Ekonomika turystyki

Ekonomia jest nauką o procesach gospodarczych w sferze produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji środków zaspokajania potrzeb ludzkich. Ze względów praktycznych występuje jednak także potrzeba wyodrębnionego rozpatrywania poszczególnych dziedzin procesu gospodarczego. Zajmują się tym poszczególne działy ekonomii szczegółowej, zwane także ekonomią stosowaną. Działy te często, choć nie zawsze, określa się mianem ekonomik. Mamy zatem różne ekonomiki szczegółowe, np. ekonomikę przemysłu, rolnictwa, a także ekonomikę turystyki. Rozpatruje ona sprawy turystyki w przekroju mikroekonomii i makroekonomii. Podstawy ekonomiki turystyki stworzył ekonomista włoski, Michelle Troisi, w wydanej we Włoszech w 1955 r. książce Ekonomiczna teoria turystyki i renty turystyczne”

Ekonomika turystyki jest nauką interdyscyplinarną ze względu na złożo­ność turystyki jako zjawiska społeczno-gospodarczego. Powiązana jest nie tylko z innymi ekonomikami branżowymi, ale także z naukami pozaekono­micznymi, takimi jak psychologia, socjologia, nauka o państwie i prawie, statystyka, geografia, stosunki międzynarodowe. Turystyka jako sfera konsumpcji oraz produkcji dóbr i usług turystycz­nych, a zwłaszcza sfera obsługi turystycznej, rozwija się w określonej struk­turze gospodarki narodowej. Ekonomika turystyki zajmuje się potrzebami turystycznymi, dobrami i usługami turystycznymi oraz produktem turystycz­nym. Bada ona: prawidłowość kształtowania się ceń na rynku turystycznym, popyt, podaż i rentę turystyczną; rolę i znaczenie turystyki w gospodarce, związki i zależności turystyki 2 wytwarzaniem oraz podziałem produktu krajowego brutto; wpływ turystyki na zatrudnienie w gospodarce turystycz­nej oraz w innych działach i gałęziach gospodarki pośrednio związanych Z gospodarką turystyczną. Zajmuje się badaniem znaczenia i funkcji turysty­ki w rozwoju ekonomicznym regionów i miejscowości. Ze względu na związki turystyki z rozmaitymi dziedzinami gospodarki ekonomika turystyki musi badać bardziej szczegółowo rozmaite elementy innych ekonomik branżo­wych. Interesuje się miejscem turystyki w polityce ekonomicznej państwa, organów centralnych i władz samorządowych.

Definicja turystyki i turysty dla potrzeb statystyki i ekonomiki turystyki

W. Hunzikera i K. Krapfa, definicja turystyki jako „ogółu stosunków i zjawisk wynikających z podróży i pobytu w obcych miejscowościach, o ile nie powstaje z nich trwałe osiedlenie się i o ile nie jest związane z zadną działalnością zarobkową”.

Dla ekonomiki turystyki najbardziej właściwe będzie przyjęcie Założeń definicji turystyki określonej z punktu widzenia sta­tystyki. Statystyka pozwala nam bowiem określać rolę i znaczenie turystyki w gospodarce na szczeblu miejscowości, regionu, kraju oraz w skali konty­nentów i w skali światowej.

Definicja dla potrzeb statystyki została opracowana przez Światową Or­ganizację Turystyki na międzynarodowej konferencji w Kanadzie, w 1991 r. i zaakceptowana przez Komisję Statystyczną ONZ w marcu 1993 r. Według tej definicji, przez turystykę rozumie się „ogół działań ludzi, którzy podróżu­ją i przebywają dla wypoczynku, w interesach i w innych celach przez nie więcej niż jeden rok bez przerwy w miejscach znajdujących się poza ich zwykłym otoczeniem"¹². Definicja ta ma charakter uniwersalny, dotyczy tu­rystyki międzynarodowej i krajowej.

JDla potrzeb ekonomiki turystyki przyjmiemy definicję wynikającą z połą­czenia istotnych elementów z definicji W. Hunzikera i K. Krapfa oraz defini­cji sformułowanej dla potrzeb statystyki zaakceptowanej przez Komisję Sta­tystyczną ONZ.;

Przez turystykę będziemy zatem rozumieć ogół stosunków i zjawisk wynikających z podróży i pobytu osób podróżujących w celach wypoczyn­ku, w interesach i w innych celach, pozostających poza swoim normalnym środowiskiem nie dłużej niż rok, przy czym główny cel ich wizyty jest inny niż wykonywanie czynności wynagradzanych w odwiedzanym kraju (miej­scowości). Ta definicja jest również uniwersalna i dotyczy turystyki krajowej oraz międzynarodowej.

Ustalenie i ostateczne przyjęcie w skali światowej odpowiedniej definicji turysty trwało prawie 60 lat.

Ostatnim etapem było - wspomniane poprzednio - przyjęcie w 1993 r. przez Komisję Statystyczną ONZ Zaleceń w sprawie statystyki turystyki przy­gotowanych przez Światową Organizację Turystyki

Zalecenia dzielą wszystkich uczestników ruchu podróżniczego na dwie grupy, tj. na odwiedzających oraz na innych podróżnych. „Podróżny" ozna­cza każdą osobę podróżującą między dwoma lub kilkoma krajami lub mię­dzy dworną lub kilkoma miejscowościami w obrębie kraju, w którym miesz­ka na stałe.

„Podróżny międzynarodowy" jest to każda osoba podróżująca poza krajem stałego zamieszkania (niezależnie od celu podróży i wykorzystanych środków transportu, także w przypadku podróży pieszo)

„Podróżny wewnątrzkrajowy" jest to każda osoba podróżująca mię­dzy dwiema lub kilkoma miejscowościami w granicach swojego kraju za­mieszkania niezależnie od celu podróży i wykorzystanych środków trans­portu, także w przypadku podróży pieszo.

Wszyscy podróżni, których wyjazd wiąże się z turystyką są określeni mianem „odwiedzających". Termin „odwiedzający" jest zatem podstawowym pojęciem dla całej statystyki turystyki i dla ekonomiki turystyki.

„Odwiedzający" jest to każda osoba podróżująca do miejsca znajdujące­go się poza jej zwykłym otoczeniem na czas nie dłuższy niż 12 miesięcy, jeśli jej główny cel podróży jest inny niż podjęcie działalności wynagradza­nej^ w odwiedzanej miejscowości.

Ustalono, że w statystyce turystyki międzynarodowej nie uwzględnia się pięciu kategorii podróżnych, tj. pracowników przygranicznych (mieszkają­cych w jednym kraju, a pracujących w innym), czasowych i stałych imigran­tów, nomadów (ludów wędrownych), uciekinierów, Członków sił zbrojnych (podróżujących z kraju zamieszkania do kraju odbywania służby woj­skowej), urzędników konsularnych i dyplomatów oraz podróżnych w tran­zycie.

W statystyce turystyki krajowej nie uwzględnia się sześciu kategorii pod­różnych, tj. mieszkańców danego kraju (rezydentów), którzy podróżują do innej miejscowości z zamiarem zamieszkania tam na stale; osób które pod­różują w celu podjęcia pracy zawodowej w innej miejscowości; osób, które dojeżdżają do sąsiedniej miejscowości do pracy lub nauki; nomadów i osób bez miejsca stałego zamieszkania oraz członków sił zbrojnych w czasie

manewrów.

W dyskusji nad długością pobytu zwyciężył pogląd, iż górna granica

okresu pobytu nie może w definicji dla potrzeb statystyki turystyki przekro­czyć jednego roku.

W definicji dla potrzeb statystyki nie ma natomiast dolnej granicy czasu pobytu. Dotyczy to turystyki zagranicznej i krajowej. Ze względów ekono­micznych ważna jest jednak informacja o tym, czy osoby przybywające korzy­stają z obiektów noclegowych położonych na terytorium odwiedzanego kra­ju, czy miejscowości.

W rezultacie ewolucji poglądów ostatecznie zaakceptowano trzy podsta­wowe pojęcia:

- pojęcie „odwiedzającego";

- pojęcie „turysty", czyli odwiedzającego korzystającego przynajmniej z jed­nego noclegu w turystycznych obiektach zakwaterowania zbiorowego lub w turystycznych obiektach zakwaterowania indywidulnego;

• pojęcie „odwiedzającego bez noclegów" albo „odwiedzającego jedno­dniowego" - są to odwiedzający, którzy nie nocują w obiektach zakwate­rowania zbiorowego ani w obiektach zakwaterowania indywidualnego w odwiedzanym kraju (miejscowości).

Klasyfikacja bazy noclegowej.

Do turystycznych obiektów zakwaterowania zbiorowego Zalecenia zali­czyły: hotele i inne obiekty hotelarskie, obiekty lecznicze, obozy wakacyjne i ochotnicze obozy pracy, środki transportu publicznego, ośrodki konferen­cyjne, wakacyjne obiekty mieszkalne, kempingi, pola namiotowe i pozosta­łe obiekty zakwaterowania zbiorowego.

Do „obiektów zakwaterowania indywidualnego" zostały zaliczone wła­sne drugie domy, pokoje wynajęte przy rodzinie, mieszkania wynajęte od osób prywatnych lub za pośrednictwem agencji turystycznych, nieodpłatne zakwaterowanie w mieszkaniach krewnych i znajomych oraz inne zakwate­rowanie indywidualne.

Odnośnie odwiedzających, którzy nie korzystają z noclegu ani w obiek­tach zakwaterowania zbiorowego, ani w obiektach zakwaterowania indy­widualnego niektórzy piszą, iż są to tacy odwiedzający, którzy „nie nocują w odwiedzanym kraju"'. Jest to zbyt duże uproszczenie. W takim przypad­ku Zalecenia nie wykluczają nocowania w odwiedzanym kraju czy miejsco­wości, ale jedynie wyłączają nocowanie w wyszczególnionym uprzednio rodzaju zakwaterowania. Ta grupa obejmuje zatem odwiedzających jedno­dniowych, którzy nie nocują w odwiedzanym kraju (miejscowości), ale obej­muje także te osoby, które przebywają dłużej, lecz nocują inaczej niż osoby zaklasyfikowane jako turyści, a mianowicie np. po dziennym pobycie na lądzie wracają na noc na statek zakotwiczony w porcie, co może się powta­rzać przez wiele dni. Dotyczy to także właścicieli jachtów oraz uczestników wycieczek kolejowych, którzy nocują w pociągu. Do tej grupy zalicza się również członków załóg środków transportowych, jeśli nie nocują w kraju przeznaczenia, oraz załogi okrętów wojennych przebywających w porcie w związku z wizytą kurtuazyjną w odwiedzanym kraju, jeśli ich członkowie nocują na pokładzie statku, a nie na terenie tego kraju. W tłumaczeniu Zaleceń wszystkie te osoby umownie objęto wspólną nazwą „odwiedzają­cych jednodniowych".

Naszym zdaniem, odpowiedniejszym terminem byłby „odwiedzający bez noclegów", przy czym ta łączna grupa dzieliłaby się na trzy podgrupy, tj.:

1. odwiedzających jednodniowych

2. uczestników rejsów

3. członków załóg

Metodologia UE w dziedzinie statystyki turystyki

Podstawowe formy turystyki zostały przedstawione na rysunku l. \ Unia Europejska traktuje turystykę jako jedną z ważnych dziedzin swego działania. W 1990 r. Wspólnota Europejska uznała potrzebę ustalania ram, które umożliwiłyby kompilację metod statystycznych poprzez ujednolicenie pojęć i metod przyjętych przez poszczególne kraje członkowskie. Rada Wspól­noty Europejskiej przyjęła dokument pt. Dodatek do Zaleceń Rady Wspólno­ty w kwestii metodologów zakresie turystyki.

(POTEM DOK STR 15)

Wytyczne Wspólnoty Europejskiej, u których podstaw leżą Zalecenia ONZ/ /WTO, są nieco bardziej szczegółowo zdefiniowane i pozwalają zaadapto­wać te ostatnie do realiów europejskich, a ponadto stanowią dokument, do którego łatwiej jest się odwołać w czasie przetwarzania danych statystycz­nych. Wytyczne Wspólnoty wprowadzają pojęcia rezydenta i nierezydenta. Według tych wytycznych trzy podstawowe formy turystyki zostały zdefi­niowane jak poniżej.

Turystyka krajowa jest to zespół czynności rezydentów danego obsza­ru podróżujących do i przebywających w miejscach znajdujących się poza obrębem tego obszaru (a tym samym poza ich stałym otoczeniem).

Turystyka przyjazdowa jest to ogól czynności nierezydentów podróżu­jących w obrębie danego obszaru, który nie stanowi dla nich stałego oto­czenia.

Turystyka wyjazdowa jest to zespół czynności rezydentów danego ob­szaru podróżujących do i przebywających w miejscach znajdujących się poza obrębem tego obszaru (a tym samym poza ich stałym otoczeniem)²¹.

Zakres, turystyki według Zaleceń Rady Wspólnoty Europejskiej w kwestii metodologii statystyki turystyki przedstawia rysunek 2 (p. s. 15).

Turystyka i rekreacja w hierarchii potrzeb ludzkich.

Na ogól potrzebę ludzką określa się jako - wynikające ze stanu braku -pożądanie czegoś niezbędnego do zapewnienia warunków rozwoju i funkcjo­nowania człowieka. To pożądanie może dotyczyć przedmiotów materialnych, pewnych stanów emocjonalnych, wyników jakiegoś działania oraz określo­nych stosunków między ludźmi.

W ekonomii potrzeby są traktowane jako potrzeby o charakterze kon­sumpcyjnym.

Potrzeby turystyczne

Potrzeby turystyczne (zob. też rys. 4) są potrzebami osobistymi związa­nymi z realizacją funkcji czasu wolnego (wypoczynkiem poza miejscem sta­łego zamieszkania) materialnymi i duchowymi oraz dotyczącymi dóbr rze­czowych i usług, wyższego rzędu i luksusowymi, masowymi i powszechny­mi, choć charakteryzującymi się dużym zindywidualizowaniem w zaspoka­janiu, a także okresowymi, w rozumieniu zarówno periodyczności w życiu człowieka, jak i sezonowości w rozkładzie rocznym.

Jeśli traktujemy turystykę jako jedną z dziedzin konsumpcji, to turystyka pojawia się jako odrębny zespół potrzeb człowieka (gospodarstwa domowego). Wyjazdy turystyczne stwarzają dla ludzi na tyle odmienną jakościowo sytuację, że nie ma dla niej zastępstwa w postaci wypoczynku w miejscu stałego zamieszka­nia. To właśnie stanowi generalnie podstawę odrębności potrzeb turystycz­nych.

Według definicji Międzynarodowej Akademii Tury­styki w Monte Carlo, przez „turystykę" rozumie się „podróże odbywane dla przyjemności, wypoczynku lub leczenia - pieszo lub jakimkolwiek środ­kiem komunikacji"⁶. Definicja turystyki sformułowana swego czasu przez Biuro Turystyki Ministerstwa Komunikacji w Polsce mówiła, że „Uprawianie turystyki jest to wydalanie się poza miejsce stałego zamieszkania na krótszy lub dłuższy pobyt lub poruszanie się w miejscach obcych l...] mające na celu wypoczynek, zetknięcie się z naturą, wzmocnienie zdrowia, zwiedzenie kraju, poznawanie narodu, jego pracy i dorobku gospodarczego, społecznego, kulturalnego, artystycznego, rozrywkę itp.

Z definicji turysty dla potrzeb statystyki i ekonomiki turystyki wynika, że jest to odwiedzający przynajmniej z jednym noclegiem w zakładach zakwate­rowania zbiorowego albo w obiektach zakwaterowania indywidualnego. Na pierwszym piętrze piramidy potrzeb turystycznych znajdzie się zakwaterowanie. Mogą być hotele o różnym standardzie, motele, schroniska, pensjonaty, sanatoria, domy wcza­sowe, zakwaterowanie u znajomych i przyjaciół, na kempingach, u rolników itp. Że na drugim piętrze piramidy znajdzie się wyżywienie . Mamy tu zatem restauracje tradycyjne, bary samoobsługo­we, gospody, tawerny, kuchnię międzynarodową i lokalną, piwiarnie, winiar­nie, a także przyrządzanie posiłków we własnym zakresie.

Parter piramidy potrzeb człowieka stanowią podstawowe potrzeby fizjolo­giczne. Właściwym ich odpowiednikiem w turystyce będą podróże w celu zapewnienia potrzeb podstawowych, a zatem z całą pewnością będzie to turystyka handlowa, zaopatrzeniowa. Typowym przykładem mogą być maso­we wyjazdy Polaków w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych na zaku­py do Turcji, Austrii czy innych krajów, a także wyjazdy Anglików do Francji na zakupy po wprowadzeniu zasad Jednolitego Rynku Europejskiego, czy też przyjazdy Niemców do Polski na zakupy w strefie przygranicznej.

Na pierwszym piętrze piramidy potrzeb znajdują się potrzeby bezpie­czeństwa (troska o przyszłość). Tym potrzebom będą odpowiadać wyjazdy w celu regeneracji sil fizycznych - wyjazdy lecznicze, ale także wyjazdy handlowe. Jeżeli uznamy, że potrzeby bezpieczeństwa, tj. troski o przy­szłość, dotyczą także życia „na tamtym świecie", na pierwszym piętrze pira­midy potrzeb znajdą się również wyjazdy pielgrzymkowe.

Na drugim piętrze piramidy potrzeb znajdują się potrzeby miłości, przy­należności i solidarności. Tym potrzebom odpowiadają podróże w odwie­dziny do krewnych, przyjaciół i znajomych.

Na trzecim piętrze piramidy potrzeb znajdują się potrzeby szacunku, uzna­nia i wolności. Tym potrzebom odpowiadają podróże jako dowód uznania społecznego, odbywane dla prestiżu.

Wreszcie na najwyższym piętrze możemy połączyć potrzeby wiedzy, zro­zumienia, szczęścia, samorealizacji i przeżyć duchowych. Tym potrzebom będą odpowiadać podróże podejmowane dla samej przyjemności podróżo­wania, dla radości życia, rozkoszy słońca czy deszczu - w zależności od regionu geograficznego stałego zamieszkania turystów - oraz szeroko rozu­miane wyjazdy poznawcze.

W konkluzji należałoby stwierdzić, że- uwzględniając definicję turystyki dla celów statystyki i ekonomiki turystyki- potrzeby turystyczne należałoby podzielić na niższego i wyższego rzędu.

Specyficzne cechy dóbr i usług turystycznych.

„Dobro" oznacza wszystko to, co jest dodatnio wartościowane przez ludzi i co stanowi przedmiot ich dążeń oraz pragnień. Najczęściej spotyka się podział dóbr na materialne i duchowe. Stosuje się też podział na dobra hedonistyczne (obej­mujące wszelkiego rodzaju przyjemności), dobra witalne (życie, zdrowie itp.) i dobra kulturalne, wśród których wyróżnia się następnie dobra cywilizacyj­ne, poznawcze, etyczne, estetyczne, religijne. Stosowany jest także podział na dobra ekonomiczne jako produkty pracy ludzkiej, oraz tzw. Dobra naturalne, np.: powietrze, wody. (klasycy ekonomii nazwali takie dobra dobrami wolnymi).

Ekonomika turystyki korzysta z podstawowych pojęć znanych w ekonomii, takich jak: dobra naturalne, dobra rzadkie, dobra substytucyjne i komplementarne, dobra niż­szego i wyższego rzędu.

Pierwszym który dokonał sprecyzowania oraz klasyfikacji dóbr usług turystycznych był włoski ekonomista Michaelle Troisi. Według niego wszystkie dobra, które skłaniają człowieka oddalenia się z miejsca stałego .zamieszkania w celu skorzystania z pożytków tych dóbr, można określić jako dobra turystyczne.

Na podstawie klasyfikacji M. Troisiego możemy podzielić wszystkie do­bra i usługi turystyczne na trzy grupy.

Dobra naturalne, tj. takie jak: powietrze, klimat, konfiguracja terenu, krajobraz i inne, nazywane przez niego kapitałem turystycznym potencjal­nym lub ukrytym. Konfiguracja terenu może stanowić niebagatelną atrakcję turystyczną, taką atrakcją jest np. Wielki Kanion Kolorado, Wielki Kanion Kolorado to gigan­tyczna wyrwa w samym środku pustyni arizońskiej. Ma około 515 km dłu­gości. W najgłębszym miejscu wąwóz sięga ponad półtora km w głąb zie­mi. Szerokość w najszerszym miejscu wynosi 29 km, a w najwęższym tylko 800 m.W Europie : jaskinie Frasassi we Włoszech, w pobliżu Ankony - podziemny świat cu­dów. Labirynt pieczar i korytarzy ma łączną długość 13 km. Największa z jaskiń w swym wnętrzu mogłaby pomieścić całą katedrę.Do naturalnych walorów turystycznych na skalę światówą możemy zaliczyć np. największy na świecie krater wulkaniczny „Haleakala- siedziba słońca” na hawajskiej wyspie Maui.

Dobra stworzone przez człowieka, np. zabytki, kolekcje dzieł sztuki, kompleksy uzdrowiskowe itp., czyli dobra będące rezultatem dzia­łalności ludzi i w związku z tym związane z kosztami; wśród tych dóbr możemy wyróżnić czw. dobra rzadkie, istniejące w ograniczonej ilości i nie wytwarzane obecnie, jak np. specjalne kolekcje dziel sztuki, wyjątkowej wartości zabytki architektoniczne, zabytki dawnej kulimy splecione z cuda­mi natury, np. Petra w Jordanii.

