6. Wykorzystanie światowych zasobów mineralnych

Zasoby środowiska odznaczają się różnorodnymi cechami fizycznymi, chemicznymi, sposobem występowania i rozmieszczenia na Ziemi. Niektóre zasoby służą jako surowce inne jako źródło energii.

Zasoby środowiska mogą być odtwarzalne(np. woda) lub nie odtwarzalne ( np. surowce mineralne) oraz częściowo odtwarzalne(np. gleby).

Światowa stopa zużycia niektórych surowców mineralnych wzrasta szybciej niż liczba ludności. W tej sytuacji należy promować działania, które zmierzają do wielokrotnego zużycia surowców. Rozwój zaawansowanej technologii zmniejszył zużycie surowców. Niektóre kraje znaczne ilości surowców potrafią odzyskać ze złomu lub odpadów.

Na problem wyczerpania się zasobów można patrzeć ze statycznego lub dynamicznego punktu widzenia.

Statyczne podejście prowadzi do wniosku, że wielkość zasobów jest ograniczona i w przypadku zrównania światowego popytu z całkowitą ilością tych zasobów nastąpi ich wyczerpanie. Dynamiczne podejście zakłada, że zasoby nie maja skończonej wielkości i są raczej „funkcją" ludzkiej wiedzy.

Warunkiem sukcesu w pokonaniu bariery surowcowej jest kompleksowe rozwiązanie w skali świata takich problemów jak, zmniejszenie:

- Zanieczyszczeń środowiska

- Nadmiernego wzrostu liczby ludności w krajach rozwijających się

- Przynajmniej częściowe, dysproporcji w rozwoju krajów Północy i Południa

W niedalekiej przyszłości największe znaczenie będą miały zasoby odnawialne, które będą mniej uciążliwe dla środowiska oraz będą tańsze. Podstawą podziału i klasyfikacji zasobów są dwa wymiary: przyrodniczy i ekonomiczny. Kryteria podziału zasobów:

- Charakter procesów zachodzących w zasobach - biologiczne;

organiczne

- Miejsce występowania -atmosfera, hydrosfera, litosfera, kosmos

- Ruchliwość - stabilne, mobilne

- Dostępność i opłacalność użytkowania:

1. Rezerwa bieżąca

2. Rezerwa potencjalna

3. Zapas surowcowy

- Stopień rozpoznania

1. Zasoby zidentyfikowane

2. Zasoby wymierzone

3. Zasoby rozpoznane

- Zasoby nie odnawialne

1. Podlegające recyklingowi - rudy metali

2. Nie podlegające recyklingowi- surowce energetyczne

- Zasoby odnawialne

1. Zasoby będące wspólną własnością np., ryby morskie

2. Mające określonego właściciela np.., lasy

Obecnie podstawowe znaczenie dla gospodarki będą miały zasoby niewyczerpalne, gdyż będą podstawowym źródłem energii. Wzrośnie wówczas opłacalność odzyskiwania surowców z odpadów a także odsalania wody morskiej.

Rezerwy surowców energetycznych na świecie według szacunków z 1990r.

Węgiel-2091at

Paliwa płynne-45 lat

Paliwa gazowe-52 lata

Największe rezerwy węgla kamiennego posiadają:

Ameryka Północna-30,2%

Ameryka Łacińska-22,3%

Kraje byłego ZSRR-19,8%

Największe rezerwy węgla brunatnego posiadają;

Kraje byłego ZSRR-30,5%

Europa zach-18,3%

Australia-12,0%

Europa srodkowo-wschodnia-11,9%

Największe rezerwy ropy posiadają:

Kraje OPEC-78%

Największe rezerwy gazu ziemnego posiadają:

Kraje byłego ZSRR-38%

7. Zmiany klimatu

Zmiany klimatyczne układają się w mniej lub bardziej regularne cykle okresów cieplejszych i zimniejszych. Obserwując jednak trwający od kilkunastu lat wzrost temperatury, można uznać ten fakt za nasilenie się tzw. efektu cieplarnianego, skorelowanego z 25% wzrostem emisji dwutlenku węgla od początku XX w. Szacuje się, że do powstania tego efektu przyczyniły się: dwutlenek węgla -w 61%, metan-w 15%, tlenek azotu- w 4%, freony- w 9,4% i inne gazy -10,6%. Do końca nie są znane konsekwencje ocieplania się klimatu. Istniejące prognozy łączą się nie tylko ze zmianami natury przyrodniczej, lecz także ze skutkami natury gospodarczej oraz społecznej. Ocenia się, że:

- Do 2070 r. poziom oceanów podniesie się od 35-75 cm do 7 m. Następstwem tego procesu będzie zalanie nisko położonych terenów nadmorskich, lecz także w głębi lądu uwidocznią się konsekwencje, takie jak zasolenie wód gruntowych.

- Podniesienie się poziom mórz. Na skutek przyspieszenia cyklu hydrologicznego nastąpi wzrost ilości opadów w skali globalnej przy jednoczesnym zróżnicowaniu ich wielkości i czasu trwania w skali regionalnej.

- Zmiany klimatu będą następować tak szybko, że roślinność nie będzie w stanie przystosować się do nowych warunków.

- Podniesie się temperatura w średnich i dużych szerokościach geograficznych zmusi do instalowania klimatyzacji, co może wywołać wzrost zapotrzebowania na energię.

- Granice upraw przesuną się na północ

- Nasilą się masowe migracje zarówno wewnętrz-, jak międzykrajowe. Dodatkowo, procesem wspomagającym zmiany klimatyczne jest zjawisko niszczenia warstwy ozonowej chroniącej ziemię przed szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym Słońca. Do głównych źródeł przyczyniających się do zanikania warstwy ozonowej zaliczyć możemy: wybuchy jądrowe, transport lotniczy, produkcję freonów oraz wytwarzanie środków chemicznych.

Najbardziej wrażliwe na straty związane z efektem ocieplania się klimatu są:

rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo.

Dużym zagrożeniem w skali regionalnej jest szybki wzrost emisji dwutlenku siarki, gazu odpowiedzialnego za tzw. kwaśne deszcze, które niszczą szatę roślinną, głównie lasy, co z kolei potęguje efekt cieplarniany.Równocześnie ze zmniejszającą się emisją gazów w krajach uprzemysłowionych pojawiają się na mapie świata nowe ośrodki emisji zanieczyszczeń. Te nowe ośrodki emisji pokrywają się z szybko rozwijającymi się państwami: Chiny, Indie, Korea Południowa, Malezja, Filipiny, Indonezja, Nigeria, Meksyk, Brazylia, Wenezuela. Poważnym problemem zwłaszcza w miastach jest emisja pyłów przemysłowych oraz spalin samochodowych, które tworzą tzw. smog. Rozróżnia się dwa rodzaje smogu:

Smog londyński": zwany również siarkowym

Smog"typu Los Angeles", czyli fotochemiczny

Szkody spowodowane zagrożeniami związanymi ze wzrostem motoryzacji są niebagatelne i to zarówno w krajach uprzemysłowionych jak i rozwijających się.

Jednym z najbardziej zanieczyszczonych w świecie regionów jest Polska, na obszarze, której koncentrują się zarówno zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego pochodzące ze źródeł krajowych, jak i w 50% ze źródeł zlokalizowanych na terenie Europy Zachodniej. Kraje uprzemysłowione , gównie z uwagi na ilość spalanych paliw kopalnych i ilość produkcji energii, są odpowiedzialne za zmiany klimatu na świecie oraz „kwaśne deszcze"

8. Przyczyny i skutki niszczenia lasów

Lasy zajmują blisko 1/3 powierzchni zamieszkanych lądów. Ponieważ jednak szacuje się , że pierwotnie lasy zajmowały ponad 60% powierzchni lądów, można stwierdzić, że ogromne kompleksy leśne zostały na przestrzeni dziejów zniszczone przez człowieka.

Wielka strefa praleśna (obszar lasów naturalnych) rozciąga się w Ameryce Północnej i Euroazji pomiędzy 50 a 60 stopniem szerokości geograficznej (tajga). Charakteryzuje ją niewielkie zróżnicowanie gatunków , przy zdecydowanej przewadze drzew iglastych. Tajga jest źródłem drewna wykorzystywanego w budownictwie i przemyśle celulozowo-papierniczym. Druga rozległa strefa lasów rozciąga się w pasie równikowym i obejmuje zarówno wilgotne lasy dżungli tropikalnej Jak i suche lasy sawannowe. W lasach tropikalnych obserwujemy ogromne bogactwo gatunków roślin. Wiele występujących tam gatunków drzew dostarcza cennego drewna - surowca dla przemysłu chemicznego meblarstwa i wyrobu galanterii drzewnej.

Drewno jest surowcem, którego rola w gospodarce światowej stale rośnie pomimo konkurencji ze strony tworzyw sztucznych . Gospodarka drewnem prowadzona przez człowieka wydaje się być jednak nieudolna i nazbyt rozrzutna. Już w momencie prowadzenia wycinki drzew znaczna część ich masy zostaje przeznaczona na straty , pozostawiona w miejscu wycinki na ogół zostaje spalona. Dalsze straty mają miejsce w trakcie obróbki drewna, dopiero od niedawna wprowadza się technologie wykorzystania odpadów produkcyjnych. Największymi producentami drewna na świecie są St. Zjedn.. Ameryki (26% produkcji światowej) i Kanada ( 11%).

Bardzo istotne są różnice w użytkowaniu drewna . W krajach wysoko rozwiniętych na cele przemysłowe przeznacza się ponad 90% drewna, podczas gdy w krajach rozwijających się niemal tyle samo przeznacza się na opał i do wyrobu węgla drzewnego. W krajach wysoko rozwiniętych od lat kontroluje się wyrąb lasów i dokonuje planowych zalesień , podczas gdy w krajach ubogich dominuje gospodarka rabunkowa. Również rosnąca presja demograficzna zmusza ludzi do wycinania rozległych terenów leśnych i przeznaczania pozyskanych gruntów pod uprawę roślin alimentacyjnych i pastwiska.

Drewno , zarówno w stanie surowym, jak i przemysłowo przetworzonym jest przedmiotem ożywionego handlu międzynarodowego.

Przedmiotem handlu międzynarodowego są ponadto celuloza i papier.

Poważnym problemem światowej gospodarki leśnej jest ogólne zniszczenie środowiska. „Kwaśne deszcze" i nadmierne stężenie związków siarki i azotu w powietrzu powodują obumieranie drzew i zmniejszają ich odporność na choroby. Jak wiadomo lasy odgrywaj ą ogromną rolę w ogólnoświatowym systemie ekologicznym. Pochłaniając dwutlenek węgla i wydzielają do atmosfery tlen są w istocie „ zielonymi płucami „ planety. Coraz więcej rządów dostrzega niebezpieczeństwo płynące z rabunkowej gospodarki leśnej i stara się podejmować kroki zapobiegawcze.

