konfrontacja marzeń z rzeczywistością,

poszukiwanie przez Cezarego Barykę własnego miejsca w odrodzonym państwie oraz

próby refleksji nad polską współczesnością wyznaczają tematykę powieści.

Problemy Polski widziane oczyma bohatera mają złożony charakter i nie podlegają

jednoznacznym rozstrzygnięciom. Cezary Baryka dostrzega konieczność zmian

społeczno-politycznych, dostrzega liczne schorzenia odrodzonej Polski

(wewnętrzne rozbicie polityczne, nieporadność zmieniających się rządów,

bezrobocie, inflacja), surowo ocenia realizację gospodarczych i socjalnych

zadań młodego państwa. Romantyczna wizja Seweryna Baryki najrychlej ulega

deprecjacji.

"Szklane domy", marzenia o naukowo-technicznej rewolucji, która uczyni z Polski

kraj nowoczesny i dostatni, w konfrontacji z rzeczywistością odrodzonego

państwa okazują się idealistyczną fantazją. Ojczyzna złożona, zespolona

ponownie, po ponad studwudziestoletniej niewoli, z trzech różnych organizmów

państwowych, jest pozbawiona podstawowych struktur gospodarczych (rolniczych,

przemysłowych), zacofana ekonomicznie, doszczętnie ograbiona przez zaborców.

Oglądana przez Barykę z perspektywy sielanki nawłockiej okazuje się wręcz cudem

anachronicznego feudalizmu. Idealistyczne marzenia o "szklanych domach" nie

wytrzymują więc konfrontacji z obrazem Polski nędznej, słabej, głodnej i

zacofanej.

Wielopłaszczyznowym zjawiskiem okazuje się w "Przedwiośniu" rewolucja

społeczno-polityczna. Już obraz wydarzeń w Baku nacechowany jest

wieloznacznością. Dla matki Cezarego Baryki rewolucja to gwałt i grabież, dla

Seweryna - absurd dziejowy, który niszczy naród i społeczeństwo, zaś dla

młodego bohatera powieści wydarzenia 1917 roku stają się zarówno upajającą

awanturą, jak i groźną, przerażającą pożogą.

Wieloaspektowa refleksja nad zagadnieniem rewolucji, jako jednej z możliwych

dróg rozwoju odrodzonego państwa, zostaje pogłębiona obserwacjami polskiej

rzeczywistości. Stosunek Cezarego Baryki do środowiska komunistycznego jest co

najmniej dwuznaczny. Zebranie partyjne odsłania przed bohaterem bolesne,

wstrząsające jego sumieniem prawdy o Polsce. Prawdy o upośledzeniu klasy

robotniczej, o prześladowaniach policyjnych, torturach, bezprawiu. Również

liczne doświadczenia Baryki - obserwacja środowisk proletariackich Warszawy,

nędza chłopska i lekkomyślna beztroska pańskiej Nawłoci, pogłębiający się

kryzys gospodarczo-rządowy - kierują jego sympatie ku programowi radykalnemu,

obiecującemu natychmiastową, rewolucyjną zmianę. Zarazem jednak Cezaremu Baryce

postać Lulka kojarzy się z sekciarstwem, z fanatyczną retoryką, pozbawioną

świadomych planów i celów.

Głos bohatera powieści jest zawsze pytaniem, nigdy odpowiedzią; Baryka wątpi w

cywilizacyjne i kulturotwórcze możliwości klasy robotniczej. Antagonistą

rewolucyjnych poglądów Antoniego Lulka staje się w "Przedwiośniu" Szymon

Gajowiec. Spadkobierca ideowy szlacheckich demokratów (Abramowskiego, Bohusza,

Krzemińskiego), wysoki urzędnik państwowy, opiekun i przyjaciel Cezarego

Baryki, buduje program organicznikowski. Zdaniem Szymona Gajowca jedyną możliwą

i właściwą perspektywę rozwoju odrodzonego państwa stwarza program powolnych,

stopniowych reform. Dostrzegając błędy i schorzenia Polski odrodzonej, opowiada

się jednak za istniejącymi zasadami ustrojowo-społecznymi. W ich właśnie

ramach, zdaniem Gajowca, trzeba znaleźć miejsce dla reform i postępu. Ideologia

oraz poglądy Gajowca wywołują w świadomości Baryki zarazem aprobatę i niechęć.

Z jednej strony pociąga bohatera program stabilizujący koncepcję państwa -

proponujący rozwój społeczno-polityczny na drodze "łagodnej rewolucji" - bez

wstrząsów, zbrodni, zniszczeń. Z drugiej jednak strony Baryka jest pełen

niepokoju o tę ideologię: świadomość nie rozwiązanych zagadnień społecznych i

politycznych, pogłębiający się kryzys gospodarczy i socjalny, narastający

wyzysk proletariatu poddaje w wątpliwość efektywny, twórczy zakres programu

Gajowca.

"Przedwiośnie" Stanisława Żeromskiego jest powieścią pytań, otwartych wciąż

perspektyw rozwoju odrodzonego państwa polskiego. Nawet więc odruch buntu i

rozpaczy, który powoduje przyłączenie się Baryki do pochodu manifestujących

robotników, czy jego "marsz na Belweder", nie zamyka podjętych w powieści pytań

i problemów. Główny bohater, wypowiadając udręki autora, ponawia romantyczne w

istocie pytania: czym jest Polska? jaka jest Polska? ku czemu Polska zmierza?

W "Przedwiośnie" Żeromskiego zostaje wpisana wielogłosowa dyskusja ideowa.

---