Petra byla stolicą starożytnych Nabatejczyków. Było to duże miasto oto­czone górami, wykute w czerwonych skalach, właściwie nie do zdobycia. Do Petry wiodła długa wąska dróżka w wąwozie wśród pionowych ścian skal­nych, wysokich na kilkadziesiąt i więcej metrów. W 312 r. p.n.e. syryjski król Antigonis I próbował podbić Petrę. Biblijne źródło mówi o królu Aretasie I (170 r. p.n.e.). Dwa wieki panowali tam Rzymianie. Ruiny zostały odkryte przez Szwajcara, J. L. Burkhardta. Zachował się skarbiec, słynny zespół gro­bowców i świątyń wykutych w stromych zboczach skalnych, bogato ukształ­towane fasady. Z okresu rzymskiego pozostały resztki ulic, forum, ruiny do­mów, dwa teatry, świątynie i inne pozostałości. Petra jest zaliczona do naj­większych cudów świata.

Dobra rzadkie, stanowiące atrakcje turystyczne, rozsiane są właściwe po całym świecie.

- Angkor, miasto Świątyń i tajemnic. Są tu należące do najcenniejszych skar­bów światowej kultury, kamienne świątynie, położone w odległości 240 km od stolicy Kambodży, zapomnianej stolicy średniowiecznego im­perium Khmerów. Okres świetności miasta przypadł na rok 1000 naszej ery. Było to największe miasto tego okresu, liczyło bowiem okoł miliona mieszkańców;

- zakazane miasto w Pekinie - otoczone murem wysokości 11 m. liczy 800 pałaców, 75 wolno stojących sal-pawilonów, są liczne świątynie i biblio­teki;

- zagubione w peruwiańskich ”Aadach” miąsto.Macbu Picchu położone na stoku i na wierzchołku góry, otulone chmurami mgieł w odległości pra­wie 100 km od miasta Cuzzo. Jest tu kompleks świątyń, pałaców, domów, łaźni, akweduktów i dziedzińców. Wszystko jest zbudowane z ogrom­nych bloków kamiennych. Całość pochodzi z 15 wieku naszej ery.

W Europie przykładami rzadkich dóbr turystycznych stworzonych przez człowieka mogą

być:

- góra św. Michała, skalista wyspa w pobliżu francuskiej Normandii, z gotyc­kim klasztorem i kościołem, słynnym z tego, że w czasie budowy obserwo­wano tu niecodzienne i trudne do wytłumaczenia zjawiska. W czasie odpły­wu wyspę łączy z brzegiem wąska grobla. Na wyspie w czasach przed­chrześcijańskich było miejsce kultowe Druidów, którzy czcili tu słońce;

- katedra Notre Damę w Chartces, w północnej Francji nad rzeką Eure. Jest to miejsce kultu z czasów przedchrześcijańskich. W wieku 12 zbudowano tu katedrę według słynnej architektonicznej proporcji „złotej liczby", (l: 1,618). Uważa się, że daje to niepowtarzalny efekt estetyczny. Pielgrzy­mi twierdzą, że wewnątrz świątyni odczuwa się duchową potęgę miejsca. Wydaje się, że wnętrze świątyni porywa ciała ku górze, jakby wystawiając je na działanie dwu sił: tajemniczą energię ziemi, emanującą z dołu i bo­ską inspirację, spływającą z góry. W sumie fascynująca siła katedry z Chart­ces jest niepowtarzalna;

- do niebywałych dóbr rzadkich, stworzonych przez człowieka, zaliczana jest Alhambra, Mauretański Raj, pałac-forteca o niezrównanie pięknych wnętrzach, górujący nad miastem Grenada w Hiszpanii;

- w Niemczech, w Bawarsko-Tyrolskich Alpach na uwagę zasługuje wznie-^< siony w drugiej połowie 19 wieku przez króla Ludwika Bawarskiego za­mek, stanowiący hołd rycerzom z dawnych legend germańskich w powią­zaniu z artystycznymi wizjami kompozytora Richarda Wagnera;

- w Polsce do grupy dóbr rzadkich należy zaliczyć np. kaplicę św. Kingi w kopalni soli w Wieliczce, największą podziemną świątynię wykutą

w soli.

Dobra komplementarne, czyli uzupełniające dobra i usługi turystycz­ne, tj. takie, które są związane z obydwiema poprzednimi grupami. Całość komplementarnych dóbr i usług turystycznych, jak komunikacja, drogi, baza noclegowa, gastronomia, przedsiębiorstwa turystyczne itp., stanowi „wypo­sażenie recepcyjne" kraju, regionu, miejscowości czy dzielnicy.

Wszystkie dobra turystyczne dzieli się na podstawowe i komplemen­tarne. Podstawowymi dobrami turystycznymi są dobra naturalne i produk­ty pracy ludzkiej tworzone pośrednio z myślą o turystyce. Stanowią one główną silę przyciągania turystów. Termin „podstawowe dobra turystyczne" odpowiada pojęciu „walory turystyczne". Komplementarne dobra i usługi turystyczne stanowią bazę materialną i organizacyjną rozwoju turystyki. Dobra i usługi komplementarne zaspokajają potrzeby turystyczne łącznie z dobra­mi turystycznymi. Komplementarne dobra turystyczne tworzą głównie materialno-organizacyjne warunki rozwoju usług turystycznych

Ogół wszystkich dóbr turystycznych natu­ralnych i stworzonych przez człowieka, będących atrakcją dla turystów, sta­nowi majątek turystyczny kraju.

Człowiek może rozwijać działalność gospodarczą w celu zachowania i ulepszania dóbr turystycznych, takich jak piękno krajobrazu, piękno pano­ramy, klimat, powietrze, akweny, plaże itp.

„dóbr materialnych nieprzenośnych", co zna­czy, że nie mogą być odłączone od kraju czy miejscowości, gdzie występu­ją. Stanowią bowiem całość z dobrami materialnymi z nimi związanymi.

Typowy przykład. Podczas pobytu w stolicy Syrii, Damaszku, w programie zwiedzania przewiduje się wyjazd autokarem na wznoszące się nad miastem wzgórza. Znajduje się tam zagospodarowany punkt widokowy (napoje, pamiątki). Rozciąga się stamtąd w dalekiej perspektywie wspaniały widok na ośnieżone góry Golan, natomiast w dole ukazuje się w całej okaza­łości olbrzymie miasto Damaszek, z wieloma meczetami. W pewnej chwili zadumanym turystom przewodnik wskazuje położone o kilkadziesiąt metrów poniżej miejsce, mówiąc: „właśnie przypuszczalnie w tym miejscu Kain zabił Abla" (według Starego Testamentu Abel byt młodszym synem Adama i Ewy, pierwszym człowiekiem, który zajmował się pasterstwem - został zabity z za­wiści przez starszego brata za to, że Bóg przyjął od Abla ofiarę ze zwierząt). Dla wielu słuchających jest to wielkie przeżycie, a niektórzy przebywają wiele tysięcy kilometrów, aby się znaleźć w biblijnym miejscu życia Adama i ew} Wydają pieniądze na komunikację, hotele, pamiątki itp. Mamy w tym przypadku do czynienia z typowym dobrem turystycznym nieprzenośnym

Obecnie spotykamy się z różnymi próbami tworzenia dla turystów na miastek dóbr turystycznych, takich jak oranżerie czy pseudo dżungle (np w Holandii), gdzie prezentuje się Horę i niektóre okazy fauny rejonów pod zwrotnikowych pod olbrzymimi namiotami zapewniającymi odpowiednie temperaturę i wilgotność. Powstają nowe cele wizyt turystycznych. Na przy­kład w Austrii, 30 km od Wiednia, we wsi Ganserndorf, utworzono dla turystów namiastkę „czarnego lądu afrykańskiego" i Acapulco z Meksyku -tzw. Safari Park, z ponad 600 wolno żyjącymi zwierzętami.

W turystyce ważną kwestią jest powiązanie między owymi dobrami. Może to być powiązanie komplementarne, czyli uzupełniające, bądź powiązanie substytucyjne, które występuje wówczas, gdy mamy do czynienia z dobrami się zastępującymi. Substytucja może dotyczyć wyboru miejsca wypoczynku, środka transportu, standardu, usług itp.

W ekonomice turystyki spotykamy się także z pojęciem dóbr wyższego i niższego rzędu. Na ogól uważa się, iż dobra turystyczne naturalne i stwo­rzone przez człowieka, należą do dóbr wyższego rzędu, ponieważ zaspoka­jają potrzeby ludzkie znajdujące się na wyższych piętrach w piramidzie po­trzeb, a udział wydatków na te dobra rośnie w miarę wzrostu dochodów ludności. Dobra niższego rzędu zaspokajają potrzeby znajdujące się na niż­szych piętrach piramidy potrzeb, a udział wydatków na te dobra relatywnie maleje w miarę wzrostu dochodów.

Typowym przykładem mogą być:

Jerozolima - „święte miasto" trzech religii: chrześcijaństwa, judaizmu i is­lamu. Klasztor zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, grób Dawida i Wieczer­nik, kościół Nawiedzenia i klasztor franciszkanów nad grotą Jana Chrzci­ciela. Na wzgórzu Moria - „święta skała" czczona przez Żydów jako miejsce ofiary Abrahama, a przez muzułmanów jako miejsce wniebowzięcia Maho­meta. Była tu świątynia zbudowana przez króla Salomona (960 r. przed Chr.). Pozostałość: „Ściana placzu", miejsce kultowe Żydów. Głównym ośrodkiem kultowym chrześcijaństwa jest kościół Św. Grobu na wzgórzu Golgota (Kal­waria).

Mekka - znajduje się w Arabii Saudyjskiej. Święte miasto i cel pielgrzy­mek muzułmanów z całego świata. Miejsce urodzenia Mahometa i w 630 r. triumfalnego powrotu po ucieczce do Medyny (620 r.). W centrum Mekki jest usytuowany meczet z olbrzymim dziedzińcem, gdzie znajduje się Kaaba. Jest to rodzaj olbrzymiego relikwiarza, o wymiarach wys. 15 m, dl. 12 m, szer. 10 m, wykonanego z bloków szarego kamienia, na podstawie z marmuru; na­rożniki wyznaczają strony świata. We wschodnim rogu na wys. 1,5 m jest wmurowany Czarny Kamień, największa świętość muzułmanów. Składa się on z kilku kamieni spojonych srebrną obręczą. Wnętrze Kaaby ozdabiają złote i srebrne lampy oraz inskrypcje na ścianach. Z zewnątrz Kaaba jest pokryta haftowaną zasłoną z czarnego brokatu, co roku zmienianą. Dziedzi­niec jest otoczony murem z 19 bramami i siedmiu minaretami. Kaabę mieli zbudować Abraham i Izmael a Czarny Kamień miał zostać przyniesiony przez archanioła Gabriela i obudowany przez Abrahama. W czasie potopu Czarny Kamień miał zostać uniesiony do nieba. W III w. n.e. plemiona arabskie uważały Kaabę za „świętą i odwieczną".

Rzym - jako dobro turystyczne ma charakter monopolu ze względu na to, iż był stolicą starożytnego Imperium Rzymskiego, a obecnie ze względu na Watykan - siedzibę Ojca Świętego.

Przykładami quasi-monopolu mogą być m.in. miejscowość pielgrzymkowo-turystyczna Lourdes we Francji, czy Fatima w Portugalii, a także Często­chowa w Polsce.

Specyficzne cechy dóbr turystycznych

Dobrem turystycznym w danym kraju może być wszystko to, co się odnosi do jego warunków geograficzno-przyrodniczych, kultury materialnej i duchowej, czy też odrębności historyczno-społeczno-politycznej. Główną cechę specyficzną dóbr turystycznych nale­ży uznać powszechność ich występowania.

Specyficzną cechą naturalnych i stworzonych przez człowieka, dóbr turystycznych jest to, iż nie ulegają one spożyciu w trakcie konsumpcji turystycznej, jeżeli konsumpcja polega na poznawaniu i obserwowaniu.

Dobra te, zarówno naturalne, jak i stworzone przez człowieka, mogą jednak być -niszczone, dewastowane i grabione przez ludzką niefrasobli­wość, wandalizm, brak szacunku do przyrody i kradzieże. Zbyt duży wpływ turystów do jednej miejscowości może prowadzić do rozwoju nowych miejscowości w tym samym rejonie, jeżeli mają one podobne walory turystyczne.

Istnieją ponadto dobra turystyczne, które zostałyby tak zakwalifikowane przez ekonomię ani inne dziedziny wiedzy.

Np. Gietrzwald na Warmii jest znany w całej Polsce i poza jej granicami jako miejsce zatwierdzonych przez kościół objawień Matki Bożej.

Do tego rodzaju miejsca mogą być powo­dem do podróży nie tylko żywych, ale i umarłych.

Na przykład bogaci muzułmanie chowają swych zmarłych w Iraku w świę­tym mieście Kerbela, gdzie znajduje się grób Husajna, wnuka Mahometa. Uda­ją się tam słynne karawany ze zwłokami zmarłych. Bogaci Żydzi starają się chować swoich zmarłych w Jerozolimie, na stoku Góry Oliwnej. Słynnym miej­scem kremacji zwłok bogatych lub wybitnie zasłużonych wyznawców hindu­izmu jest Benares nad Gangesem.

Kolejną właściwością dóbr turystycznych jest to, że turyści nie mogą do­chodzić swych pretensji na drodze prawnej, jeśli dobra te nie spełnią ich oczekiwań, tzn. że turysta nie może zgłaszać pretensji, jeśli np. w efekcie pielgrzymki nie doznał oczekiwanej łaski cudownego uzdrowienia, jeśli nie zachwycił się oglądając określone osobliwości, ani nie ujrzał ducha np. dość powszechnie reklamowanej „Białej Damy".

Istotną cechą dóbr turystycznych, nawet stworzonych przez człowieka, jest zatem ich niematerialny charakter. Zwrócił na to uwagę klasyk nauki o turystyce, prof. Pauł Bernecker, który stwierdził, że istnieją dobra material­ne, które mają również walory niematerialne, co jest charakterystyczne dla takich obiektów, jak dzieła sztuki, zabytki historyczne itp.

Właściwość dóbr turystycznych należy także uznać okolicz­ność, że dobra turystyczne w danym kraju (czy regionie) podlegają stałej ilo­ściowej fluktuacji. Dzieje się tak przynajmniej z trzech powodów, a mianowicie:

- z przyczyn samorzutnych, np. wyczerpywanie się źródeł mineralnych w jednych miejscowościach, a pojawienie się w innych miejscowościach;

- z przyczyn wynikających z działalności ludzkiej, która może pozbawić niektóre miejscowości ich atrakcyjności, np. przez wycięcie lasów, regula­cję rzek, budowę zbiorników wodnych lub zatrucie wód, lub odwrotnie -z działalności, która może podnieść te walory (np. otwarcie muzeum ze­garów słonecznych w Jędrzejowie okazało się atrakcją dla turystów krajo­wych i zagranicznych);

- z przyczyn wynikających ze zmiany gustów lub pojawienia się nowej mody, co może sprawić, że dobrem turystycznym staną się rzeczy lub zjawiska dawniej pozostające w cieniu".

Można uznać, że ilość dóbr turystycznych jest praktycznie nieograniczo­na, ale udostępnienie ich turystom, uzyskanie z tych dóbr określonych efek­tów gospodarczych, zależy od komplementarnych dóbr i usług turystycz­nych, czyli od stanu zagospodarowania turystycznego kraju, regionu lub miejscowości

Klasyfikacja walorów turystycznych i zagospodarowania turystycznego

Walory turystyczne M. Baud-Bovy podzielił na trzy grupy, a mianowicie:

- naturalne walory turystyczne;

- zabytki turystyczne;

- walory turystyczne „ludzkie".

Naturalne walory turystyczne, w zależności od regionu geograficznego, mają swoje plusy i minusy.

Ważną kwestią są warunki sanitarne a w szczególności informacje o róż­nych chorobach. Organizatorzy podróży dość często nie podają rzetelnych informacji w obawie, aby te informacje nie działały jako antyreklama odstra­szająca potencjalnych turystów przed podjęciem decyzji wyjazdu do okre­ślonego kraju. Tak np. organizatorzy wyjazdów do Indii, Chin, krajów Ame­ryki Południowej, na wyspy Oceanu Spokojnego.

Walory uzdrowiskowe mają również swoje plusy i minusy, co znajduje odbicie we wskazaniach i przeciwwskazaniach medycznych. Polskie biura podróży w swych katalogach wyjątkowo podają tylko wskazania medyczne dotyczące polskich uzdrowisk, pomijają natomiast przeciwwskazania - zresztą również Izba Gospodarcza „Uzdrowiska Polskie" w wydawanych informa­cjach o polskich uzdrowiskach postępuje podobnie: szczegółowo rozpisuje się o wskazaniach medycznych, a nic nie mówi o przeciwwskazaniach.

M. Baud-Bovy podzielił zabytki historyczne na trzy grupy, tj. na duże skupiska zabytków, jak rozległe wykopaliska archeologiczne, miasta-zabytki, muzea itp., na zabytki występujące pojedynczo, jak klasztory, kościoły, zamki, fortyfikacje itp., oraz na przykłady architektury ludowej.

Walory turystyczne „ludzkie" podzielił na poczucie gościnności, tradycje (np. tradycje religijne, obchody świąt, pielgrzymki, obchody uroczystości ludowych, kultywowanie tradycyjnych strojów ludowych, rzemiosła ludo­wego, tradycyjnej kuchni itp.) oraz na działalność ludzką (jak rzemiosło, przemysł, wielkie kompleksy przemysłowe, porty itp. oraz targi i wystawy).

Wśród ludzkich walorów turystycznych należy zwrócić uwagę na potrze­bę i konieczność przestrzegania określonych reguł postępowania i zacho­wania się w określonych sytuacjach.

M. Baucl-Bovy wyróżnia następujące podstawowe elementy zagospoda­rowania turystycznego, stanowiące komplementarne wyposażenie umożli­wiające turystom korzystanie z pożytków dóbr turystycznych i zapewniające określone efekty gospodarcze z napływu turystów.

1. Dostępność komunikacyjna regionu, miejscowości czy kraju. Najczęściej istnieje ona niezależnie od stopnia rozwoju turystyki w danym regionie. Sprawą zasadniczą jest dobranie odpowiedniej proporcji w stosunku do możliwości recepcyjnych danego regionu, które same w sobie są funkcją jego walorów turystycznych. Zdaniem cytowanego autora nie należy zbyt szeroko otwierać drzwi do regionu, którego urok i atrakcyjność opierają się na zachowaniu naturalnej dzikości.

2. Infrastruktura ogólna - jest sumą elementów, których istnienie nie zależy od rozwoju turystyki. Pewne elementy mogą faworyzować rozwój tury­styki, ale istnieją też od niej niezależnie. Infrastruktura obejmuje środki komunikacji wewnątrz regionu, podstawowe urządzenia administracyj­ne, kulturalne i socjalne oraz sieć uzbrojenia technicznego terenu.

3. Infrastruktura turystyczna - składa się z elementów, które powstają dzię­ki nadaniu danemu regionowi lub miejscowości charakteru turystyczne­go. Ta infrastruktura obejmuje środki komunikacji związane szczególnie z turystyką, a także urządzenia administracyjne i socjalne oraz sieć uzbro­jenia technicznego ośrodków turystycznych.

4. Trwale zagospodarowanie turystyczne - obejmuje wszystko to, co tworzy się dla zakwaterowania i wyżywienia turystów przejeżdżających tranzy­tem lub przyjeżdżających na pobyt wypoczynkowy, oraz dla personelu obsługującego.

5. Urządzenia rozrywkowe i sportowe - obejmują wszystkie obiekty które buduje się dla rozrywki turystów. Stworzenie tych urządzeń jest koniecz­ne po to, aby turysta w miejscu, do którego przyjechał, nie nudził się. Jeżeli turysta się gdzieś nudzi, nigdy już tam nie przyjedzie, a na dodatek odwiedzie od zamiaru przyjazdu swych bliskich i dalszych znajomych. Wchodzą tu w grę urządzenia rozrywkowe oraz urządzenia sportowe umożliwiające organizowanie zawodów i konkursów, w których turysta będzie mógł brać udział jako uczestnik lub widz. W zależności od typu miejscowości, chodzi tu zarówno o urządzenia do uprawiania sportów zimowych, jak i letnich.

6. Turystyczne zagospodarowanie handlowe - grupuje zakłady tworzone niemal wyłącznie dla turystów. Są to sklepy spożywcze dla turystów prze­bywających przejazdem i przybywających na wypoczynek oraz inne skle­py, np. sprzedające odzież i artykuły sportowe, fotooptyczne, apteki, punk­ty sprzedaży książek, gazet, artykułów tytoniowych, pośrednictwa w sprze­daży nieruchomości itp. oraz zakłady rzemieślnicze (fryzjerskie itp. ).

7. Zagospodarowanie w zakresie recepcji i informacji - grupuje służbę in­formacyjną i organizacje działające w dziedzinie turystyki.