9. BEZPIECZEŃSTWO ŻYWNOŚCIOWE ŚWIAT

Badaniem stanu wyżywienia ludności świata zajmują się liczne instytucje międzynarodowe , a szczególnie FAO-Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa. Z uzyskanych danych wynika , że nie we wszystkich obszarach świata stan wyżywienia ludności jest zadowalający. Jako wy starczającą w ciągu doby przyjmuje się taką ilość pożywienia która może dostarczyć 2700 kcal i zawiera nie mniej niż 70 g białka zwierzęcego. Poziom konsumpcji żywności zależy od kilku czynników. Wśród w długiej perspektywie najważniejsze jest zaludnienie , a ponadto poziom produkcji rolnej oraz poziom dochodów ludności. W krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo istnieje trwała nadwyżka produkcji żywności , natomiast w wielu krajach rozwijających się występuje stały brak środków żywnościowych.

W okresie od 1950r. do 1985r. nastąpił wzrost liczby ludności świata o ponad 80%, a produkcja żywności w tym samym czasie uległa co najmniej podwojeniu. Jednocześnie nastąpiły znaczne różnice wzrostu produkcji żywności na jednego mieszkańca .W krajach rozwijających się nastąpił wzrost rzędu 0,4% rocznie, podczas gdy w krajach rozwiniętych-1,4%.

Poziom zaspokojenia potrzeb żywnościowych jest bardzo zróżnicowany, tak pod względem ilościowym, jak i jakościowym. W krajach wysoko rozwiniętych dzienna norma pożywienia często przekracza 3000 kcal, natomiast w wielu innych krajach nie osiąga nawet 2500 kcal. Podobnie przedstawia się sytuacja pod względem struktury spożywanych pokarmów. Jednym ze składników niezbędnych do prawidłowego rozwoju organizmu ludzkiego jest białko. Ludność Afryka i Azja oraz Ameryka nie osiąga pod tym względem dolnej granicy ustalonej przez dietetyków.

10. Degradacja gleb a bezpieczeństwo żywnościowe świata.

Ziemia jest podstawą prowadzenia działalności rolniczej zarówno w produkcji roślinnej , jak i zwierzęcej. Powiększenie powierzchni użytków rolnych staje się niezbędne, szybko bowiem rośnie zapotrzebowanie na żywność. W ostatnich latach można zaobserwować znaczne obniżenie tempa .przyrostu produkcji zbóż, co jest w dużym stopniu spowodowane:

1) ograniczeniem przyrostu areału nowych ziem nadających się pod uprawę oraz brakiem łatwo dostępnej czystej wody do ich nawodnienia (w krajach biednych )

2) malejącą efektywnością nawożenia dodatkowymi dawkami nawozów sztucznych ( zwłaszcza w

uprzemysłowionych państwach europejskich i Japonii) Największe straty dotyczą jednak degradacji gleby- następuje utrata substancji organicznej. Związane jest to z pustynnieniem lub zabagnieniem, alkalizacją lub zakwaszeniem, zasoleniem lub zatruciem, lub erozją. Proces degradacji gleb ma ścisły związek z charakterem gospodarki, a zatem z podnoszeniem zdolności produkcyjnej ziemi, na którą nakładają się zmiany zewnętrzne związane z zanieczyszczeniami środowiska, prowadzące często do zmian nieodwracalnych. Pierwszym objawem jest zachwianie równowagi biologicznej prowadzące często do zaniku funkcji produkcyjnej gleby.

Kraje rozwinięte gospodarczo, prowadzące intensywną gospodarkę rolną, stosują często zbyt duże ilości nawozów sztucznych i środków ochrony roślin. Środki te wzmagają wydajność upraw, ale wpływają ujemnie na jakość produkowanej żywności. Skutki skażenia gleb środkami chemicznymi ujawniają się w produkcji zwierzęcej. Pasza wytworzona na gruntach chemicznie zanieczyszczonych powoduje choroby zwierząt i obniża jakość produktów pochodzenia zwierzęcego. Stosowanie nawozów sztucznych i korzystanie ze środków ochrony roślin wymaga bardzo dobrej znajomości ich nadmiernego stosowania. Do ubocznych skutków nawożenia mineralnego i stosowania środków ochrony roślin należy zanieczyszczenie wód oraz obniżenie jakości żywności, która ulega zatruciu. Poważnym problemem jeżeli chodzi o bezpieczeństwo żywnościowe świata jest przekazywanie ziemi uprawnej na cele nierolnicze. Szczególnie silnie to zjawisko występuje w strefach podmiejskich. Jest to zjawisko nieuniknione-należałoby jednak ograniczyć się do terenów mało atrakcyjnych rolniczo. Problem samowystarczalności żywnościowej takich krajów jak Bangladesz, Indie, Indonezja czy Chiny długo jeszcze pozostanie nierozwiązany, gdyż sytuację tych krajów dodatkowo pogarszają klęski żywiołowe. W krajach o średnim stopniu zaburzeń środowiska mamy głównie do czynienia z ekstensywną gospodarką rolniczą, przy której spotykamy się z dwoma rodzajami niebezpieczeństw:

1) erozją gleb związaną z uprawami monokulturowymi zbóż (USA, Ukraina, Australia) lub z naturalnymi, często zubożałymi już pastwiskami (Brazylia)

2) wycinaniem lasów w celu powiększenia powierzchni uprawnej (Kolumbia, Wenezuela)

Procesem zagrażającym w znacznym stopniu gruntom rolnym, a będącym rezultatem oddziaływania człowieka i klimatu, jest pustynnienie. Pustynia pochłania rocznie 6ha gruntów rolnych (niemal 1/5 pow. Polski). Wzrost procesów pustynnienia wyjaławia glebę i zagraża blisko 60 krajom, zamieszkałym przez l mld osób. Przyczyny pustynnienia są zarówno natury przyrodniczej, jak i antropologicznej. Do naturalnych | czynników należą: anomalie klimatyczne towarzyszące ocieplaniu klimatu Ziemi, opóźnienia monsunów, burze piaskowe, kolejne okresy suszy. Człowiek zaś odpowiedzialny jest za: nadmierny wypas bydła, nadmierną eksploatację gleb uprawnych w klimatach suchych, niszczenie lasów oraz zasolenie terenów nawadnianych spowodowane brakiem przepłukiwania nawadnianych pól. Do degradacji gleb może dojść również na skutek powiększenia pogłowia zwierząt, kiedy to zostaje zachwiana naturalna równowaga. Gleba pozbawiona naturalnego pokrycia ulega erozji i deflacji (wywiewaniu), wzmaga się parowanie. Tereny trawiaste zamieniają się w nieużytki, a następnie pustynie. Innym powodem zakłócenia równowagi między wydajnością pastwisk, a pogłowiem zwierząt są spory terytorialne i przebieg granic państwowych (zwłaszcza w Afryce). Utrudnia to przemieszczanie się wędrownych pasterzy wraz z przesuwaniem się strefy opadów. Zagrożone degradacją gleb są również kraje uprzemysłowione stosujące intensywne sztuczne nawożenie i pestycydy, co powoduje:

a) wzrost koncentracji odkładanych środków chemicznych w organizmach żywych

b) szybkie powstanie nowych odmian szkodników, które są odporne na działanie pestycydów.

11. Stan wód a bezpieczeństwo żywnościowe świata.

Spośród zasobów wodnych kuli ziemskiej 97% przypada na wodę słoną mórz i oceanów. Pozostałe 3% stanowi woda słodka, lecz jej ³/₄ występuje w postaci lodowców i pokrywy lodowej. Większość pozostałej ¹/₄ tworzą wody gruntowe. Woda słodka na powierzchni Ziemi skupia tylko 0,33% całej wody słodkiej, atmosfera-0,035%.

Woda jest jednym z najbardziej uniwersalnych surowców, niezbędnych w procesie metabolicznym organizmów żywych, w tym człowieka.

Zaspokojenie potrzeb żywieniowych ludności zależy głównie od: ilości ziemi nadającej się do uprawy oraz wody dostępnej dla rolnictwa. Tej drugiej mamy coraz mniej. Perspektywa wyczerpania się zasobów wody słodkiej skłania człowieka do doskonalenia technologii pozyskiwania wody słodkiej z wody słonej mórz i oceanów.

Największe ilości wody słodkiej na powierzchni Ziemi znajdują się w jeziorach i rzekach afrykańskich- 30%, następnie w Wielkich Jeziorach w Ameryce Północnej- 25% oraz w Jeziorze Bajkał-18%. W rzekach mamy 1200 km³ w jeziorach 125 000 km³ wody słodkiej, a całkowita objętość wody na powierzchni lądów wynosi 124 000 000 km³.

Wpływ oddziaływania człowieka na zasoby wodne i ich jakość jest obecnie wielokrotnie większy niż zakładano to kilkanaście lat temu. Obecnie zużywa się około 3000 km³ wody rocznie, z czego po wykorzystaniu wraca do atmosfery blisko 2/3 tej ilości. Największe wykorzystanie i zanieczyszczenie wód obserwuje się zwłaszcza w krajach uprzemysłowionych. W obliczu niedoboru wody i wzrastających kosztów jej pozyskania ważne staje się skuteczne oczyszczanie ścieków, pozwalających na ich ponowne wykorzystanie.

Jeżeli w dalszym ciągu będziemy wykorzystywać i zanieczyszczać tak wielkie ilości wody oraz nie będziemy poświęcać więcej pieniędzy na nowe ^technologie oczyszczania i wykorzystywania ścieków, już wkrótce będziemy skazani na brak wody i związany z tym brak żywności oraz głód.

12. Trudności we współpracy w zakresie ochrony środowiska.

Ochrona środowiska wymaga globalnej koncepcji i globalnego współdziałania. Stoimy obecnie przed koniecznością formułowania założeń dla nowej ery poprzemy słowej, czyli tzw. ery ekologicznej. Do podstawowych założeń ery ekologicznej należą:

1) uznanie rozwoju psychicznego za główny cel życia

2) określenie nieprzekraczalnego poziomu potrzeb materialnych

3) przyjęcie, że przeciętna dzietność w rodzinie będzie wynosić dwoje dzieci

4) zaakceptowanie koncepcji ekorozwoju

5) dążenie do ochrony głównych ekosystemów Ziemi

6) opanowanie wiedzy o zarządzaniu zasobami środowiska

7) przyjęcie koncepcji otwartego systemu ekologicznego

8) przyjęcie zasady sprawiedliwego handlu

9) opodatkowanie krajów uprzemysłowionych (0,7% PKB) na rzecz państw rozwijających się

10) kreowanie narodowych polityk ekologicznych

11) rozwijanie praw i aktywności obywateli

12) tworzenie nowych, proekologicznych struktur organizacyjnych

Ekorozwojowa przemiana cywilizacyjna jest najważniejszym problemem, przed jakim stanęła ludzkość na przełomie wieków XX i XXI. Doprowadzić ma ona do zmniejszenia przepaści między człowiekiem a środowiskiem oraz między krajami uprzemysłowionymi a rozwijającymi się. Realizacja Agendy 21 (Globalny Program Działań na XXI wiek-dokument, który został przyjęty na konferencji w Rio de Janeiro w 1992 roku. W dokumencie tym znalazł się zbiór zaleceń dla narodów i państw w celu rozwiązania najbardziej palących problemów świata.) wymaga:

-akceptacji społecznej

-woli politycznej nowego ładu gospodarczego

Aby rozwiązać problemy ochrony środowiska i umożliwić zrównoważony rozwój, należy podejście krótkoterminowe zastąpić długoterminowym, opartym na odmiennym pojęciu roli człowieka w środowisku. Przyroda jest w dwójnasób potrzebna człowiekowi: do istnienia i do tworzenia cywilizacji. Potrzebny jest jednak spójny system gospodarczy, w którym mechanizmy rynkowe byłyby ukierunkowane na poprawę stanu środowiska i jakości życia człowieka. Konieczny jest interwencjonizm państwowy dla kreowania określonej proekologicznej polityki.

