SIW szeroko korzystał z groteskowej stylizacji, wprowadzając ją do powieści i dramatów konsekwentnie w ciągu 2 dziesiątków lat twórczości literackiej. Dzięki temu jego groteska zyskała własne charakterystyczne oblicze odróżniające ją od innych dzieł epoki.

Każdy utwór SIW to prawdziwe kłębowisko tematów i form literackich, w którym jednak dominują stałe elementy. Wyodrębnienie ich pozwala przybliżyć warsztat pisarski SIW. Zasadnicze elementy składowe jego stylu to:

1. groteska filozoficzna

2. groteska życia codziennego

3. groteska historyczna

4. groteska społeczno-polityczna

5. groteska naukowa

6. parodia literacka

7. groteska lingwistyczna

Groteska filozoficzna

• dialogi mają ch-r polemik filozoficznych; autor wypowiada swoje poglądy poprzez bohaterów; stacza boje z przeciwnikami wymienianymi z imienia (przed osiągnięciem konkluzji pozornie ogranicza swoją ingerencję autorską, odsuwa się - tym samym akcentuje to, co głosił w swojej teorii: indywidualność skazana na zagładę)

• chcąc rozwinąć szerzej dyskusję filozoficzną autor dopuszcza do głosu systemy przeciwne; u SIW występuje filozofia reprezentowana przez niemal wszystkie kierunki

• wszystkie występujące osoby (dzieci, kobiety, robotnicy, dyktatorzy) są równi intelektualnie i z jednakową łatwością posługują się terminami naukowymi

• kontrast między wyglądem zewnętrznym postaci a wypowiadanymi przez nią kwestiami jest sposobem tworzenia groteski (Szewcy: filozoficzna dyskusja majstra i czeladników)

• często bohaterowie przytaczają tezy SIW-filozofa (monadyzm biologiczny) z domieszką ironii (Gyubal Wahazar, czyli Na przełęczach bezsensu)

• filozofia jest wszechwładnym żywiołem w utworach SIW; występuje ona w 2 zasadniczych funkcjach:

1. jako doraźny element groteskowy wypełniający dialog

2. jako wielkie uogólnienie wypływające z każdego dramatu czy powieści

Równocześnie każdy utwór jako całość jest wyrazem filozoficznej tezy SIW, zapowiadającej zniszczenie indywidualności przy równoczesnym tryumfie techniki, jednostajności życia, nudy.

Groteska życia codziennego

• podstawowym postulatem estetycznym SIW było występowanie w dziele sztuki tzw. psychologicznej fantastyczności; chodziło o to, by postępowanie bohaterów w utworze literackim było niezgodne z zasadami życia przeciętnych, zrównoważonych ludzi (oczywiście każde, nawet najb. nienormalne zdarzenie w dziele sztuki może znaleźć swój odpowiednik w życiu ludzkim, będą to jednak tak sporadyczne przypadki, że nie upoważniają do wyciągania wniosku o braku alogiczności)

• w jego utworach jest dużo perwersji artystycznej i erotycznej

• SIW jest pisarzem przeciwstawienia; w jego utworach większość zdarzeń przebiega odwrotnie niż w normalnym życiu ludzkim

• „żywe trupy” charakterystyczne dla SIW; stawia znak = między tym, co żywe i martwe; żywy człowiek może zamienić się w trupa bez żadnych oznak emocjonalnych wśród najbliższego otoczenia i odwrotnie - trup może zamienić się w istotę żyjącą

• ludzie umierają jak manekiny bądź pojedynczo, bądź zbiorowo; do zgładzenia kogoś używa się prostych narzędzi będących w codziennym użytku: ołówek (Wariat i zakonnica), młotek tapicerski (Nienasycenie), topór (Szewcy); ciała umarłych zamieniają się w kukły, a oni sami stają obok własnych „zwłok”, jakby ani na moment nie przestali żyć

• „żywe trupy” - istoty te, będące alegorią zmechanizowanego człowieka, przypominają wytwory współczesnej cybernetyki, są zapowiedzią ery robotów

• SIW tworzy sceny opierając się na psychoanalitycznej metodzie Freuda; odsłania zakamarki podświadomości (a to już wystarcza, aby zrodziło się coś odwrotnego niż w życiu normalnym)

• absurdalne są pojedyncze sceny, ale cały utwór posiada zawsze jednoznaczny sens

Groteska historyczna

• SIW w swoich utworach dość często nawiązuje do historycznych wydarzeń, postaci i miejsc. Takie rekwizyty potrzebne mu są do skontrastowania z czymś nowoczesnym

• Janulka - dramat najb. przeładowany rekwizytami historycznymi; bohaterowie nie posiadają żadnych indywidualnych cech i nie da się ustalić żadnego konkretnego pierwowzoru tych marionetek. Koloryt historyczny ogranicza się do wyglądu zewnętrznego postaci i pewnych dekoracji scenicznych. Umysły tych ludzi są na poziomie najtęższych głów XX w. W tym dramacie filozoficznym przestał istnieć czas, a autor postawił znak = między ludzkością współczesną a tą sprzed kilkuset lat

• ironia SIW pod adresem historii szczególnie potęguje się, gdy jego bohaterowie odtwarzają świadomie jakieś doniosłe wydarzenie dziejowe