8. Urządzenia lecznicze uzdrowisk lub stacji klimatycznych.

Walory wypoczynkowe. Wyróżniamy tu walory wypoczynkowe letnie i zimowe. Obszary mające walory wypoczynkowe O. Rogalewski dzieli na cztery podstawowe grupy, tj. na tereny o walorach środowiska wypoczyn­kowego, wielkie miasta będące równocześnie wyróżniającymi się ośrodka­mi życia kulturalnego, modne miejscowości stanowiące centra rozrywkowo-wypoczynkowe oraz miejscowości uzdrowiskowe.

Walory krajoznawcze. Należą do nich: walory środowiska przyrodni­czego

(tj. charakterystyczne zespoły krajobrazowe i osobliwości przyrodni­cze oraz cieki wodne), walory tradycyjnej kultury ludowej, (tj. folklor, ob­rzędy ludowe, dzieła sztuki ludowej plastycznej, relikty ludowej kultury materialnej),

walory dóbr kultury (tj. zabytki budownictwa, sztuk plastycz­nych, kultury materialnej, pamiątki historyczne),

walory współczesnych osią­gnięć człowieka (tj. charakterystyczne obiekty oraz przejawy współczesnej gospodarki, techniki, nauki i kultury).

W grupie zabytków należy wyróżnić centra zabytkowe, np. śródmieścia historyczne starych grodów, zespoły za­bytkowe, tj. zgrupowanie kilku obiektów zabytkowych różnego rodzaju (np. Nieborów, gdzie znajduje się pałac, park, muzeum wnętrz itd.) oraz obiekty zabytkowe (np. ruiny zamku, zabytkowy kościół, zabytkowy klasztor, cie­kawy pomnik itp.), a wreszcie miejsca historyczne, tj. miejsca ważnego wy darzenia historycznego, działalności wybitnych jednostek czy grup ludzi oraz ośrodki zabytków ruchomych (np. muzea, archiwa, biblioteki).

Walory specjalistyczne. Są to cechy i elementy środowiska przyrodni­czego, które umożliwiają uprawianie poszczególnych rodzajów turystyki spe­cjalistycznej. Wyróżnia się zatem walory wędkarskie, myśliwskie, żeglarskie i motorowodne, taternickie (alpinistyczne) i walory turystyki jeździeckiej. W zależności od innych rodzajów turystyki specjalistycznej można wyróż­niać odpowiednie walory turystyczne.

Usługi turystyczne

W ekonomii „usługami" nazywa się wszelkie czynności związane bezpo­średnio lub pośrednio z zaspokajaniem potrzeb ludzkich, ale nie służące do wytwarzania przedmiotów²³. Usługi są elementem infrastruktury gospodar­czej (m.in. usługi komunalne, gastronomiczne, bytowe, ubezpieczeniowe, bankowe, handel) infrastruktury technicznej (komunikacja, wodociągi, gazownictwo) oraz infrastruktura społeczna (kultura, oświata, ochrona zdrowia)

„Usługami turystycznymi" nazywamy wszelkie czynności, które zaspokajają potrzeby turystów związane z samą podróżą oraz realiza­cją jej celu na obszarze turystycznym, tj. zaspokajają potrzeby tury­stów przed, w czasie podróży i pobytów oraz po podróży.

Usługi tury­styczne pełnią trzy funkcje związane z istotą potrzeb turystycznych, a mia­nowicie:

- funkcję dostarczania towarów służących zaspokajaniu podstawowych po­trzeb człowieka, zmodyfikowaną przez specyficzną sytuację, w jakiej się znajduje turysta, oraz towarów o charakterze turystycznym;

• funkcję bezpośredniego "oddziaływania na osobę turysty oraz na posiada­ne przez niego przedmioty, czyli zapewnianie mu warunków wypoczyn­ku (w tym również leczenia) poza miejscem stałego zamieszkania, udzie­lanie mu niezbędnych informacji oraz utrzymywanie elementów wyposa­żenia turysty w stanie zdatności do użytku.

Zakres usług turystycznych jest szeroki i zróżnicowany. Zależy on przede wszystkim od zróżnicowania potrzeb turystów. W miarę rozwoju turystyki jedne usługi zanikają, a pojawiają się nowe.

Następujące grupy usług: transportowe, hotelarskie, informacyjne, gastronomiczne, bankowe, pośrednictwa, wypoczynkowe, kultury fizycznej, infrastruktury lokalnej, handlowe, rześmieślnicze.

Produkt turystyczny

Przez „produkt" rozumie się dobra i usługi zdolne do zaspokajania potrzeb ludzkich.

Wąskim znaczeniu termin ten oznacza to, co turyści kupują, np. transport lub zakwaterowanie - od­dzielnie lub w formie pakietu (package). W szerszym znaczeniu jest to kom­pozycja tego, co turyści robią, oraz walorów, urządzeń i usług, z których w tym celu korzystają. Z punktu widzenia turystów całkowity produkt tury­styczny obejmuje całość przeżytego doświadczenia od chwili opuszczenia domu do powrotu - w odróżnieniu np. od miejsca w samolocie lub pokoju w hotelu jako pojedynczych produktów. Całkowity produkt turystyczny (np. wypoczynek nad morzem, wycieczka autokarowa lub wyjazd na konferen­cję) jest produktem złożonym.

Naszym zdaniem, mówienie o produkcie turystycznym jako usłudze ma całkowite uzasadnienie. Widać to wyraźnie, kiedy mówimy o całościowym produkcie turystycznym, jakim jest podróż (wycieczka zryczałtowana, skła­dająca się z wielu elementów, głównie usług, ale także z elementów mate­rialnych, tj. kiedy mówimy o podróży jako o usłudze). Każdy ze składowych elementów takiego całościowego produktu prezentuje produkty cząstkowe, wytwarzane przez różne przedsiębiorstwa. Tak więc przedsiębiorstwo prze­wozowe zapewnia usługę przewozu, hotele zapewniają noclegi, pilot grupy zapewnia usługę kierownica podróży, przemysł pamiątkarski zapewnia pa­miątki. Taki całościowy produkt turystyczny jest zarówno usługą niemate­rialną, której nie można na razie w pełni odczuć, a tym bardziej jeszcze trudniej jest opisać, ponieważ klient kupuje nie tylko konkretne usługi, ale także swe oczekiwania; produkt ten zawiera coś abstrakcyjnego, na co skła­dają się takie elementy, jak czas, przestrzeń i osoba, co różni się w zależno­ści od kraju, czasu i osoby podróżującej; zawiera coś krótkotrwałego, prze­mijającego (np. miejsce w łóżku hotelowym, które nie wykorzystane danego dnia „znika"); składa się z wielu elementów, jak „wiązka usług")

Całościowy produkt turystyczny jako podróż (usługa turystyczna) obejmuje cząstkowe usługi- turystyczne-m cząstkowe produkty turystyczne:

- w miejscu zamieszkania: informacje i porady w biurze podróży, pośred­nictwo w biurze podróży lub innej organizacji, wyposażenie na podróż;

- „w drodze": transport, opieka kierownika grupy, wyżywienie;

- w miejscowości pobytu wakacyjnego: zakwaterowanie, wyżywienie, opieka pilota, rozrywki, sport, pamiątki itd.

Produkt turystyczny powinien w możliwe dużym stopniu oczekiwania kupującego i zaspokajać jego potrzeby. Jest to sprawa podstawowa.

Na podstawie dotychczasowych wywodów można zdefiniować produkt turystyczny jako jedność walorów turystycznych w miejscu docelowym pod­róży oraz komplementarnych dóbr i usług, które umożliwiają czasową zmia­nę stałego środowiska, a także umożliwiają i uprzyjemniają pobyt w miejscu docelowym podróży.

Cechy produktu turystycznego

• nie materialny charakter produktu turystycznego; pozostawia po sobie ślad w postaci rachunku i wspomnień o ofercie

• komplementarny charakter produktu turystycznego; popyt na dobra turystyczne jest związany z popytem na inne dobra usługi

• produkt turystyczny jest podatny na substytucje

• sezonowość; za te same usługi mamy inne cenny w sezonie letnim czy zimowym

• nie można go magazynować

• nie wchodzi w grę również przecena; ponieważ nie można obniżać ceny usług, których się nie sprzeda

Każda branża ma swoją specyfikę. Ma ją również gospodarka turystycz­na. Biura podróży poprzez rezerwacje lub też zakupy z wyprzedzeniem (czarter) miejsc w hotelach lub w środkach komunikacji gromadzą dla swe­go użytku możliwości usługowe jak gdyby w magazynie. W tym sensie można jednak mówić, iż w turystyce występuje potencjalny produkt tury­styczny „w zapasie". Przykładem właśnie takiego magazynowania produk­tów turystycznych (wycieczek) jest przygotowywanie katalogów wyjazdów wypoczynkowych czy innych wraz z grafikiem wyjazdów na cały sezon letni bądź zimowy lub na jakikolwiek inny okres, które oferuje się z wy­przedzeniem niekiedy kilkumiesięcznym. Ustalany dla potrzeb detalicznej sprzedaży na poszczególne daty „stan sprzedaży," i „stan wolnych miejsc" jea niczym innym jak stanem inwentarzowym.

Podobnie - z modyfikacją do specyfiki turystyki - mamy do czynienia również z przeceną. Ostatnio praktykuje się formę sprzedaży „w ostatniej chwili" (.last minutę). Dotyczy to sytuacji, kiedy nie wchodzi w grę anulowa­nie imprezy be? konieczności poniesienia kosztów. Powstają specjalne biu­ra podróży, które zajmują się sprzedażą „w ostatniej chwili" produktów tury­stycznych różnych organizatorów podróży. Cena jest oczywiście znacznie obniżona i kształtuje się czasem nawet poniżej kosztów. Każda bowiem kwota uzyskana ze sprzedaży „w ostatniej chwili" zmniejsza organizatorowi stratę. Jest to więc swego rodzaju „przecena".

W turystyce dość często następuje Nabywca kupuje w biurze podróży goto­wy produkt turystyczny (pobyt wypoczynkowy, wycieczkę objazdową itp.) z wyprzedzeniem w czasie (niekiedy kilkumiesięcznym), a „konsumuje" ten „produkt" w odległości nawet kilku tysięcy kilometrów od miejsca zakupu .

Specyficzna cecha produktu turystycznego polega więc na tym, iż o jego ' rzeczywistych właściwościach i zaletach oraz mankamentach można się prze­konać dopiero w czasie konsumpcji, czyli podczas udziału w imprezie.

Niektórzy jako cechę produktu podają jego złożoność i zarazem dodają, iż stanowi on „pakiet" usług. Termin „pakiet" sugeruje, że mamy do czynienia z mechanicznym zestawieniem różnych usług i że cena jest sumą cen jednostkowych. Tymczasem gotowy produkt turystyczny nie jest zwykłym pakietem poszczególnych usług jako elementów składowych, ale stanowi połączoną całość za cenę zryczałtowaną. Z tych samych ele­mentów można utworzyć różne gotowe produkty: jeden z nich może być kiepski, ą drugi doskonały. Podobnie architekt w projektowaniu może się wykazać dużą pomysłowością dysponując tymi samymi lub podobnymi ele­mentami czy założeniami.

Produkt turystyczny w biurze podróży

Podstawę koncepcji produktu turystycznego stanowi połączenie rodza­ju turystyki z formą turystyki.

Rodzaj turystyki zależy od intencji, jakie turysta wiąże ze swoją podróżą. Intencje stanowią integralną część motywu podróży. Na ogół motyw ten pokrywa się z celem podróży. Mamy tu do czynienia z dużą różnorodnością pragnień i zamierzeń potencjalnych turystów, a pragnienia te stanowią pod­stawę wielu rodzajów turystyki. Rodzaj turystyki zależy zatem od wewnętrz­nego zamysłu człowieka, tj. od motywu i celu podróży. O formach turystyki decydują czynniki zewnętrzne. Formy te są rozmaite i ulegają ciągłym zmia­nom. Istnieje w tej dziedzinie stały rozwój: jedne formy znikają, a inne po­wstają³⁵. Określony rodzaj turystyki może się realizować w różnych for­mach. Może być jeden rodzaj i wiele form. Istnieje zasadnicza różnica mię­dzy rodzajem i formą turystyki. Jest to różnica tak znaczna, jak znaczna jest różnica między poszczególnymi formami literackimi opowiadającymi o tym samym wydarzeniu.

Klasyfikacja celów wyjazdów turystycznych według Zaleceń Światowej Organizacji Turystyki przewiduje sześć grup celów. Wszystkim tym gru­pom można przyporządkować określone rodzaje turystyki. Grupy te przed­stawiają się jak to podano poniżej:

• wypoczynek, rekreacja i wakacje: zwiedzanie, zakupy, rozrywki

• odwiedziny u krewnych i znajomych

• podróże w sprawach zawodowych i interesach: wizytacje, podróże handlowe, konferencje, kongresy, targi, przygotowywanie wycieczek dla turystów.

• podróże w celach zdrowotnych

• podróże w celach religijnych, pielgrzymki

• inne: podróże załóg statków i samolotów pasażerskich, tranzyt, nieznany cel podróży

Rodzaje turystyki: wypoczynkowa, poznawcza, lecznicza, religijna, kongresowa, studyjna itp.

Najczęściej występujące czynniki zewnętrzne decydujące o formie turystyki to:

• kraj zamieszkania (turystyka krajowa, zagraniczna wyjazdowa i przyjazdowa)

• czas trwania podróży

• środki lokomocji

• okres wyjazdu; turystyka urlopowa zimowa lub letnia, weekendowa, świąteczna

• liczba osób biorących udział w podróży

• stopień trudności

• płeć

• wiek

• stan rodzinny; osób samotnych, wyjazdy familijne

• miejsce zamieszkania; wieś , miasta

• stan zdrowia; osób zdrowych, lecznicza, osób niepełnosprawnych

• organizator wyjazdu; samodzielna, wyjazdy organizowane

• zamożność; luksusowa, tania, socjalna

Każdy rodzaj turystyki może się realizować w różnych formach i, jak poprzednio wspominaliśmy, połączenie rodzajów turystyki z formą turysty­ki stanowi podstawę koncepcji produktu turystycznego.

W biurze podróży produktem turystycznym mogą być zarówno pojedyn­cze usługi (produkt jednostkowy), jak i kombinacje różnych elementów. Stąd też może to być produkt mniej lub bardziej kompleksowy, cząstkowy czy też kompleksowy. W przypadku produktu turystycznego będącego kom­binacją kilku elementów, biuro podróży występuje jako organizator podró­ży (touroperator).

Produktu tego nie można traktować jako zwykłego zestawienia poszczególnych usług, łączy je bo­wiem w całość sama koncepcja wycieczki, elementy te stanowią zatem jed­ną całość. Na ogół wycieczki tego rodzaju nazywa się wycieczkami zry­czałtowanymi.

Rozróżnia się dwa podstawowe rodzaje wycieczek zryczałtowanych. Je­den rodzaj stanowią wycieczki organizowane na życzenie klienta, a drugi organizowane z inicjatywy biura podróży. W tym ostatnim przypadku całe ryzyko przejmuje na siebie biuro podróży.

Wycieczki zryczałtowane określimy następująco: są to wycieczki, któ­rych celem jest pobyt wakacyjny, oraz wycieczki objazdowe (kolejowe, autokarowe, lotnicze i rejsy statkami) - są one przygotowywane z góry we wszystkich szczegółach, takich jak: trasa, zakwaterowanie i wyżywienie - a także wycieczki lokalne, albo przygotowywane cząstkowo, np. pobyt za cenę zryczałtowana pokrywającą minimalnie zakwaterowanie i wyżywie­nie, a maksymalnie transport (tam i z powrotem lub objazd), zakwaterowa­nie, wyżywienie, animacje i wszystkie inne ułatwienia, takie jak wycieczki lokalne, specjalne imprezy (realizacja przeżyć i marzeń). Są one oferowane klientom za pomocą reklamy i promocji (katalogi, programy, komunikaty itp.), a te sprzedawane są we własnej sieci sprzedaży organizatora lub jako gotowy produkt przez pośredników. Klient płaci za wycieczkę przed po­czątkiem podróży.

Gotowy produkt turystyczny, jako rezultat konsumpcji masowej, ma też plusy i minusy konsumpcji masowej, tj. produkcji na dużą skalę w „długiej serii" - to znaczy, że jego jakość jest standardowa, cena umiarkowana, a zadowolenie klienteli średnie, turystyka masowa nie każdemu odpowia­da. Przeciwieństwem turystyki masowej stała się więc turystyka alterna­tywna. Główne cechy tej formy turystyki to: poszukiwanie kontaktu z lud­nością miejscową, wnikliwe poznawanie historii, kultury, .życia ludzi i go­spodarki odwiedzanego kraju, regionu, miejscowości. Jest to turystyka oparta głównie na elementach poznawczych, uprawiana indywidualnie lub w ma­łych grupach, organizowana samodzielnie bądź przy udziale organizatorów podróży, z tym że jej uczestnicy korzystają tylko z niektórych usług zapew­nianych przez organizatorów podróży (np. z usług noclegowych).

Rynek turystyczny

Rynek jest to zespół warunków, które doprowadzają do kontaktów między kupującymi i sprzedającymi w procesie wymiany dóbr i usług.

Rynek turystyczny jako syntetyczne pojęcie określające proces prowadzący do tego, że decyzje gospodarstw domowych dotyczące alternatywnych produktów turystycznych, decyzje przedsiębiorstw turystycznych o tym, co i jak oraz gdzie i kiedy wytwarzać (rozkład w czasie i przestrzeni), jak też decyzje pracowników dotyczące tego, jak wiele i dla kogo pracować zostają wzajemnie uzgodnione dzięki odpowiedniemu dostosowaniu cen.

Na ogół przez pojęcie rynku turystycznego rozumie się (ogół stosunków wymiennych, towarowych i pie­niężnych podejmowanych przez osoby indywidualne, przedsiębiorstwa, organizacje i instytucje, które reprezentują podaż turystyczną oraz popyt na różne dobra i usługi turystyczne. Jest to sformułowanie abstrakcyjne, ogólne.

Na ogół przez pojęcie rynku turystycznego rozumie się (ogół stosunków wymiennych, towarowych i pie­niężnych podejmowanych przez osoby indywidualne, przedsiębiorstwa, organizacje i instytucje, które reprezentują podaż turystyczną oraz popyt na różne dobra i usługi turystyczne. Jest to sformułowanie abstrakcyjne, ogólne.

Na ogól w literaturze pisze się o następujących cechach specyficznych rynku turystycznego:

- jest to rynek towarów i usług z przewagą usług;

- występuje tu popyt łączny na towary i usługi, których sprzedaż wzajemnie się uzupełnia;

- konsumpcja następuje w miejscu podaży jednocześnie z produkcją usług;

- rynek turystyczny występuje nie tylko w miejscu czasowego pobytu tury­stów, ale także w miejscu stałego zamieszkania, przed wyjazdem oraz po powrocie z podróży.

Kryteria segmentacji rynku turystycznego

W praktyce występuje wiele kryteriów segmentacji rynku turystycznego. Do najważniejszych należą: rodzaj usług, rodzaje i formy turystyki, cechy de­mograficzne i społeczno-zawodowe potencjalnych turystów, kryteria czaso­we i przestrzenne.

Ze względu na rodzaje wyjazdów, cele i motywy wyjazdów wyodrębnia­ją się m.in. następujące rynki:

- rynek wyjazdów urlopowych letnich,

- rynek wyjazdów urlopowych zimowych,

- rynek wyjazdów biznesowych,

- rynek wyjazdów handlowych,

- rynek wyjazdów pielgrzymkowych,

- rynek wyjazdów leczniczych,

- rynek wyjazdów poznawczych,

- rynek wyjazdów studyjnych-specjałistycznych,

- rynek turystyki młodzieżowej,

- rynek wyjazdów myśliwskich,

- rynek turystyki krajowej,

- rynek turystyki zagranicznej

- rynek turystyki lotniczej, morskiej, autokarowej

Podstawowym podziałem potencjalnych turystów na różne kategorie jest wysokość dochodów, zależy on jednak również od wzajemnego przenikania stylu życia między poszczególnymi grupami.

Kolejna ważna segmentacja rynku turystycznego zależy od poszczegól­nych faz życia rodziny. Segmentacja oparta na stylu życia, również powin­na uwzględniać specjalny produkt turystyczny, np. zimowe urlopy dla osób w „trzecim wieku" powinny być tańsze. Powinna też zapewniać dyskretną pomoc w korzystaniu^ posług religijnych.

W razie wprowadzania na rynek nowego produktu turystycznego należy uwzględniać zróżnicowanie społeczeństwa pod względem skłonności do innowacji, w tej materii istnieją znaczne różnice w różnych grupach spo­łecznych. Spotykamy się z konsumentami pionierami, tj. osobami skłonny­mi do ryzyka i przygody, ale mamy też konsumentów rozważnych, ostroż­nych, biernych i wręcz konserwatywnych. Dla organizatorów podróży waż­na jest znajomość poszczególnych kategorii turystów, zróżnicowanych we­dług sposobu ich postępowania i zachowania).

Sytuacja rynkowa- „rynek sprzedawcy i rynek nabywcy”

Rynek nabywcy charakteryzuje się nadwyżką podaży nad popytem. Kupujący znajduje się w sytuacji uprzywilejowanej wobec sprzedawcy.