Nowy model współpracy międzynarodowej mógłby być oparty na zasadzie, według której państwa uprzemysłowione, tworzące w przeszłości swoje bogactwo kosztem swobodnego korzystania z zasobów środowiska, będą rekompensowały ochronę tych zasobów państwom rozwijającym się, na terenie których znajdują się zasoby decydujące o ekosystemie świata. Oznacza to równocześnie, że państwa rozwinięte będą musiały ograniczyć swą konsumpcję i przebudować struktury produkcji, a państwa rozwijające się zrezygnować z eksploatacji części swoich zasobów naturalnych i zahamować rozwój ludnościowy swoich krajów. Barierą budowania nowego modelu stosunków międzynarodowych jest zasada niezawisłości narodów i państw. Wymaga ona jednak ponownego zdefiniowania, gdyż niszczenie nieodtwarzalnych zasobów, nieskrępowana emisja zanieczyszczeń nie mogą być przywilejem pojedynczych państw. Ograniczenia nałożone w dziedzinie ochrony środowiska przez konwencje ONZ są dowodem na to, że jest to możliwe. Niestety są one wciąż mało skuteczne.

Budowa dobrych stosunków politycznych i gospodarczych z krajami rozwijającymi się leży w interesie państw Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polski. Musimy przyjąć założenie, że kryzys surowcowy, żywnościowy i ekologiczny doprowadzi do istotnych zmian w światowym modelu stosunków politycznych. Trudno zakładać, że nowy ład polityczny i gospodarczy świata będzie mógł być kreowany bez udziału państw rozwijających się, dysponujących większością zasobów naturalnych. Co ważniejsze, na terenie tych państw są także zlokalizowane zasoby środowiska decydujące o klimacie całej Ziemi i o jej bogactwie biogenetycznym, czyli zasoby warunkujące życie następnych pokoleń. Bez uzdrowienia zasad współpracy międzynarodowej i uruchomienia procesów rozwojowych w krajach rozwijających się nie zapobiegniemy globalnej katastrofie środowiskowej na świecie. Istotnym zagadnieniem jest ustanowienie rocznego globalnego budżetu w celu realizacji zasad trwałego rozwoju. Konieczne jest wprowadzenie większych obciążeń na rzecz międzynarodowych programów ochrony środowiska.

24. Przyrodnicze uwarunkowania rolnictwa światowego

Rolnictwo jest działem gospodarki narodowej uzależnionym wielopłaszczyznowo od środowiska przyrodniczego. Zależność ta występuje zarówno w krajach słabo gospo­darczo rozwiniętych, jak i w krajach wysoko rozwiniętych, chociaż na nieco mniejszą skalę. Przejawia się to w:

1) doborze struktury produkcji adekwatnej do naturalnych możliwości produkcyjnych danego obszaru,

2) przestrzennym zróżnicowaniu wielkości plonów i produkcyjności hodowli stosownie do jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej,

3) występowaniu dużych rocznych wahań wielkości produkcji rolnej - dotyczy to zwłaszcza regionów, w których okresowo występują zjawiska niekorzystnie oddziałujące na wegetację roślin (susze, powodzie, plagi szkodników, choroby roślin),

4) dużej zmienności zarówno w czasie, jak i w przestrzeni kosztów produkcji oraz jej rezultatów, a więc i opłacalności.

Warunki przyrodnicze wywierają duży wpływ na dobór struktury użytkowania ziemi i produkcji. Warto jednak zauważyć, że — zarówno w krajach rozwijających się, jak i w krajach wysoko gospodarczo rozwiniętych — na obszarach ekstensywnego rolnictwa wpływ ten jest szczególnie silny. Natomiast w regionach odznaczających się wysokim zaangażowaniem kapitału dobór profilu produkcyjnego jest mniej uzależ­niony od naturalnych cech rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Można jednak zauwa­żyć pewne charakterystyczne cechy użytkowania rolniczego poszczególnych regionów kra]obrazowych świata.,

Duże uzależnienie rolnictwa od warunków przyrodniczych przejawia się w znacznym zróżnicowaniu efektów produkcyjnych (plony, produkcja zwierzęca/ha użytków rolnych). Wynika ono zwykle ze zbyt małego inwestowania w przedsięwzięcia, które mają na celu adaptację środowiska przyrodniczego do potrzeb wyżywieniowych człowieka, np. w melioracje nawadniające, melioracje osuszające, budowę odpowiednich specjalnych zabezpieczeń przeciwpowodziowych. Niedostateczne zasilanie w przemysłowe środki do produkcji rolnej, np. środki ochrony roślin, jest natomiast przyczyną nieuzyskiwania optymalnej wydajności ziemi, a także dużej zmienności plonów roślin użytkowych

Szczególnie duże wahania plonów charakteryzują kraje gospodarczo słabo rozwinięte, położone w niekorzystnych warunkach środowiskowych. Przykładowo, największa zmienność plonów zbóż wystąpiła w latach 1992 - 1994 w krajach afrykańskich, takich jak: Lesotho (4,85—17,2 q/ha), Malawi (4,7—14,9), Mozambik (1,8—5,7), Namibia (2,9—9,2). Względnie stabilne były one natomiast w krajach prowadzących nowoczesne rolnictwo, np. w Holandii (71,0—79,8 q/ha), Belgii i Luksemburgu (62,6—66,6), Szwajcarii (59—64), Korei Południowej (55,6—60,7). Dla Holandii, która ma najbardziej intensywne rolnictwo na świecie, charakterystyczne jest przy tym znaczne zmniejszenie różnic regionalnych w plonowaniu zbóż, jakie wynikają z odmienności warunków siedliskowych.

25. Pozaprzyrodnicze uwarunkowania rolnictwa światowego

W miarę rozwoju gospodarczego maleje zależność rolnictwa od warunków przyrodniczych. Dzięki dużym nakładom kapitałowym na tworzenie infrastruktury rolniczej znacznemu zużyciu obrotowych środków produkcji, zmniejsza się wpływ: naturalnej żyzności gleb, szkodników i chorób. Rozszerzają się możliwości wyboru struktury użytkowania danego rejonu. Coraz istotniejsze natomiast znaczenie ma rosnący konflikt między funkcjami rolniczymi terenów a wykorzystaniem obszarów na cele rozwoje innych działów gospodarki narodowej. Rozwój przestrzenny miast, industrializai tworzenie coraz bardziej skomplikowanej i ziemiochłonnej infrastruktury powód bowiem konieczność przeznaczenia na ich potrzeby coraz większego areału ziemi Problem ten występuje przede wszystkim w krajach o dużej gęstości zaludnia charakteryzujących się małą powierzchnią użytków rolnych w przeliczeniu na jedni mieszkańca. Barierą staje się więc narastający niedobór ziemi, pogłębiany wskutek rosnącego zanieczyszczenia środowiska. Zjawisko to występuje nie tylko w kraj wysoko rozwiniętych, lecz także w gęsto zaludnionych krajach rozwijających się, gdzie ubywa użytków rolnych wskutek nadmiernej urbanizacji, a także z powodu rozwoju działalności pozarolniczej. Silnie maleje przy tym, na skutek wzrostu liczby ludności powierzchnia użytków rolnych przypadająca na jednego mieszkańca.

Wpływ środowiska przyrodniczego na rolnictwo przejawia się w przestrzennym zróżnicowaniu opłacalności prowadzonej działalności rolnej. W rejonach górskich i podgórskich oraz na innych obszarach o niekorzystnych warunkach do prowadzenia produkcji rolnej relacja między kosztami a dochodami z produkcji jest wyraźnie mniej korzystna niż w regionach o wysokiej jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Przykładem może być rolnictwo Finlandii, które w dużej mierze — z powodu położenia w północnej części Europy — odznacza się kosztami produkcji rolnej na poziomic ok. 140% przeciętnych kosztów Unii Europejskiej, przy czym w produkcji mleka koszty te są wyższe o 35%, mięsa wieprzowego — o 55%, wołowiny — o prawie 60%, a w produkcji roślinnej, głównie zbóż — o ok. 25%.

35. Ch-ka produkcji zbóż w Polsce.

W globalnej produkcji roślinnej największe znaczenie mają zboża, stanowiące główne źródło składników energetycznych dostarczanych przez rolnictwo. W 1998r. przeznaczono pod nie ponad 70% powierzchni zasiewów. Jest to zjawisko negatywne w polskich warunkach przyrodniczych, ponieważ uniemożliwia racjonalny płodozmian i prowadzi do nad produkcji zbóż.

Do niedawna wiodącą pozycję wśród zbóż zajmowało żyto, które wraz z pszenicą są w Polsce głównymi zbożami chlebowymi. Ma małe wymagania cieplne, a odmiany ozime charakteryzują się dużą mrozoodpomością. Może być uprawiany na glebach lekkich, ubogich w składniki pokarmowe, jest mało wrażliwe na zakwaszenie gleby.

- wysokie natężenie uprawy żyta cechuje obszary dysponujące glebami o niskiej wartości użytkowo - rolniczej. Jest ono charakterystyczne dla centralnej części kraju -Niziny Mazowieckiej, Równiny Radomskiej. Wysoczyny Tureckiej. Znaczną część powierzchni pod uprawę żyta przeznacza się na Nizinie Południowopodlaskiej i Pojezierza Pomorskiego a także w Kotlinie Sandomierskiej, na pograniczu woj. wielkopolskiego i lubuskiego.

- nieduże znaczenie ma ono na południu kraju, gdzie zostało wyparte przez inne zboża, głównie pszenicę. Równie mały obszar pod jego uprawę przeznacza się na Żuławach i terenach Doliny Dolnej Wisły oraz innych obszarach dysponujących żyźniejszymi glebami- Wyżynie Lubelskiej, Wyż. Sandomierskiej. Na pojezierzu Suwalskim zboże wypierane jest przez mieszanki zbożowe lepiej plonujące i mające wyższą wartość pastewną

W ostatnich latach na pierwsze miejsce pod względem zajmowanych obszarów zasiewów wysuwa się pszenica, której wartość odżywcza( w porównaniu z żytem) jest wyższa, ale ma większe wymagania glebowe. Rozszerzenie powierzchni Jej uprawy nastąpiło dzięki wyhodowaniu odmian miej wymagających. Charakterystyczna dla klimatu Polski zmienność stanów pogodowych powoduje duże wahania wysokości plonów pszenicy. Najlepiej-plonuje na glebach próchniczych, dobrych właściwościach cieplnych oraz przewiewności.