• podwójna parodia - przedmiotem parodiowania staje się już nie tylko fakt historyczny, ale i samo odtwarzanie go

Groteska społeczno-polityczna

• na początku twórczości unika kwestii narodowych i społecznych, jednak jego filozofia i przekonanie o nieuniknionym upadku duchowym ludzkości miało z nią wyraźne punkty styczne; więc tematyka ta wciska się do jego utworów na zasadzie paraboli

• duże znaczenia dla kształtowania poglądów SIW miał pobyt w Rosji, gdzie był bezpośrednim obserwatorem przemian społecznych

• Witkiewicz przyznawał słuszność rewolucyjnym poczynaniom mas, gdyż poglądy społeczne miał jak najb. postępowe; dyskusję rewolucyjną podejmuje tylko na płaszczyźnie intelektualnej, ponieważ jego indywidualizm walczy z wszystkimi regułami, zarówno artystycznymi, jak społecznymi czy politycznymi

• przez wszystkie utwory wyraża własne przekonanie katastroficzne o daremnej próbie istnienia indywidualnego w XX w. Do wyrażenia tego najlepiej mogło mu posłużyć skarykaturowanie współczesnych przemian społeczno-politycznych

• Pożegnanie jesieni - olbrzymia karykatura masowych ruchów społecznych

• Szewcy - zwycięski przewrót rewolucyjny i rozłam wśród przywódców

• przede wszystkim karykaturuje dyktatury faszystowskie; typy dyktatora faszystowskiego: Gnebon Puczymorda (Szewcy); Kocmołuchowicz (Nienasycenie)

• oprócz konkretnych systemów politycznych karykaturuje sam sposób rządzenia jako taki, tzw. mechanizm władzy

• nie poprzestaje na ogólnej karykaturze aparatu państwowego, w jego utworach pojawia się bowiem cały szereg drobnych szczegółów bystro zaobserwowanych w sferze zjawisk społeczno-politycznych i przeniesionych w karykaturalnej postaci do utworu literackiego

• zachowuje zawsze duży dystans między karykaturalnym odbiciem a realnym pierwowzorem, ale parabola jest w pełni czytelna

Groteska naukowa

• snuje rozważenia nt. niedalekiej przyszłości, gdzie wiedza i technika wyeliminuj dziwność metafizyczną

• Nienasycenie - wysłannicy Dżewaniego przy pomocy pigułek powodują zmiany w psychice ludzkiej

• fantastyczny wynalazek zasygnalizował w dramacie Szewcy, gdzie Kajetan rozpacza, że w niedalekiej przyszłości ludzie będą się żywić pigułkami w sposób czysto mechaniczny

• równie często lubi sięgać po fantastyczne rekwizyty w inscenizacji dramatów. Urządzenie sceny jest zawsze fantastyczne, przy czym nie brak elementów współczesnej techniki, potraktowanych w sposób wyolbrzymiony, budzący grozę

• uprawiając igraszki nt. nowoczesnych teorii naukowych przeprowadzał obszerne studia w danej dziedzinie, o czym sam informuje, chcąc uniknąć posądzenia o dyletantyzm

Parodia literacka

• parodiuje konkretne utwory literackie w sposób konsekwentny i fragmentarycznie styl wybitnych współczesnych sobie pisarzy (tych znacznie więcej)

• Szewcy: chłopi przybywają z chochołem i bosą dziewką, 3mającą na tacy olbrzymie pulsujące serce; „my tu przyszli z chochołem samego pana Wyspiańskiego”

• bohaterowie przybierają często pozy konradowskie podejmując cierpienie „za miliony”

• gdy parodiuje liryczne fragmenty liryczne do antyestetycznych skojarzeń, dołącza się zwulgaryzowany język

• czasami zamiast parodii pojawia się pastisz literacki

• przykładów parodii jest wiele, bo SIW w każdym utworze jakoś ustosunkowuje się do tzw. literatury tradycyjnej i celowo z niej korzysta. Nie jest to jednak nigdy parodia dla samej parodii, a służy wypowiadaniu przekonań filozoficznych, podobnie jak groteska naukowa czy groteska życia codziennego

Groteska lingwistyczna

• specyficzny język i oryginalna frazeologia

• neologizmy semantyczne; przede wszystkim w nazwiskach bohaterów - można je podzielić na 2 kategorie:

1. o rdzeniu obcojęzycznym

2. o rdzeniu rodzimym

3. zestawienie wyrazu obcego z rodzimym

• neologizmy asemantyczne; np. nieistniejące potrawy, przekleństwa

• we wszystkich wspomnianych wypadkach mamy do czynienia z próbą tworzenia nowego, sztucznego języka o większej i różnorodnej pojemności znaczeniowej, co było marzeniem wielu awangardzistów

• neologizmy powstają w olbrzymiej większości przy zastosowaniu 3 metod:

1. złożenia (ulubione; najczęściej mają ch-r kontrastowy)

2. kontaminacji

3. eufemizmu

• prócz tworzenia nowych słów SIW potrafi też odświeżać znaczenie starych, zdawało by się, już zbanalizowanych. Czyni to na 2 sposoby:

1. stosowanie dużych liter i podkreśleń

2. dodawanie przedrostków (hyper-kanalia; hyper-robociarz)

o stylu s.i. witkiewicza - st. Rzęsikowski - 3 strony

3

---