Rynek sprzedawcy charakteryzuje się długotrwała przewagą popytu nad podażą. Sprzedawca znajduje się w korzystniejszej sytuacji przetargowej nad kupującym

Popyt turystyczny

W ekonomii przez „popyt” rozumie się taką ilość dobra, jaką nabywcy gotowi są zakupić przy różnym poziomie cen.

Według definicji Hunzikera i Krapfa, popyt turystyczny jest „sumą dóbr turystycznych, usług towarów, które turyści są skłonni nabyć przy określonym poziomie cen.

M. Troisi definiuje popyt turystyczny jako taką ilość dóbr i usług, które w danym momencie jesteśmy skłonni nabyć o istniejących w kraju cenach (turystyka krajowa) lub po określonym kursie wymiennym (turystyka zagraniczna).

Popyt turystyczny pojawia się przy osiągnięciu przez potencjalnych tury­stów odpowiedniego poziomu dochodów. Poniżej tej granicy może wystę­pować tylko naturalna konsumpcja turystyczna.

Naturalna konsumpcja turystyczna jest to takie uprawianie turystyki, które nie wymaga w zasadzie żadnych dodatkowych wydatków) i dokonuje się w ramach wydatków na codzienne utrzymanie w miejscowości stałego za­mieszkania. Można sobie wyobrazić w naturalnej konsumpcji turystycznej taką sytuację, jak wyjazd wakacyjny z dziećmi do rodziny na wieś w celu pomocy w pracach żniwnych czy też wycieczka mieszkańca Warszawy do Kampinosu z suchym prowiantem.

Popyt potencjalny oznacza pragnienie nabycia określonych usług tury­stycznych bądź gotowego produktu turystycznego w postaci wycieczki krajo­wej, czy zagranicznej,' nie poparte możliwościami dochodowymi. Z tej grupy konsumentów zawsze rekrutują się kategorie nowych turystów.

Popyt efektywny, albo realny, jest to taki popyt, przy którym pragnie­nie nabycia określonych produktów turystycznych opiera się na posiadaniu odpowiedniego ekwiwalentu. Spotykamy także z pojęciem „pierwotne­go popytu turystycznego", czyli ukształtowanego już w zamiarach gospo­darstwa domowego, oraz popytu zrealizowanego na rynku i popytu nie zrealizowanego z powodu braków w podaży lub z innych przyczyn^.

Popyt restytucyjny oznacza ponowny zakup dobra identycznego z użytkowa­nym poprzednio. Np. wyjazdy narciarskie, lecznicze, profilalktyczne

Znany jest podział popytu na funkcjonalny i nie funkcjonalny. Pierwszy zależy od cech jakościowych produktu i jest funkcją jego wartości użytkowej. Np. mikroklimat Nałęczowa- dobry dla chorych na serce.

Popyt nie funkcjonalny wynika z oddziaływania efektów zewnętrznych na ocenę uży­teczności produktu, czyli ocena ta może ulegać zmianie w zależności od zachowania się innych konsumentów.)

Właściwości popytu turystycznego

Popyt turystyczny ma charakter indywidualny, realizowany przez jed­nostki stanowiące gospodarstwo domowe lub jego część. Przy podobnych możliwościach finansowych turystyka w każdym gospodarstwie domowym, u każdego człowieka, może się znajdować w innym miejscu w hierarchii potrzeb. Zależy to bowiem od wielu czynników, takich jak cechy demogra­ficzne, biologiczne i inne.

Za właściwości popytu turystycznego uznaje się niezależność od czynników irracjonalnych.

Popyt turystyczny jest zjawiskiem złożonym. .Ma to odbicie w elastyczno­ści cenowej i wynika ze struktury potrzeb turystycznych. Niektóre elementy produktu turystycznego są relatywnie sztywne (potrzeby konieczne), a inne, z wyższych pięter struktury potrzeb turystycznych, głównie te, które mają charakter zachcianki, są elastyczne.

Popyt turystyczny jest bardzo podatny na propagandę i reklamę.! Często reklama decyduje o wyborze miejsca wypoczynku, o wprowadzeniu na ry­nek nowych krajów, regionów, miejscowości czy tras. Nierzadko potrafi spowodować przesunięcie wyjazdów z jednego regionu do innego.

Popyt turystyczny charakteryzuje się sezonowością, uzależnioną głównie od warunków klimatycznych. Dlatego mamy główne sezony (letnie i zimo­we), weekendy oraz sezony martwe. Sezonowość jest uzależniona od ro­dzajów turystyki oraz od położenia geograficznego.

Właściwością popytu turystycznego w krajach roz­winiętych gospodarczo jest tendencja do szybkiego wzrostu niezależnie od koniunktury gospodarczej.

Relacja popytu na dochód i ceny.

Ekonomia uczy, ze wraz ze wzrostem dochodów wzrasta popyt na więk­szość dóbr, że struktura wydatków na różne dobra zależy od poziomu do­chodów. Zależność tę mierzy się współczynnikami dochodowej elastyczno­ści popytu. Jest to stosunek względnej zmiany rozmiarów popytu na okre­ślone dobro do względnej zmiany dochodu. Elastyczność dochodowa po­pytu zależy od rodzaju dobra. Dobra normalne, czyli takie, na które popyt wzrasta ze wzrostem dochodu, charakteryzują się dodatnią elastycznością dochodową popytu. Dobra niższego rzędu, czyli takie, na które popyt ma­leje przy wzroście dochodu, mają ujemną elastyczność dochodową. Dobra wyższego rzędu, luksusowe, mają elastyczność dochodową wyższą od jed­ności. Dobra pierwszej potrzeby mają elastyczność dochodową niższą od jedności. Kategoria dóbr pierwszej potrzeby, oprócz dóbr niższego rzędu, obejmuje także dobra normalne o elastyczności dochodowej w przedziale od O do l. Dobra pierwszej potrzeby, będące dobrami normalnymi, zajmują miejsce pośrednie między dobrami niższego rzędu a dobrami luksusowy­mi.

Elastyczność dochodowa popytu na dobra turystyczne jest znacznie więk­sza niż na większość innych dóbr konsumpcyjnych, jak żywność, odzież, mieszkanie itp.

Badania prowadzone w wielu krajach wykazują, że wydatki na turystykę rosną szybciej niż produkt krajowy brutto (elastyczność dochodowa), a na turystykę zagraniczną szybciej niż na turystykę krajową. W społeczeństwach bogatych wydatki turystyczne rosną szybciej od ogółu wydatków konsump­cyjnych, a w społeczeństwach ubożejących maleją szybciej od ogółu wy­datków konsumpcyjnych. Ma tu zastosowanie prawo Engla, które mówi, że w miarę przechodzenia od dochodów niższych do wyższych maleje udział wydatków na żywność, a rośnie udział wydatków na dobra wyższe­go rzędu.

Elastyczność dochodowa popytu zależy także od sytuacji społeczno-gospodarczej. Specyficzna sytuacja występuje w grupach skrajnych, tj. o naj­wyższych i o niskich dochodach. W krańcowych przedziałach dochodo­wych produkt turystyczny może być traktowany jako luksusowy lub podsta­wowy. W tym przypadku stopień dochodowej elastyczności zależy również od rodzaju turystyki. Luksusowy lub ostentacyjny popyt turystyczny jest mało elastyczny lub nawet sztywny, konsumenci tych produktów są bowiem na ogół ludźmi zamożnymi. Ceny nie mają dla nich większego znaczenia, ważniejsza jest renoma miejscowości.

Ekonomia uczy, że wielkość zapotrzebowania wzrasta przy obniżeniu ceny dobra, a maleje przy zwiększaniu ceny dobra. Reakcję popytu na ceny mierzymy współczynnikami cenowej elastyczności popytu. Jest to sto­sunek względnej zmiany wielkości popytu na dane dobro do względnej zmiany jego ceny. W reakcji popytu na zmianę cen występuje także kwestia reakcji popytu na jedno dobro wywołane zmianą ceny dobra pokrewnego. Mamy w tym przypadku do czynienia z cenową mieszaną elastycznością popytu.

Popyt nazywamy elastycznym, gdy współczynnik jego elastyczności ceno­wej jest mniejszy od -l. Popyt jest nieelastyczny, gdy jego elastyczność przyjmuje wartości między -l i O.

Generalnie wysoką elastyczność popytu obserwuje się w grupie tury­stów o niskich dochodach. Oni zwykle przeznaczają ściśle określone kwoty na cele podróży turystycznej i pobyt poza miejscem stałego zamieszkania. Duża cenowa elastyczność popytu występuje również wśród uczestników krótkotrwałych podróży i wycieczek. Ich zainteresowanie turystyką maleje przy wzroście cen. W pewnych sytuacjach w grupie turystów o niskich do­chodach obserwuje się też sztywny popyt. Niezależnie od grupy dochodo­wej, a więc także w grupie o niskich dochodach, obserwuje się sztywny popyt wśród ludzi chorych, którym zalecono określone uzdrowisko lub wypoczynek przyczyniający się do poprawy ich zdrowia, czy też w grupie uczestników wyjazdów handlowych, a także w wyjazdach pielgrzymkowych. Do grupy tej zaliczymy również niektórych zagorzałych zwolenników upra­wiania turystyki, którzy są skłonni za cenę wyrzeczeń i rezygnacji z wydat­ków na inne cele przeznaczyć te zaoszczędzone środki na realizację zapla­nowanej podróży.

Występują również paradoksalne zmiany popytu, polegające na tym, że ze wzrostem cen następuje wzrost popytu.

l. Paradoks spekulacyjny. Jeśli nabywcy są przekonani, że w przyszłości ceny nadal będą rosły, to zmiany są jednokierunkowe. Ceny rosną i wzrasta popyt. Mogą też być sytuacje odwrotne, kiedy to nabywcy wstrzy­mują się z dokonaniem zakupu licząc na obniżenie cen.

2. Paradoks Veblena. W tym przypadku wchodzi w grę popyt na tzw. do­bra prestiżowe, których konsumpcja świadczy o statusie społecznym kon­sumenta. Jest to tzw. konsumpcja ostentacyjna, w której „cena się nie liczy". Ceny rosną i wzrasta popyt. Wszyscy ci, którzy pragną wyróżnić, wybierają miejscowości turystyczne, które stają modne, mimo że ceny produktu turystycznego akurat w odniesieniu do tych miejscowości wyjątkowo rosną. Paradoks Veblena może też wiązać z efektem snobizmu.

3. Paradoks Giffena. Stosowany w odniesieniu do dóbr niższego rzędu, cena rośnie i popyt rośnie.

Czynniki wywierające wpływ na popyt turystyczny

W klasyfikacji przyjęto podział na trzy grupy, a mianowicie na czynniki społeczno- ekonomiczne, psychologiczno- socjalne i kulturalne oraz na szeroko rozumiane techniczne. Podstawowym warunkiem jest oczywiście pokój między narodami oraz spokój i stabilizacja w danym kraju. Równie ważny jest odpowiedni rozwój stosunków dobrosąsiedzkich i współpracy na rozmaitych płaszczyznach. Wszelkie wojny, konflikty, terroryzm i wzajemne judzenie hamują, a nawet całkowicie wstrzymują rozwój turystyki. Ogólnym warunkiem rozwoju turystyki jest swoboda podróżowania. Bez tej swobody nie można w ogóle mówić o turystyce. Drugim warunkiem jest stały rozwój gospodarczy kraju i wzrost zamożności społeczeństwa. Trzecim warunkiem jest wprowadzenie i upowszechnienie ustawodawstwa socjalnego, a zwłaszcza wprowadzenie płatnych urlopów i skracanie czasu pracy w skali roku, tygodnia, i dnia jak też wprowadzenie różnych rozwiązań popierających turystykę socjalną. Czwartym warunkiem rozwoju turystyki jest stały postęp techniczny, a zwłaszcza rozwój środków komunikacji pasażerskiej i przystosowywanie środków transportu pasażerskiego do potrzeb turystyki. Piątym warunkiem jest proturystyczna, a przynajmniej neutralna polityka rządów, zarówno wobec własnego społeczeństwa, jak i w stosunku do in­nych narodów! pozwalająca na rozwój turystyki narodowej i międzynarodo­wej.

We współczesnej światowej literaturze z zakresu turystyki wymienia się najczęściej następujące grupy czynników wywierających wpływ na rozwój turystyki:

- czynniki ekonomiczne;

- otoczenie;

- społeczeństwo;

- osobowość;

- państwo;

- podaż i media;

Czynniki ekonomiczne - do tej grupy zalicza się ogólny rozwój gospo­darczy kraju, stosunki handlowe, ceny i kursy walutowe, miejsce pracy i wa­runki produkcji, koszty transportu, kształtowanie się dochodów realnych. W tej grupie rozpatruje się związek między dochodem a wydatkami na tury­stykę (dochodowa elastyczność popytu) oraz cenami i wydatkami na turysty­kę (elastyczność cenowa).

Otoczenie - ta grupa zawiera takie czynniki, jak: klimat, środowisko geograficzne, ekologia, urbanizacja, otoczenie miejsca zamieszkania. "Pęd ku słońcu" obserwuje się u mieszkańców rejonów chłodnych i deszczo­wych; duże aglomeracje miejskie przyciągają mieszkańców wsi i małych miejscowości, i odwrotnie.

Społeczeństwo - również ta grupa obejmuje różne czynniki, takie jak opinie i „normy" społeczne dyktujące zachowanie się poszczególnych jed­nostek i grup społecznych. Niektórzy zaliczają wyjazd na wakacje do pod­stawowych potrzeb życiowych, a dla innych jest on wyrazem pozycji społecznej - dotyczy to zwłaszcza wyjazdów zagranicznych. Podobnie posiada­nie działki i domu letniskowego jest dla wielu świadectwem pozycji spo­łecznej oraz kwestią prestiżu, a nie uznania korzyści wynikających z pracy i pobytu na własnej działce rekreacyjnej. Do grupy tej zaliczamy też pewne cechy demograficzne (takie jak miejsce zamieszkania, zatrudnienie, wyko­nywany zawód), które także wywierają wpływ na aktywność turystyczną. Do grupy tej zaliczamy także płatny wolny czas.

Osobowość - do tej grupy zalicza się niektóre cechy demograficzne, takie jak płeć, wiek, stan cywilny i rodzinny, oraz cechy osobiste, np. cieka­wość życia, łatwe kontakty z otoczeniem, potrzeba podróży, hobby, pozy­tywny stosunek do wypoczynku i rekreacji.

Państwo - do tej grupy czynników zalicza się na ogół stosunki polityczne, formalności graniczne, różne regulacje rządowe w zakresie ochrony konku­rencji, ochrony prawnej konsumenta i ochrony środowiska naturalnego, re­gulacje podatkowe i inne w zakresie popierania turystyki socjalnej oraz turystyki dzieci i młodzieży.

Podaż i media - ta grupa czynników obejmuje przede wszystkim wiel­kość i strukturę podaży, ceny i ich dostosowanie do różnych grup dochodo­wych oraz działalność środków masowego przekazu w dziedzinie propa­gandy i reklamy, inspiracji, wzbudzania potrzeb w zakresie turystyki i wy­chowania wszystkich grup społecznych w duchu turystyki i rekreacji, także poczucia gościnności i uprzejmości wobec odwiedzających dany kraj, re­gion i miejscowość.

Podaż turystyczna

Przez „podaż turystyczną” rozumie się taką ilość dóbr i usług turystycznych, którą przy określonej cenie wewnętrznej (turystyka krajowa) lub kursie wymiennym waluty danego kraju (turystyka zagraniczna0 producenci są skłonni odstąpić nabywcom krajowym lub zagranicznym.

Klasyfikacja i właściwości podaży turystycznej

Całą podaż turystyczną dzieli się na pierwotną i wtórną (komple­mentarną) "Do pierwszej zalicza się walory turystyczne, a do drugiej - kom­plementarne dobra i usługi turystyczne.

Właściwości podaży turystycznej wynikają z właściwości usług, ponie­waż te decydują o podaży turystycznej i generalnie o produkcie turystycz­nym kraju, regionu czy miejscowości. Podaż turystyczna może być badana na różnym szczeblu: lokalnym, krajowym i międzynarodowym, ale obejmu­je zawsze te same elementy strukturalne, tj. walory turystyczne oraz komple­mentarne dobra i usługi turystyczne.

Podaż turystyczna występuje w miejscowościach i na obszarach o określo­nych walorach turystycznych. Popyt turystyczny musi przybyć do miejsca znaj­dowania się podaży turystycznej.

Podaż turystyczna jest bowiem nieprzenośna.

podaży turystycznej wynikającą z właściwości usług jest nierozdzielność Cecha ta polega na tym, że produkcja i konsumpcja nastę­pują jednocześnie.

Każdy rodzaj turystyki wymaga odpowiednich urządzeń i usług, stąd wynika zróżnicowanie podaży, która znajduje się pod wpływem preferencji ze strony turystów, mogących dokonywać wyboru.

Ze struktury produktu turystycznego wynika, że niektóre elementy poda­ży turystycznej kształtują się w zależności od ceny j tzn. wraz ze wzrostem ceny następuje wzrost podaży, inne zaś elementy są mało elastyczne. Reak­cja podaży turystycznej na cenę zależy również od czasu, w którym dokonują się procesy dostosowawcze.

W bardzo krótkim okresie podaż jest stała, cena jest jedynie funkcją po­pytu. W tej sytuacji turystyka jest czynnikiem działającym inflacyjnie. Widać to szczególnie wyraźnie w małych modnych miejscowościach, w których znajduje się jeden lub dwa obiekty hotelarskie cieszące się dużym wzięciem (np. dom wypoczynkowy „Kaper" w Juracie, czy też ośrodek wypoczynko­wy „Perła Południa" w Rytrze).

Rytro - miejscowość w centrum Beskidu Sądeckiego, otoczona górami i lasami. Sąsiaduje z licznymi rezerwatami przyrody i bogatymi źródłami wody mineralnej. Znakomity, łagodny mikroklimat.

Jurata - nadmorska miejscowość letniskowa położona wśród lasów na Półwyspie Helskim. Korzystny klimat morski. Dobre warunki rekreacji o każ­dej porze roku.

Dopiero w długim okresie możliwe są pełne procesy dosto­sowawcze podaży poprzez zwiększenie komplementarnych elementów podaży turystycznej. Niekiedy podaż nie może być zwiększona ze względu na pojemność obszarów. Niekiedy jest to niemożliwe ze względu na warunki lokalizacyjne i inne ograniczenia wynikające z ochrony walorów naturalnych. Podobnie ograniczona jest przepustowość parków narodowych, mu­zeów i uzdrowisk. Dlatego eksperci turystyczni często mówią o sztywności, stabilności i nie elastyczności podaży turystycznej.

Ważną cechą usług jest brak możliwości produkowania na magazyn czy tez tworzenia zapasów.

Gdy popyt spada, podaż turystyczna nie jest w stanie się zmniejszyć w takich samych rozmiarach, a niekiedy w ogóle nie może ulec zmniejszeniu.

Do szczególnych właściwości podaży turystycznej zalicza się duże ryzy­ko, sezonowość, dużą kapitałochłonność, wysokie koszty stałe oraz duży • udział małych i średnich firm w strukturze.

Czynniki wywierające wpływ na podaż

turystyczną.

Podobnie jak w przypadku popytu, na podaż turystyczną wywiera wpływ wiele czynników. Część z nich jest taka sama jak zaliczone poprzednio do „czynników ekonomicznych", „otocze­nia" i „społeczeństwa". Pozostałe czynniki moglibyśmy ująć w następują­cych trzech grupach: „konsumenci-nabywcy", „przedsiębiorstwo" i „państwo”

Do grupy „konsumenci-nabywcy" zaliczymy motywy i cele podróży, modę, a także udział „turystyki-narodowej" oraz zagranicznej turystyki przyjazdo­wej w popycie turystycznym.

Do grupy „przedsiębiorstwo" zaliczymy udział małych, średnich i dużych firm w podaży turystycznej, system obciążeń podatkowych, alternatywne możliwości inwestycyjne, koszty produkcji, rynek siły roboczej.

Do grupy „państwo" - oprócz międzynarodowych stosunków politycz­nych i gospodarczych - zaliczymy cały system interwencji państwa w roz­wój gospodarki, w tym także w rozwój gospodarki turystycznej. Działal­ność państwa w zakresie kształtowania podaży turystycznej obserwuje się w takich dziedzinach jak: ułatwienia formalne dotyczące turystów, plano­wanie regionalne i opieka nad walorami turystycznymi, rozwój bazy noc­legowej i gastronomicznej (tradycyjnej i komplementarnej), rozwój trans­portu pasażerskiego i działalność biur podróży, recepcja i informacja tury­styczna, kształcenie zawodowe, a także podnoszenie świadomości turystycz­nej społeczeństwa i ogólnie w polityce turystycznej oraz w programach roz­woju turystyki na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym. Zakres inter­wencji państwa w wymienionych dziedzinach jest rozmaity w poszczególnych krajach.

Ceny

Cena jest zatem suma pieniędzy, za która konsument nabywa towary lub usługi od producentów czy sprzedawców, a także prowizja za wykonywanie usług pośredniczenia. Rozróżnia się cenę postulowaną- jako sumę pieniędzy, za która oferujący produkt gotów jest go sprzedać, oraz cenę transakcyjną- jako sumę, za którą dokonano transakcji.

W gospodarce rynkowej ceny w turystyce kształtują się w wyniku gry popytu i podaży.