- pod jej uprawę największe obszary przeznacza się w południowej części Polski - Nizina Śląska z Przedgórzem Sudeckim, Kotliną Kłodzką i Płaskowyżem Głubczyckim oraz wschodnim fragmentem Niziny Śląsko-Łuźyckiej- gdzie zajmuje ponad 30% powierzchni zasiewów. Podobnie wysokie natężenie uprawy pszenicy notuje się na Wyż.Wschodniomałopolskiej (Wyż.Lubelska i fragment Wyż. Zachodniowołyńskiej), większe natężenie uprawy pszenicy cechuje też Żuławy Wiślane, Dolinę Dolnej Wisły, Kujawy, Równinę Pyrzycko-Stargardzką, Równinę Gorzowską.

- mniejsze znaczenie ma pszenica w pasie Nizin Środkowopolskich, na obszarach o gorszych warunkach przyrodniczych zwłaszcza glebowych, czyli na Pojezierzu Pomorskim, na Nizinie Połnocnomazowieckiej, Pojezierzu Suwalskim i Równinie Augustowskiej, Równinie Radomskiej i wielu mniejszych powierzchniach w różnych częściach kraju.

Bardzo ważną rolę w gospodarce Polski odgrywa jęczmień, uprawiany na cele spożywcze, paszowe i przemysłowe. Odmiany jęczmienia ozimego cechuje duża wrażliwość na niskie temperatury, stąd uprawiane są one głównie w zachodniej i północno-zachodniej części kraju charakteryzującej się łagodniejszymi zimami. Wymagania klimatyczno-glebowe jęczmienia są zróżnicowane; zależą nie tylko od uprawianych odmian, ale także od przeznaczenia.

Jęczmień przeznaczony na cele konsumpcyjne i paszowe zawiera więcej białka i łatwo strawnych węglowodanów, natomiast przemysłowy, przeznaczany na potrzeby browarnictwa, nie może zawierać dużej ilości białka a ziarno powinno być dobrze wykształcone. Natężenie uprawy jęczmienia jest przestrzennie zróżnicowane.

- koncentruje się głównie w woj. zachodnich i północnych, a także w pasie wyżyn. Występują tam niewielkie obszary, gdzie pod uprawę przeznacza się ponad 20% powierzchni zasiewów (min. na Równinie Pyrzycko-Stargardzkiej, Pojezierzu Gnieźnieńskim i Chełmińskim, Wyżynie Sandomierskiej).

Jęczmień browarniany uprawiany jest głównie na Nizinie Południowowielkopolskiej, Kujawach, Wyżynie Lubelskiej (zadecydowały o tym warunki pogodowe w okresie zbiorów - małe zachmurzenie i niewielkie opady). Pewien wpływ ma też uprawa buraków cukrowych, stanowiących dla jęczmienia dobry przedplon.

Z pozostałych zbóż większe znaczenie posiada pszenżyto, które łączy zalety obu zbóż, z których powstało. W Polsce na szerszą skalę zaczęto je uprawiać w połowie lat 80. Obecnie uprawiane jest całym kraju- najwięcej w Wielkopolsce, w woj. Zachodniopomorskim i pasie wyżyn.

Owies pomimo dużych wartości odżywczych i paszowych traci na znaczeniu. Produkowane z niego płatki na cele spożywcze nie wytrzymują konkurencji płatków kukurydzianych o lepszych walorach smakowych i odżywczych. Również spadek pogłowia koni, dla których stanowi podstawową paszę, przyczynia się do zmniejszenia zapotrzebowania na owies. W latach 70. pod jego uprawę przeznaczano ponad l min ha, w 1998r. 561 000 ha. Owies może być uprawiany na glebach lekkich, ma duże wymagania wodne.

- najwięcej owsa uprawia się we wschodniej części kraju, gdzie konie w wielu gospodarstwach rolnych stanowią główną siłę pociągową ( wschodnia część Podlasia, Polesie lubelskie i Podhale),

36. Ch-ka produkcji roślin okopowych, cukrodajnych, oleistych.

W produkcji roślinnej coraz mniejszą rolę odgrywają ziemniaki, ale ze względu na właściwości odgrywają ważną rolę w rolnictwie polskim. Pod względem zajmowanej powierzchni ustępują tylko pszenicy i żytu. Ziemniaki trącana znaczeniu jako pasza i surowiec przemysłu spirytusowego, wypierają je zboża. Zmniejszeniu ulega też spożycie, ustępując warzywom, makaronom i ryżowi. Małe wymagania glebowe sprawiają, że ziemniaki nadal odgrywają dużą rolę w strukturze zasiewów na terenach dysponujących glebami lekkimi. Jest to jedna z przyczyn przesunięcia się ciężaru ich uprawy z Wielkopolski do województw centralnych i południowo-wschodnich. Ziemniaki są uprawą pracochłonną, wymagającą wielu zabiegów pielęgnacyjnych, odpowiedniego nawożenia i przechowywania.

-wysoki udział ziemniaków charakterystyczny jest dla obszarów na których dominują indywidualne gospodarstwa rolne, gdzie przeznacza sieje na samozaopatrzcnie i tylko niewielkie nadwyżki trafiają na rynek, np. woj. małopolskie i podkarpackie, gdzie zajmują ponad 15% powierzchni zasiewów. Duże natężenie uprawy ziemniaków występuje jeszcze w części środkowej i północno- wschodniej kraju, zwłaszcza na obszarach o przewadze gleb lekkich np. Wysoczyzna Kolneńska w woj. podlaskim, Międzyrzecze Łomżyńskie oraz Wysoczyzny Ciechanowska i Siedlecka w woj. mazowieckim. Wpłynęły na to duże zakłady ziemniaczane, zlokalizowane w Łomży, a na Nizinie Południowopodlaskiej (woj. lubelskie) uprawiane są głównie odmiany jadalne na potrzeby rynku warszawskiego. Wysokim udziałem ziemniaków charakteryzuje się Wysoczyna Złoczewska i Wyżyna Przedborska (na pograniczu woj. łódzkiego i świętokrzyskiego).

Z roślin przemysłowych obok ziemniaków największe znaczenie gospodarcze posiadają buraki cukrowe i rzepak. Mają one spore wymagania przyrodnicze, ale znaczny wpływ na natężenie ich uprawy -wywiera rozmieszczenie cukrowni oraz zakładów tłuszczowych.

Wysokie wymagania glebowe mają buraki cukrowe (najlepsze są gleby żyzne zasobne w próchnicę, przewiewne, o odczynie obojętnym lub lekko zasadowym, na glebach słabszych wymagają nawożenia). Największy wpływ na ich wzrost oraz zawartość cukru maja warunki cieplne, zwłaszcza podczas wschodów ' roślin i zbiorów,

- uprawa buraków koncentruje się na Kujawach, Pojezierzu Chehnińsko-Dobrzyńskim, Żuławach. Równinie Pyrzycko-Stargardzkiej, Wyżynie Lubelskiej i Zachodniowołyńskiej, w południowej Wielkopolsce i na Nizinie Śląskiej- udział buraków cukrowych w powierzchni zasiewów przekracza ponad 10%.

- występują jednak obszary, na których nie są w ogóle uprawiane- Polska Centralna, Podlasie, Polesie Lubelskie, tereny karpackie i Pomorze Środkowe.

W Polsce główną rośliną oleistą jest rzepak, uprawiany w dwóch formach- ozimej i jarej. Ze względu na lepsze plonowanie większe znaczenie ma rzepak ozimy, jego wymagania glebowe są dość znaczne; gleby muszą być sprawne, zasobne w wapń i o uregulowanych stosunkach wodnych, charakteryzuje się dużą wrażliwością na warunki termiczne zimą i wczesną wiosną. Mniejsze znaczenie, ze względu na słabsze plonowanie, zawartość tłuszczu, a także większą podatność na szkodniki ma rzepak jary, choć cechuje go krótki okres wegetacji.

- główne obszary uprawy rzepaku związane są z północno-zachodnią częścią kraju. Można tam wyróżnić kilka mniejszych obszarów, na których natężenie jego uprawy jest wysokie- południowa i zachodnia część Niziny Śląskiej, Przedgórze Sudeckie, Kotlina Kłodzka. Wysokim natężeniem uprawy rzepaku cechuje się zachodnia część Pojezierza Warmińsko-Mazurskiego, zwłaszcza Nizina Sępopolska i północno-wschodni fragment Pobrzeża Gdańskiego. Na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu, Wyżynie Zachodniowołyńskiej, na Wyżynie Sandomierskiej ze względów klimatycznych(surowsze zimy) uprawiane są głównie odmiany rzepaku jarego.

37. Ch-ka produkcji trzody chlewnej w Polsce.

Pomimo głębokiego regresu w chowie bydła, nadal wraz z trzodą chlewną są to wiodące gałęzie produkcji zwierzęcej, którym ze znaczącym udziałem zaczyna towarzyszyć chów drobiu.

Hodowli trzody chlewnej sprzyja produkcja roślinna (zbożowo-ziemniaczana) i krótki okres tuczu. W rolnictwie polskim do niedawna dominowały dwie rasy świń- wielka biała i biała zwisłoucha, pewne znaczenie mają jeszcze rasy puławska, złotnicka biała i pstra, są one udoskonalane przez krzyżowanie z rasami pochodzenia zagranicznego. Głównym celem prac hodowlanych jest uzyskanie w produkcji większej masy mięsa wysokiej jakości. Liczebność pogłowia trzody chlewnej w Polsce w 1998r. wynosiła 19,2 min sztuk. Pomimo predyspozycji polskiego rolnictwa dla chowu trzody chlewnej, obsada tych zwierząt na 100 ha gruntów ornych, w porównaniu z krajami o wysokim poziomie rolnictwa jest niska -129 sztuk(a np. Niemcy 201, Dania 479, Holandia 1524).

- natężenie chowu trzody w Polsce jest przestrzennie zróżnicowane. Koncentruje się on głownie w woj. wielkopolskim, i kujawsko-pomorskim, gdzie w wielu gminach obsada tych zwierząt jest porównywalna z krajami zachodnioeuropejskimi.

- kilka mniejszych skupień dużego natężenia chowu tych zwierząt wyróżnić można w gminach woj. opolskiego czy gminy związane z Pojezierzem Starogardzkim,

- we wschodniej części kraju są one niewielkie i występują w pewnej izolacji na pograniczu woj. mazowieckiego i lubelskiego.

- bardzo słabo chów trzody chlewnej rozwinięty jest w południowej części kraju, zwłaszcza w Karpatach i Sudetach( przyczyniły się do tego nie sprzyjające warunki przyrodnicze- obszary górskie-czy brak pasz, a także duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych, utrzymując trzodę chlewną wyłącznie na własne potrzeby.

38. Ch-ka produkcji bydła w Polsce.

Od połowy lat 70. obserwuje się spadek pogłowia bydła. Z jego chowu rezygnują głównie gospodarstwa małe i średnie, dla których niegdyś była to gałąź zapewniająca stałe dochody i główne źródło białka zwierzęcego. Przyczyniły się do tego niekorzystne relacje kosztów produkcji do cen uzyskiwanych za mleko i żywiec wołowy. W latach 1975-1998 pogłowie bydła zmniejszyło się z 12,6mln sztuk do poniżej 7mln, a jego obsada na lOOha użytków rolnych spadła z 67 do 38 sztuk. Ten głęboki regres ma tez cechy pozytywne, do których należy zaliczyć poprawę jakościową stada. Spadek pogłowia bydła zapoczątkował przestrzenne zmiany w natężeniu chowu. Przesuwa się on do województw północno-wschodnich, gdzie występują duże kompleksy łąk i pastwisk. Zaznacza, się też wyraźne regionalne zróżnicowanie kierunków użytkowania bydła. W północno-zachodniej części kraju większe znaczenie ma kierunek mięsno-mleczny, zaś w województwach centralnych i południowo-wschodnich przeważa użytkowanie mleczne.

Duży wpływ na efekty produkcyjne ma rasa hodowanego bydła. Do połowy lat 90. dominowało bydło biało-czarne wywodzące się z krzyżówek ras krajowych z bydłem pochodzenia holenderskiego. W ostatnich latach obserwuje się w Polsce wyraźną poprawę w chowie, wprowadza się nowe rasy, o lepszych cechach użytkowych. Bydło typu mlecznego było wcześniej użytkowane dwukierunkowo- na mleko i mięso. Obecnie dąży się do jednokierunkowego użytkowania bydła. Duży nacisk kładzie się na poprawę jakości mleka lub mięsa. Polskie rasy bydła mlecznego wypierane są przez lepsze rasy sprowadzane z zagranicy.

-Natężenie chowu bydła, wyrażone jest obsadą na l00ha użytków rolnych, jest przestrzennie zróżnicowane. W 1996r. najwyższa obsada bydła (ponad 60szt./100ha UR)charakteryzowała niewielką liczbę gmin, tworzących kilka skupień- Podhale i Nowosądecczyzna, gminy położone na Podgórzu i w Beskidzie Śląskim, na uwagę zasługuje jeszcze Wysoczyzna Leszczyńska (woj. wielkopolskie).

- W południowej Polsce chów bydła prowadzony jest głównie przez małe gospodarstwa, nastawione na samozaopatrzenie. Obszary o małym natężeniu chowu bydła występują niemal na całym obszarze Polski Zachodniej i w centralnej części Pojezierza Mazurskiego. Charakterystyczne jest także niskie natężenie chowu bydła na terenach przygranicznych (głównie zachodnia granica z Niemcami i na wschodzie w woj. lubelskim). Rolnicy zrezygnowali tam z prowadzenia gałęzi bardziej pracochłonnych, podejmując jednocześnie działalność dającą doraźnie wyższe dochody. Podobnie słabo jest rozwinięty chów bydła w strefie podmiejskiej Warszawy, jak i na terenach intensywnego sadownictwa czy gospodarki warzywniczej.

43 Główne wydobycie węgla kamiennego na świecie:

- Największe złoża węgla kamiennego występują na Górnym Śląsku, zagłębie Ruhry, i Saary, Jark Shine

- Wspólnota Niepodległych Państw: - zagłębie Domieckie, pn. Ural, zagłębie Runieckie, zagłębie Karagandzkie - Kazachstan

- Chiny: Mandżuria, nizina Chińska

- Indie: Zagłębie Domodar

- RPA: Transwal

- Australia: Wschodnie wybrzeże (od Sydney do Brińsboy)

- Ameryka Pn. - USA - zagłębie Apallaskie, góry skaliste

- Ameryka Pd. - Brazylia, Kolumbia (niewielkie ilości)

44. Główne wydobycie ropy naftowej na Świecie:

- Zatoka Perska 50% wydobycia światowego

- zagłębie Wołżańsko - Uralskie - Rosja wokół morza Kaspijskigo

- Libia

- Nigeria

- wyspy Indonezji (Borneo Sumatra)

- Zatoka Meksykańska (Meksyk)

- Alaska + 21 innych stanów USA (głównie południe USA)

45. Główne Wydobycie Rudy żelaza na świecie:

- Europa: Szwecja (Ksruna/Goliware), Ukraina (zagłębie Krzyworoskie), Rosja (kurska anomalia marnetyczna, Zagłębie Koźnieckie, Zagłębie Karaganckie);

- Indie (zagłębie Damagor, Ghaty Wschodnie)

- Chiny, Mandżuria, nizina Chińska)

- Australia (zachodnie wybrzeże Port Hedland, Dumpier)

- Ameryka Pn. (Półwysep Labrador - Canada; nad Jeziorem Górnys - USA)

- Ameryka Pd. (Brazylia - stan Minas Gerans)

- Wenezuela (nad Orinoko)

- Afryka (Liberia, Mauretania)

46. Główne wydobycie fosfatów:

- Europa (80%) - Rosja (pł. Kola, podnóże Uralu - od strony Azji)

- Chiny (granica nad Wietnamem i nizina Chińska)

- Bliski Wschód (Syria, Jord, Izrael)

- Wyspy Bożego Narodzenia, Oceania

- Afryka (Maroko, Algetia, Tunezja, Egipt, Senegal, Togo koło Kapsztadu w RPA)

- USA (półwysep Florydy, podóże Apallachów)

- Ameryka Pd. (Brazylia - małe ilości)

47. Główne Wydobycie boksytów na Świecie

- Francja (Marsylia, na południu Europy -Balaton)

- duże złoża w Kazachstanie, Indiach

- USA (Little Roch, Jamaika, Haity)

- Afryka (Gwinea)

- Australia (płn. Jork, zal. Karpentaria)

- Ameryka Pd. (Gujana)

53. Wydobycie surowców w Polsce

Obecnie w Polsce eksploatuje się ponad 50 rodzajów kopalń . Z punktu widzenia zasobności złóż najważniejszą grupę stanowią: węgiel kamienny, węgiel brunatny , rudy miedzi , cynku , i ołowiu oraz srebro , siarka , sól kamienna i surowca skalne . Według danych z 1992 Polska dostarcza m. in. 34,5 % światowego wydobycia siarki ( 1 miejsce w świecie ) , 4,9°/ wydobycia węgla kamiennego , 5,6% wydobycia węgla brunatnego ( 6 miejsce ), 4,55% wydobycia srebra ( 7miejsce ) i 4.9⁰/ wydobycia miedzi ( 9 miejsce ). Udokumentowane zasoby węgla kamiennego wynoszą 61 mld t i należą do największych w Europie . Większość z nich ( 52 mld t) usytuowana jest w Górnośląskim Zagłębiu Węgłowym , 8,8 mld t zasobów przypada na Lubelskie Zagłębie Węglowe , a pozostałe niewielkie zasoby - na likwidowane obecnie Zagłębie Wałbrzyskie . Zasoby węgle brunatnego wynoszą ponad 14 mld t i są rozproszone ( 85 złóż ) na Nizinie Polskiej . Węgiel brunatny eksploatowany jest \a trzech ośrodkach - w Turoszowie , w rejonie Konina oraz w Bełchatowie- zużywany w miejscowych elektrowniach . Jego wydobycie utrzymuje się na dość stabilnym poziomie 60 - 70 min t rocznie .Złoża gazu ziemnego występują na obszarze karpackim oraz w zachodniej części Niżu Polskiego; ich łączne zasoby wynoszą 147 młd m3. Poza tym, do wykorzystania są jeszcze zasoby metanu (50 mld m3 ) z pokładów węgla kamiennego na Górnym Śląsku . Własne wydobycie gazu ziemnego pokrywa tylko 40 - 50% zapotrzebowania krajowego , pozostałe ilości importowane są gazociągami z Rosji . Rozpoznane zasoby ropy naftowej są minimalne ( 4,3 min t) ; występują na obszarze karpackim oraz w północno-zachodniej części kraju , łącznie z szelfem bałtyckim . Większość zużywanej ropy naftowej importowana jest z Rosji ( do rafinerii w Gdańsku i Płocku ). Produkcja energii elektrycznej ( 135 mld kWh ) opiera się w ponad 90% na węglu kamiennym i brunatnym , a tylko 2% na hydroenergii .Rozpoczęta w latach W , budowa elektrowni jądrowej w Żarnowcu na wybrzeżu została w 1990 r. wstrzymana .Zasoby rud miedzi w Zagłębiu Lubłńsko - Głogowskim należą do największych w Europie, Huty miedzi znajdują się w Legnicy i Głogowie . Rudy cynku i ołowiu znajdują się rejonie Olkusza i Trzebini ( gdzie są eksploatowane ) oraz w Zawiercia ; ich zasoby wynoszą 211 min t ,a roczne wydobycie 4,8 min t. Huty cynku i ołowiu koncentrują się na Górnym Śląsku. Hutnictwo żelaza , rozwinięte głównie na Górnym Śląsku, w Krakowie i Warszawie , opiera się w całości na rudach importowanych ( głównie z Ukrainy i Rosji); podobnie hutnictwo aluminium ( Konin ). Polska dysponuje największymi w Europie złożami siarki w rejonie Tarnobrzega , których zasoby wynoszą 747 min t. Znaczna część wydobywanej siarki ( 2,1 min t ) jest eksportowana. Polska posiada też olbrzymie zasoby soli kamiennej (121 mld t) .głównie na Kujawach oraz na Górnym Śląsku.