Również w turystyce ceny pełnią funkcję agregacyjną, tj. sprowadzają do wspólnego mianownika nakłady i wyniki, dzięki czemu stwarzają obiektywne podstawy do dokonania wyboru przez podmioty gospodarcze chociażby różnych rodzajów czy form turystyki, czy też rodzaju i standardu usług turystycznych. Ceny pełnią także funkcję informacyjną, stanowią podstawę optymalnego wyboru. Ceny wywierają wpływ na strukturę globalnego popytu i globalnej podaży turystycznej. Są narzędziem kształtowania struktury popytu turystycznego i podaży turystycznej oraz instrumentem przywracania równowagi na rynku turystycznym poprzez grę popytu i podaży, konkurencję oraz zmiany cen.

Tworzenie się cen w turystyce dokonuje się na rynku turystycznym. Na nim spotykają się siły, które można określić jako turystyczny popyt i podaż.

Znaczenie cen rozpatrzymy na dwóch skrajnych przypadkach: cen niskich i cen wysokich.

Najatrakcyjniejszym krajem dla turystów zagranicznych ze względu na taniość usług jest kraj znajdujący się w ostrej inflacji.

Przykładem świadomego stosowania wysokich cen jako instrumentu rozwoju miejscowości turystycznej oraz występowania jednej z prawidłowości popytu turystycznego, jaką jest paradoks Veblena, może być rozwój miasteczka St. Tropez we Francji.

Podobnie przy wysokim standardzie działają także nieproporcjonalnie wysokie ceny. Np. może być Hotel „Orbis Kasprowy” w Zakopanem, „Gołębieski” na Mazurach. Obydwa hotele nie narzekają na brak klientów.

Cena a renta turystyczna

Renta jest to kategoria ekonomiczna stosowana dla oznaczenia dochodu, jaki od czynników produkcji może otrzymać producent znajdujący się w sytuacji korzystniejszej od innych producentów. Będzie to tzw. renta producenta. Istnieje także renta konsumenta. Oznacza ona nadwyżka dla konsumenta.

Występuje ona wtedy, kiedy konsument przeznaczył określoną kwotę pieniędzy na zakup określonych dóbr i usług, a okazało się jednak, że w konkretnych warunkach wydał mniej, dzięki czemu może nawet zwiększyć zakupy.

W turystyce dość często mamy do czynienia z cenami wyobrażonymi sobie przez potencjalnych turystów, które to ceny byliby skłonni zapłacić za określone dobra i usługi w odwiedzanej miejscowości we własnym kraju czy też za granicą. Niekiedy jednak turysta faktycznie płaci za żądanie dobra i usługi ceny niższe byłby gotów zapłacić i do czego był przygotowany. Korzysta więc z tzw. renty konsumenta.

Renta konsumenta daje możliwości pełniejszego zaspokojenia potrzeb, przedłużenia pobytu, dokonania większych zakupów itp.

Dobra turystyczne w rodzaju walorów turystycznych najczęściej same przez się nie mają ceny. Mogą się jednak znajdować w związku z komplementarnymi dobrami i usługami turystycznymi. Wartość dóbr turystycznych (walorów turystycznych) wyraża się często we wzroście cen rynkowych innych dóbr i usług poszukiwanych przez turystów oraz oferowanych w miejscowości, w której turysta przebywa.

Dla uzyskania renty turystycznej jest niezbędny czynnik psychologiczny. W turystyce często występuje renta turystyczna biorąca się z położenia z korzystniejszej lokalizacji w terenie.

Z renty położenia korzystają też hotele znajdujące się w pobliżu dworców kolejowych i lotnisk. Sama nazwa miejscowości może z nadwyżką zrekompensować standard obiektu.

W miejscowościach klimatycznych sanatoria zyskują wartość gospodarczą. Napływ turystów nie tylko stwarza użyteczność pewnych dóbr naturalnych, ale także wpływa na wzrost cen innych dóbr i usług, które są poszukiwane bardziej niż poprzednio. Zwiększa się np. wartość działek i gruntów uprawnych.

Formy nadwyżki, której źródłem jest napływ turystów, nazywa się rentą turystyczną różniczkowa lub rentą względną. Na kształtowanie renty turystycznej wpływa wiele czynników, m.in. czynniki naturalne, czy budowa infrastruktury turystycznej. Decydujący jest wpływ człowieka i szczególna psychika konsumenta- turysty; jego zwiększona skłonność do wydatków w miejscowości turystycznej często wyjaśnia różnice między cenami za te same dobra i usługi w poszczególnych regionach.

W rzeczywistości często mamy do czynienia z kilkoma czynnikami, które oddziałują jako cechy związane- istnieją przynajmniej dwa takie czynniki: odległość i renoma miejscowości.

Należy zauważyć, że konkurencja obniża wysokość dochodu uzyskiwanego z tytułu renty turystycznej. Rozwój środków transportu, zwiększenie się liczby samochodów osobowych, lepsza dostępność komunikacyjna obniżają rentę z tytułu odległości. Rozwój nowych miejscowości i regionów turystycznych, czy też substytucja między turystyką krajową i zagraniczną, obniżają rentę z tytułu renomy miejscowości.

Niektóre miejscowości- z racji szczególnych walorów artystycznych, religijnych lub leczniczych- korzystają z renty monopolowej lub quasi-monopolowej. To samo dotyczy renty z tytułu sklepów bądź warsztatów rzemieślniczych, albo też specyficznej, czy wyjątkowej kuchni.

Ustalanie cen

Inaczej należy postępować w przypadku popytu sztywnego, zwłaszcza w grupie nabywców podatnych na paradoks Veblena, a inaczej w grupie masowych nabywców, gdzie popyt jest szczególnie elastyczny. Inaczej należy postępować wtedy, kiedy można liczyć na to, iż nabywcy będą się kierować paradoksem spekulacyjnym.

Sprzedaż według ustalonych cen powinna przynieść dochody, które zapewnią pokrycie kosztów stałych i zmiennych oraz określony zysk. W najgorszym przypadku owe dochody powinny zapewnić przynajmniej „przeżycie” firmy w martwych sezonach.

W literaturze spotykamy się z trzema podstawowymi zasadami ustalania cen, a mianowicie zasada kosztowa, popytowa i konkurencyjną.

Na ogół naturalną podstawę do ustalania cen stanowią koszty. Dość powszechnie stosuje się metody kosztowe uwzględniające doliczenie marży ustalanej w rozmaity sposób (kwotowy lub procentowy). W praktyce tak ustalone ceny są korygowane czynnikami które wynikają z różnych rent turystycznych, sezonowość, konkurencji (zwłaszcza tej najbliższej) oraz innych czynników. Z powyższych względów ceny najczęściej nie są prostą funkcją kosztów.

Doświadczenie pokazuje, że turyści nabywcy na ogół, uważają, iż ceny świadczą o jakości usług. Wyższa cena to wyższa jakość.

Ustalanie ceny poniżej zwyczajowo oczekiwanego poziomu może niekiedy spowodować rezultat odwrotny od zamierzonego.

Termin „promocyjny” na ogół w Polsce tłumi ostrożność i podejrzliwość w zachowaniu się nabywców.

Ceny podstawowe i zróżnicowane

Publikowane ceny ogólne nazywa się cenami podstawowymi. Niektórzy nazywają je cenami strategicznymi. Nie rzadko ceny publikowane są inne od negocjonowanych. Taką praktykę dość często stosują towarzystwa lotnicze. Ceny publikowane są jednakowe ze względu na przynależność do IATA, faktycznie bilety są sprzedawane po cenach znacznie obniżonych, przy czym na bilecie jest wpisywana cena publikowana.

Koniunktura na rynku turystycznym

Badania koniunktury w gospodarce jest to po prostu badanie sytuacji gospodarczej (diagnozowanie) i je przewidywanie „prognozowanie”. W badaniach tych stosuje się metodę testu koniunktury. Metoda ta jest oparta na subiektywnych opiniach dyrektorów firm. Test koniunktury jest zespołem powiązanych ze sobą ankiet, które zawierają pytania o podstawowe wielkości ekonomiczne charakterystyczne dla koniunktury.

GUS nie zajmuje się badaniem koniunktury na rynku turystycznym. Badania te z wykorzystaniem techniki testu koniunktury zapoczątkował w 1986 roku poznański Zakład badań i analiz Rynku Turystycznego Instytutu Turystyki w Warszawie. Aktualnie wyniki są publikowane w kwartalnych raportach pod tytułem „Koniunktura na rynku turystycznym”

Wyniki dotyczące koniunktury na rynku turystycznym w III kw. 1997r zostały opublikowane w powszechnie dostępnej publikacji wydanej przez „DATA GROUP S.A.” w Warszawie pod tytułem „Raporty rynkowe- ruch turystyczny w Polsce, maj 1998”.

Z niektórych raportów wynika, że w badaniach tych brało udział ponad 1200 firm turystycznych, z innych, że ponad 1000, a jeszcze z innych, że ponad kilkaset. W przeciwieństwie do GUS-u, który dokładnie podaje liczby zebranych ankiet według właściwej klasyfikacji, „raporty turystyczne” nie podają tego rodzaju informacji. Pytania zawarte w ankietach koniunktury mają zasadniczo charakter jakościowy, tzn. odpowiedzi na nie polegają na wyborze odpowiednich wariantów.

Wskaźniki koniunktury są obliczone w dwojaki sposób : albo jako udziały procentowe firm, które wybierają dany wariant odpowiedzi, albo jako salda (różnice) między procentami odpowiedzi korzystnych i niekorzystnych dla sytuacji przedsiębiorstwa. Wskaźniki koniunktury w formie sald przyjmują wartości liczbowe z przedziału (-100, +100). Dodatnia wartość wskaźnika oznacza poprawę (pogorszenie) koniunktury z punktu widzenia badanych przedsiębiorstw.

W raportach „Koniunktury na rynku turystycznym” wartość sald koniunktury w zależności od znaku plus lub minus należy interpretować następująco:

do 10,1 bez zmian

10,1- 25,0 minimalny, umiarkowany wzrost (spadek)

25,1- 50,0 pewien, wyraźny (wzrost)

50,1- 75,0 istotny, znaczny wzrost (spadek)

75,1- 90,0 silny wzrost (spadek)

ponad 90,1 bardzo silny wzrost (spadek)

Raporty „Koniunktury ....” przedstawiają salda koniunktury na rynku biur podróż, na rynku usług hotelowych oraz ośrodków wczasowych.

Syntetyczną miarą, która służy do oceny zmian sytuacji rynkowej w danym kwartale poszczególnych segmentów branży turystycznej (biura podróży, hotele, ośrodki wczasowe) oraz w skali całej branży jest indeks koniunktury (PWKT) tzw. Poznański Wskaźnik Koniunktury Turystycznej. Indeks jest średnią arytmetyczną ważoną sald koniunktury dotyczących: aktualnego i prognozowanego poziomu sprzedaży, liczby obsłużonych klientów, jakości usług, aktualnej i przyszłej ekonomicznej kondycji firmy. Indeks przyjmuje wartość od -100 do + 100.

Turystyka a wielkość i struktura konsumpcji

Potrzeby turystyczne w hierarchii potrzeb gospodarstw domowych

Miejsce potrzeb turystycznych w hierarchii potrzeb w gospodarstwie domowym oraz wielkość konsumpcji turystycznej zależą od takich czynników, jak rozporządzalny dochód, płatny czas wolny od pracy oraz cały zespół czynników demograficznych. Dlatego ogólne wszystkie te czynniki można podzielić na wielkość rozporządzalnych dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe oraz czynniki pozadochodowe, subiektywne i obiektywne.

Do czynników obiektywnych wypływających na konsumpcję zalicza się czynniki demograficzne, społeczno- zawodowe, wykształcenie, miejsce zamieszkania itp. W tej samej grupie dochodowej czynniki te wpływają zarówno na kształtowanie się wydatków na konsumpcję w ogóle, jak i na konsumpcję turystyczną.

Należy pamiętać o tym, że najczęściej są to cechy łączne, występujące wspólnie.

Konsumpcja Turystyczna w budżetach gospodarstw domowych

Pod względem wielkości wydatków na „sport, turystykę i wypoczynek” na pierwszym miejscu znajdują się gospodarstwa domowe pracujące na własny rachunek i pracownicze na stanowiskach nierobotniczych. Najniższe wydatki są w gospodarstwach rolniczych. Są one nieproporcjonalnie niższe od ogólnych wydatków na towary i usługi konsumpcyjne w porównaniu z innymi grupami społeczno-zawodowymi.

Według prawa Engla, w miarę wzrostu dochodów zwiększa się udział wydatków na dobra i usługi wyższego rzędu, a maleje udział wydatków na żywność.

Miernik konsumpcji turystycznej

Do mierzenia konsumpcji turystycznej stosuje się dwa podstawowe mierniki tj wskaźnik turystycznej aktywności ludzi (mierniki ilościowe) i wielkość wydatków turystycznych (miernik wartościowy). Inne mierniki uzupełniające to liczba osób korzystających z bazy noclegowej, liczba udzielonych noclegów, liczba osób obsłużonych przez jednostki obsługi turystycznej itp.; też wyposażenie gospodarstw domowych w sprzęt sportowo turystyczny.

Aktywność turystyczna mieszkańców Europy

Z badań aktywności turystycznej mieszkańców Europy przeprowadzonych dla komisji Wspólnot Europejskich wynika, że w 1990r na 385 mln Europejczyków w wieku 15 lat (UE, EFTA i kilka krajów postkomunistycznych- Bułgaria, Czechosłowacja, polska, Rumunia i Węgry) 229 mln Europejczyków odbyło podróże przynajmniej z jednym lub więcej noclegami.

Wskaźnik aktywności turystycznej wyniósł zatem 60%.

W turystyce krajowej wskaźnik aktywności turystycznej wyniósł 46%. Średnio na jednego turystę przypadło 5,1 podróży krajowych. Wskaźnik dla wyjazdów zagranicznych wyniósł 26%. Na jednego turystę przypadło średnio 2,4 podróży zagranicznej.

Największą aktywność w wyjazdach w 1990r okazali mieszkańcy Luksemburga, Belgii, Szwajcarii, Holandii, Finlandii, a najniższą - mieszkańcy Grecji, Hiszpanii, portugalii, Bułgarii i Polska.

Wyjazdy zagraniczne (z przynajmniej jednym lub więcej noclegami) sta­nowiły 1/5 wyjazdów turystycznych ogółem, z tym że w 1990 r. najwyższy udział wyjazdów zagranicznych wystąpił w Luksemburgu, Belgii i w Niem­czech Zachodnich, a najniższy w Grecji, Portugalii, Hiszpanii i w Bułgarii

Najważniejsze wyniki badania aktywności turystycznej mieszkańców Polski

W Polsce w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych malał udział rezy­dentów w konsumpcji turystycznej. Stale bowiem zwiększał się udział osób, które nie brały udział w turystyce. W 1993 r. odsetek Polaków w wieku 15 lat i więcej, którzy nie podróżowali, wynosił 50%, a w 1994 r. 54%.

Według „wakacyjnego sondażu" „Rzeczpospolitej", przeprowadzonego przez Pracownię Badań Społecznych w Sopocie w dniach 22-23 czerwca 1996 r. na 1010-osobowej próbie reprezentacyjnej dorosłej ludności Polski w trzech miesiącach wakacyjnych (lipiec, sierpień, wrzesień) ponad połowa Polaków (61%) nie planowała latem wypoczynku poza domem. Miejsce i długość wypoczynku zależały od trzech łącznych cech: sytuacji material­nej, wieku i wykształcenia. Podczas wakacji podróże planowali głównie uczniowie i studenci, a także dobrze wykształceni pływalni przedsiębiorcy, kadra kierownicza i pracownicy umysłowi w wieku 25-39 la^, z najwyższymi dochodami na czionka rodziny. Dla tych, którzy wyjada, najczęściej (prawie w 80%) miała to być podróż po kraju, trwająca powyżej 4 dni, głównie związana z letnim wypoczynkiem. Dla prawie 30%, zwłaszcza ludzi star­szych, miał to być pobyt u krewnych i znajomych. Sondaż wykazał, że wczasy w Polsce są wciąż towarem luksusowym. Urlop lub wakacje miało spędzić w domu 54% Polaków'².

Według badania przeprowadzonego przez Główny Urząd Statystyczny w 1998 roku w krajowych wyjazdach wakacyjnych (5 dni i dłużej) wzięło udział 37,3% gospodarstw domowych, ale zaledwie 13,8% członków tych gospodarstw. Mogło to oznaczać, ze aż 86% społeczeństwa nie brało udzia­łu w wyjazdach wakacyjnych¹³. Znaczna część rych wyjazdów stanowiły .wyjazdy dzieci i młodzieży na kolonie i obozy. W ogóle zaś 51,1% pobytów ; wakacyjnych dzieci, młodzieży i dorosłych miało miejsce u krewnych i zna­jomych. Sytuacji nie zmieni uwzględnienie wyjazdów zagranicznych (minimum 2 dni), bo brało w nich udział zaledwie 3% osób objętych badaniem. " Taki niski udział polskiego społeczeństwa w wyjazdach wakacyjnych (dobro wyższego rzędu) ma swoje uzasadnienie również w panującej w Polsce biedzie. Z badań budżetów gospodarstw domowych wynika, że w 1997 r. połowa mieszkańców Polski, tj. około 63% na wsi i 43% w miastach żyła, 'w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatków .był niższy od -minimum socjalnego¹⁴. Minimum Socjalne jest to zaś granica wyznaczająca sferę niedostatku, ostrzegająca przed ubóstwem.

Resort turystyki poprzez instytut Turystyki wykazuje sytuację bardziej optymistyczną. Według badania, które objęło 3356 osób powyżej 15 roku życia w 1997 r. w krajowych wyjazdach (minimum 5 dni) wzięło udział 37% badanych osób¹⁵, a w wyjazdach zagranicznych (przynajmniej z Jednym noclegiem) 13% badanych.

W krajach Unii Europejskiej na podstawie badania reprezentacyjnego aktywności w wyjazdach wakacyjnych w 1985 r. i w latach 1997-98 stwier­dzono¹⁶, że w 1985 r. 56% Europejczyków w wieku 15 i więcej lat przynaj­mniej raz brało udział w 4 dniowym lub dłuższym wyjeździe urlopowym, a w latach 1997-98 udział ten zmniejszył się do 53%.

Do krajów o najniższej aktywności należała Portugalia wzrost z 31 do 32%. W Hiszpanii aktywność zwiększyła się z 44 do 48%, w Grecji zmalała z 46 do 44%, w Niemczech obniżyła się z 60 do 53%, w Danii zwiększyła się z 64 do 75%, w Holandii z 65 do 72%.

Do krajów o najwyższej aktywności należała również Finlandia (67%) i Szwecja (70%).

Przy okazji badania aktywności turystycznej można również określić, przyczyny nie uczestniczenia w konsumpcji turystycznej.

W krajach Unii Europejskiej wśród osób, które nie wyjeżdżały na waka­cje były podkreślane dwie główne przyczyny : brak pieniędzy (44%) lub chęć pozostania w domu (22%). W latach 1997-98 brak pieniędzy zwiększył się do 49%. Przyczyny rodzinne lub oso­biste stanowiły 24%, zawodowe 17% i zdrowotne 16%. Okazało się też, że 18°/ó mieszkańców Unii Europejskiej nie było jeszcze nigdy na wakacjach.

Wydatki turystyczne

Wydatki turystyczne są podstawowym miernikiem wartościowym konsumpcji turystycznej. Na ogół bada się ją od Strony wydatków w skali kraju,, co pozwala ocenić wpływ turystyki na gospodarkę narodową i na poszcze­gólne jej ;gałęzie, oraz w skali gospodarstw domowych, co pozwala określić jej udział w spożyciu zarówno pod względem wielkości, jak i struktury, a także ustalić miejsce konsumpcji turystycznej w hierarchii innych potrzeb konsumpcyjnych.

Za konsumpcję turystyczną uznaje się wartość dóbr i usług użytych w celu bezpośredniego zaspokojenia potrzeb uczestników turystyki, tj. osób uznanych za odwiedzających.

Wydatki na turystykę obejmują trzy podstawowe pozycje, w zależności od tego, czy są ponoszone w ramach przygotowania do podróży, w trakcie podróży i po jej zakończeniu, a mianowicie:

- wydatki poprzedzające podróż, niezbędne do jej przygotowania i pod­jęcia;

- wydatki ponoszone w trakcie podróży i pobytu w odwiedzanych miejsco­wościach;

- wydatki związane z podróżą, ponoszone po powrocie do miejsca stałego zamieszkania, np. na wywołanie filmów i odbitki fotograficzne, czy też wydatki mniej przyjemne, np. na lekarza

Światowa Organizacja Turystyki zaleca niżej podaną klasy­fikację wydatków turystycznych.

1. Podróże, wakacje i wycieczki - gotowe produkty turystyczne o cenie zryczałtowanej (wycieczki i pobyty).

2. Zakwaterowanie.

3. Wyżywienie.

4. Komunikacja.

5. Rekreacja, kultura i sport.

6. Zakupy.

7. Inne.

Turyści, czy w ogóle odwiedzający, mogą ponosić wydatki, które należałoby wykluczyć z wydatków na turystykę. Trzy grupy wydatków:

• zakupy w celach handlowych

• inwestycje kapitałowe i transakcje zawarte przez gości, takie jak zakup ziemi, mieszkań

• gotówka dawana krewnym lub przyjaciołom podczas urlopu, nie będąca opłatą za dobra lub usługi turystyczne, a także darowizny dla instytucji

Makroekonomiczny rachunek konsumpcji turystycznej w danym kraju po­winien obejmować trzy podstawowe rodzaje konsumpcji turystycznej.

I -Wydatki turystyczne odwiedzających krajowych w kraju A (turystyka kra­jowa), w tym wydatki związane z przygotowaniem się do podróży (Ii), wydatki w trakcie podróży (I;) i wydatki po powrocie z podróży (4), przy czym konsumpcję produktów spożywczych, napojów, alkoholi, wy­robów tytoniowych itp. należy liczyć w kwocie przekraczającej ceny de­taliczne konsumowanych artykułów.

I = I₁ + I₂ + I₃

II₂ -Wydatki turystyczne odwiedzających zagranicznych w kraju A [(zagra­niczna turystyka przyjazdowa bez części wydatków związanych z przy­gotowaniem się do podróży - (II₁), jedynie część wydatków związa­nych z gotowym produktem turystycznym zryczałtowanym i częścią wydatków na transport międzynarodowy wraz z pełną wysokością wydatków w kraju A (II₂), bez wydatków w kraju zamieszkania po powrocie z podróży (II₃)].

III₃ - Wydatki turystyczne odwiedzających krajowych kraju A za granicą [(zagraniczna turystyka wyjazdowa) obejmują tylko część gotowego produktu zryczałtowanego w biurach podróży i komunikację między­narodową wraz ze wszystkimi wydatkami w kraju odwiedzanym, na­tomiast pozostałą część wydatków związanych z przygotowaniem się do podróży, tj. zakup różnych dóbr i usług (III₁) oraz wszystkie wy­datki po powrocie do kraju (III₃), należy zaliczyć do konsumpcji tury­stycznej kraju Ą]

Na podstawie różnych kombinacji powyższych elementów składowych konsumpcji turystycznej otrzymamy kilka podstawowych wielkości makroekonomicznych ważnych dla ekonomiki turystyki i polityki turystycznej poprzez odniesienie do podstawowych wielkości makroekonomicznych charakteryzujących gospodarkę, takich jak: produkt krajowy brutto, eks­port, import, produkcja dóbr i usług, spożycie.

Konsumpcja turystyczna kraju A obejmuje konsumpcję turystyczną do­konaną przez odwiedzających krajowych w kraju A, konsumpcję dokonaną przez odwiedzających kraju A wyjeżdżających za granicę oraz konsumpcję dokonaną w kraju A przez przyjeżdżających zagranicznych odwiedzających:

K_A= I + III +II₂

Konsumpcja turystyczna odwiedzających krajowych w kraju A równa się:

I = I₁ + I₂ + I₃

Konsumpcja turystyczna odwiedzających kraju A wyjeżdżających za gra­nicę równa się:

III = III₁ + III₂ + III₃

Konsumpcja turystyczna mieszkańców kraju A równa się:

I+III

Konsumpcja turystyczna mieszkańców kraju A w kraju A równa się:

I + III₁ + III₃

Eksport turystyczny równa się:

E_XT = II₂

Import turystyczny równa się:

I_mt = III₂

Produkcja usług turystycznych w kraju A równa się sumie konsumpcji usług zawartych w I₁,I₂, I₃ oraz II₂ i w III_1, a także w III₃

0kazuje się, że w konsumpcji turystycznej rezydentów podstawową spra­wą jest konsumpcja turystyczna rezydentów we własnym kraju, czyli we­wnętrzna konsumpcja turystyczna rezydentów. W znacznej części krajów stanowi ona nawet wielokrotność zewnętrznej konsumpcji turystycznej, co można stwierdzić na podstawie różnych źródeł i szacunków

Także w Polsce wewnętrzna konsumpcja turystyczna rezydentów stano­wi wielokrotność ich zewnętrznej konsumpcji turystycznej.

W 1995 roku według. GUSu turystyczne wy­datki konsumpcyjne w turystyce krajowej w Polsce wyniosły 8 374,1 min zł, a wydatki konsumpcyjne dokonane przez cudzoziemców (odwiedzających zagranicznych) wyniosły 5176,7 min zł. Wydatki turystyczne w turystyce. krajowej byty większe o 61,8% od wydatków konsumpcyjnych dokonanych przez odwiedzających zagranicznych.

Ocena stanu zaspokojenia potrzeb ludzkich w zakresie turystyki i rekreacji

Wydatki na konsumpcję turystyczną były zróżnicowane w zależności od grupy, społeczno-zawodowej i wielkości rodziny biologicznej. Są to zresztą cechy łączne, związane z wieloma innymi cechami demograficznymi. Dlate­go ocena zaspokojenia potrzeb turystycznych może się opierać jedynie na ocenie subiektywne)

Oceny te naszym zdaniem- należy rozpatrywać na tle oceny sytuacji materialnej gospodarstw domowych.

W 1995 r. w Polsce, według subiektywnej oceny wyrażonej przez gos­podarstwa domowe, 12,1% gospodarstw domowych uznało swoją sytuację za bardzo dobrą i dobrą, 54,9% za średnią, a 33,0% za złą i bardzo złą.

	Ocena
Gospodarstwa domowe	bardzo dobra		zła
		średnia
	i raczej dobra		i bardzo zła
Ogoleni	12,1	54,9	33,0
Pracowników	11,6	55,9	32,5
Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne	10,0	69,4	20,6
Rolników	8,9	65,8	25,3
Pracujących na własnych rachunek	37,6	52,5	9,9
Emerytów 'ł rencistów	10,7	53,7	35,6
Utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych	2,6	16,7	80,7

Zaspokojenie potrzeb w zakresie turystyki i wypoczynku 0,9% gospodarstw domowych określiło jako bardzo dobre, a 7,2% jako dobre. Grupa ta stanowiła zatem 8,1%. Średnie zaspokojenie podało 28,8% gospodarstw domowych, a złe i bardzo złe 63,0%

	Gospodarstwa domowe
Zaspokojenie potrzeb w zakresie turystyki i wypoczynku	ogółem	pracowni­ków	pracowni­ków użytkują­cych gospodar­stwo rolne	rolników	pracują­cych na własny rachunek	emerytów i renci­stów	utrzymują­cych się ze źródeł niezarob-kowych
	W liczbach bezwzględnych
Ogółem	3 844	1 659	226	260	232	1 316	151
	w % ogółem
Bardzo dobre	0,9	1,1	-	-	3,00,6	0,6	0,7
Dobre	7,2	8,9	2,7	1,5	16,4	5,6	4,6
Średnie	28,8	31,5	21,7	22,7	47,8	26,7	9,9
Złe	48,0	45,8	60,2	53,5	28,0	49,6	60,9
Bardzo złe	15,0	12,8	15,5	22,3	4,7	17,1	23,8
Brak
odpowiedzi	0,1	-	-	-	-	0,4	-

Z wyjątkiem gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek, w pozostałych grupach społeczno-ekonomicznych złe i bardzo złe zaspoko­jenie potrzeb w zakresie turystyki i wypoczynku wahało się w granicach 60--85% gospodarstw.

Gdy rozpatrujemy zaspokojenie potrzeb w zakresie turystyki i wy­poczynku w zależności od typu rodziny biologicznej, okazuje się, że złe i bardzo źle zaspokojenie wahało się w granicach 55-70% (tabela 28).

Na tle oceny sytuacji materialnej można wysunąć przypuszczenie, iż w ocenie zaspokojenia potrzeb w zakresie turystyki i wypoczynku gospo­darstwa domowe stawiają wyższą poprzeczkę niż w ocenie sytuacji mate­rialnej, o czym świadczy niższy udział osób zadowolonych z zaspokojenia potrzeb turystycznych, a wyższy udział zadowolonych z sytuacji material­nej, i odwrotnie, wyższy udział niezadowolonych z sytuacji materialnej. Może to również świadczyć o tym, że w swej masie gospodarstwa domowe trak­tują turystykę jako dobro wyższego rzędu.

Funkcja rynkowa konsumpcji

Funkcja rynkowa konsumpcji polega na powodowaniu zapotrzebowania na określone dobra i usługi, co wpływa na rozwój podaży i ogólnie na rozwój gospodarczy. Taką rolę odgrywa też konsumpcja dóbr i usług tury­stycznych. Wielkość i struktura konsumpcji stanowią element struktury go­spodarczej kraju, od niej zaś w dużej mierze zależy rozwój gospodarki. Wiel­kość i struktura konsumpcji w gospodarstwach domowych należących do różnych grup społeczno-ekonomicznych odpowiadają ukształtowanym przy­zwyczajeniom i upodobaniom. Wzorce te nie są czymś stałym i niezmien­nym, mogą się zmieniać pod wpływem różnych czynników. Turystyka jest jednym z tych czynników, który zmienia wielkość i strukturę konsumpcji wielu gospodarstw domowych.

Związek turystyki z wielkością i strukturą konsumpcji jest bardzo ścisły i przejawia się w problematyce czasu wolnego od pracy. Czas ten jest w zasadzie przeznaczony na konsumpcję, a zatem w pewnej mierze także na rozmaite rodzaje i formy turystyki, na uprawianie sportu, dokształcanie się, lekturę, dodatkową pracę zawodową oraz na inne rodzaje działalności. Turystyka stanowi więc element składowy konsumpcji jako jedna z form spędzania czasu wolnego od pracy i w ten sposób występuje w konsumpcji indywidualnej i zbiorowej.

Struktura wydatków turystycznych ukazuje funkcję rynkową konsumpcji turystycznej poprzez powiązanie z wieloma gałęziami gospodarki. Na przy­kład w Hiszpanii ustalono listę 74 gałęzi produkcji związanych z konsump­cją turystyczną.

Turystyka w gospodarce

Korzenie współczesnej gospodarki turystycznej

Nauka ekonomii przez długi czas traktowała turystykę obojętnie, pomijając ją pełnym lekceważenia milczeniem. W okresie merkantylizmu ekonomiści interesowali się jedynie krajowym i zagranicznym obrotem towarowym. Rozwijająca się turystyka nie była dostrzegana. Świadectwo obrotu turystycznego w owym czasie znajdujemy w belerystyce, a nie w pismach ekonomicznych. Wyjątkiem był merykanalista Tomasz Mun, który w swoim dziele „Skarb Anglii z handlu zagranicznego ukazywał wpływ wydatków podróżnych na bilans płatniczy.

Nie dostrzegali turystyki również klasycy ekonomii politycznej. U Adama Smitha w jego „Bogactwie narodów” była wprawdzie wzmianka o podróżach zagranicznych, ale dotyczyła ona podróży zagranicznych służących zdobyciu wykształcenia przez młodych arystokratów angielskich, którzy „wracali do domu o wiele lepsi z tych podróży”.

Zmiana zaczynała następować dopiero w XX wieku, w okresie międzywojennym, a zwłaszcza po II wojnie światowej, kiedy państwa Europy Zachodniej zaczęły prowadzić aktywną politykę turystyczną. Wypływały z tego również silne impulsy dla ekonomii.

W ekonomii zaczęto zwracać uwagę przede wszystkim na turystykę międzynarodową, traktując ja jako integralny element międzynarodowego obrotu gospodarczego. Odwiedzający dany kraj wydatkowali bowiem swoje zasoby walutowe, co było właśnie eksportem dokonującym się wewnątrz tego kraju. Eksport ten wyłamywał się z normalnej ewidencji, ponieważ dokonał się na terenie całego kraju wszędzie tam, gdzie turyści zagraniczni wydatkowali swoje pieniądze. Ze względu na trudności ujęcia statystycznego był on mniej widoczny, dlatego nazywano go eksportem niewidzialnym. Nazwanie tej części obrotu międzynarodowego eksportem niewidzialnym, czy też importem niewidzialnym, było zatem uzasadnione jedynie względami technicznymi, trudnościami statystycznej ewidencji.

Niektórzy ekonomiści zaliczali obrót turystyczny do grupy tzw. usług terytorialnych. Były to usługi wytwarzane na terytorium danego kraju i sprzedawane poza jego granice. W odniesieniu do turystów zagranicznych podkreślono, że świadczone im usługi przynosiły dewizy analogicznie jak w eksporcie, że wydatki dokonywane przez tych turystów często stanowiły odpowiednik rzeczywistego eksportu towarów.

Obecnie dość powszechnie zwraca się uwagę także na turystykę krajową, chociażby z tego względu, że dla gospodarki turystycznej jest w istocie sprawą obojętną, kto korzysta z jej usług. Nadto okazuje się, że pod względem sprzedaży i w ogóle obrotów gospodarczych turystyka krajowa dość często ma o wiele większe znaczenie niż turystyka zagraniczna w aktywizacji gospodarczej regionów i miejscowości. W ekonomice turystyki występują różne aspekty globalnego rozpatrywania turystyki w gospodarce.

Podstawowa terminologia:

„gospodarka turystyczna” czy przemysł turystyczny”

Dyskusja na temat pojęć „gospodarka turystyczna” czy „przemysł turystyczny” jest bezprzedmiotowa i wywodzi się z nieporozumienia językowego.

Pojęcie „gospodarka turystyczna” ma w znacznej mierze charakter umowny, stanowiąc termin dla różnych zadań działów gospodarki narodowej wykazujących bezpośrednio i pośrednio określone związki z obsługą turystów.

W literaturze światowej zaczyna się już zwracać uwagę, że określenie „przemysł turystyczny” ma wdzięk mylący, ponieważ „turystyka nie jest produktem przemysłowym, ale usługą.

Obydwa terminy są pojęciami zbiorowymi, które obejmują zarówno branże produkcji materialnej, jak i sferę usług, podobnie jest z określeniem „gospodarka narodowa”. Przez analogię do gospodarki narodowej należałoby w odniesieniu do turystyki stosować w języku polskim termin gospodarka turystyczna , a woli jasności językowej jest uzasadnione ograniczenie terminu „przemysł turystyczny” tylko do produkcji sprzętu turystycznego i innych wyrobów związanych z uprawnieniem turystyki. W ten sposób przemysł turystyczny byłby elementem składowym gospodarki turystycznej.

Typowa, uzupełniająca i pośrednia gospodarka turystyczna

Do bezpośredniej gospodarki turystycznej zaliczali wszystkie jednostki gospodarcze, których działalność służyła jedynie lub głównie turystyce i które istniały ze względu na rozwój turystyki . Do pośredniej gospodarki turystycznej zaliczali przedsiębiorstwa, instytucje i organizacje, których egzystencja nie opierała się jedynie na turystyce, ale które zaspokajały potrzeby turystów i ludności miejscowej oraz odgrywały znaczącą rolę w obsłudze turystów.

Od czasów W. Hunzikera i K. Krapfii nastąpil rozlvół teoni gospodarki turystycznej, a zwlaszcza jej klasyfikacji. Rozwój tcn przebiegał w kierunku wydzielenia w gospodarce bezpośredniej gospodarki turystycznej typowej i uzupełniającej oraz bliższego precyzowania pośredniej gospodarki turystycznej, co znalazło odbicie we współczesnej światowej literaturze z dziedziny turyzmu

Typowa gospodarka turystyczna została wydzielona według kryterium rodzaju działalnści i objęla przedsiębiorstwa oiaz organizacje i instytucje i turystyczne, które zapewniają usługi wyłącznie lub prawie wyłącznie dla osób podróżujących. W grupie tej, wedlług W. Freyera, znalazły się: hotelarstwo wraz z gastronomią, komunikacja pasażerska, organizatorzy i agenci podróży, organizatorzy kongresów i seminarińw, targi i wystawy, uzdrowiska, związki i organizacje tuiystyczne, zarządy gmin turystycznych i regionów turystycznych.

Uzupełniająca gospodarka turystyczna objęła przedsiębiorstwa, organizacje i instytucje, które w całości były zaliczane do rozmaitych działów i gałęzi oraz branż pozaturystycznych, ale miały pewne wyrażnie wydzielone zakresy działalności, czy to w produkcji, czy to w usługach, które były niezbędne, czy też pożądane do realizacji podróży. Przykładami mogły służyć przedsiębiorstwa produkcyjne, np. przedsiębiorstwa wytwarzające pamiątki, czy też wydawnictwa, które m.in. zajmował) się publikowaniem przewodników, czasopism tuiystycznych i map, a także przedsiębiorstwa usługowe, które również oferowały specjalne usługi dla turystów, np. ubezpieczema turystyczne, wymianę walut itp. Oprócz produkcji wyrobów na użytek turystów, czy też wykonywania specjalnych usług dla turystów, przedsiębiorstwa te wykonywały inne zadania, zajmowały się inną produkcją i mnymi uslugami, l»e mającymi nic wspólnego z turystyką.

Uzupełniająca gospodarka iulystyczna objęła jednostki, które przy szerszym zakresie działania spęcillłizowały się także w turystyce. Dotyczyło to zarówno sfery produkcji, lak i usług.

Charakterystycznym przykładem uzupełniającej gospodarki turystycznej jest agroturystyka. W tym przypadku działalność agroturystyczna (noclegi, wyżywienie oraz inne usługi) uzupełniają rolniczy oraz inny profil działalności gospodarstw domowych na terenach wiejskich i zalesionych.

Oprócz typowych dóbr i usług turystycznych turyści- jako normalni konsumenci- poszukują również „nietypowych” turystycznych dóbr i usług, np. artykułów żywnościowych, usług fryzjerskich i kosmetycznych itp. Na podstawie intensywności sprzedaży (udział w sprzedaży) można by przedsiębiorstwo nieturystyczne zaliczyć do turystycznych, kiedy udział w sprzedaży dla turystów przekroczyłby 50%; nie uzna się za turystyczne tego, w którym udział w sprzedaży dla turystów byłby niższy niż 20-30%. Jak natomiast należałoby postąpić w przypadku, kiedy udział w sprzedaży zależny od turystyki byłby większy niż 20-30%, ale mniejszy niż 50%? Dla tej właśnie grupy- według W. Freyera- wprowadzono pojęcie „pośredniej gospodarki turystycznej”.

Turystyka w klasyfikacji gospodarki w latach 50-tych i 80-tych

Na podstawie roczników statystycznych rozmaitych krajów można stwierdzić, że w krajach Europy Zachodniej i innych krajach świata zachodniego w klasyfikacji gospodarki używanej przy obliczaniu produktu krajowego brutto i innych podstawowych wskaźników makrockonomicznych nie stosowano takiego terminu jak „przemysł turystyczny" czy „gospodarka turystyczna" do określenia całej lub części sfery usługowej, którą zaliczylibyśmy do bezpośredniej i ewentualnie pośredniej gospodarki turystycznej. W pewnej grupie krajów występowala „turystyka" jako samodzielna galąź gospodarki lub wydzielona podgrupa pewnej galęzi. Trzeba jednak wyjaśnić, co prezentowała wyodrębniona pod nazwą „turystyka" gałąź gospodarki.

Taka sytuacja istniała w Austrii i we Włoszech, czyli w krajach, które od dawna traktowały turystykę jako jeden z ważnych czynników rozwoju gospodarczego, oraz w trzech krajach afrykańskich, tj. w Afryce Środkowej, Gabonie i w Tunezji. Wydzielenie w owym czasie w tych krajach turystyki jako samodzielnej gałęzi można by traktować jako akt symboliczny, mający Świadczyć o uznaniu ekonomicznego znaczenia turystyki.

W Austrii turystyka jako odrębna gałąź gospodarki obejmowała jedynie horelarstwo wraz z przyhotelową gastronomią, przy czym obejmowała ona zarówno hotelarstwo tradycyjne, jak i komplementarne. We Włoszech natomiast jako gałąź produkcji vystępował handel, podgrupa ta obejmowała hotelarstwo tradycyjne i komplementarne wraz z gastronomią przyhotelową oraz stacjarni wypoczynkowymi i uzdrowiskowymi. Zakłady gastronomiczne były natomiast ujęte w handlu hurtowym i detalicznym.

W Republice Afryki Środkosveł dział „Transport" dzielił się na cztery gałęzie, tj. na transport dlrogowy, rzeczny, lotniczy i turystykę, przy czym „turystyka" obeijmowała hotele, restauracje i myślistwo. W Tunezji natomiast działem był „Transport i turystyka", przy czym turystyka obejmowała hotele, restauracje, kawiarnie, bary i kabarety. W Gabonie wydzielona gałąź gospodarki „turystyka i hotelarstwo" obejmowała oprócz hotelarstwa i ośrodków turystycznych uprawiane przez turystów myślistwo i rybołóstwo

Wydzielona są niektórych krajach pod nazwą „turystyki" gałąź ograniczała się głównie do hotelarstwa i gastronomii.

W pewnej grupie krajów wydzielano oprócz hotclarstwa i gastronomi także uslugi rekreacyjne (Holandia, Kanada, Afryka Południowa, USA) Było to bardziej wyraźne uwypuklenie niektórych elemcntów gospodarki turystycznei we wspólczesnych tego słowa znaczeniu.

Na przyklad w USA hotelarstwo oraz usługi rekreacyjne i rozrywkowe znajdowały się w grupie uslug, w Kanadzie oddziełne było hotelarstwo, oddzielnie gastronomia i oddzielnie uslugi rekreacyjne. W Holandii w ramach działalności produkcyjncj wyszczególniono uslugi rekreacyjne, hotele, kawiarnie, restauracje, i inne.

W Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych (do 31 grudnia 1992 roku) obwiązywała Klasyfikacja Gospodarki Narodowej (KGN1, według której dokonywano wyłiczeń podstawowych wskaźników dotyczących gospodarki, Klasyfikacja ta miała charakter podmiotowy, a jednostką klasyfikacyjną był podmiot gospodarczy. Klasyfikacja wydzielała gałąź gospodarki pod nazwą „turystyka i wypoczynek". W skład tej gałęzi wchodziły jednak tylko rrzy branże, tj. hotele, organizowanie i obsługa ruchu turystycznego oraz Ą oŚrodki wczasowo-wypoczynkowe

W żadnym kraju w klasyfikacja gospodarki nie spotkaliśmy się z wyodrębnieniem „przemysłu turystycznego" czy „gospodarki turystycznej" jako agregatu obejmującego większość elementów obsługi turystów tak ze sfery wytwarzania dóbr, jak i usług. W razie wyodrębnienia „turystyki" jako gałęzi obejmowała ona — jak już wskazywaliśmy — z reguły hotelarstwo wraz z przyhotelową gastronomią. Wszystko to przemawia za słusznością twierdzenia, że pojęcie „przemysłu turystycznego" tj. „gospodarki turystycznej" jako agregatu różnych działalności, nie jest pojęciem samodzielncgo działu czy gałęzi gospodarki, ale może być jedynie określeniem utworzonym na użytek polityki turystycznej, pojęciem niezbędnym do ustalenia znaczenia i roli turystyki w polityce gospodarczej, w rozmaitych działach i gałęziach gospodarki oraz ustalenia w polityce gospodarczej takich czy innych preferencji dla poszczególnych elementów „heterogenicznego" działu czy sektora, jakim jest „gospodarka turystyczna".

Europejska klasyfikacja działalności w Polsce.

Z dniem I czerwca 1990 roku w Polsce, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Głównego Urzędu Statystycznego opracował dostosowaną do warunków polskich Europjeską Klasyfikacfę Działalności (FKD). Jest ona usystematyzowanym zbiorem rodzajów działalności społeczno-gospodarczych występujących w gospodarce narodowej". Ma ona służyć. do klasyfikowania danych według rodzajów działalności gospodarczych, również w odniesieniu do produktu krajowego brutto. Europejska Klasyfikacja Dzialalności ma charakter przedmiotowy, a jednostką klasyfikacyjną jest rodzaj działalności prowadzonej przez podmioty spoleczno-gospodarcze.

Klasyfikacja ta dzieli całą gospodarkę (działalności) na 17 sekcji, sekcje zaś dzielą się na działy, grupy, klasy i podklasy.

W całym systemie klasyfikacji nie ma jednak wydzielonej sekcji, czy też działu, grupy, klasy lub podklasy jak turystyka czy gospodarka turystyczna, ponieważ z kompleksowego punktu widzenia jest to niemożliwe. Są natomiast sekcje, czy też działy, grupy, klasy i podklasy, które mo stanowić elementy bezpośredniej lub pośredniej gospodarki turystycznej.

Standardowa Międzynarodowa Klasyfikacja Działalności Turystycznej (SICTA)

Wydaje się, że również ze względu na to, iż gospodarcze znaczenie turystyki dość często nie jest doceniane, Światowa Organizacja Turystyki opracowała klasyfikację działalności turystycznej w gospodarce. jest zastosowanie mogłoby ukazać właŚciwe miejsce i znaczenie turystyki w skali całej gospodarki oraz zapewnić informacje do prawidłowego wyliczenia wielu syntetycznych wskaźników charakteryzuiących siłę ekonomiczną turystyki w gospodarce. Klasyfikacja ta w duzej mierze opiera się na podziale gospodarki turystycznej na typową, uzupełniającą i pośrednią.

Zadamem tego systemu klasyfikacji — według zaleceń WTO — powinno być zwłaszcza

— dążenie do pełniejszego, bardziej wszechstronnego ujęcia turystyki w statystykach ;

— pokierowanie rozwojem systemu ogólnokrajowego rachunku ekonomicznego w części związanej z turystyką w taki sposób, by powstała lepsza i bardziej sensowna klasyfikacja rodzajów działalności gospodarczej związanej z turystyką;

— stworzenie ujęcia statystycznego, które zwiększyłoby porównywalność krajowych i międzynarodowych danych statystycznych dotyczących turystyki;

— dostarczanie osobom zawodowo związanym z turystyką dokładniejszych

mformacji o produktach turystycznych, uslugach, rynkach i stanie turystyki;

— pomoc w znajdowaniu związków statystycznych między danymi dotyczącymi podaży w turystyce (świadczone uslugi, przychody i koszty) oraz popytu na turystykę (wydatki, potrzeby, upodobania);

— umożliwienie dokladniejszego oszacowania bilansu płatniczego i udziału

turystyki w międzynarodowej wymianie towarów.

Klasyfikacja ta została dostosowana ńo ismiejących klasyfikacji międzynarodowych i do

„Światowej Klasyfikacji Branżowej” która dzieli całą gospodarkę na 17 dzialów, uwzględnia wszystkie ważne definicje oraz kryteria rozróżniania i oznaczania działalności gospodarczej opracowane przez Wyclzial Statystyki przy Sekretariacie ONZ.

Gospodarka turystyczna nie występuje w siedmiu działach tej klasyfikacji, a mianowicie w : rolnictwie, łowiectwie i leśnictwie, rybołówstwie i rybactwie, górnictwie, zaopatrzeniu w energię elektryczną, gaz i wodę, ochronie zdrowia i opiece społecznej oraz w gospodarstwach domowych zatrudniających pracowników.

We wszystkich pozostałych działach występuje gospodarka turystyczna, z tym że w jednym są to podklasy częściowo związane z turystyką, w niektórych tylko całkowicie związane z turystyką, w innych zaś występują podklasy i jedyne, i drugie.

• W dziale „budownictwo” występują 4 podklasy całkowicie związane z turystyką.

hotele, restauracje, stoki narciarskie, pola golfowe, drogi, dworce

• W dziale „handel hurtowy i detaliczny” występuje 26 podklas częściowo związanych z turystyką

obsługa i naprawa pojazdów samochodowych, sprzedaż części i akcesoriów samochodowych, ogólna sprzedaż żywności, sprzedaż detaliczna,

• W dziale „transport, gospodarka magazynowa i łączność” występuje 22 podklas całkowicie związanych z turystyką

koleje międzymiastowe, przewozy pasażerskie, specjalne kolejowe usługi wycieczkowe, międzymiastowe linie autobusowe, lokalne wycieczki turystyczne, wodne rejsy wycieczkowe, wynajem statków wraz z załogą,

• W dziale „nieruchomości, wynajem i działalność związana z prowadzeniem interesów” występuje 17 podklas całkowicie związanych z turystyką

Wynajem nieruchomości własnych lub dzierżawionych, zarządzenie nieruchomościami, wypożyczanie samochodów, wynajem środków transportu lotniczego na użytek prywatny

• W dziale „pośrednictwo finansowe” mamy 4 klasy częściowo związane z turystyką

Wymiana walut, pozostała działalność kredytowa, ubezpieczenia na życie,

• W dziale „administracja publiczna” mamy 5 podklas całkowicie związanych z turystyką

informacja turystyczna, nadzór nad transportem prywatnym, wydawanie wiz i sprawy konsularne, straż graniczna, ochrona lotnisk

• W dziale „edukacja” występuje 6 grup całkowicie związanych z turystyką

studia hotelarskie i w zakresie turystyki, nauka jazdy na nartach, pozostałe kursy dla turystów

• W dziale „pozostała działalność usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna” mamy 5 podklas całkowicie związanych z turystyką

organizacja sympozjów i spotkań, działalność organizacji zawodowych związanych z turystyką i związków zawodowych

W przedstawionej klasyfikacji nie ma wyodrębnionego działu czy gałęzi pod nazwą „turystyka”, ale w poszczególnych działach mamy klasy i podklasy całkowicie lub częściowo związane z turystyką. Podobnie nie ma wyodrębnionego działu „turystyka” w europejskiej Klasyfikacji działalności. Dlatego też było uzasadnione utworzenie przez komisję Turystyki OECD specjalnego sektora gospodarki turystycznej.

Obecnie w związku z wprowadzeniem przez GUR Europejskiej Klasyfikacji Działalności mamy podział gospodarki na 17 działów, rak jak w omawianej klasyfikacji SICTA. Pojawiła się zatem możliwość przeprowadzania na podstawie tej klasyfikacji dodatkowych wyliczeń, które pozwoliłyby ukazać syntetycznie miejsce oraz rolę i znaczenie turystyki w gospodarce kraju.

Udział turystyki w produkcie krajowym brutto

Podstawowym syntetycznym wskaźnikiem określającym miejsce i znaczenie każdego działu (sektora instytucjonalnego) czy też gałęzi (branży) w gospodarce jest jej udział w produkcie krajowym brutto.

Oblicza się go jako sumę produkcji o globalnej, cła i innych opłat importowanych oraz podatku VAT, pomniejszoną o zużycie pośrednie.

Sektor „gospodarki turystycznej” OECD i rachunek satelitarny turystyki

Prezentowane wskaźniki udziału turystyki w PKB nie są wprawdzie porównywalne między poszczególnymi krajami ze względu na różne metody obliczania, ważne jest jednak to, że w poszczególnych krajach pozwalają umieścić turystykę- nawet przy zaniżonym liczeniu- wśród innych branż gospodarczych i umożliwiają dokonanie oceny dynamiki rozwoju w szeregu czasowym.

W zmodernizowanym systemie rachunków narodowych przewidziano możliwość opracowania rachunków uzupełniających w stosunku do systemu podstawowego, nazywanych przez statystyków rachunkami satelitarnymi. Celem rachunku satelitarnego turystyki jest zatem wyodrębnienie wkładu turystyki w gospodarkę danego kraju.

W roku 1984 Komitet Turystyki OECD podjął decyzję w sprawie opracowania jednolitej metody określania miejsca i znaczenia turystyki w gospodarce. Metoda ta (czyli rachunek satelitarny turystyki) została opracowana przez Centralny Urząd Statystyczny Austrii i przyjęta przez Komitet Turystyki OECD, a w roku 1991 rozeslana do krajów czlonkowskich z zaleceniem wprowadzenia w życie'".

Metoda ta jest. zintegrowana z krajowymi systemami statystyki krajów członkowskich OECD i zakłada wydzielenie sektora gospodarki turystycznej, do której zalicza mzej wyszczególnione dziedziny.

I. Hotete I restauracje

Hotele, kempingi i inne rodzaje zakwaterowania,

restauracje, bary, kantyny.

IL Transport lądowy

kolejowy transport pasażerski,

inne pasażerskie Środki transportu lądowego.

IIL Transport wodny

morski i przybrzeżny transport pasażerski,

śródlądowy transport pasażerski.

IV. Lotniczy transport pasażerski

V. Pomocnicza działalność transportowa

w tym: działalność biur podrózy, przewodnictwo.

VI. Rekreacja, kultura I działalności sportowe

teatry, muzyka i inna działalność w zakresie sztuki,

różne rodzaje działalnoŚci rozrywkowei,

biblioteki, archiwa, muzea i inna działalność w zakresie kultury,

działalnośćsportowa i rekreacyjna (w tym wyciągi narciarskich).

Należy zauważyć, że „sektor gospodarki turystycznej” według koncepcji OCED uwzględnia tylko niektóre elementy bezpośredniej i pośredniej gospodarki turystycznej. Pomija branże, które tylko częściowo służą turystyce, takie jak handel detaliczny, banki, wynajem samochodów, poczta i telekomunikacja czy też usługi osobiste, np. fryzjerstwo. pomija także inne elementy, m.in calą sferę „podziemta gospodarczego", które — jak stwierdza Peter Keller, prolesor Uniwersytetu w Lozannie — jest w turystyce bardzo rozległej.

Metoda przyjęta przez OECD pozwala przetistawiĆ miejsce i znaczenie turystyki w gospodarce narodowej z dwóch podstawowych punktów widzenia.

Po pierwsze.

Ukazuje utlział „sektoru gospodarki turystycznej" w Świetle podstawowych wskaźników makroekonomicznych, jak udział w PKB czy w zatrudnieniu niezależnie od tego, w jakiej proporcji z poszczególnych branż gospodarki turystycznej korzystają odwiedzający, a w jakiej pozostali nabywcy. Ukazuje także turystyczną wartość dodaną, jaka powstała wyłącznie z tytułu obsługi odwiedzających.

Po drugie.

Metoda ta ukazuje jednocześnie udział turystycznej wartości dodanel w PKB tylko ze względu na udział poszczególnych branż gospodarki tury stycznej w obsłudze odwiedzających.

Rachunek satelitarny turystyki w Polsce

W dniach 3 i 4 listopada 1996 r. odbyło się; w Polsce Międzynarodowe seminarium na temat „Rachunku satelitarnego turystyki". Seminarium zostało zorganizowane przez Departament Warunków Życia przy udziale Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN oraz Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki. Przedyskutowano konstrukcje systemu informacji statystycznej o turystyce w formie rachunku satelitarnego w ramach Systemu Rachunków Narodowych 1SNA1. Polska, podobnie jak wiele innych krajów, dążąc do udoskonalenia badań statystycznych w zakresie turystyki podjęła prace nad opracowaniem rachunku satelitarnego turystyki na podstawie metodologii zalecanej przez OECD, Przyjęcie Polski do OECD oraz starania o członkostwo w Unii Europejskiej zobowiązulą nas takze clo stosowania metodologii w zakresie turystyki, opartej na obowiązującycli standardach

europejskich i Światowych. podlęto decyzję o przeprowadzeniu eksperynientalnego rachunku dla roku 1995. Na podstawie modelu „sektora gospodarki turystycznei" OECD opracowano również odpowiedni model dla polski może on być także pomocny dl określenia gospodarki

turystycznej w miejscowości, czy regionie, przy badaniu znaczenia i roli gospodarki

rystycznej w aktywizacji gospodarczej.

55. Hotele i restauracje

55.1 Hotele"; kempingi i inne miejsca zakwaterowania na krótki okres.

55.2 Restauracje, bary, stołówki

w tyfn:

resrauracje i baiy.

60. Transport lądowy

60.1 Transport kolejowy

w tym:

transport kolejowy pasażcrski.

60.2 Inne przewozy lądowe,

w tym:

60.21 Inne regularne Środki transportu podróżnych.

60.22 Inne me regularne Środki transportu podróżnych.

61. Transport wodny

61.1 Transport dalekomorski i przybrzeżny,

w tym:

statki rejsowe,

pozostałe Formy transportu.

61.2 Transport wodny śródlądowy,

w tym:

pasażerski.

62. Transport lotniczy

62.1 Transport lotmczy regularny,

w tym:

transport podróznych.

62.2 Transpoit lotniczy nieregularny.

63. Działalność dodatkowa i pomocnicza w zakresie transportu; działalność biur podróży

63,04 w tym działalnoŚĆ biur podróży, orgamzatorów podróży i przewodników tuiystycznych, w tym organizatorzy (sprzedaż pakietów)

Turystyka i zatrudnienie

Udział zatrudnienia powodowanego przez turystykę w globalnym zatrudnieniu w kraju jest drugim syntetycznym wskażnikiem, który charakteryzuje znaczenie turystyki w gospodarce.

W różnych publikacjach ukazują się informacje o wielkości zatrudnienia w gospodarce turystycznej. Należy je — naszym zdaniem — traktować z pewną dozą ostrożności, zwłaszcza pod względem porównywalności między poszczególnymi krajami.

Badania wielkości zatrudnienia w gospodarce turystycznej prowadzi m.in.

Światowa Rola Turystyki i Podróży w Brukseh. Jest to światowa koalicja dyrektorów przedsięborstw z różnych branż związanych z turystyką i podróżami, obejmujących transport, bazę noclegową, gastronomię, rekreację oraz usługi kultuialne i podróżnicze.

Prezentowane w tym rozdziale informacje o zatmdnieniu w gospodarce turystycznej w krajach członkowskich OECD są, naszym zdaniem, wiarygodne, zostały bowiem przedstawione na specjalnym seminarium na temat zatrudnienia w turystyce Odbyło się ono w dniach 25-26 kwietnia 1994 r. w Antalyi w Turcji.

Światowa Rada Turystyki i podróży przeprowadziła badanie dotyczące wielkości zatrudnienia powodowanego przez turystykę w skali światowej i w różnych krajach oraz opracowała prognozę do 2005 r. Według tych szacunków, na początku lat dziewięćdziesiątych w skali Światowej turystyka bezpośrednio i pośrednio dawała zatrudnienie dla 200 min osób, co stanowiło 10,6% czynnej zawodowo ludności Świata. Według prognozy do 2006 r. turystyka ma stworzyć 144 mln nowych miejsc pracy.

Według informacji podanych na seminarium przez delegacje różnych krajów członkowskich OECD, w 10 krajach uclział turystyki w zatrudnieniu przekraczał 5%, a mianowicie w Stanach Zjednoczonych wynosił 5,1 w Niemczech 6,5% i w Kanadzie 9,6% (w przypadku Kanady liczba ta dotyczy „wszystkich osób zatrudnionych" we „wszystkich gałęziach związanych z turystyką", natomiast zatrudnienie w działalności turystycznej stanowiło 4% zatrudnienia globalnego w 1988 r. i wynosiło 467 tys. osób w przeliczeniu na pełne etaty). W najbardziej tradycyjnie turystycznie rozwiniętych krajach udział turystyki w zatrudnieniu przekraczal 8%: w Austrii wynosił 13,8%, w Grecji 10% i w Szwajcarii 8,1%. Liczby te nie są jednak w pełni porównywalne, poniewaz niektóre zawierają także zatrudnienie pośrednie. Bardzo wymowne są również liczby absolutne dotyczące zatrudnienia w turystyce. Nawet w tych krajach OECD, w których liczba ludności czynnej zawodowo jest mała, zatrudnienie w turystyce jest wyjątkowo duże: od 250 tys. osób w Portugalii i 293 tys. w Szwajcarii, do 360 tys. w Grecji i 586 tys. w Austrii. W największych krajach członkowskich OECD globalne zatrudnienie w turystyce wynosiło ok. 1 mln osób w Japonii, 1,4 mln we Francji i w Hiszpanii oraz 1,6 mln w Niemczech i 6 mln w Stanach Zjednoczonych.

Ważne jest rozróżnicowanie miedzy zatrudnieniem tworzonym przez turystykę bezpośrednio i pośrednio.

Bezpośrednie zatrudnienie dotyczy usług konsumowanych bezpośrednio przez turystów. Zatrudnienie pośrednie dotyczy usług uprzednich i inwestycji.

Największe zatrudnienie w turystyce zapewniają horelarstwo i gastronomia. Średnio w OECD te dwie branże realizują jedną trzecią zatrudnienia w turystyce, a pranie połowę według przyjętej przez OECD koncepcji sektora gospodarki turystycznej, Kolejne miejsce zajmuie transport (15%). Zatrudnienie w biurach podróży waha się w gramcach 3-5% w większości krajów OECD. W handlu detalicznym zatrudnienie zależne od turystyki jest największe tam, gdzie w jąazie noclegowej turystyki ma duzy udział hotelarstwo komplementarne.

Udział turystyki krajowej w obrotach turystycznych

W migracjach turystycznych dominuje turystyka krajowa. Dzieje się tak w skali światowej i w Europie. Ma to odbicie również w dochodach gospodarki turystycznej.

W 1965 r. 75-80% wydatków turystycznych w skah światowej dokonywali turyści krajowi. Sytuacja rozmaicie wyglądała w poszczególnych krajach. Tak więc w Belgii tylko 21% globalnych wydatków turystycznych dała turystyka krajowa, ale w Stanach Zjednoczonych udział turystyki krajowej wyniósł 90%, a w Japonii 96%. W USA w 1993 r, wartość sprzedaży usług turystycznych i świadczeń towarzyszących zamknęła się kwotą 367 mld USD. W tej kwocie turystyka krajowa stanowiła 82,1%, a zagraniczna turystyka przyjazdowa 17,9%. W 1994 r. odpowiednie wskafniki wynosiły 82,5% i 17,5%.

Rola i znaczenie turystyki zagranicznej w gospodarce

Oceny roli i znaczenia turystyki zagranicznej w gospoćlarce najczęściej dokonuje się w sposób syntetyczny poprzez porównanie wpływów z zagranicznej turystyki przyjazdowej z protluktem krajowym bruto, następnie poprzez określenie roli i znaczenia turystyki przyjazdowej w eksporcie dóbr i usług oraz relacji między wpływami z turystyki przyjazdowej a wartością eksportu, a także poprzez ustalenie znaczenia turystyki zagranicznej w bilansie płatniczym, w bilansowaniu nalezności i zobowiązań kraju.

Próg odczuwalności wpływów z zagranicznej turystyki przyjazdowej w gospodarce

Od dość dawna uważa się, że osiągnięcie wpływów z zagranicznej turystyki przyjazdowej w wysokości 1% produktu krajowego brutto, a tym bardziej przekroczenie tej wartości sygnalizują, że zagraniczna turystyka przyiazdowa może juz wywierać globalnie odczuwalny wpływ na rozwój gospodarki narodowej. Wskaźnik ten można by nazwać „progiem odczuwalności wpływów z zagranicznej turystyki przyjazdowej w gospodarcze".