54-Rozwój przemysłu w Polsce

Wiodącymi dziedzinami przemysłu przetwórczego jest przemysł elektromaszynowy (23%), chemiczny (18%), rolno-spożywczy (26-5%) . Przemysł elektromaszynowy skoncentrowany jest głównie w okręgu warszawskim , na Górnym Śląsku , w okręgu bielskim ,we Wrocławiu.Poznaniu , w Gdańsku , Gdyni , i Szczecinie . Mniejsze jego ośrodki rozproszone są po całym kraju . W przemyśle chemicznym najważniejsze znaczenie mają rafinerie ropy naftowej ( Płock , Gdańsk , Czechowice-Dziedzice , Gonice ) .przemysł gumowy i tworzyw sztucznych , zlokalizowany w wielu miejscowościach , przemysł farmaceutyczny ( Tarchomin , Warszawa .Poznań , Jełenia Góra , Łódź , Kraków ) . Dobrze rozwinięty jest też przemysł nawozów sztucznych ( Puławy , Włocławek , Tarnów , Kędzierzyn), korzystający z importowanych fosforytów, soli potasowych i gazu. Przemysł włókienniczy skupiony jest w okręgach : łódzkim , białostockim , sudeckim i bielskim . Jest on dotknięty kryzysem , wskutek załamania się rynków wschodnich . Przemysł rolno-spożywczy ma korzystne warunki rozwoju. Jest najbardziej rozproszony , co związane jest z rozmieszczeniem surowców rolnych , jak i z powszechnym popytem na produkty żywnościowe .Ważniejszymi branżami jego są: produkcja napojów, przetwórstwo mięsa , mleka przemysł tytoniowy i cukierniczy . Wartość produkcji sprzedanej przemysłu w jednostkach o liczbie pracujących powyżej 9 osób w cenach porównywalnych w l kwartale br. była realnie o 10,7% wyższa niż przed rokiem. Wartość produkcji liczona w cenach bieżących przekroczyła 104,3 mld zł. Dane te wskazują na kontynuację zapoczątkowanego w II połowie ubiegłego roku procesu ożywienia działalności produkcyjnej. W przetwórstwie przemysłowym sprzedaż produkcji wzrosła realnie o 11,0%, w wytwarzaniu i zaopatrywaniu w energię elektryczną, gaz i wodę - o 12,2%, a w górnictwie i kopalnictwie w stosunku do l kwartału ubiegłego roku produkcja sprzedana wzrosła o 3,2% Spośród 29 działów przemysłu wzrost produkcji w stosunku do l kwartału ubiegłego roku odnotowano w 26 działach, w których łączny udział w wartości produkcji sprzedanej przemysłu ogółem wyniósł ponad 95%. Wzrost produkcji przekraczający 10% wystąpił w 13 działach, przy czym w największym stopniu wzrosła wartość produkcji sprzedanej w działach:

1-koksu, przetworów ropy naftowej i pochodnych - o 28,9%;

2 pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep - o 25,7%;

3 drewna i wyrobów z drewna - o 23,1%,

4 metali - o 22,2%;

5 wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych - o 21,9%.

Spadek wartości produkcji sprzedanej wystąpił w produkcji wyrobów tytoniowych (o7,8% w stosunku do l kwartału ub. roku), pozostałego sprzętu transportowego - o 5,0% oraz odzieży i wyrobów futrzarskich ( o 4,0%).

55 Polskie okręgi przemysłowe

GŁÓWNE okręgi PRZEMYSŁOWE W POLSCE:

Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP ): przemysł węglowy , energetyczny , metalurgiczny , maszynowy , samochodowy ; największym zakładem jest Huta Katowice

Warszawski Okręg Przemysłowy: przemysł elektromaszynowy , precyzyjny , elektroniczny , elektrotechniczny, spożywczy; środki transportu

Łódzki Okręg Przemysłowy: przemysł włókienniczy , odzieżowy , dziewiarsko-pończoszniczy

Gdańsk i Gdynia: stocznie budowlane, remontowe; przemysł chemiczny i rafineryjny

Wrocław i Poznań: przem. metalurgiczny , maszynowy , spożywczy ; środki transportu

58. ROLA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ

Przez handel międzynarodowy rozumiemy wymianę grup krajów lub też łączny światowy eksport, w tym znaczeniu mówimy np. o handlu UE - EFTA, czy też krajów Północy i Południa, a także o zmianach wolumenu całego światowego eksportu.

Gospodarka światowa to system trwałych powiązań ekonomicznych, włączających gospodarki narodowe poszczególnych krajów w procesy produkcji i wymiany o zasięgu globalnym Zasięg i intensywność tych powiązań ulegają ewolucji wraz z postępem technicznym.

Postęp techniczny i związany z nim rozwój międzynarodowego podziału pracy prowadzi do wzrostu intensywności powiązań ekonomicznych między poszczególnymi krajami i do rozszerzenia zakresu międzynarodowych obrotów gospodarczych. Oprócz handlu zagranicznego wykształciły się nie istniejące w przeszłości powiązania gospodarcze w procesie produkcji, jak i w dziedzinie usług. Oprócz tego przedmiotem wymiany gospodarczej w coraz większym stopniu stają się kapitał i siła robocza.

W ciągu ostatnich lat jako oddzielny rodzaj międzynarodowej współpracy gospodarczej jest niekiedy wyodrębniany transfer technologii. Wynika to z ogromnego znaczenia, jakie ta forma współpracy międzynarodowej może mieć w zmniejszeniu odstępu, działającego w dziedzinie nauki i techniki wiele krajów od czołówki światowej. Transfer technologii może przybierać liczne formy techniczno-organizacyjne, jak np. obroty wyrobami gotowymi o wysokim stopniu zaawansowania technicznego, sprzedaż patentów i licencji, udostępnianie know-how, dokonywanie zagranicznych inwestycji bezpośrednich, emigracja specjalistów.

Wymiana towarów i usług stanowi najstarszą formę więzi ekonomicznych jakie się wykształciły między krajami. Handlem zajmowano się już w najodleglejszej starożytności. Przez bardzo długi okres - ze względu na swą niewielką skalę, ograniczony zasięg i duży stopień związanego z nim ryzyka - handel międzynarodowy był zjawiskiem incydentalnym, nie powiązanym integralnie z funkcjonowaniem gospodarki jako całości.

Rola handlu międzynarodowego zasadniczo się zmieniła w okresie kształtowania się systemu gospodarki światowej. Głównym zadaniem handlu stało się wówczas wspomaganie procesów produkcji, mające na celu wzrost efektywności gospodarowania, a w ślad za tym lepsze zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych.

59. STRUKTURA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO

Cechą charakterystyczną powojennego rozwoju gospodarki światowej jest utrzymanie się znacznych różnic między dynamiką dochodu narodowego a tempem wzrostu handlu światowego. W latach osiemdziesiątych średnia roczna stopa wzrostu eksportu była aż -dwukrotnie wyższa od stopy przyrostu PKB. Przewaga dynamiki eksportu jest jeszcze większa, jeżeli za punkt odniesienia przyjmie się zmiany w światowej produkcji towarów. Dotyczy to w szczególności różnic między tempem wzrostu eksportu a tempem rozwoju produkcji towarów przemysłu przetwórczego.

Wysoka dynamika eksportu produktów przetworzonych jest charakterystyczna dla krajów, które stworzyły nowoczesny przemysł przetwórczy, tj. przede wszystkim rozwiniętych gospodarczo. Produkty przemysłu przetwórczego dominują obecnie w handlu światowym i stanowią blisko 75% całości obrotów. Wśród nich wyjątkową pozycję zajmuje handel maszynami i środkami transportu. Stosunkowo niewielki jest jednak udział towarów reprezentujących tradycyjne gałęzie przemysłu (żelazo, stal, tekstylia, odzież). Odgrywają one jednak ważną rolę w eksporcie krajów rozwijających się i w pewnym stopniu także w gospodarce krajów wysoko rozwiniętych, głównie ze względu na znaczenie tradycyjnych gałęzi przemysłu dla rynku pracy.

Dominacja w handlu światowym towarów przemysłu przetwórczego sprawia, że w strukturze międzynarodowych powiązań towarowych przeważają regiony najwyżej rozwinięte. Prawi6 45% światowego eksportu przypada na Europę Zachodnią, z czego blisko 31% stanowi eksport wewnątrz regionalny tego obszaru. Na przeciwnym biegunie pod względem wielkości handlu wewnątrz regionalnego znajdują się: Afryka, Bliski Wschód oraz Europa Środkowa i Wschodnia wraz z b. ZSRR. Wskaźniki te świadczą o dużej dezintegracji gospodarczej tych regionów i ich peryferyjnym znaczeniu w handlu światowym.

Na wielkość i strukturę handlu światowego po n wojnie światowej coraz większy wpływ wywierają nowe formy wymiany międzynarodowej, do których należy zaliczyć m.in. handel międzyfilialny, który polega na tym, że stanowi on obrót dokonywany w ramach jednej firmy transnarodowej, podczas gdy klasyczną wymianę realizuje się między podmiotami organizacyjnie i podmiotowo niezależnymi.

60. HANDEL ZAGRANICZNY POLSKI

Przez handel zagraniczny rozumie się odpłatną wymianę towarów podmiotów gospodarczych danego kraju z podmiotami zagranicznymi.

Wraz ze zmianami politycznymi i ekonomicznymi lat 90-tych zaszły także bardzo duże przekształcenia w strukturze i wielkości obrotów polskiego handlu zagranicznego. Wśród wielu czynników określających kierunek tych zmian szczególną uwagę należy zwrócić na uwarunkowania polityczne oraz na wprowadzanie zasad gospodarki rynkowej. Czynniki te musiały oczywiście znaleźć odpowiednie odzwierciedlenie w obrotach handlu zagranicznego Polski, gdyż zgodnie z obiegowym stwierdzeniem: „handel zagraniczny jest zwierciadłem gospodarki".

Udział naszego kraju w handlu międzynarodowym nie uległ w latach 90-tych wyraźnemu zwiększeniu. Odsetek przypadający na eksport utrzymywał się stale na poziomie 0,4-0,5%, natomiast udział w imporcie wzrósł z 0,3 do 0,8%, lecz trudno ten fakt oceniać jednoznacznie pozytywnie.

Należy zarazem podkreślić to, iż rola Polski w handlu międzynarodowym jest obecnie znacznie niższa niż przed drugą wojną światową. Jest ona także wyraźnie niższa w porównaniu z połową lat 70-tych. Udział polskiego eksportu w eksporcie światowym kształtuje się obecnie w wysokości zbliżonej do przeciętnego poziomu z połowy lat 80-tych.

Jednym z najbardziej charakterystycznych skutków przekształceń polityczno-gospodarczych zachodzących w Polsce od 1990 r. są ogromne zmiany w strukturze geograficznej obrotów handlu zagranicznego.

Pierwszym zjawiskiem jest wyraźna dominacja krajów rozwiniętych gospodarczo, na które przypada obecnie około ya obrotów polskiego handlu zagranicznego.

Innym zjawiskiem występującym w polskim handlu zagranicznym w latach 90-tych były zmiany w strukturze ekonomicznego wykorzystania importu. Szczególnego podkreślenia wymaga bardzo znaczący wzrost udziału importu konsumpcyjnego. Odsetek przypadający na te wyroby wzrósł bowiem z 8-10% w latach 80-tych, do blisko 35% w 1991 r., a następnie w latach 1993-1998 obniżył się o 20%. Tendencja ta wywołana była:

- zmianami w zakresie liberalizacji handlu zagranicznego w Polsce, co oznacza możliwość importu przez wszystkie zainteresowane podmioty gospodarcze.

- przez zjawiska recesyjne w polskiej gospodarce, które spowodowały relatywny l bezwzględny spadek popytu na dobra zaopatrzeniowe i inwestycyjne.