Kolejność będzie jednak inna, jeżeli dokonamy porównania z produktem krajowym brutto. lm większy bowiem jest PKB, tym taka sama wielkość wpływów z turystyki będzie mieć mniejsze wzglętlne znaczenie i tym mniejszy będzie wskaźnik odczuwalności tych wpływów w gospodarcze.

W krajach,w których zagraniczna turystyka przyjazdowa jest szcególnie rozwinięta jako dziedzina eksportu, „wskaźnik odczuwalności” waha się w granicach od 1,5-10% i więcej.

Niewidzialny eksport dóbr i usług w turystyce międzynarodowej

Struktura wydatków turystów ukazuje, że turystyka międzynarodowa włącza do działalności, eksportowci rozmaite galęzie gospodarki. Nadto konsumpcję żywności przez przyjeżdzalących cudzoziemców można traktować jako odpowiednik rzeczywistego eksportu rolno-spożywczego, który omija wszelkie ograniczenia wynikające z polityki protekcjonistycznej kraju, z którego przyjeżdżają turyści.

Hotele, a zwłaszcza te wysokich kategorii, gdzie udział cudzoziemców jest znaczny, można traktować jako przedsiębiorstwa niewidzialnego eksportu usług i dóbr (noclegi, gastronomia, rozrywki, sprzedaż pamiątek i innych artykułów, inne usługi). Podobnie statki pasażerskie są również prawdziwymi kombinatami niewidzialnego eksportu w dziedzinie obsługi turystycznej (statek pasażerski jest typowym przykładem kompleksowej obsługi turystycznej: na jego pokładzie są świadczone usługi przewozowe, noclegowe, gastronomiczne, rozrywkowe).

Wspóiczesna liberalizacja formalności granicznych, a zwłaszcza paszportowych, wizowych, celnych i dewizowych, w ramach wspólnot regionalnych i rejonów transgranicznych sprawia, iż intensywnie rozwijają się wyjazdy na zakupy, przecie wszystkim między krajami sąsiadującymi ze sobą

Wielu krajach, w tym w państwach członkowskich Unii Europejskiej, zachętą do dokonywania zakupów jest zwrot cudzoziemcom podatku VAT.

W handlu detalicznym, a zwłaszcza w gastronomii, często wstępują rozmaite marże i dopłaty Mają one duże znaczenie w miejscowościach turystycznych. Należy także zwrócić uwagę na istotną sprawę, że w turystyce wszystkie zakupy odbywają się narychmiast, w trybie gotówkowym, podczas gdy w handlu zagraniczn m najczęŚciej mamy do czynienia z rozliczeniami kredytowymgi.

Obecnie w Polsce, według szacunków NPB (wydaje się, że niepełnych), wydatki cudzoziemców są o 20% bardziej opłacalnym eksportem niż oficjalny eksport towarowy.

Na tle obrotu tutystycznego jako eksportu dóbr i usług należy zwrócić uwagę przynajmniej na następujące trzy sprawy:

— możliwość zastępowania tradycyjnego eksportu towarowego konsumpcją

tych samych produktów na miejscu przez przyjeżdżających cudzoziemców i dzięki temu rozszerzenie eksportu w tych grupach towarowych, przy jednoczesnym rozwijaniu czy utrzymywaniu tradycyjnych łorm eksportu; eksport przez konsumpcję turystyczną pozwala omijać różne kontyngenty i inne ograniczenia ndrzucane przez kraje, które w ren sposób

chronią swój rynek przed obcą konkurencją,

— dokonywanie przez turystów zagranicznych, poprzez bezpośrednie zakupy, eksportu tych samych i innych artykułów, które występują w tradycyjnym eksporcie, a także artykułów, które w ogóle nie mają szans na sprzedaż w tej wymianie, co tez pozwala omijać narzucane ograniczenia protekcjonistyczne;

— alternatywę inwestycyiną, tzn. inwestycjejw sferze obsługi turystycznej

zamiast w.innych branżach gospodarski.

Obecnie w Polsce za główne źródło dopływu dewiz uważa się za wydatki dokonywanie przez cudzoziemców. Według szacunków Instytutu Turystyki, w 1995r cudzoziemcy zostawili w polsce ok. 6,5 mln USD, co stanowiło 32% ogólnej wartości eksportu towarów.

Niezwykle charakterystyczny był niski udzial wydatków na usługi zwiazane z pobytem w polsce. Większość stanowiły wydatki na zakup towarów, czyli był to „detaliczny eksport towarów” dokonywany przez zagranicznych odwiedzających.

Zakup usług w wydatkach dokonanych przez cudzoziemców wyjeżdżających z Polski przez granicę południowo wschodnią stanowił zaledwie 3,3%.

W przypadku cudzoziemców wyjeżdzających przez granicę zachodnią zakup usług stanowił 23,9% wydatków, w tym dokonanych przez Niemców 22,1%.

W Polsce wartość eksportu jest relatywnie mała w stosunku do powierzchni kraju, liczby, ludności i potencjału gospodarcaego.

Turystyka w bilansie płatniczym

Bilans płarniczy jest zestawieniem wszystkich transakcji ekonomicznych dokonanych w danym okresie między gospodarką krajową a zagranicą. Na ogół bilans płatniczy składa się z trzech rachunków, tj. rachunku obrotów bieżących, w którym najważniejszą pozycją jest handel zagraniczny (eksport t import), rachunku obrotów kapttałowych oraz rachunku zmian rezerw rząciowych

Jeśli chodzi o miejsce turystyki w bilansie płatniczym, to istnieją w zasadzie trzy rozwiązania. Według jednego z nich turystyka zagraniczna w bilansie handlowym znajduje się w grupie wspomnianych już uprzednio „usług tetytonalnych", bądź w grupie „obrotów niewidzialnych", która razem z grupą „obrotów widzialnych" rworzy bilans handlowy, bilans płatniczy zaś składła się wtedy z bilansu handlowego i bilansu transferów. Według innego, podobnego zresztą rozwiązania turystyka chodzi w skład bilansu handlowego obejmującego razem obrót towarowy i uslugi. Według trzeciego rozwiąząnia, turystyka nie wchodzi w skład bilansu handlowego, lecz bilansu usług i świadczeń i w ten sposób staje się składnikiem bilansu płatniczego.

Dotychczas nie opracowano metody jednolitego ukazywania turystyki w bilansie płatniczym.

Bilans handlu zagranicznego, a bilans turystyki zagranicznej

Na ogół większość krajów dysponuje bilansami turystyki zagranicznej, ale najczęsciej na podstawie odrębnych badań wpływó z turystki przyjazdowej ( wydatki odwiedzających zagranicznych, bez transportu międzynarodowego) oraz wydatków mieszkańców swego kraju na wyjazdy zagraniczne. W ten sposób można ustalić bilans turystyki zagranicznej w skali poszczególnych regionów i krajów.

Te uproszczone bilanse turystyki zagranicznej dają podstawę do porównań z bilansem handlu zagranicznego oraz stwierdzenia, czy saldo bilansu turystyki zagranicznej zwiększa aktywa bilansu płatmczego, czy też w całości lub części pokrywa deficyt handlu zagranicznego, lub czy dodatnie saldo handlu zagranicznego pozwala finansować wyjazdy zagraniczne własnych mieszkańców. Mogą także występować jeszcze inne konfiguracje.

Bilans turystyki zagranicznej w skali światowej i OCED ( w mln USD)

Rok	Dochód	Wydatki	Saldo
Świat
1989	215 637	198 625	+ 17 012
1990	261 108	243 183	+ 17 925
1993	305 752	270 131	+ 35 621
OECD
1993	216 296	218 308	- 2 012

Jako przykład podajemy salda bilansu handlu zagramcznego i turystyki zagranicznej w niektórych kra!ach w 1993 r. Z tego porównania wynika, że w latach 93 r. w Niemczech saldo handlu zagranicznego z nadwyzką poktyło znaczny deficyt rurystyki zagranicznej, w Hiszpanii dodatnie saldo turystyki zagranicznel w 77,9% pokryło deficyt handlu zagranlcznego, w Austrii w 63,9%, a w Portugahi w 26,1%

W Polsce w bilansie płatniczym nie mozna odczytać prawidłowo wykazywanych wielkości dotyczących turystyki międzynarodowej. Jak przedstawia E.. Zbieć, sporządzane bilanse należności i zobowtązań RP uimują obroty turystyczne w bardzo skromnym zakresie, włączając je w dodatku w większe agregaty. Bilans rozrachunkowy NBP w obrotach bieżących w zakresie usług w przychodach ukazuje jedynie wpływy ze sprzedaży usług tutystycznych za gianicą. jest to zatem bardzo nieznaczna pozycja. Wykazuje też jeszcze przychody z transportu pasażerskiego. W rozliczeniach kapitału długoterminowego turystyka występuje w śladowych wielkościach W rozliczeniach kapitału krótko terminowego tutystyka w sposób niewidoczny mieści się w pozycji nadwyżki skupu walut nad sprzedażą walut wymienialnych przez system bankowy. Należy się zgodzić z opinią E. Zbiecia, że „wszelkie nieporozumienia w postrzeganiu roli wpływów z turystyki w gospodarce narodowej wynikają głównie [...] z niedoskonałości rachunków narodowych, a także z błędnego lokowania wydatków gości zagraniciznych w systemie bilansowania naleznoŚci i zobowiązań zagranicznych

Salda bilansu handlu zagranicznego i turystyki zagranicznej w niektórych krajach w 1993

Kraj	Handel zasraniczny	Turystyka międzynarodowa
Hiszpania	— 19 004	+ 124 719
Włochy	+ 19 856	+ 7 J68
Francja	+ 5 928	+ 10 605
Niemcy	+ 35 957	— 27 005
Austria	— 8 416	+ 5 386
Szwajcaria	+ 1 972	+ 1 198
Portugalia	— 8 916	+ 2 330

Globalne znaczenie turystyki w gospodarce

Zagraniczna turystyka przyjazdowa zwiększa produkt krajowy brutto kraju przyjmującego. Turystyka krajowa daje dwa podstawowe efekty: po pierwsze, są to efekty wynikające z redystrybucji dochodu między regionami i miejscowościami, po drugie zaś, turystyka krajowa jednocześnie przyczynia się do zwiększenia produktu krajowego brutto, co wynika z rachunku konsumpcji odwiedzających krajowych, z przewagi wydatku turystycznego nad wydatkami w życiu osiadłym oraz skłonności turysty do bardziej rozrzutnego wydawania pieniędzy. Przewaga ta występuje chociażby w wyżywieniu, zakwaterowaniu, zachciankach i w wydatkach na komunikację

Okazuje się, że przedsiębiorstwa turystyczne słabo akumulują, że pieniądz wydatkowany przez tutystów w przedsiębiorstwach turystycznych prawie w całości i natychmiast bywa puszczany w obieg, stając się źródłem coraz to nowych i nowych dochodów aż do momentu, gdy „ulotni się", tj. zostanie wycofany z obiegu. Już od dawna eksperci turystyczni zwracali uwagę na to korzystne oddziaływanie turystyki na gospodarkę, określając owo zjawisko efektem przyspieszenia (akceleracji) i mnożnika turysrycznego.

Ekonomiści amerykańscy przeprowadzili już w 1958 r. ciekawe badanie nad obiegiem piemądza turystycznego w regionie Pacyfiku". Za podstawę badań przyjęto wydatek turystyczny w wysokości jednego tysiąca USD o typowej dla danego regionu strukturze.

Cały obrót pieniężny spowodowany wydarkowaniem przez turystów zagranicznych kwoty 1000 USD wyniósł w badanym regionie 3272,5 USD. Mnożnik wyniósł zatem 3,27. Uwzględniano praktycznie pięć kolejnych przemian transakcji wyckitków turysrów w dochody 1 kolejno dochodów w wy-datki itd.

Ogółem zaobserwowano 13 kolejnych przemian, które łącznie dały obrór w kwocie 3483,6 USD, mnożnik wyniósł zatem 3,48. Dla uproszczenia można się jednak ograniczyć tylko do pięciu transakcji, ponieważ pozostałe są już mało istotne, łącznie dały bawiem zaledwie 212,10 USD.

Tak np. wydatek turysty w hotelu przemienia się w dochód hotelarza, tez zaś dachód przemienia się w wydatki na płace, zakup surowców itp. Kolejno zaś płace pracowników przemieniają się w wydatki na utrzymanie domu, zakup ubrania itp Wysokaść mnożnika turystycznego zależy od szybkości procesu ulatniania się pieniądza z obiegu. Ulatnianie się zależy od importu żywności i artykułów przemysłowych na potrzeby lurystów i ludności miejscowej, inwestycji zagranicznych, spłat odsetek i kredytów, rransferu dochociów obcej siły robaczej zatrudnianej w obsłudze turystycznej, transferu zysków za granicę przez firmy zagraniczne, wydatków na obce usługi transpartowe i tezauryzacji. istnieją reglany, w których wpływy z turystykl zagranicznej są nieraz relatywnie wysokie. Na przykład w 1992 r. Babados miało wpływy w kwocie 463 mln USD, a wydatki tylko 41 mln, ale duże saldo ujemne handlu zagranlcznego. Jamajka miała wpływy w kwocie 858 mln USD, a wydatki 64 mln USD, Makao miało wpływy 2234 mln USD, a wydatki 57 mln, ale przy manokulturze turystycznej i braku jasnego zaplecza rolniczego i przemysłowego oraz rodzimego zaplecza turystycznego kraje te osiągają znacznie mniejsze korzyści z turystyki, niżby na to wskazywały wpływy z turystyki.

Mnożnik można obliczyć dzieląc sumę dochodów wynikającą z wszystkich transakcji przez wielkość pierwszego impulsu, tj.

3272,5 : 1000,0 = 3,27

W tym przypadku jeclen tysiąc USD wydatkowany przez turystów zagranicznych dał dociatkowy przyrost dochodów w gospodarce w kwocie 2272,5 USD. Łączny zaś dochód, uwzglęclniając „pierwszy impuls", czyli pierwszy tysiąc USD, wyniósl 3272,6 USD. Następme w różnych krajach ubite mnożniki tutystyczne.

Element adaptował do turystyki znany wzór P. A. Samuelsona na oblicze
nie mnożnika w gospodarce:

1

K =

1 - ∇C : ∇Y

Mnoznik 'K zależy od relacji miętizy zmian:1 w konsumpcji C i zmiana w dochodzie Y. Stosunek ∇C : ∇Y oznacza krańcową skłonność ludności do wydania dochodów.

W swoich obliczeniach element przyjął za zmianę w dochodzie globalne wydatki (całkowity obrót) w kwocie 3272,5 USD, a za zmianę w konsumpcji kwotę 2272,5 USD, czyli faktyczny wzrost konsumpcji w regionie bez podstawowej konsumpcji tutystów w kwocie 1000,0 USD. W tym przypadku skłonność do konsumpcji wyniosła 69,4%.

Efekt mnożnika turystycznego równa się efektowi jednostki wydatków turysty z punktu widzenia tworzenia nowych dochodów w gospodarce.

Jak uprzednio pokazaliśmy, mnożnik można obliczyć bez stosowania skomplikowanego wzoru, dzieląc po prostu sumę globalną wydatków wynikającą z wszystkich uwzględnionych przemian wydatków w dochody przez wielkość pierwszego impulsu (pierwszy wydatek turysty).

Wydatek tutysty wywołuje dodatni efekt ekonomiczny i jego dalsza cyrkulacja wpływa korzystnie na całą gospodarkę uraz na poziom życia społeczeństwa. Ten dodatkowy efekt dla gospodarki jest zbliżony do efektu mnożnikowego wywołanego przez zwiększenie zatrudnienia, wzrost inwestycji i pobudzenie konsumpcji drogą opłacenia celowo tworzonych miejsc pracy, Turystyka stwarza możliwoŚci aktywizacji gospodarczej na podstawie dochodów wytworzonych poza wlasnym systemem gospodarczym.

Polityka turystyczna

,, Termin „poityka" jest pochodzenia greckiego i od dawna oznaczał sztukę rządzenia państwem. Obecnie termin ten jest rozmaicie definiowany.

Używa się go równiez na oznaczenie konsekwentnego stosowania przez jednostki, grupy i organizacje określonych zasad i metod zmierzających do osiągnięcia określonego celu.

Dlatego można mówić o polityce państwa, m.m. o polityce wewnęrrznej i zagranicznej, o polityce ekonomicznej, kulturalnej, a także o polityce turystycznej. Można zatem mówić o polityce turystycznej władz samorządowych różnego szczebla, o polityce turystycznej różnych organizacii krajowych i międzynarodowych, międzyrządowych i pozarządowych, o polityce turystycznej międzypaństwowych ugrupowań regionalnych oraz o Światowej polityce turystycznej.

Biorąc pod uwagę pozytywne i. negatywne aspekty rozwoju turystyki,

politykę turystyczną moglibyśmy zdefiniować jako działalność, która polega na kształtowaniu stosunków spoleczno-ekonomiczych w sferze gospodarki turystycznej oraz na wyznaczaniu celów w dziedzinie kształtowania wielkości, struktury i dynamiki migracji turystycznych. W praktyce polityka turystyczna jest wypadkową rozmaitych tendencji politycznych, społecznych i gospodarczych, co wynika z zazębiania się turystyki z wieloma dziedzinami życia politycznego;społecznego i gospodarczego oraz z różnymi instytucjami, które te dziedziny reprezentują.

Polityka turystyczna powinna uwzględniać zarówno pozytywne, jak i negatywne strony rozwoju turystyki. Prezentuje je zestawienie opracowane przez Jaffara Safari, który, na podstawie analizy piśmiennictwa i poglądów zawartych w literaturze z zakresu turystyki, dokonał bilansu „zysków i strat", jakie może powodować w regionach turystycznych napływ turystów.

Od kilkudziesięciu lat w wielu krajach na wszystkich kontynentach są opracowywane i realizowane ogólnokrajowe plany i programy rozwoju turystyki na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym. przykładem dla wszystkich krajów Ameryki Środkowej i południowej był zupełnie wyiątkowy pod względem rozmachu i śmiałości koncepcji narodowy plan rozwoju turystyki w Meksyku, ogłoszony w 1962 r. przez ówczesnego Prezydenta państwa. Plan miał m.in. przygotować Meksyk pod względem recepcji turystycznei do igrzysk olimpijskich w roku 1968. W planie tym wyznaczono zadania dla wszystkich zainteresowanych działów gospodarki narodowei, przyznając Depanamentowi Turystyki rolę centralnego koordynatora. Założeniem polityki państwa w rozwoju turystyki było utrzymanie równowagi między naturalnymi walorami turystycznymi, możliwościami komumkacyjnymi, usługami turystycznymi i propagandą turystyczną. Wyrazem tego był program kompleksowego zagospodarowania turystycznego w sfefach turystycznych, na które kraj został podzielony ze względu na istniejące tam warunki do rozwoiu turystyki.

Międzynarodowa polityka turystyczna jest realizowana przede wszystkim przez różne regionalne ugi upowania międzyrządowe. W Europie przykładem może być Unia Europejska, która prowadzi równieź wyraźną politykę turystyczną, co znajduje odzwierciedlenie w takich dziecizinach, jak wolność i swoboda poruszania się w ramach Unii i Europejskiego Obszaru Gospodarczego, ochrona turysty, odpowiedzialność cywilna biur podróży, koordynacja ustawodawstwa wewnętrznego, ochrona środowiska naturalnego i dóbr kultury, tworzenie systemu statystyki europejskiej, kształcenie zawodowe, poprawa warunków pracy w gospodarce turystycznej, rozwój komunikacji pasażerskiej, popieranie rozwoju regionalnego oraz niektórych rodzajów i form turystyki, a zwłaszcza turystyki socjalnej, młodzieżowej i agroturystyki.

Podobne działania w zakresie międzynarodowej regionalnej polityki turystycznej obserwułe się także na innych kontynentach. Jako przykład można wymienić politykę turystyczną w ramach Wspólnego Rynku Ameryki Środkowej, Międzyrządowej Karaibskiej Organizacji Turystyki, Konfederacji Organizacji Turystycznych Ameryki Łacińskiej (COTAL), czy też Wspólnoty Gospodarczej Państw Afryki Środkowej i Wspólnoty Gospodarczej Państw Afiyki Zachodniej oraz Pofudniowoafiykańskiej Regionalnej Rady 'Iurystyki.

Na kontynencie azjatyckim o skrystalizowanej polityce turystycznej można m in. mówić w przypadku Międzyrządowego Stowarzyszema Narodów Południowo-Wschodniej Azji (ASEAN) oraz pozarządowego Stowarzyszenia Turystycznego w Rejonie Oceanu Spokojnego (PATA), które zrzesza przedstawicieli organizacji turystycznych i gospodarki turystycznej z ponad 50 państw.

Można również mówić o istniemu światowej polityki turystycznej. Kształtuje się ona na organizowanych co pemien czas pod egidą Organizacji Narodów Zjednoczonych światowych konferencjach w sprawie turystyki i podróży międzynarodowych, na których są podejmowane rózne uchwaly i zalecenia. Znajdują one następnie odzwierciedlenie w działalności takich wyspecjalizowanych organizacji, jak UNESCO czy ICAO, a mreszcie w działalności Światówej Organizacji Turystyki, Komitetu furystyki OECD i wielu międzynarodowych organizacji pozarządowych (JATA, BITS ltd.).

---