Kolejnym zjawiskiem występującym w polskim handlu zagranicznym w latach 90-tych była wyraźnie rosnąca rola sektora prywatnego. Wymaga to tym silniejszego podkreślenia, że wcześniej rola ta była wręcz symboliczna. Udział sektora prywatnego w imporcie wzrósł w latach 1990-1998 z 14% aż do ponad 86%, a w eksporcie z 5% do prawie 80%. Oceniając przyszłe możliwości eksportowe Polski uwzględniamy następujące czynniki:

1. Konieczność przeprowadzenia odpowiednich zmian strukturalnych w gospodarce, zapewniających stworzenie trwałych podstaw wzrostu eksportu. Oznacza to konieczność przesunięcia środków z dziedzin tradycyjnych do nowoczesnych.

2. Aktywna polityka proeksportowa, na którą kładzie się ostatnio duży nacisk. Nowe rozwiązania dotyczą m.in. gwarantowania przez Skarb Państwa ubezpieczeń kontraktów eksportowych, subwencjonowania kredytów eksportowych itp.

3. Możliwości wynikające z realizacji postanowień umów zawartych z UE, EFTA i CEFTA. Czynnik ten powinien mieć charakter strukturalny, natomiast siła jego oddziaływania może ulec wzmocnieniu w wyniku możliwego utrzymania ożywienia gospodarczego w krajach Zachodniej Europy, a więc największych partnerów handlowych Polski.

61 .Czynniki wpływające na rozwój transportu na świecie

Transport (lub dokładnie systemy transportowe poszczególnych państw) kształtuje się pod wpływem różnych czynników. l) Jedną z grup stanowią czynniki historyczne.

Poziom rozwoju transportu jest wprost proporcjonalny do poziomu rozwoju gospodarczego danego regionu czy też państwa. Dotyczy to zwłaszcza stopnia uprzemysłowienia. Historycznie ukształtowany poziom rozwoju sil wytwórczych decyduje o możliwościach wdrażania postępu technicznego w transporcie oraz możliwościach inwestycyjnych. Innym czynnikiem historycznym wpływającym na rozwój transportu są zmiany granic państwowych. Ze względu na to, że infrastruktura transportowa jest długowieczna i zarazem najczęściej tworzona systemowo w obrębie danego państwa, ewentualne zmiany granic zmuszają do uzupełnień lub przebudowy sieci transportowej.

l) Nie bez znaczenia dla rozwoju transportu pozostają czynniki przyrodnicze.

Ukształtowanie powierzchni wywiera duży wpływ na możliwości rozwoju infrastruktury liniowej transportu i koszty inwestycji transportowych. Dotyczy to przede wszystkim tych gałęzi transportu, które korzystają ze sztucznych dróg transportowych (koleje, transport samochodowy, w mniejszym stopniu transport przesyłowy i żegluga śródlądowa).

Ważnym czynnikiem są również warunki klimatyczne, które mogą znacznie utrudnić działalność transportową. Przykładem są zimowe przerwy w nawigacji na śródlądowych drogach wodnych w Europie Środkowej i Rosji, zjawiska lodowe występujące na północnym Atlantyku i w strefie morskiej żeglugi arktycznej, bądź też trudności, które muszą pokonywać budowniczowie rurociągów na Syberii lub Alasce. Rozwój żeglugi śródlądowej warunkuje w dużej mierze stopień rozwinięcia sieci rzecznej. O stopniu rozwoju transportu może decydować także dogodny dostęp do morza oraz rozległość terytorium państwowego.

4) Bardzo ważną grupą czynników decydujących o rozwoju transportu są czynniki ekonomiczne. Wśród nich można wymienić poziom uprzemysłowienia. Jest ogólną prawidłowością, że transport szczególnie szybko rozwija się na obszarach uprzemysłowionych i w okręgach przemysłowych. Poziom rozwoju transportu danego kraju zależy w dużej mierze od jego udziału w międzynarodowym podziale pracy. Transport może zapewnić z jednej strony obsługę własnej wymiany międzynarodowej, z drugiej zaś może być eksporterem usług transportowych. Eksport tych usług jest bardzo opłacalny. Za przykład może posłużyć Norwegia, dysponująca flotą handlową, która obsługuje głównie przewozy międzynarodowe nie związane z norweskim handlem zagranicznym. Czynnikiem ekonomicznym o dużej wadze jest zamożność społeczeństwa. Ma ona wpływ na ruchliwość komunikacyjną ludności, a głównie na rozwój przewozów turystycznych.

5) Odrębną grupę czynników wpływających na rozwój transportu stanowią czynniki demograficzne. Zagęszczenie jednostek osadniczych lub duża gęstość zaludnienia są równoznaczne z ukształtowaniem się gęstej sieci transportowej. Przykładem mogą być wielkie aglomeracje miejskie, okręgi przemysłowe, niektóre gęsto zaludnione doliny rzeczne.

6) Znaczną rolę w kształtowaniu się systemów transportowych odgrywają czynniki związane z obronnością państwa. Względy militarne zmuszają m.in. do utrzymywania rezerw transportowych (np. statków handlowych, rezerwowych lokomotyw). Rozwój infrastruktury transportu, zwłaszcza kolejowego i drogowego, podporządkowany jest również w określonym stopniu wymogom obrony. Często wprowadzanie nowych technologii w transporcie cywilnym inspirowane jest przez technikę wojskową. Za przykład może posłużyć konteneryzacja.

7) Z pozostałych czynników kształtujących systemy transportowe można jeszcze wymienić grupę czynników politycznych, które mają także swój udział w rozwoju transportu światowego.

Przedstawione wyżej czynniki należy rozpatrywać wspólnie, gdyż o rozwoju transportu decyduje zwykle ich splot.

Obraz rozwoju transportu w świecie jest bardzo zróżnicowany. W niektórych regionach, państwach czy też grupach państw wykształciły się systemy transportowe dysponujące rozwiniętymi sieciami linii transportowych. W innych natomiast możemy mówić jedynie o funkcjonowaniu pojedynczych dróg transportowych, brak jest natomiast ukształtowanej sieci infrastruktury liniowej. Za przykład może posłużyć z jednej strony Europa, w której osiągnięto wysoki poziom rozwoju transportu, z drugiej zaś rozległe obszary kontynentu afrykańskiego, Ameryki Południowej i Azji Południowo-Wschodniej, pozbawione nowoczesnego transportu. Rodzi się w związku z tym pytanie, w jaki sposób mierzyć rozwój transportu, jak porównać pod tym względem poszczególne regiony geograficzne.

Różnorodność czynników wpływających na rozwój transportu oraz różne kryteria techniczno-eksploatacyjne stosowane w wielu państwach dla określenia poziomu rozwoju tej dziedziny gospodarki utrudniają wszelkie porównania. Powszechnie stosowane mierniki rozwoju transportu są w związku z tym nieprecyzyjne, niekompletne i do tego zawierają w sobie różne interpretacje ich znaczeń. Najczęściej spotykamy się z następującymi miernikami:

- w transporcie kolejowym - gęstości sieci kolejowej w km/100 km² oraz miary społecznej dostępności kolei w km/10 tyś. ludności,

- w transporcie samochodowym - gęstości sieci drogowej o nawierzchni ulepszonej (kostka, bruk, beton, asfalt) w km/100 km kw.

- Rzadko i tylko w niektórych państwach podaje się gęstość śródlądowych dróg wodnych, również w km/l 00 km².

Przy operowaniu wymienionymi miernikami, zwłaszcza w porównaniach międzynarodowych, trzeba zawsze pamiętać o czynnikach warunkujących rozwój transportu. Inaczej należy interpretować poszczególne mierniki na przykład dla Kanady, a inaczej dla Holandii, chociażby ze względu na rozległość terytorialną tych państw. Okazuje się również, że np. linie kolejowe w Afryce składają się głównie z linii wąskotorowych o małej przepustowości lub że porównywalna co do gęstości sieć kolejowa w Niemczech ustępuje jakościowo całkowicie zelektryfikowanej sieci kolejowej Szwajcarii. Podobnie w transporcie samochodowym, ogólne mierniki gęstości sieci drogowej obejmują zarówno ulepszoną drogę wiejską, jak i siedmiopasmową autostradę. Omawiane mierniki uzupełnia się często w statystykach międzynarodowych danymi dotyczącymi liczby posiadanych przez państwo samochodów ciężarowych (w tyś. szt), samochodów osobowych (w tyś. szt), samolotów komunikacyjnych (w sztukach) oraz tonażem floty handlowej (w tyś. BRT; zob- przyp. l, s. 172). Publikowany jest również poziom nasycenia motoryzacyjnego społeczeństw wyrażany liczbą samochodów osobowych przypadających na 1000 mieszkańców.

Tak więc, aby uzyskać ostatecznie pewien pogląd o rozwoju transportu w świecie, należy zwykle sięgać do statystyk ilustrujących bezwzględne wielkości przewozów i wykonanej przez transport pracy przewozowej.

- Przewozy są przedstawiane w tysiącach przewiezionych ton lub w milionach pasażerów.

- Podobnie, statystyki przeładunków portowych podawane są w tysiącach ton lub w milionach obsłużonych pasażerów.

- Praca przewozowa transportu jest natomiast wyrażona w miliardach wykonanych tonokilometrów (tkm) lub pasaźerokilometrów (pkm).

Nie można jednak bezwzględnych wielkości przewozów i wykonanej pracy przewozowej analizować w oderwaniu od pozostałych mierników, gdyż prowadzi to do błędnych wniosków. Przykładem mogą być nieporównywalne wielkości przewozów takich państw, jak Rosja i Belgia. Tak więc, aby zmierzyć rozwój transportu, konieczne jest przeprowadzenie analizy wielu czynników i uwzględnienie wielu kryteriów.

62.Transport kolejowy

Transport kolejowy jest jedną z podstawowych gałęzi transportowych. Od końca XIX w. do dziś w wielu państwach koleje żelazne są głównym elementem systemu transportowego. Poziom rozwoju kolei jest proporcjonalny do stopnia uprzemysłowienia danego państwa lub regionu, co decyduje o nierównomiernym rozwoju tej gałęzi transportu. Średnia odległość przewozu transportem kolejowym w Europie wynosi kilkaset kilometrów. W Rosji i Stanach Zjedn. Ameryki przekracza l tyś. km. Najdłuższe Unie kolejowe na kontynencie północnoamerykańskim mają 5-6 tyś. km, a w tzw. Euroazji dochodzą do l 10 tyś. km długości.

W transporcie kolejowym zwykle jednostka trakcyjna, czyli lokomotywa, oddzielona jest od pojazdu, czyli wagonu. W zależności od rodzaju napędu rozróżniamy trakcję parową, elektryczną i spalinową. Najpowszechniejsza jest trakcja spalinowa i elektryczna, która wymaga kosztownej elektryfikacji linii kolejowych. Znikają stopniowo parowozy. Średnio pociąg towarowy może przewieźć jednorazowo 1000-1200 ton ładunku. Spotyka się jednak w świecie specjalne pociągi i linie kolejowe, które umożliwiają jednorazowo przewóz 10 tyś. ton, a nawet i więcej (np. górnicze linie kolejowe w Australii i Kanadzie).

Niewiele jest w świecie państw dysponujących gęstą siecią kolejową. Samą sieć charakteryzuje zresztą duże zróżnicowanie. Linie kolejowe dzielimy w zależności od szerokości toru na szeroko-, normalne- i wąskotorowe.

Najgęstszą siecią kolejową dysponują państwa Europy Zachodniej i Środkowej. Jest to sieć normalnotorowa o szerokości 1435 mm. Państwami o najlepiej rozwiniętej sieci kolejowej są: Niemcy, Szwajcaria, Belgia oraz Czechy (10-12 km/100 km²). W Polsce przypada średnio 7,5 km linii kolejowych na 100 km².

Stany Zjedn. Ameryki dysponowały w polewie lat dziewięćdziesiątych siecią kolejową, przeważnie normalnotorową, o długości 176 tyś. km (1,9 km/100 km²).

Rosja, Ukraina, Kazachstan i Białoruś natomiast posiadają sieć szerokotorowych i w dużej mierze zelektryfikowanych linii kolejowych (szerokość 1524 mm) o średniej gęstości 0,7 km/100 km². W Kanadzie sieć kolejowa osiągnęła również znaczną długość.

Należy zaznaczyć, że w ostatnich kilkudziesięciu latach długość linii kolejowych w wysoko rozwiniętych państwach znacznie się zmniejszyła. Stany Zjedn. Ameryki na przykład w 1913 r. miały 460 tyś. km linii kolejowych, w W. Brytanii natomiast gęstość sieci kolejowych zmalała z 12,9 km/100 km² w 1960 r. do 7,0 km/100 km² w 1995 r. Przyczyną likwidacji linii kolejowych była zaostrzająca się konkurencja innych środków transportu, zwłaszcza samochodu i samolotu. Dopiero kryzys energetyczny lat osiemdziesiątych spowodował wzrost zainteresowania kolejami^ Trzeba dodać, że sytuacja ta w niniejszym stopniu dotyczy państw byłego bloku wschodniego, w których kolej jest podstawową gałęzią transportu lądowego, a także państw rozwijających się.

Oprócz Europy i Ameryki Północnej, siecią kolejową dysponują w świecie jeszcze Japonia, Indie, Rep. Południowej Afryki, państwa Maghrebu (Maroko, Algieria, bez południowych, pustynnych terytoriów, i Tunezja), Argentyna, Chiny (głównie w Mandżurii) oraz Australia (południowo-wschodnia część kontynentu). W innych państwach świata nie wykształciła się sieć kolejowa, a są tam jedynie mniej lub bardziej rozgałęzione, a nawet często pojedyncze linie kolejowe, przeważnie jednotorowe i wąskotorowe, charakteryzujące się rnałą przepustowością.

W wielu państwach nie ma w ogóle linii kolejowych, np. w państwach azjatyckich: Bhutanie, Laosie, Jemenie, Omanie, a także w niektórych państwach afrykańskich: Nigrze, Czadzie, Republice Środko­woafrykańskiej, Somali, Liberii, Rwandzie oraz Burundi.

Jak z tego wynika, rozwój transportu kolejowego, wymagający dużych nakładów inwestycyjnych, możliwy jest więc jedynie w silnych gospodarczo państwach. Potwierdzeniem tego stwierdzenia jest wskaźnik społecznej dostępności transportu kolejowego, wykazujący, ile kilometrów sieci kolejowej przypada na 10 tyś. ludności. Największą wartość wskaźnik ten osiągnął w Kanadzie, Australii, Szwecji i Finlandii, a więc w najbogatszych i najlepiej rozwiniętych gospodarczo państwach świata.

Najwięcej ładunków przewożą koleje w Rosji, Stanach Zjedn. Ameryki, Kanadzie i Polsce.

W przewozach pasażerskich dominują koleje Rosji i Japonii oraz znacznie im pod tym względem ustępujące koleje Francji i Polski. Wynika z tego, że linie kolejowe Polski, a także innych państw byłego bloku wschodniego, są znacznie intensywniej wykorzystywane niż np. północnoamerykańska sieć kolejowa.

Ze względu na specyfikę sieci kolejowej oraz jej nierównomierny rozkład przestrzenny trudno jest mówić o poszczególnych stacjach jako punktach transportu kolejowego. Trzeba raczej ograniczyć się do wskazania przykładowych wielkich węzłów komunikacyjnych, w których zbiegają się ważne linie kolejowe. Są nimi zwykle wielkie aglomeracje miejskie. W okręgach przemysłowych duża gęstość sieci kolejowych uniemożliwia z reguły wskazanie jednego, dokładnie wyodrębnionego węzła komunikacyjnego.

W Rosji największym kolejowym węzłem komunikacyjnym jest Moskwa.

W Chicago — największym węźle komunikacji kolejowej Stanów Zjedn. Ameryki - zbiega się 40 linii kolejowych. W mieście tym odprawia się codziennie 1700 pociągów. Ważnymi węzłami kolejowymi są również Nowy Jork, Filadelfia, Boston, St. Louis, Kansas City.

W Europie wielkie aglomeracje miejskie są zarazem węzłami kolejowymi obsługującymi przewozy towarowe i pasażerskie.

Aglomeracje japońskie natomiast to przede wszystkim węzłowe punkty kolejowych przewozów pasażerskich.

63.Transport samochodowy

Rozwój transportu samochodowego nastąpił w XX w. Pojazdy samochodowe zaczęły stopniowo wypierać wozy ze zwierzęcą siłą pociągową, a następnie częściowo także transport kolejowy i wodny śródlądowy w przewozach lokalnych. Samochody przewożą stosunkowo szybko różnorodne ładunki, zwykle w sposób bezpośredni, bez konieczności kosztownych przeładunków. Wadą pojazdów samochodowych jest ich mała ładowność (przeważnie 10-15 ton) oraz duża, w porównaniu z transportem kolejowym, przesyłowym czy też wodnym, energochłonność. Znaczny wpływ na rozwój transportu samochodowego w świecie miały czynniki przyrodnicze, ze względu na fakt korzystania przez pojazdy samochodowe ze sztucznych dróg transportowych.

O zróżnicowaniu rozwoju tej gałęzi transportu w różnych regionach świata zdecydowały jednak;

przede wszystkim czynniki ekonomiczne. Transport samochodowy wymaga bowiem silnego i? zróżnicowanego zaplecza przemysłowego, rozbudowanej sieci zaopatrzeniowo-remontowej oraz kapitałochłonnej infrastruktury liniowej w postaci nowoczesnych dróg, parkingów, garaży i wielu innych budowli inżynierskich. Dlatego transport samochodowy rozwinął się głównie w najzamożniejszych państwach o silnym potencjale przemysłowym.

Warunkiem sprawnego i wydajnego funkcjonowania transportu samochodowego jest istnienie dróg kołowych o twardej i ulepszonej nawierzchni. _

Sieć dróg wykształciła się w kilku regionach świata: w Europie, Stanach Zjedn. Ameryki, Japonii, Nowej Zelandii, niektórych obszarach Kanady, Australii, Chin oraz Afryki.

Najgęstszą siecią dróg kołowych dysponuje Japonia (312 km/l 00 km²). W kilku innych państwach gęstość tej sieci przekracza 100 km/100 km². Należą do nich m.in. Dania, Francja, W. Brytania, Niemcy, Holandia i Wiochy. W Czechach, Belgii i Słowenii wskaźnik gęstości dróg kołowych przekracza 50 km/100 km². Wśród państw o rozwiniętej sieci drogowej znajduje się również Polska (60 km/100 km²). Rozbudowana sieć dróg kołowych umożliwia dogodny dostęp samochodem do każdej ważniejszej miejscowości.

Bardzo ważne miejsce zajął transport samochodowy w gospodarce narodowej Stanów Zjedn. Ameryki. Kraj ten dysponuje siecią dróg o długości przekraczającej 6 min km, w tym 65 tyś. km transkontynentalnych autostrad nie mających swoich odpowiedników w Europie i Japonii. Sieć autostrad miejskich w Stanach Zjedn. Ameryki (według norm europejskich) przekroczyła długość 0,6 min km, gdy tymczasem długość autostrad w głównych państwach Europy Zachodniej waha się od 5 tyś. do 11 tyś. km.

W pozostałych rejonach świata sieć dróg kołowych jest z reguły słabo rozwinięta. Drogi o nowoczesnej nawierzchni tworzą pojedyncze szlaki, uzupełniające na danych terenach linie kolejowe r? stanowiące często ich przedłużenie. Lepsze drogi kołowe są budowane wokół dużych miast, między okręgami przemysłowymi lub jako strategiczne drogi transkontynentalne. W Ameryce Południowej przykładami takich dróg są połączenia:

- Brasilia-Belem (2218 km),

- Brasilia-Porto Velho (2700 km),

- transamazońska droga Recife-Cruzeiro do Sul na granicy z Peru (5419 km),

- Porto Velho-Manaus-Boa Vista-Caracas (ok. 3500 km). Wśród połączeń transafrykańskich należy wymienić budowane od wielu lat drogi:

- Mombasa (Kenia)-Lagos (Nigeria) o długości ok. 4500 km,

- Kair (Egipt)-Goborone (Botswana),

- Dakar (Senegal)-Ndjamena (Czad).

Transport samochodowy przewozi pasażerów i ładunki głównie na niezbyt długich trasach. Stąd. przewozy te, chociaż są zwykle bardzo duże, gdy wyrażamy je np. w tonach, nie oznaczają równie dużej pracy przewozowej, wykonanej przez tę gałąź transportu w tonokilometrach. Niemniej jednak transport samochodowy w państwach o wysokim poziomie rozwoju motoryzacji stał się podstawową gałęzią transportu lądowego, znacznie przewyższającą w przewozach pozycję kolei. W wielkościach bezwzględnych towarowy transport samochodowy wykonuje największą pracę przewozową w Stanach Zjedn. Ameryki, Japonii, Rosji i Niemczech. Największą liczbę pasażerów przewozi się transportem samochodowym w Japonii i Francji.

W państwach gospodarczo rozwiniętych ważną rolę w transporcie pasażerskim i życiu codziennym odgrywa motoryzacja indywidualna. Upowszechnienie się samochodu osobowego spowodowało nie tylko zmianę struktury usług transportowych, lecz także wpłynęło na styl życia i osadnictwo. s Ostatnie lata przyniosły pewną zmianę pozycji transportu samochodowego w stosunku do innych gałęzi transportowych, zwłaszcza kolei. Światowy kryzys energetyczny lat siedemdziesiątych spowodował pewne zahamowanie tempa ekspansji transportu samochodowego w przewozach ładunków. Mimo tej niekorzystnej sytuacji samochód, ze względu na swoją uniwersalność, pozostał nadal jednym z głównych środków transportu. W niektórych państwach rozwijających się, np. na kontynencie afrykańskim, jest zresztą do tej pory jedynym nowoczesnym środkiem transportu.

---